Y Pedwrydd dydd ar ddec o fîs Medi, yn flwyddyn 1612, mi aethym gydag un o He­nuriaid yr Eglwys ym Mascon, i gymman yr Eglwyswyr yn nhre Couches; ac ni a ddy­chwelasom ym mhenn pum nhiwrnod.

A chwedi dyfod adref, mi welwn yn eglur, wrth wyneb­pryd fy ngwraig a'i morwyn, eu bôd nhwy mewn dychcyn mawr iawn.

A phan yr ymofynnais i am yr achos o'r newidiad mawr hwnnw ynddynt; fe ddywedodd fy ngwraig wr­ [...]hif, ddarfod i ryw beth, ni wydde hi pa beth, y nôs [Page 18] gwedi fy myned i oddi cartref, dorri ei chwsc gyntaf hi; trwy dynnu o amgylch, gyda nerth a thrwst mawr, gwrtens y gwely yn yr hwn yr oedd hi yn gorwedd:

A darfod ir forwyn, yr hon oedd yn cyscu mewn gwely arall yn yr un stafell, gwedi clywed hynny, gy­fodi ar frys a rhedeg atti, i wybod beth oedd y [...]t­ter; eithr nas gwelodd hi ddim; ie gael o honi ddry­se a ffenestri 'r stafell honno ynghaued yn glô iawn, fel y cauodd hi hwynt cyn ei myned ir gwely.

Dywedodd fy ngwraig wrthif hefyd, ddarfod id­di hi, oblegit yr hyn y ddigwyddodd, heri ir for­wyn orwedd gyda hi yr ail noôs: ond c [...] gynted ac yr oeddynt yn y gwely, glywed o honyn [...] [...]vy ryw beth yn tynnu 'r blancedi oddi arnynt: a darfod ir forwy [...] ar hynny gyfodi o'r gwely, a myned allan o'r stafell hon­no, yr hon oedd yng-hanol y Ty; eithr cael o honi y drws gwedi folltio, nid yn unig o'r tu fewn, megis y bolltiodd hi ef, eithr hefyd o'r tu allan; a chyn gallel o honi wybod hynny, pan y ceisiodd hi agoryd y drws gwedi ei ddadfolltio ef, hi a glywe ymosodiad yn ei hei­byn, megis a phe bua [...]e ddyn o'r tu allan yn ym [...]thio yn [...]thwyneb iddi.

A [...]han welodd y forwyn, ei bod hi gwedi ei chau i fy [...], hi a aiwodd ar langc, yr hwn oedd yn gorwedd mewn stafell arall, yr y rhan flaenaf o'r ty; ac efe a gyfododd i agoryd y drws iddi; eithr nid ynganodd hi air wrtho ef ynghylch yr afreolaeth hyn, rhag ofn ei frawychu ef: ond gwedi e [...]yn canwyll, hi gan­fydde r llestri prês a pheitir gwedi en taflu o bobtu yn y gegin; â pha rai y gwnaeth yr yspryd drwg y no­son honno, a'r wneir ( yn-ffraingc) ar briodas hen widw, nen wrth gasglu gwenyn i lester, drwy guro pedyll a chro­chanau.

[Page 19] Wedi clywed hyn, nid allafi lai na chyfaddef, nas darfu i ryw fraw fy nala i; etto mi bwrp [...]ssais, na rown ormod coel ir fath stori ryfeddol, ac nas llwyr anghrredwn hi he­fyd.

Amryw feddyliau a redent i'm calon. Weithie mi ysty­ri [...]n wendid ac [...]fn gwragedd: weithie mi dybiwn, nad o [...]dd y cwbl ond [...] rhyw ddryg-ddyn cuddied [...]g yn y ty, Am hynny cyn fy myned ir gwely, mi chwiliais holl gonglau 'r ty yn fanol, gan folltio a barro 'r holl ddry­se, a chau 'r ffenestri, ie a thyllau 'r cathe, heb adel dim heb edrych atto, ac a alle roddi achlysur i dybied mai twyll oedd y peth. Ac ar ol gweddio gyda 'm teulu, mi aethym i'm gwely, tra 'r ydoedd fy ngwraig a'm morwyn yn nyddu wrth y tan, a lamp yn llosci ar y bwrdd.

Braidd yr oeddwn yn fy ngwely, ond wele mi glywn swn mawr yn dyfod oddiwrth y gegin, megis rholiad bai [...] [...] goed tân, wedi d [...]flu â n [...]rth mawr. Clywais hefyd [...] yllod pared y gegin, weithie megis â phen bys, [...] megis ag ewinedd, weithie megis â dwrn; ac [...]ndfedd blwy [...] y dyrnodie. Llawer o bethe hefyd a daf [...] yr erbyn yr astylled hynny, megis pláts, trensh [...]e, a lledwade; a gwnaed cerdd â hiddl o breês (g [...] [...]ccian a'i modrwyau) ac â rhai offerynnau e [...] [...] gegin.

Ar ôl gwrando 'n ddyfal ar y trwst hyn, mi gyfod­ais o'm gwely, a chan gymmeryd fy ngbleddyf, mi aethym ir stafell, lle y cedwid yr holl ddwndwr hyn, a'r forwyn yn dala 'r ganwyll o'm blaen; ac a chwiliais yn fanol, i edrych a oedd neb wedi ymguddio yn y ty; ond pan nas cefais i neb, mi a ddychwelais i'm gwely. A chwedi dechreu o'r dwndwe drachefn, mi godais eilchwaith, ac a chwliais drachefn, ond i gyd yn ofer.

[...] y d [...]hreuais i ddeall mewn gwirionedd, nad allei hy [...] i gyd ddyfod oddiwrth neb, onid oddiwrth [Page 20] rhyw yspryd drwg; ac felly mi dreuliais y rhan arall o'r nôs, yn y cyfryw fraw, ac sydd hawdd i un-dyn ddeall pa fath ydoedd.

Y dydd ness;af yn fore iawn mi fynegais y matter i Henuriaid yr Eglwys: ie mi a'i bernais yn gymmwys hyspyssu 'r peth i Mr. Ffrancis Tornus, Scrifennydd y Brenin, a Gwr o gyfraith ym Mascon, er ei fod e'n bapist ac yn wresog iawn tros ei grefydd; a chyn diweddn mi roddaf fy rhesymme am hynny. A chwedi hyspyssu 'r matter iddynt, ni ffaelodd ar un o honynt ddyfod, i ym­weled â mi bob nôs, naill ai i gyd ynghyd, neu ynte at gylch, cyhyd o amser ac y parháodd yr aflonyddwch hwnnw yn fy nhy, gan wiliad gyda mi hyd hanner nos, a weithie 'n hwy.

Y nôs gyntaf ac y daethant hwy, a rhai nosweithie ar ôl hynny, fe ymattaliodd yr yspryd drwg, oddiwrth wneuthur na thrwst na chynwrf yn y byd yn eu gwydd hwynt, fel petteise 'n anewyllysgar i wneuthur ei hun yn gydnabyddus iddynt.

Eithr ar y diwedd, ar yr ugeinfed dydd o fîs Medi, yng-hylch naw o'r glôch, fo ddatcuddiodd ei hun yn am­lwg pwy 'n ydoedd efe: canys yn ein gwydd ni òll, a Mr. [...] un o'r cwmpeini, fo ddechreuodd chwibanu â [...] ac uchel iawn deir-gwaith neu bedair; ac yn y [...] ffurfiodd leferydd, y cyfryw ac y allem ni ei ddeall, et to yn lled gryg, a hynny ynghylch tri neu bedwar cam oddi­wrthym fel y tybygem ni.

Ar geiriau cyntaf ac y lefarodd efe oedd y rhain dan gan [...], vingt et deux deniers, hynny ydyw dwy geiniog ar hugain, sef, [...]òn fechan ar fessur pump, ac a ddyfcir i adar a chwiban [...] iw ganu.

A chwedyn fo llefarodd ac a ail-adroddodd yn fynych y gair hwn, Gwenidog, Gwenidog; Ac oblegit fod y llais hwnnw yn dra ofnadwy i ni ar y cyntaf, mi ymmatteli­ais yn hîr cyn yr attebais iddo ddim ond hyn yn unig; Dôs oddi wrtbifi Satan, yr Arglwydd a'th gcryddo di. [Page 21] Eithr fel yr ydoeed efe eilchwaith yn ailadrodd yn fynych iawn y gair hwnnw, Gwenidog, gan dybied (mae 'n dy­bygol) trwy hynny i'm blino i yn ddirfawr, fe 'm cy­ffrowyd i ddywedyd wrtho fel hyn; ie yn wir, Gweni­dog ydwyfi, Gwasanaethwr ir Duw byw, o flaen mawrhydi pa un yr wyt ti 'n Crynu. Yntef a attebodd, nid wyfi'n dy­wedyd amgen; ond ebe finne, nid rhaid i mi wrth dy desti­olaeth di. Etto fo barháodd i ddywedyd yr un peth, fel pe mynasse weithio ynom ni dyb da am dano ef.

