YR Arglwydd roddes y gair, a mawr oedd mintai y rhai ai pregethent, medd y Prophwyd Dafydd; Psal. 68.11. hynny yw, Duw a roddodd ei gyfraith drwy weini­dogaeth Moses ac Aaron, ar efengil drwy Grist ai Apostolion, a llawer oedd rhifedi y rhai ar ôl hynny a gyhoedda­sant y newyddion da o iechydwriaeth i ddynion. Duw ym mhob oes er dercha­fiad Christ ir nef, a ddanfonodd allan iw Eglwys lawer o bregethwyr dyscedig, a ffyddlon, i bregethu yr Efengil i ddyni­on, ac i ddangos iddynt ffordd iechydw­riaeth; ond dymma 'r peth Sydd iw a laethu; ar ôl i Grist ai weinidogion hau [Page 2] hâd da y gair ymmaes yr eglwys, y cythra­el, gelyn annyhuddol dyn, tra bu y rhai oeddynt i wilied ar braidd Dduw yn cysgu, y gelyn hwn, meddaf, a ddaeth, ac a hauodd efrau ym mysg y gwenith, hynny yw, heresiau, a gau athrawiaethau, ac felly a lygrodd ffydd Grist; megis ac y rhag­ddywedodd Christ ei hun, gau brophwydi lawer a godant, ac a dwyllant lawer. Math. 24.11. A Sanct Paul gan annog Esco­bion Asia, i edrych arnynt eu hunain, ac ar yr holl braidd, ar yr hwn y gosododd yr yspryd glân hwy yn olygwyr, i fugeilio Eglwys Dduw, yr hon a bwrchassodd efe ai briod waed, Act. 20.28. Sydd yn rhod [...]i y rheswm hwn iw hannog i wneuthur hynny, y gwyddei efe y deuei yn ôl ei ymadawiad ef fleiddiau blinion (neu gau athrawon) iw plith, y rhai nid arbedent y praidd, 29, 30. ond a dwyllent y ffy­ddloniaid ac a wnaent niwed mawr; ac y cyfodei ohonynt hwy ai heglwys eu hu­nain wyr a lefarent bethau gwyrdraws i dynnu discyblion ar eu hôl. A hyn a wi­riwyd [Page 3] nid yn vnig yn ei amser ef ond hefyd yn yr holl amserau, er hynny; ac yn yspysol yn yr amserau hyn, ym mha rhai yr ydym yn byw, gan fod gennym ni yn ein mysg gau brophwydi lawer, y rhai yn ddirgel a ddygant i mewn heresiau di­nistriol, 2 Pet. 2.1. a thrwy ymadrodd têg, a gweniaeth a dwyllant galonnau y rhai diddrwg Rhuf. 16.18. Y rhai fel y gallom eu gochelyd yn well y mae Sanct Joan yn rhoi i ni y rhybudd hwn yn y text, Anwylyd na chredwch bôb yspryd, eithr profwch yr ysprydion, ai o Dduw y mae [...]t, oblegid y mae gau brophwydi lawer wedi myned allan ir byd. Ym mha eiriau y mae rhybudd dauddyblig; y cyntaf, na chre­dwch bôb yspryd; yr ail, profwch yr yspry­dion, ai o Dduw y maent. Ac yna rheswm am bôb vn òr ddau, oblegid y mae gau brophwydi lawer wedi myned allan ir byd.