Yna fe fynne ymrithio i rith Angel goleuni, gan ddy­wedyd o hono ei hun â lleferydd uchel, Weddi 'r Ar­glwydd, y Gredo, y boreuol a'r prydnhawnol weddiau, a'r dêc Gorchymyn. Gwir yw, fo 'i cwttoge nhwy bob am­ser, ac a adawe ryw ranne o honynt heb eu hadrodd. Fe ganodd hefyd â llais uchel ran o'r pedwar-ugeinfed Psalm ac un.

Yna fe adroddodd lawer o bethe, y rhai y allent fod yn wir; megis rhyw fatterion neilltuol, perthnassol i'm tylwyth i; ac ym mysc pethau eraill, wenwyno fy nhad i; gan enwi y gwr a'i gwenwynodd ef, a phaham, gan hyspyssu 'r lle, a math y gwenwyn.

Fe ddywedodd iddo ddyfod y noson honno o Bais de Vaux, a thramwy o hono trwy Bentref Alamogne, yr hon sydd yn Bailioge de Goz, wrth ddrws ty fy mrawd hvnaf; lle y gwelsai fo ef gyda Mr. Du Pan Gwenidog Thoiry; a'u bod nhwy ar fyned i swpper ynghyd yn nhy fy mrawd; a'u bod nhwy 'n gymmydogion ac yn gyfei­llion anwyl; a darfod iddo gyfarch gwell iddynt, a go­fyn, a oedd ganddynt ddim i orchymyn iddo fe i ddywedyd wrthifi, oblegit ei fod e'n myned i Fascon; a darfodd iddynt hwy ymddwyn eu hunain yn fwyn iawn tuag atto ef, a deisyf arno gofio eu cariad hwy artafi, ie a gwahodd o honynt hwy fo i yfed gydag hwynt. Ty­di 'r Fall ebe finne wrth yr yspryd drwg, pe gwyba­ssent hwy pwy 'n oeddyt ti, ni byssent hwy mor fwyn wrthyti.

[Page 22]Yr oedd peth gwi [...]ionedd yn y stori hon; canys fe ddywe dodd Mr. Du Pan a llawer eraill wrthifi ar ól hynny, eu bod nhwy 'n cofio 'n dda iawn, ddarfod i iyw un ar yr amser hwnnw, or cyfryw agwedd, yr hwn oedd yn marchogaeth ar geffyl main iawn, ac yn gostwng ei ben i lawr, siarad â nhwy; a bod y cyfryw ymddiddani­on rhyngddynt.

Mynegodd y cythrel i ni stori hefyd, y nghylch brawd arall i mi, yr hwn oedd yn trigo yn nyffryn llynn de Joux, yng wlâd Foux, gan ddywedyd, i'm Mrawd, ar ryw ddiwrnod, pan y daeth rhai o'n c [...]raint agos i ymweled ag ef, eu perswadio hwynt, er mwyn eu gwneuthnr hwy 'n llaw [...]n, i fyned ar y llynn heb un bâd, ar goed gwedi eu rhwymo ynghyd, y rhai oeddynt yn gorwedd ar wyneb y dwr; ac a nhwythau ym­mhell ar y llynn, ddarfod i wynt tymmhestlog gyfodi, yr hwn a'u gyrrodd hwynt yn eu hôl ir lann ar frys; yn agos ir hon y dadymchwelwyd yr holl goed hvnny, a braidd na foddodd yr holl bobl, a chyfaddefodd y cythrel, mai efe a gyfodasse y storom honno. 'Roedd y stori hon yn ddigon gwir; ac fe alle hynny hefyd fod yn wir, mai-efe y gyfododd y gwynt hwnnw, megis y darllenwn ni yn llyfr Job, i Satan gyfodi gwynt mawr, yr hwn y wnaeth ir ty syrth [...] ar blant y gwr sanctaidd hwnnw.

Noswaith arall, a'r cythrel yn llefaru wrth Claude Re­pay, cannwr lliain, un o'r rhai y arfere ddyfod attafi gw [...]di nôs; efe a ofynnodd iddo; onid côf gantho, ar y cyfiyw ddiwrnod, ar ôl iddo osod mewn trefn rhai drylli­an o liain a chengle o edef, gael o hono y cwbl, ym mhen gronyn ar ôl hynny, wedi eu symmyd allan o'u lle, ac yn an-nhrefnus. Ac yna fo ddywedodd, mai ei waith ef ydoedd hynny.

Gofyn [...]odd i Philbert Guilermin cannwr arall, yr hwn hefyd oêdd yn y cwmpeini; onid côf gantho, ar ryw ddiwrnod, pan yr oedd e'n plygu i droi rhai drylliau o liain a chengle o edef, y rhai y danwyd ar y gwellt [Page 23] glâs, ddarfod i ryw beth ei dynnu ef, o'r tu cefn iddo, wrth gwrre ei shercyn, a pheri iddo ym-chwelyd yn ei ôl ddau neu dri cham; ac onid côf gantho, ar y prydn­hawn-gwaith nessaf, ac yntef yn gorwedd yn y can­dy, i ryw beth daflu ei hatt ef yn ei wyneb, yr hon a grogasse efe ar hoel wrth ystlys ei wely, a pheri o hyn­ny iddo d [...]effroi o'i gwsc gyda dychryn mawr. Fy ngw­ [...]th i oedd hynny ebr diawl. Fe gyfaddefodd Repay a Gu­ilermin, ddigwyddo o'r pethau hyn iddynt, ond nas gwyddent hwy pwy 'n oedd a llaw ynddynt hyd yn awr.

Daeth o Lyons farsiandwr o Lovan, ac a lettuodd yn [...]hy ei frawd Philbert Guilermin, ac yr oedd yn ei fryd ef, i ymweled â mi y nos gyntaf, ond ni adawe ei frawd iddo ddyfo [...]. Ni ffaelodd ar y cythrel fynegi i ni hynny, gan ddywedyd, nis gwn i mor achos paham na ddaeth Mr. Philbert i wiliad ymma neithiwr. Yr oedd chwant mawr ar ei frawd ef i ymwelyd â ni, ond fe gynghorodd Phil­bert ef ir gwrthwyneb, oblegit nas mynnei idd ei frawd glywed, pa fath stwr yr ydym ni'yn ei gadw yn y ty hwn.

Soniodd hefyd ynghylch cynnen ddiweddar y fuasai rhwng James Berard, cwtler o Fascon; ac un Samuel Du Mont, a darfod ir Berard hwnnw gael ei guro gan Du Mont yn y fath fôdd, ac y bu e agos a marw: a gwir [...]edd y peth: ond efe a fynegodd lawer o bethe neilleuol, anghy [...]nabyddus o'r blaen, ac y ddigwyddasant yn y gyn­nen ho [...]o. Mynego [...]d i ni, fel y clwyfwyd un Ffrancis Chickard yn ei goes yn ffair ddiweddar Saint Laurence (ar yr hon y mae dinasyd [...]ion Mascon yn myned allan yn eu ha [...]fe, dan eu hamryw faneri,) ac ar ôl hynny dorri ei go­es ef ymaith, am iddi bydru. Ac fo enwodd y gwr a'i saethodd ef, ac a ddywedodd mai o falis, i ymddial ar Chickard y gwaethpwyd hynny iddo, yr hyn a alle fod yn ddigon gwir.

Fe adroddodd stori rodedig yrghylch Philbert Mas­son a'i wraig Guili [...]a [...]ma Blane, a elwit yn gyffredinol [Page 24] la Challonoise, rhai ac y drigasent gynt yn ein ty ni; ddar­fod ir wraig, ar ryw ddiwrnod, a nhwythau wedi cw­ympo allan a'u gilydd, gymmeryd achlyssur i ymddial ar ei gwr, pan yr ydoedd efe ar fedr myned i lawr iw shop; gan ei wthio ef o'r tu cefn iddo â'r fath nerth, hyd oni syrthiodd efe i wared tros y steire yn farw syth: ac yna hi aeth yn ebrwydd i lawr dros bâr o steire eraill, i alw 'r prentisi [...]id a'r gweithwyr o'r shop i ddwad i yfed diod; fel pan y caent hwy eu meistr wrth droed y stei­re yn farw, y bydde iddynt dybied, farw o hono o ryw glefyd disymmwyth. A chredu a wnaeth llawer, mai gwir oedd y dirgelwch hyn y ddatcuddiodd y Cy­threl.

Ar noswaith arall, pan yr oedd y Cythrel yn llefaru wrth un o'n cwmpeini, efe a fynegodd iddo y fath be­the neilltuol a dirgel, y rhai medde 'r gwr nas adrodd­odd efe wrth un dyn erioed, ac y mynnei fo gredu, fod y Diawl yn gwybod meddyliau ei galon ef, nes i mi i berswadio ef ir gwrthwyneb.

Yna efe ddechreuodd watwor Duw a phob crefydd, ac wrth adrodd gogoniant ir Tàd, fo adawodd y geiriau, ac ir Mâb, heb en hadrodd; ac wrth enwi 'r trydydd Person o'r Drindod, yr oedd ei eiriau ef o ddau ddeall, yn frwnt, yn echrydus, ac yn ffiaidd. A chwedi 'm cyffroi ar hyn i ddigofaint cyfiawn, mi a ddywedais wrtho: Tydi Yspryd drwg ac atgas a ddylasit ddywedyd yn hytrach, Gogoniant a fo ir Tâd, Creawdwr Nêf a dai­ar, ac iw Fâ [...] ef Jesu Grist, yr hwn a ddestrywiodd wei­thredoedd y Diafol.

Yna efe a ddeisyfodd arnom ni yn daer iawn, i ddan­fon am Mr. Du Chassin, yr hwn oedd bapist, a Pherson plwyf Saint Stephan, wrth yr hwn (meddai fe) y cyffe­ssai fo ei bechodau;, ac fe fynne iddo ddwyn dwr bendi­ged gydag ef yn ddiffael, canys dyna 'r peth (ebe fo) a'm gyrrei i ymmaith yn ebrwydd.

Roedd genym ni Gi yn y ty, yr hwn oedd arferol o [Page 25] fod yn wiliadwrus iawn, ac a gyfarthe ar y trwst lleiaf; ac yr oeddem ni'n rhyfeddu, nas cyfarthodd efe un am­ser, ar ddywediad uchel a scrêch erchyll y Cythrael: ac ebr Diafol o hono'i hun, heb neb yn gofyn iddo; 'rych chi 'n rhyfeddu am nad yw 'r ci yn cyfarth, ond y rhes­wm o hynny ydyw hyn, am i mi wneut hur arwydd y grôg ar ei ben ef.

Yna gan fod yn llawen, fe ddechreuodd watwor a gwawdio; ac ym mysc pethau eraill fe ddywedodd, ei fod e'n un o'r rhai a ddringhasant furiau Geneva, (uno ddinasoedd y protestantiaid) a phan dorrodd yr ysgol, fo ddywedodd iddo syrthio oddiwrth y wal i ffôs clawdd, a braidd nas bwyttawyd ef yno gan y llyffaint; ac yna fe wnaeth lais yn gwbl gyffelyb iw llais hwynt. Dywe­dodd he fyd am Jesuit (un o offeiriaid y papistiaid) a elw­yd y Tâd Alexander, ei fod e'n sefyll y pryd hynny wrth droed yr ysgol, i annog y Safoyards i ddringad yn hyderus, gan eu siccrhau hwynt, yr ennillent y Ddinas, ac y caent hwy Baradwys yn lle gwobr. A phan ar­weinwyd y tri ar ddeg hynny, y rhai a ddringhasant i fy­nu, ac a ddalwyd, ir crogpren iw crogi, fo ddywedodd, fod gwragedd y Dref yn dywedyd wrth y Dihenydd­wr neu'r Hangman, ymwrola Tabasan, Di gei arian i gwmpnio.

Mynegodd hefyd, fod Pays de Vaux yn wlâd, lle 'roe­ddyt yn gwneuthur golwython têg o'r swyn wragedd, ac ar hynny fo chwarddodd yn uchel iawn, Tra hôff o­edd gantho gytcam â morwyn y ty, gan ei galw hi Bressande (hynny yw gwraig o wlad Bressia) ac fo lefarei â'r un-rhyw lais a hithe. Un nosweith, a hi yn myned i fynu ir llofft i geisio glô, fe ddywedodd wrthi, 'rwye ti 'n eon (neu 'n hyf) iawn, i drammwy cyn agosed attafi; a chan wneuthur swn, fel pettaise 'n curo ei dwylo ynghyd, fo ddywedodd wrthi, mi'th ddodaf di yn fy Sâch.

[...] tyb ni hefyd, hoff iawn oedd gantho ymddigrifo ag [Page 26] [...]n Michael Repay, yr hwn a ddewe attom yn gyffredinol bôb nôs gyda 'i Dâd, gan ei alw ef yn fynych, Mihel, Mihel. Dywedodd unwaith wrtho, y dygei fo ef i ry­fela gyda 'r Marquess o Saint Martius, yr hwn oedd yn codi byddin o wyr meirch ym Mressia, i fyned i Savoy. Ond Michael Repay, dan wenu a'i hattebodd e'n 'llyn, a'i gyda 'r fath un digalon a thydi yr awn i ryfela, gan dy fod yn cyfaddef, ei ti redeg ymaith oddiwrth ddrin­gad murie Geneva? ir hyn yr attebodd y Cythrel; a wyt ti 'n tybied yr awn i gael fy nghrogi gyda 'm cyfeillion? nid oeddwn i mor ynfyd a hynny. A chan barhau i gellwair â Michael Repay, fo'i costaodd ef, iddo ddywedyd y Sûl o'r blaen, wrth fyned ir Eglwys gydag un Noel Mon­ginot, i bentref Ʋrigny, mai'r ffordd i ddala 'r diawl ydoedd tannu rhwyd iddo: ac yna ebe fo, a dannu di dy rwyd i'm dala i? A'r pryd hynny efe lefarodd â lleferydd yn gwbl te [...]g i leferydd mam Michael Repay, hyd oni ddywedodd efe dan chwerthin wrth ei Dâd, yn wir fy Nhâd, y ma [...] [...]fo 'n llefaru yn gymmwys fel fy mam.

Ar amser arall, efe a ddywedodd wrthym ni â llais egwan cwynfannus, fod yn ei fryd ef i wneuthur ei 'wyllys, o herwydd fod yn rhaid iddo fyned yn fuan i Chamberey, lle 'roedd gantho fatter yn barod iw osod i dreial mewn cyfraith, a'i fod e'n ofni y bydde fo marw ar y ffordd; ac am hynny fo barodd ir forwyn alw ar scrifennydd i ddyfod atto, gan enwi Mr. Tor­nus, Tâd ir Tornus hwnnw, am yr hwn y crybwylla­som o'r blaen. Fe adroddodd lawer o bethe neilltuol ynghylch ei deulu ef; am ba rai, ac hefyd am yr holl bethe y wnaeth y Cythrel yn ei wydd ef, fe adawodd y Tornus hwnnw, scrifennydd ir Brenin fel ei Dâd, dra­ethawd mewn scrifen dan ei law ei hun, yr hyn sydd gennif yn fy nghadwraeth i wirio 'r cwbl a adroddir yma. Ac er mwyn cael y cyfryw destiolaeth gymmeradwy y [Page 27] deisyfais i arno, i ddyfod i'm ty, pan y daeth y blinder hwn arnafi.

Yn y s [...]rifen honno y cofir yr amryw roddion, y fy­negodd y Diawl a adawe fo, sef, i un cymmaint a hyn, i arall cymmaint á hynny. Eithr un o honynt, ir hwn y dywedodd y Cythrel y rhoddei fo bum cant o bynne, a'i hattebod ef nas mynne fo moi arian ef, ac a erfyni­odd ar iddynt fôd gydag ef i ddestryw. Fe enwodd wr arall i fod yn etifedd iddo, yr hwn a'i hattebodd ef, y cymmerei fo 'r etifeddiaeth. Mi'th ryddhaf di oddi­wrthi ( ebr Cythrel) am chwe cheiniog a thammeid o Fara.

Gronyn ar ól hynny, cymmerodd arro, mai nid efe oedd yr yspryd y lefarase o'r blaen, ond mai gwâs i hwnnw ydoedd efe; a dyfod o hono oddiwrth waitio ar ei feistr, yr hwn a archodd iddo gadw ei lê ef yn ei absen, tra 'r ydoedd ar ei daith i Chambe­rey. A phan y ceryddais i ef â'r fath eirie ac a osododd Duw yn fy ngenau, fo 'm hattebodd i a rhîth o ara­fwch a pharch mawr, gan ddywedyd, Ardolwyn Syr pardynwch fi, 'rychi 'n camsynnied am danafi; 'rychi 'n fy nghymmeryd i yn lle un arall: Ni bum i yn y ty yma crioed o'r blaen; Ardolwyn syr beth yw'ch henw chwi? fel yr oedd e'n llefaru fel hyn, Simeon Meissioner, un ac oedd yn arfer cyrchu 'n fynych i'm ty ar yr achos hyn, a ruthrodd yn ddisymmwth ir fann, o'r hwn y deue 'r llais i'n tyb ni: a chwedi chwilio 'r lle eilch­waith ac eilchwaith, fel y gwnaeth eraill o'i flaen ef; ac er nas cawsant hwy ddim yno, etto efe ddychwe­lodd ir fann lle 'roeddem ni oll, gan ddwyn gydag ef, o'r man lle 'r oedd swn y llais, amryw bethe, ac ym mysc y rheini pottel fechan. Ac ar hyn fe chwar­ddodd y cythrel ac a ddywedodd wrtho. Mi glywais ys dyddie mai ffôl oeddyt ti, ac yn awr mi a welaf mai felly 'rwyt ti mewn gwirionedd, pan y eredit fy môd i yn y [Page 28] bottel yna: mi fysswn fy hunan yn ffôl i fyned i mewn iddi; canys felly y gallasse un fy nala i, trwy stoppo 'r bottel â'i fys.