1. I ddechreu ar rhybudd cyntaf, neu y gwahardd; na chredwch bôb yspryd hynny yw, na chredwch, na dderbyn­niwch bôb athrawiaeth a glywoch, megis [Page 4] vn yn dyfod drwy ysprydoliaeth oddi­wrth yspryd Duw; neu na chredwch bôb dyscawdwr sydd yn dywedyd, fod ganddo yspryd Duw. na ddilynwch y cyfryw vn; na adewch eich twyllo drwy ei rithiau têg ef, ach [...]llygru drwy ei gau athrawiaethau. Dymma gyngor Christ ei hun, os dywyd neb wrthych, wele llymma Grist, neu llym­ma, na chredwch canys cyfid gau gristian, a gau brophwydi' ac a roddant arwyddion mo­wrion, a rhyfeddodau, hyd oni thwyllant, pe by [...]dei bosibl, ie yr etholedigion. Math. 24.23, 24. Megis pe bae yn dywedyd, yna pan ollyngir Satan yn rhydd, ac y de­lo i fod yn yspryd celwyddog yngenau gau ath [...]awon, yna os pregethant i chwi vn athrawiaeth amgen, nac a dderbynnia­soch, byddont Anathema, na wrandewch arnynt. os dywedant, fel y mae yn y chweched wers or hugain or bennod hon­no, wele y mae Christ yn y diffaethwch, hynny yw, mae Christ, neu ei wir Eglwys (lle y mae efe yn bresennol) yn y neillduad, ac ym mysg y rhai sydd yn eu [Page 5] neillduo eu hunain oddiwrth wasanaethwyr c [...]hoedd Duw yn yr Eglwysi; neu y mae efe yn y stafelloedd (mewn lleoedd dirgel, cymmwys i ymgyfarfod) nac ewch allan, na chredwch hwynt. Ar cyfryw rybudd a hwn y mae ein Achubwr Christ yn ei roi, Math. 7.15. ymogelwch rhag y gau bro­phwydi, y ddeuant attoch yngwiscoedd de­faid, ond oddimewn bleiddiaid rheipus yd­ynt hwy. Ymogelwch rhagddynt, na thwyllir chwi ganddynt. Hwynt hwy a ddywedant, mai hwy yw r vnig bobl sydd yn deall gair duw, ac yn jawn esponio yr yscrythur lân; y rhaid i chwi neillduo oddiwrth bawb eraill, a glynu wrthynt hwy, megis vnig bobl Dduw, ac nad oes jechydwriaeth iw gael ond trwy ym­gyslylltu a hwy, ai dilyn hwy; mai hwynt hwy yn vnig yw eglwys Dduw; fel y dy­wedai y Donatistiaid gynt; ond na chred­wch hwynt. ar cyfryw rybudd a roddodd Duw iw bobl gynt tan y gyfraith. Pan godo yn dy fysg di brophwyd, neu freuddwydudd brenddwyd (a roddi it arwydd, neu [Page 6] rhyfeddod, a dyfod i ben o'r arwydd, neu 'r rhyfeddod a lefarodd efe wrthit) gan ddywedid, awn or ôl Duwiau dieithr (y rhai nid adwaenost) a gwasanaethwn hwynt, na wrando ar eiriau y prophwyd hwnnw, neu ar y breuddwydudd breuddwyd hwnnw; Dent. 13.1, 2, 3. Paham hynny? y mae y rheswm yn canlyn yn y geiriau nessaf, Canys yr arglwydd eich Duw sydd yn eich profi chwi, i wybod, a ydych chwi yn caru yr arglwydd eich Duw ach holl galon, ac ach holl enaid. Y rheswm pam y mae Duw yn goddef i gau brophwydigodi yn ein plith yw, i brofi gwirionedd ein cariad tuag atto ef, an dianwadalwch yn ei wasana­eth. yn gysson ar hyn y mae yr Apostol yn ei ddywedyd, rhaid yw bôd heresiau yn eich mysg, fel y byddo y rhai cymmeradwy (y rhai onest, ac vniowngred) yn eglur yn eich plith chwi. 1 Cor. 11.19. ac hefyd in hannog ni wrth hynny, i fod yn fwy dyfal i chwilio allan y gwirionedd, ac i brofi yr athrawiaethau a glywom. Ca­ [...]ys dyna r peth a orchmynnir nessaf yn [Page 7] y text, profwch yr ysprydion, ai o Dduw y maent.