Ar noswaith, pan yr oedd Abraham Lulier (gof aur) yn dyfod tua 'm ty, lle ni ffaelei a bôd yn gyffredinol; ebr cythrel y pryd hynny, ewch, agorwch y drws i Lulier, yr hwi sy'n dyfod; ac erbyn hynny yr oedd Lulier yn cu­ro wrth y drws. Cyn gynted ac a daeth efe i mewn, fe ddywedodd y cythrel wrtho; ei fod e'n ewyllyssio dy­scu crefft eurof gantho; ac y rhoddei fo ddeg coron a deugain, er mwyn cael bod yn Brentis iddo. A chan ddywedyd yn dêg wrtho, Rwi (ebr cythrel) yn dy ga­ru di 'n fawr, rwyt ti'n onestach gwr nâ'r cyfryw un, (gan enwi eurof arall o Geneva) yr hwn a dwyllodd y cyfryw Arglwyddes o Fascon, yr hon a aeth i ymweled â rhai o'i cheraint yn Geneva, wrth werthu iddi rai modrwye, meini gwerthfawr, a phlâts. A phan y dywedodd Lulier wrtho; nid rhaid i mi wrth dy gariad di, 'rwi 'n foddlon a chari­ad fy Nuw, ac nis cymmerafi y fath Brentis a thydi; fe at­tebodd y cythrel, gan na ddysci di i mi gelfyddyd y gôf aur, dysced Mr. Philbert fi i fod yn Gannwr lliain.

Yna gan gymmeryd arno eilchwaith agwedd gwâs, efe achwynodd ei fod e'n dlawd, a bod ei ddillad yn wa­el, a'i fod e'n sythu gan anwyd, ac nad oedd ei gyflog ond tair punt yn y flwyddyn: ac os mynnem ni iddo ym­adel â ni 'n ebrwydd, fo ddywedodd y dylem ni roi rhyw beth iddo, ac y boddlonei hynny fo. Minne a'i hatte­bais ef, ei fod e'n curo wrth y cam ddrws, ac na rown iddo gymmeint ac a bariwn oddiwrth fy ngwinedd. Ebe yntef, nid oes gennych chi wrth hynny ond ychydig iawn o gariad.

Fe haerodd arnom ni drachefn yn daer iawn, mai nid efe oedd yr hwn y fuasse yn y ty o'r dechreuad, ond ma [...] ei wâs ef ydoedd efe; ie mai nid efe oedd yr hwn y fuasse yn y ty y nos o'r blaen; a bod y pryd hynny un o' [...] gydweision ef yn disgwyl; a'i bod hwy ill dau yn edrych [Page 29] am ddychweliad eu meistr o'i shiwrne i Chambery, o ba le y dychwelei fo ar fyrrder.

Ac er nas gwn i pu'n a'i 'r Pen-cythrel ei hunan, neu ynte un neu ychwaneg o'i weision ef, oedd yn llefaru wrthym y pryd hynny; etto myfi a glywais oddiwrth dystion credadwy, fod ar yr un amser Ysp [...]yd yn nhy Mr. Favre, y Barnwr pennaf o Chamberey, (yr hwn am ei wybodaeth yn y gyfraith, oedd wr enwog yn ei oes) a darfed ir yspryd hwnnw lefaru wrtho, a dywedyd ym mysc pethau eraill, ei ddyfod ef o Fas­con, a thrammwy o hono trwy Bresse, ac iddo weled y cyfryw a'r cyfryw geraint o'i eiddo ef.

I ddychwelyd at yr hyn oedd yn ein ty ni ar yr am­ser hynny, fe archod [...] yr yspryd â llais uchel, i ni wneuthur paratóad mawr o ymborth, megis Twrc [...]s, Pe­trisstaid, yscyfarnogod, a'r cyffelyb, erbyn dyfodiad ei feistr. Yna fe ganodd fagad o ganiade halogedig a mas­weddol, ac ym mysc eraill yr hon a elwir [...]efilou. Lle­farodd hefyd megis ac y gwna Jnglers neu Hudolwyr, ac yn enwedig fel Helwyr, ga [...] weiddi 'n grôch, ho levrier, ho levrier, fel y gweidd [...] 'r Helwyr (yn ffraingc) wrth gyfodi yscyfarnog.

Gosododd arnom ni â phrofedigae [...]h i drachwantu go­lud, (un o gyffredi [...]l demp [...]asiynau Satan, ac am hynny y gelw [...]r ei Mammon) gan ymhonni 'n fynych, fod chwe mîl o goronau yn guddiedig yn y ty, ac or bydde i neb o honom [...] ei g [...]nlyn ef, y dangossei fo ble 'roedd yr arian wedi guddio. Eithr mi allaf ddywedyd â chydwybod dda, yng wydd Duw a'i Angelion sanct­aidd, nas chwiliais i fy hunan, ac nas perais i, ac nas goeddefais i [...]eb arall i ymofyn am dany [...]t, ac nas ew­yllyffiais ar un amser i mwynháu hwynt.

Mynnei hefyd ein profi ni à manylrwydd ( curiosity) gan d [...]ywedyd, os mynnem ni ei weled ef mewn rhi [...]h, gwr, gwraig, llew, arth, eî, câth, neu'r cyffelyb, y gwnei fo hynny o ddifyrrwch inni. Eithr ni a ffieiddi­asom [Page 30] yn ddirfawr ac a wrthodasom wrando arno yn y matter hwnnw, gan ddywedyd, ein bôd ni cyn belled oddiwrth ddymuno cael ei weled ef mewn un rhyw rith, a bôd o honom ni'n mawr hiraethu, os byddei gydag ewyllys Duw, na chlywem ni ei leferydd ef byth mwyach; a'n bôd ni'n gobeithio y gwaredei Duw ni ar fyrrder oddiwrth ei holl brofedigaethau ef.

Ar y diwedd fe ddechreuodd fod yn ddîg iawn, yn gyntaf wrthifi, am i mi ddywedyd wrtho, Dôs ti fellti­gedig ir tân tragwyddol, a baratowyd ir Diawl a'i Ange­lion. Ac ar hyn ebe yntef, Ti ddywedi gelwydd: nid wyfi 'n felltigedig; 'rwi etto 'n gobeithio cael iechydwriaeth trwy farwolaeth a dioddefaint Jesu Grist. Hyn y ddywe­dodd efe ysgatfydd, i beri i ni gredu, mai enaid gw­raig y fu farw ychydig or blaen yn y ty ydoedd efe, merch i wraig y fwriaswm i allan o'r ty trwy gyfraith; canys yr oedd sôn, ddarfod iddi 'hi ar ei therfyn we­ddio ar Dduw, ar allel o honi, ar ôl ei marwolaeth, ddychwelyd ir ty i'n blino ni.

Dywedodd wrthifi mewn digofaint mawr, y gwnai [...] hyn a'r llall imi; ac ym mysc pethau eraill, fo ddy­wedodd wrthyf, y dewe fo, pan y byddwn i yn y gwe­ly, i dynnu 'r blancedi oddi arnaf, ac i'm llysgo i wrth fy nhraed allan o'r gwely. Minne a'i hattebais ef, fel yr attebodd y Prophwyd Dafydd iw elynion, Mi or­weddaf ac a h [...]naf, canys yr Arglwydd a wna i mi drigo mewn diogelwch. Dywedais wrtho fe hefyd y peth y ddywedodd Crist wrth Pilat, nid oes genniti ddim aw­durdod arnafi, ond yr hyn a roddwyd i [...] ti oddi ucho [...]. Ac yna fo'm hattebodd i, gan ail-adrodd y geirie hyn ddwy waith tair, mae hynny 'n dda iti, mae hynny 'n dda i it.

Digiodd hefyd yn ddirfawr wrth un o'r cwmpeini, yr hwn a'i galwase fo y Bwch Drewllyd, a rhoddodd iddo la­wer o ddrwg eirie, megis y rhain, Ti fynnit ymddangos fel gur da, ond nid wyt ti ond rhagrithiwr: rwyt ti'n my­ned yn fynych i Bont-deville, mewn lliw i wrando pregethe: eithr wrth fyned rwyti 'n dwyn gyda thi dy flwch sydd a'th fi­le [Page 31] a'th fande yntho, er mwyn gofyn dy ddyledion a llôg dy arian Ymaith â thi, ni wneit ti ddim cydwybod o grogi dyn am bunt fel y gwna Mr Denis; a Hangman Mascon oedd y Denis hwnnw. Ac yna gan wneuthur swm, mal pettaise 'n cu­ro ei ddwylo ynghyd, fe ddywedodd eilchwaith wrth yr un gwr; 'rwyt ti 'n cymmeryd arnati yma, fel pettai ti'n wr glew, wedi dwyn yn awr dy gleddyf gyda thi: eithr or byddi di mor galonnog, a dwad hyd yma heb oleu, fe geit gweled pu'n o honom ni 'n dau sydd wrola.

Gwedi dywedyd yr holl bethe hyn am yr amser cynt a phresennol, fe fynne fynegi peth hefyd am yr amser i ddyfod. A chan grybwyll am y Protestantiaid yn nheyr­nas ffraingc, fe waeddodd un-waith, O'r Hugonots truain, chwi a ddioddefwch lawer o fewn ychydig o flynyddoedd! o pa fath darwg y fwriedir yn eich herbyn chwi! gydag ychwa­neg o eiriau ir un pwrpas.

Dywedodd ddwy waith neu dair am fy ngwraig, yr hon o­edd yn feichiog, ac yn agos iw thymp, y bydde iddi ferch. Mi ofnais o herwydd y cyflwr yr oedd hi yntho, y cei hi ryw ni­wed wrth escori, trwy ddychryndod oddiwrth ein lletteywr uffernol; ac am hynny mi attolygais arni i adel y ty, ac i fy­ned at ei mam-gû, yr Arglwyddes Philiberta de la Mousiere, gy­da'r hon y meithrinwyd hi er yn blentyn, ac felly i orwedd i mewn yn ei thi hi. Eithr hi a escusododd ei hunan oddiwrth hynny yn wrol iawn, gan ddywedyd, y bydde ei mynediad hi ymaith yn anhyder ar allu a thrugaredd Duw: a chan ryngu bôdd i Dduw, i ymweled â ni, felly y gallei fo'n gorddiwes ni yn yr un môdd mewn ty arall; ac nas dylem ni gilio ymaith, [...] mynnwn ni wrthwynebu 'r Diawl. Ac yn wir 'rwi 'n cyfa­ddef, farnu o honi 'n union yn hyn ny o beth; canys fe'n cyn­ghorir ni'n fynych yn y scrythur, i wrthwynebu, ac i ymladd, ac i ymdrechu â'r Cythrael, ond nid byth i ffoi oi flaen ef; ca­nys hynny fyddei rhoddi 'r oruchafiaeth iddo: oblegit tebyg ydyw fo ir Blaidd, ac ir Crocodil, y rhai y giliant ymaith os sefwch chwi 'n galonnog yn eu herbyn; eithr os ofnwch hwynt, a throi oddiwrthynt, hwy a redant ar eich hôl chwi.

Ar ryw noswaith fe ddywedodd y Diawl yng wydd pawb, y byddwn i marw 'n ddilys cyn pen tair blynedd, gan dy bied [Page 32] trwy hynny i'm poeni i â meddylie gwastadol am farwo­laeth, ac felly peri i mi syrthio (pe gallasal) i ryw drwmder calon, ac felly i glefyd, er mwyn gwirio ei eiriau ef. Eithr mi a'i hattebais ef yng eirie St. Paul, Act. 20. Nid wyf yn gwneu [...]hur cyfrif o ddim, ac nid gwerthfawr gennif fy einio [...]s fy hun, os gallaf orphen fy ngyr­fa trwy lawenydd, ar weinidogaeth a dderbynniais gan yr Ar­glwydd Iesu, i dystiolaethu Efengyl grâs Duw.

Gwedi arfer yr holl ddichellion hyn yn ein herbyn, fe orfu ar y cythrel gyfaddef, nas gallei fo mo'n gorchfygu ni, oblegit ein bod ni 'n galw 'n rhy fynych ar enw Duw. Ac i ddangos grym ein gweddiau, y mae hyn yn wirionedd iw ddal sulw arno, yr ymattalie 'r Diawl oddiwrth lefaru, bob amser ac y gwelei fo ni yn dechreu pen-linio i fyned i weddio; ac yn dra mynych fo ddywedodd wrthym ni y geirie hyn, Tra fo chi 'n gweddio, myfi âf, ac a rodiaf ar yr heol. Ac yn ddiau ni gaen ddistawrwydd rhyfeddol, tros yr ennyd yr oe­ddem yn gweddio, p'un bynnag a'i myned allan, a'i a­ros yn y lle y wnai fo: eithr cyn gynted ac y darfydde 'r weddi, fo ddechreue eilchwaith i'n cymmell a'n han­nog ni megis o'r blaen, i siarad ag ef: Ac fo barhaodd felly i lefaru wrthym ni, ac i'n hannog ninne i lefaru wrtho yntef, hyd y 25 o fîs Tachwedd, pan y llefa­rodd efe y geirie hyn yn ddiweddaf: Ha, ha, je ne parleray plus, hynny yw, och! och! ni chafi lefaru mwy­ach. Ac oddiar y pryd hynny, efe a beidiodd, ac ni lefarodd efe ym-mhellach.

Mi allwn chwanegu at hyn lawer o ymadroddion er­aill, ac y lefarodd y cythrel hwn; ond 'rwi 'n cyfaddef, fy môd i yn ymattal o bwrpas oddiwrth eu traethu hwynt; oblegit eu bod nhwy yn wrthwyneb, naill ai i Grefydd, neu ynte ir Awdurdodau goruchel, neu i enw da rhai gwyr mawrion a Theuluoedd anrhydeddus; neu oblegit eu bôd nhwy 'n fudr ac yn anweddus, me­gis pethau yn dyfod oddiwrth yspryd aflan. Y mae cym­meint [Page 33] ac y draethasom yn ddigonol i ddangos, mor ddieithr a rhyfeddol ydoedd ymadroddion y cythrel.

Megis yr oedd ei eiriau ef yn ddieithr ac yn rhyfedd­ol, felly 'roedd ei weithrediadan ef; canys heb-law y perhe a adroddais i, ac a wnawd yn fy absen, fo wna­eth lawer ychwaneg o'r un rhyw; megis taflu o bobtu yn dra mynych ddarn mawr o liain, o ddeng el a deu­gain o hyd, yr hwn a adawse ffrind i mi yn fy nhy, iw ddanfon i Lyons ar hyd y Dwr.

Fe gipiodd unwaith ganhwyllbren prês o law 'r for­wyn, gan adael y ganwyll wedi hennyn yn ei llaw hi. Fo gymmerei 'n fynych iawn beisie 'r forwyn honno, ac a'i crogei nhw ar byst y gwely, gan osod arnynt hwy Hatt arw, y cyfryw ac y mae gwragedd gwledig o Bresse yn arferol o wisco, canys o'r wlâd honno yr ha­noedd hi.

Weithie fe grogei Blât startshio o faint mawr ar y pyst hynny, wrth gorde, wedi clymmu felly, ac â chy­nifer o glymme, ac yr ydoedd yn ammhoffibl i dattod hwynt; ac etto fo'i dattodei nhwy ei hunan yn ddisym­mwyth ac yn ebrwydd. Unwaith mi gefais fy motasse gwedi eu drysu mewn lle, fel nad allit eu [...]ynnu nhw oddi yno. A llawer gwaith y plethodd efe radish yng­hyd yn y fath fodd, ac nad ellit gwneuthur y cyffelyb beth, oni roddei ddyn ei fryd ar hynny pan bae 'n segur gyda llawer o hîr amynedd.

Ar ryw brydnawn-gwaith daeth ff [...]ind i mi, un Mr. Conain, pysygwr o Fascon, i ymweled â mi; ac fel [...] oeddwn i yn adrodd wrtho ef y pethau rhyfeddol hyn, ni aethom ynghyd ir stafell, lle yr oedd y Di [...]fol fyny­chaf yn aros: yno y cowsom ni y gwely [...]l [...]f, [...] blance­di, y llanlleine ar gobennydd wedi eu gosod i gyd ar y llawr. Yna y gelwais i ar y forw [...]n i dannu 'r gwely, ac hi a wnaeth hynny yn ein gwydd ni; eithr [...] o law, a ni yn rhodio yn yr un stafell, ni welem y gwely wedi ei fyscu, a'i daflu i lawr fel o'r blaen.

[Page 34]Yn y stafell uwch ben honno, lle yr ydoedd fy study, mi gefais lawer gwaith rai o'm llyfre gwedi eu gosod ar y llawr ynghyd â'm howr-glass heb ei dorri, heb ddim niwed ond hynny. Fel yr oeddwn i unwaith yn eistedd yn fy study, fe wnaeth y Cythrael swn yn y stafell uwch benn, megis swn ergydion llawer o fwscedi. Weithie fe fydde fel Ostler yn fy stabal, yn trîn ac yn rhw bio fy ngheffyl, gan blethu ei gynffon a'i fwng ef; ond nid oedd efe ond anfedrus yn ei waith, canys mi ge­fais fy ngheffyl unwaith gwedi ei gyfrwyo gantho, a'r crwpper ym-mlaen, a'r pwmel yn ôl.

Fe fu 'n hîr yn y ty cyn y gallasom ni ddeall ei fod e'n cyrchu im stafell wely. Eithr ar ryw nofweith, ar ôl myned o bawb ymaith ac a ddaeth [...]sant i wrando arno, a myfi fy hun a'm teuly i gyd yn ein gwelâu, a drysau a ffenestri 'r ty gwedi eu caead yn glos iawn, fo ddaeth i mewn, ac a ddechreuodd chwibanu yn araf, a hyn­ny ar droion, megis a phettaise ofn arno i'n deffroi ni. Ac fe gurodd megis ac â'i fys ar drwngc yn agos i'm gwely, fel y gwnaeth e'n fynych gwedyn. Fe daflei 'n ' [...]cidie ni o dautu 'r stafell, yn enwedig eiddo 'r for­wyn, yr hon, wrth ei glywed ef unwaith yn cym­meryd un oi 'scidie hi, a ymaflodd yn ebrwydd yn y llall, ac a ddywedodd dan wenu, ni chei di mo hon. Ac unwaith yn yr un stafell dan y bwrdd, fo ddily­nodd drwst Trin-wyr cywarch, y rhai sydd bedwar ynghyd yn curo 'r cywarch, y cyfryw ac oeddynt yn ein cymdog [...]eth ni, ac fo gadwodd yr unrhyw fessur ag hwynthwy yn gymmwys.

Dros hîr amser fo wnaeth i ni glywed pereidd-gân dwy gloch fychan, wedi eu clymmu ynghyd, y rhai y gymmerass fe o fysc rhyw hairnach rhwdlyd yn fy nhy. Pan y clywais i nhw gyntaf, mi adna­bum wrth eu swn hwy, mai myfi ai piodd hwynt: Mi aethym ir fann lle y gosodais i hwynt, on [...] nis [Page 35] cefais i mo honynt. Nid yn fy nhy i yn unig yr arfe­rodd y Cythrel ganu y clych hyn, ond efe ai dygodd hwynt o amgylch i fagad o leoedd yn y Drêf ac yn y wlâd. Ar ryw Sabboth y bore, a myfi yn myned i wenidogaethu yn Ʋrigny, gyda rhai o Henuriaid fy Eglwys, ni glywsom swn y clych hyn yn agos iawn i'n clustie. Dywedodd Mr. Lulier un o'n cwmpeini wrthif, glywed o hono fo yn ei dy ef y clych hyn yn fynych. Bagad eraill a'u clywsant hwy yn agos iawn iddynt, eithr nis gallent ar un amser moi gweled hwynt.

Ac ni chwareuodd y Diafol hwnnw ei gaste yn unic yn fy nhy i; canys fe adroddodd Mr. Lulier wrthif lawer o'i weithrediadau ef yn ei dy a'i shop yntef; me­gis ei waith ef yn cymmeryd ac yn cuddio ei feini gwerth­fawr ai offerynnau gwaith ef, ac yna ei gosod hwynt drachefn lle yr oeddynt o'r blaen. Tra 'r ydoedd Mr. Lu­lier yn adrodd hyn wrthifi, efe a osododd fodrwy aur, yr hon oedd y pryd hynny gantho tan law, ar y bwrdd, ynghyd a'r offeryn a'r hwn yr oedd yn ei dala hi: eithr yn y man fo'i cafodd hwy 'n eisie, ac a chwiliodd am da­nynt tros hanner awr, ond i gyd yn ofer; ac am hynny efe a gymmerodd waith arall yn llaw; a chwedyn, efe a minne a welsom y fodrwy a'r offeryn yn Syrthio drachefn ar y bwrdd, ond ni wyddem ni o ba le.

Ar ryw noswaith, pan nas gwiliadodd Lulier gyda ni, fel yr arferei o wneuthur, Dau ac a ddaethant yn hwyr iawn o'm ty i, a arosasant wrth shop Lulier, i roddi cy­frif iddo am weithrediau a geirie y cythrel y noso n honno: T [...]a 'r oeddynt hwy yn siarad, fe gurodd y Cythrel yng­hylch teir gwaith yn galed iawn ar Dô o astyllod, yr hwn oedd uwch ben y shiop. Y noswaith nessaf ar ôl honno, Lu­lier a Repay wrth ddychwelyd o'm ty i, a ganfyddent wraig unic, wrth gongl yr heol yn nyddu wrth oleu'r [Page 36] lleuad, mewn gwisc wledig: ond hi ddiffannodd allan o'i [...] chwy, pan nessausant i geisio gwybod pwy 'n yd [...]dd hi.

Gan adel yr-wan y cyfryw weithrediade ac a wnaeth y Diafol allan o'm ty i, megis pethe nas gallaf lefaru am danynt gyda 'r fath siccrwydd, ac am y rh [...]i y we­lais ac y glywais i fy hunan: Ni wnaf i ond adrodd ei weithrediadau diweddaf ef yn fy nhy i: ac yn wir y rhai blinaf o'r cwbl (fel y dywed [...] [...]od y Diafol bob amser yn greulon [...]ch ar y diwedd nag [...] y dechre, ac ar y pryd hynny yn [...]fyrnicaf, pan y go [...]d arno ym [...]do) canys tros y deng [...]eu [...]deuddeng niwr [...]d diweddaf, fo d [...]flodd gerrig yn ddibaid o bobtu 'm [...]y, o'r bore hyd yr hwyr, a hynny yn aml iawn, a rhai o honynt yn pwy­so dwy neu dair pwys.

Ar un o'r dyddie diweddaf hyn, fe ddaeth Mr. Tornus i'm ty ynghylch hanner dydd, ac a fynnei wybod a oedd y Cyrhrel yno fyth, ac a chwib [...]nodd m [...]n amryw do­nau, a phob t [...]ô fe chwibanei 'r Diafo [...] [...]rno vntef dra­chefn â'r un rhyw [...]ôn. Yna y taflodd [...] Diafol garreg atto; yr hon wedi s [...]rthio wrth ei d [...]ed ef heb wneu­thur iddo niwed, fo'i cym [...]e [...]odd hi fyn [...] ac a'i no­dodd hi â glôy [...], ac ai t [...]flodd ir tu cefn y ty, yr hwn o­edd agos i wal y Dref, ac ir afon Savone: eithr fe da­flodd y Diafol hi i fynu drachefn atto yntef; ac efe ad­nab [...] ôd y glôyn, mai yr un garreg ydoedd hi. Mr. T [...] we [...] cyfodi 'r garreg honno i fynu, a [...] clywe hi yn dwym iawn ac a ddywedodd ei fod e'n credu, ei bod hi yn uffer [...] g [...]edi ei bod hi yn ei law ef o'r bl [...]en.

Or diwe [...]d, ar ôl yr holl eirie a'r gwei [...]h [...]ed [...]de hyn, fe ae [...]h y Cythrel [...]maith y 22 o fis Rhagfyr; ar dydd nessaf gwelwyd Gwib [...]r fawr iawn yn myned allan o'm ty, yr hon a dd [...]llwyd â chraffe hirion gân rai Gwneu­thurwyr h [...]elion [...]eu Gymmydogion; ac hwy a'i dyga­sant h [...] ar hyd yr holl dref dan weiddi, Dymma' Cythrel y ddaeth allan o Dy 'r Gwenidog: ac ar y diwedd hwy a'i [Page 37] gadawsant hi yn nhy un William Clark Apothecary, lle yr adnabyddwyd mai gwiber naturiol ydoedd hi, Sarph anghynnefin yn y wlâd honno.

Dros yr holl amser y bu 'r Diawl yn cyrchu i'm ty, nis goddefodd Duw iddo wneuthur i ni niwed yn y byd, nac yn ein persone, nac yn ein meddianne. Y dydd yr ymadawod efe â'r ty, fo grogodd y clych hynny, y rhai y ganasse, ac y ddygasse efe mor fynych o amgylch, ar hoel uwch ben simnai 'r stafell lle 'roedd e'n cynni­weir fynychaf.

Ni channiatawyd iddo gymmeint o allu, ac i rwygo un o'm llyfrau, nac i dorri un glass, nac i ddiffodd y ganwyll, yr hon a adawem ni i losci trwy 'r nôs. Ac am hynny 'rwyfi 'n plygu 'nglinie, ac a wnaf felly tra fwi byw, im grasusol Dduw, i roddi iddo Ddiolch am y mawr Drugaredd hwnnw.

Dymma 'r gwir a'r digym mysg draethiaid o eirie a gwei [...]hrediade y Cythrel hwnnw. Ac y mae Marcellin un o O [...]feiriaid y papistiaid, yr hwn oedd yn pregethu ym Mascon ar yr amser hynny, wedi adrodd llawer o'r pe­thau hyn yn gywir ddigon, mewn llyfr o'i eiddo ef, a brintiwyd yn Grenalle yn erbyn Mr. Beuterove, gan ddy­wedyd gael o hono 'r stori oddiwrth amryw ddynion, ond yn enwedig oddiwrth Mr. Fovillard Lifftenant Ge­nerall yn y Balliage o Fascon, yr hwn wedi clywed y Sô [...] gyffredinol ynghylch y digwyddi [...]d rhyfeddol hyn, a ddanfonodd ei frawd yn y gyfraith Mr. Ffrancis Gru­cin a Mr. Gaichard, Gwr o gyfraith i'm ty, i ddeisyf ar­nai ddyfod atto ef, i fynegi 'r holl fatter iddo, yr hyn beth a wneuthum i. Etto (trwy gennad Marcellin) aid gwir yw hynny, (ac y mae efe, ac eraill gwyr tanbaid sy'n barnu cyn llwyr wrando, yn ei gasglu oddiwrth hyn, i'm gwradwyddo i a'm proffes) fef, bod cyfeillgarwch rh [...]gofi ag ysprydion drwg. Cans y mae Duw yn Dyst ar fy [...]g-hydwybod, na bu rhyngofi erioed gydymddi­ddan â'r creaduriaid echrydus [...]yn, ac nas gwn i fwy [Page 38] oddiwrthynt, nag y ryngodd bôdd iw dduwiol ddoethi­neb ef i adel i mi wybod allan o'i Air, ac o'r profiad hyn yn fy nhy. Ac fe wyr Duw, mai fyng ofal pennaf i ydo­edd, ar ir Dalent fechan honno gynnyddu, yr hon a roddes Duw i mi, i hyfforddi fy hunan ac eraill, yn y wir a'r iachus ddysgeidiaeth ynghylch iechydwriaeth dra­gwyddol, yr hyn ydyw, i adnabod ef yr unic wir Dduw, a Iesu Grist yr hwn a ddanfonodd efe.

Ac yn wir, yn y matter hyn, y mae Marcellin ac eraill, y rhai a adroddasant ac a scrifennasant y stori hon er An­glod i mi, yn gwrth-ddywedyd Mr. Ffovillard Lifftenant Generall o Fascon, a'r Arglwydd Gaspard Divet Escob Mascon, yr hwn, ar y Sôn gyffredin ynghylch y pethau hyn, a ddanfonodd am Mr. Tornus, i gael gwybodaeth o'r gwirionedd am danynt: ac er mwyn mwy o siccrw­ydd, fe anfonodd ei scrifennydd ei hun Mr. Chamber, iw dysgu hwynt yn neilltuol o'm genau fy hun; ac mi a a­droddais y cwbl wrtho ef, heb gelu na chuddio dim. Ac fe ddywedodd y ddau wr bonheddig hyn, Tornus a Cham­ber wrthifi ar ol hynny, ddarfod ir Escob ryfeddu 'n ddir­fawr wrth wrando 'r stori honno, a gwneuthur o hono ryw atgoffa o honi mewn scrifen.

Yn awr os gofyn neb i mi, pa beth a allei fod yr achos o'r ddamwain rhyfeddol hyn (canys nid oes dim yn fwy cyffredinol a naturiol i bôb dyn, nag ymofyn am yr acho­sion, yn enwedig o bethau anarferol) mi attebaf, wrth ystyried gogy [...]chiadau 'r amser, a'r lle, a'r bobl yr oeddwn i yn delio ag hwynt y pryd hynny, fod llawer o achosion (mewn tybygoliaeth) yn cydfod am y peth.

Yn gyntaf, yw gymmeint a bod amseroedd, yn y rhai y mae 'r cythreuliaid megis heb eu cadwyno, ac â mwy o rydd-dyd ganthynt i arferu eu dichellion; a bod amseroedd eraill pan y m [...]ent wedi eu rhwymo i mewn, a'u hattal rhag gwneuthur drwg, megis y gwelwn yn yr 20. o'r Da [...]cuddiad; fe allei un yn wir, gyda rheswm da ddy­wedyd, pan y bu'r Diawl mor eon yn fy nhy i, fod y cy­threuliaid [Page 39] ar yr amser hwnnw megis wedi eu gollwng yn rhydd, cany [...] yr oedd y Byd y pryd hynny yn llawn o hi­storian, ynghylch castie anarferol yr ysprydion drwg hyn.

G [...]llir gwirio hyn wrth lyfr y scrifennodd Mr. de I' Anere, un o Gynghorwyr y Brenin, wedi uno mewn commissiwn gyda Mr. D. Espagnet y Barnwr pennaf yn Tolosa, i farnu'r W [...]d o wlad Labour neu wlad y Basques, yn agos ir pyreni [...]u fynyddoedd. Enw 'r Llyfr yw, Eglurháad ynghylch [...]nwad [...]wch cythreuliaid ac yspr [...]dion drwg, lle y gosodir al­lan y fa [...]h bethau dieithr ac echrydus, ac a ddichon beri gwallt y Darllenwyr i sefyll ar eu pennau.

Angwhanegwch at hyn y stori ofnadwy ynghylch Lewis Ga [...]ffr [...]di, offeiriad o Farseilles, un o'r offerynnau mwyaf o eiddo 'r Diawl ac a ddygodd uffern erioed allan, yr hwn a loscwyd ychydig o'r blaen trwy ordinháad y Parliament 'o Aix yn Province.

Ar yn un amser yr ymddangosodd Cythrael yn Lyons, mewn agwedd gwraig fonheddig lân, i Lifftenant Mar­chog y Wiliadwriaeth, henw yr hwn oedd la Jaquere, ac i ddau eraill o'i gyfeillion ef; A gorweddodd y Tri hyn gy­da 'r Cythrel hwnnw, ac a ddaethant trwy hynny i ddi­wedd ofnadwy iawn. Y mae 'r stori honno yn brintiedig ym-mysc llawer o Historiau aruthrol o'n hamser ni.

Ar yr un amser, sef, yn n flwyddyn 1612. fe osod­wyd [...]an y cyffelyb stori ir honno o Lyons, fel y bu Gwr cyfrifol ym Mharis, ar y cyntaf o fîs Ionawr yn y flwy­ddyn honno, yn cyttal ac yn aros gyda Chythrael, yr hwn a ymddangosod iddo megis Arglwyddes brydferth: eithr y boreu nessaf, gwedi i rai Jestysiaid a Physygwyr weled yr Arglwyddes honno, fe adnabuwyd, mai Corph Gwraig ydoedd hi, yr hon a grogwyd ychydig o ddyddiau o'r blaen.

Ynghylch yr un pryd, yr oedd Carcharau Mascon we­di ei llenwi â nifer fawr o wyr a gwragedd, ifaingc ac hên o Bentref Chasselas, a Threfydd eraill ger [Page 40] llaw iddi, wedi eu in littio i gyd am swyngyfaredd neu witshio, y rhai gwedi eu bwrw a'u condemnio ym Mascon, a gyfo dasant eu matter, i Barliament Paris, ac hwy a hebryngwyd vno gan Swyddog a rhai gwyr ar­fog. Ar y ffordd fe gyfarfu Coatsh â hwynt, ac yntho Wr yn edr [...]ch fel Barnwr; yr hwn a safodd, ac a ofynnodd ir swyddog, pa garcharorion yr oedd efe yn ei arwain, [...] ba le yr oeddynt yn dyfod, ac i ba le yr oeddynt yn my­ned. Gwedi ir Swyddog ei atteb ef: y Gwr (os felly y gellir ei alw ef) gan edrych ar y carcharorion, a ddywe­dodd wrth un o honynt, gan ei alw ef wrth ei enw, Beth yn awr? a wyt ti yn un o honynt hwy? nac ofna ddim canys ni ddioddefi di, nac un o'th gwmpeini. A gwi [...] y prwsiodd ei eiriau ef, canys o fewn ychydig ar ôl hyn­ny fe'i rhyddhawyd hwynt oll.

Ar yr un amser llangces fechan o Fascon, ynghylch tair neu bedair ar ddeg oed, merch i un o'r Dinasyddi­on pennaf o'r Drêf, yr hon a orweddei gyda morwyn o'r Ty, a ddeallodd ei bod hi yn fynych iawn yn absennu e hun yn y nôs; ac a ofynnodd iddi unwaith, o ba le y daeth hi; fe attebodd y forwyn, ddyfod o honi o fan, lle yr oedd cwmpeini da, a dawnsio rhagorol, a phôb mâth o ddifyrwch a llawenydd. Yna y llangces, we­di blassu ar y newydd hyn, a ddymunodd ar y Forwyn i dwyn hithe ir lle hwnnw. Ar hyn fe enneiniodd y for­wyn hi, gan beri iddi arfer y defodau cyffredin a orch­ymynnir gan Ddiafol i witshod. Yna y cippiwyd y llang­ces i fynu ir Awyr gan Gythrael, mal ac yr adroddod [...] hi gwedyn. Ond pan wybu hi ei bod goruwch Mynach­log y Capuchin Offeiriaid, hi a frawychodd ac a alwodd ar Dduw, yr hwn a'i cynnorthwyodd hi, ac a wnaeth i'r Cythrel i dodi hi ar lawr yn ei gardd hwynt, yng­hylch hanner nôs. Y Capuchiaid, pan y clywsant ei llêf wylofus, a ddaethant iw helpu hi: A phan y dy­wedodd hi wrthynt pwy 'n oedd hi, a pha beth a ddig­wyddaffe iddi, Dau o honynt a'i hebryngasant hi yn ddir­gel [Page 41] i Dy ei Thâd. Myfi a glywais laweroedd yn sicc­rháu gwirionedd y matter hyn megis peth dilys. Myfi a welais y llargces honno yn fynych, a chlywais gwedyn ei bod hi 'n briod.

Ar y pryd hynny hefyd y dwedpwyd yn rhygil, fod rhyw Gythrael yn cyrchu 'n fynych i Dy Pobyddes ym Mascon, yn yr heol de la Tupinerie, mewn agwedd Gwr, a chap côch ar ei ben, ac fo edrychei allan trwy 'r ffe [...]estr wrth olau 'r Gannaid. Fe adroddodd bagad wrthifi fod hyn yn wir iawn, ac Abraham Lullier a en­wyd o'r blaen oedd un o honynt. Ac nis gwn i a yma­dawodd y Cythrel â'r ty hwnnw etto, er cymmaint o Gonsuriaeth ac o foddion eraill hefyd a arferwyd iw fw­rw ef allan.

Ar yr un amser fe gadwodd rhyw Ddiawl stwr fawr yn Eglwys Saint Stephan ym Mascon, gan ddadymchwelyd amryw Feddau: a chwedi cyhoeddi 'r peth o dautu 'r Dréf, myfi a welais, (gan fy môd yn trigo yn y gym­dogaeth honno) ran fawr o'r bobl yn ymgasglu yno. Y cyffelyb beth hefyd a ddigwyddodd yn Eglwys Saint Al­ban, yn agos i [...]scon, ar yr un amser.

Drache [...] ar yr amser hynny y cyrchodd rhyw Ddi­awl i Dy gwraig weddw ym Marigny les Nonnains, yn gyfagos i Fascon, dros dri mîs, lle y gwnaeth e lawer o ddrwg, gan ollwng ar redeg y gwîn yn y seler. Ac fo bwyodd amryw ddynion yn greulon, ac ym mysc eraill rhyw Of a wnai gloyon, yr hwn a ddaeth ir Ty yn feddw ac a roddodd lawer o ddrwg eiriau a bygwthion ir Cythrael hwnnw, yr hwn yn ddioed a fu cwitt ag efo; canys fe gymmerodd un o'r Andirwns (sef offeryn o'r simnai) ac ai curodd e'n dôst ag ef, hyd oni redodd e [...] ymmaith allan o'r Ty yn gyflym. Wrth y storiau hyn ac amryw o'r un fath (am ba rai ni sonniaf yr-wan) y mae 'n eglur, pan yr oedd Cythrael yn sy rhy i, fod y Diawl y pryd hynny megis heb ei gadwyno.

Rwi 'n tybied hefyd, y gallei 'r Cythrel hwn gael [...] [Page 42] ddanfon attafi, gan rai ac oeddynt yn llidiog i'm her­byn, am i mi gael trwy ymbil Gennad gan y Brenin, i adeiladu Eglwys i'n Protestantiaid ni, yn agos i furiau Mascon; o herwydd ynghorph y Dydd hwnnw, ac y dechreuodd y Diawl yr afreolaeth hynny yn fy nhy i, fe'm bygwthwyd gan un, ger bron cymmanfa y Bwrdei­siaid o Fascon, y byddei ar fyrder i ryw ddrwg fy ngorddi­wes i. A lletdybiwyd fod y Dyn hwnnw yn ddiscybl i un Cesar swynwr hynod, y fuasse byw ym Mascon ychy­dig o'r blaen.

Llawer a fwriasant ddyfodiad y Diafol hwnnw i'm Ty i, ar fy morwyn Brossande, (am yr hon y cryb­wyslais i o'r blaen) oblegit yr oeddyt yn tybied ei bod hi 'n Ddewines neu Witsh; Canys fe ddywede rhai, fodys yn bwrw fod ei Rhieni hi yn euog o swyn-gyfa­redd. 'Rwi 'n cofio iddi ofyn i mi unwaith, a ydoedd boffibl i neb o'r rheini, ac a ymroddasant eu hunain ir Diafol, gael trugaredd oddiwrth Dduw. Ac ar am­ser arall, pan y gwelodd hi fy mod i 'n ofni, rhag ir Diawl wneuthur niwed i ddau langc, y rhai a orwedd­ [...]nt yn y sta [...]ell nessaf ir hon, lle y clybuwyd ef ynthi, Hi a ddywedodd wrthif; Nac ofnwch, Ni wna fo ddim niw [...] iddynt: A gwir ydyw, y cellweirie ac y bydde hi gyfeillgar ag ef: canys heb-law 'r peth a ddywedais i o'r blaen ynghylch hyn, hi a feiodd yr Yspryd unwaith, am na ddaethasse fe â choed iddi, ac ar hynny, yn ddiaros, fe a daflodd i lawr iddi goeled o goed wrth droed y stâr. Ac ar ei gwaith hi'n cynnig gadel ein gwasanaeth ni, daeth un arall i'n gwasnaethu yn ei lle hi, ac a orweddodd yn yr un gwely gyda hi: A'r Di­awl, er nis gwnaeth niwed iddi hi erioed, etto a gurei 'r forwyn newydd yn y gwely, ac a dywallte ddwr ar ei phen hi, hyd oni orfu erni fyned ymmaith.

A chynnyddodd fy nrwg dyb i am y Bressande honno trwy adroddiad a wnaeth hi wrthif, ar ddiwrnod yr oeddwn yn glâf, am wr dû mawr, yrhwn a ymddan­gossase [Page 43] iddi hi y nos o'r blaen wrrh olau 'r lloer, yn dala phiol yn ei law fel Physygwr. Hyn ynghyd a pethau eraill o'r fath, a weithiodd ynofi Dyb ca­led am dani, megis un ac a allei fod yn achos ym­mysc eraill, o ddyfodiad y lletteywr uffernol hynny attom.

Gosodwch at hyn amgylchiad y lle, canys fe wna­ethpwyd gynt lanasdra yn yr un Ty, os gellir coelio geiriau 'r Cythrael a'r Sain gyffredin. Ac nid ydyw yn beth anarferol, fod y Diafol yn mynych gynniweir i dai, lle y gwnaethpwyd rhyw lofruddiaeth, neu ryw weithred ffieidd arall. Y mae Cardan yn mynegi, fod Castell ym Mharma, yn perthyn i deuly anrhydeddus y Torelli; ac yn un o'r simnie yntho, fod yspryd drwg yn ymddangos, mewn dull hen wraig hagr, pa bryd bynnag y byddei un o'r Teulu farw, er yr amser ac y lladdwyd hên wraig dra goludog yn y Ty hwnnw, trwy drachwant ei Neiaint hi, y rhai a'i drylliasant hi 'n ddarne, ac ai taflasanr ir gaudy.

Eithr yr achos tybygolaf yw hyn, sef, ar ôl i mi en­nill y Ty hynny trwy ordor cyfraith, a'm dodi mewn gorescyn o hono trwy awdurdod cyfiawn, fe gafwyd y wraig, yr hon y ddaethym i iw bwrw allan o'r Ty, dan y Simnai yn galw ar y Diawl, ac yn bytheirio allan regfeydd echryslawn yn fy erbyn i a'm teulu, gan ddy­wedyd, a clywei hi ar ei chalon fod yn fodlon i gymme­ryd ei chrogi, ie cymmeryd ei damnio, a bod yng waelod uff [...]rn gyda 'r holl Gythreuliaid, pe galle hi ond ymddial arnafi a'm heiddo. A phan dwetpwyd y geiriau hyn wrthif, myfi a ddygais Betishwn yn ei herbyn hi at Farn­wr Mascon, ac efe a rwymodd y wraig ir Good Behavi­our, gan wahardd iddi wneuthur niwed i neb o honom ni, nac yn ein Personau, nac yn ein Dâ, dan boen ffor­ffetion mawr: a dodwyd fi a'm Teulu dan amddiffynni­ad y Brenin a'r Gyfraith: Ac yr wyfi 'n cadw fyth gy­da mi Ordinhadau y Barnwr yn y matter hyn.

[Page 44]Eithr heb sefyll yn hwy ar yr ail Achosion, rwi [...] cyfrif y cwbl i drefniad yr Achos cyntaf, gan dderchafe fyng olygon tuagat y llaw a'm tarawodd i, yr hwn [...] gyd ddangossodd ei nerth yn fyng wendid i, ei druga­redd yn fy nhrossedd i, a'i ddoeth, arafaidd, a rhyfe­ddol weithrediadau tuag attafi; oblegit nas goddefodd fy nhemptio tu-hwnt i'm gallu, eithr a wnaeth ynghyd â'r brofedigaeth ffordd i mi ddyfod allan, fel y gallwn ei dwyn hi.

Y mae gennif Achos mawr i ddywedyd gyda 'r Bren­hinol Brophwyd Dafydd, Ein henaid a ddiangodd fel Aderyn o fagl yr Adarwyr; y Fagl a dorrwyd, a ninne a ddi­anghasom: Ein porth ni fyda yn enw'r Arglwydd, yr hwn a wnaeth Nefoedd a Daiar. Iddo ef am hynny y byddo 'r Gogoniant yn awr ac yn dragywydd. Amen.