2 Na choeliwch bôb dyscawdwr, ond holwch bôb vn, ac sydd yn cymmeryd arno fod yr yspryd ganddo, a mynnwch wybod a ydyw ef ganddo mewn gwirio­nedd. yr hwn a fyddo mor hygred, a cho­elio pôb vn, ac sydd yn dywedyd fod ganddo yspryd Duw, ac ni chymmero bo­en yn gyntaf i brofi y cyfryw vn, ai athra­wiaeth drwy air Duw, rheol y gwirio­nedd, siccr yw, y caiff hyrddu celvvyd­dau arno tan vvisg gvvirionedd; oblegid fod erioed, ac y bydd byth drvvy gania­taad duw, ac annogiad Satan, gau bro­phwydi, neu athrawon yn y byd. fe ymffrostia hyd yn oed gau ddyscawdwyr or gwirionedd; Ac am hynny rhaid i ni brofi drwy air Duw, oddiwrth ba y spryd y mae eu hathrawiaeth yn dyfod. Megis ac y darllenwn ir Beraeaid vvneuthur, y rhai gan fod yn foneddigeiddach (ac o vvell tymmer) na'r rhai oedd yn Thessa­lonica, a dderbyniasant y gair gyd â phôb [Page 8] parodrwydd meddwl, gan chwilio 'r yscry­thyrau, a oedd y pethau hynny, a glyw­sant (sanct Paul yn eu traethu) felly. Act 17.11. Ac Angel eglwys Ephesus a ganmolir, am nad allei oddef y rhai drwg oedd yn yr eglwys honno, a phrofi ohono y rhai a ddywedent eu bôd yn A­postolion ac nid oeddynt, a chael ohono hwynt yn gelwyddog; Datc. 2.2. iddo holi eu gau ddysgawdwyr, a datcud­dio eu bod y cyfryw rai. Ni wasanae­tha i ni dderbyn pôb athrawiaeth, ond rhaid i ni, fel y gorchymmyn yr Apo­stol, brofi pôb peth, a dal yr hyn sydd dda. 1. Thes. 5.21. Ac wrth ba beth y profwn yr athrawiaethau y glywom, ond vvrth yr yscrythur làn, yr hon yvv yr vnig vvir reolo ffvdd a byvvyd? Pa beth byn­nag sydd vvrthwynebol ir Scrythur lân, nid llewy [...]chiad yr yspryd glân ydyw, ei­thr hâd hûd tywysog y tywyllwch, Duw y byd hwn, yr hwn sydd yn dallu meddyliau y rhai digred, fel na thywynnei iddynt lewyrch gogoniant Christ, fel y dywyd yr [Page 9] Apostol. 2. Cor. 4.4. Ac am hynny y mae Christ yn peri i ni chwilio'r yscrythyrau. Joh. 5.39. A'r prophwyd Esay sydd yn ein cyfarwyddo ni at yr vn maen-prawf, i wybod gwahaniaeth rhwng gwîr, a gau brophwydi; At y gyfraith, ac at y dystio­laeth: oni ddywedant yn ôl y gair hwn, hynny sydd am nad oes goleuni ynddynt. Esay 8.20. Os llefarant ddim nid yw yn ôl gair Duw, arwydd eglur yw, nad oes ynddynt oleuni gwirionedd. Ac am hynny y dywyd Sanct Austyn, (otr æ Petil de vnit. ecl: cap: 6:) wrth y gau athrawon yn eu amser ef, darllenwch i ni hyn o'r gyfraith, o'r prophwydi, òr Psalmau, o'r efengil, o scrifennadau yr Apostolion, ac nyni ach coeliwn chwi. canys gan fod yr holl scrythur wedi ei rhoddi gan ysprydoliaeth Dduw, 2. Tim. 3.16. gan mai yr yspryd glân a lefarodd drwy'r prophwydi, ac a ddyscodd i Scrifennyddion 'r scrythur beth a scri­fennent; gan mai efe oedd yr adroddwr, ac nad oeddynt hwy, ond yr yscrifen­nyddion; [Page 10] os yr athrawiaeth sydd od­diwrtho ef, y mae hi yn gysson a'r yscrythur, yr hon a ddaeth drwy ei ys­prydoliaeth ef; gan fod y naill wirio­nedd yn cyttuno yn wastad ar llall. canys beth yw yr holl wirioneddau ac sydd, ond delwau a drychau oi gilidd? pelydrau yr vn haul ydynt oll, ffrydau ydynt oll yn llifeirio òr vn ffynnon, Duw y gwirionedd. Ac am hynny y dy­wyd yr Apostol, pe byddei i ni, neu i Angel o'r nef efangylu i chwi, amgen, nar hyn a efangelasom i chwi, bydded Ana­thema. Gal. 1.8.9. os dysg neb i chwi ath­rawiaeth newydd, wrthwynebol ir hon a ddysgasoch, neu nid yw gysson â hi, na wrandewch arno, na fydded i chwi a wneloch ag ef; eithr edrychwch arno megis gau brophwyd, a throwch oddi­wrho, megis vn melldigedig sydd yn llygru gair Duw, neu yn chwannegu atto ef. Dymma gan hynny y ffordd gyntaf i brofi yr ysprydion au athrawia­ethau, ai o Dduw y maent, eu holi [Page 11] hwynt yn ôl rheol gair Duw, os ydynt yn cyttuno â hon, y maent iw derbyn; ond os ydynt yn ânghyflon a'r rheol hon, rhaid eu gwrthod, yr awrhon os holwn lawer o athrawiaethau eglwys Rhu­fain wrth y rheol hon o air Duw, nyni a gawn weled en bod hwy yn anghysson ag ef, ac oherwydd hynny iw gwrthod.

Canys yn gyntaf y maent yn dysgu y cyfiawnheir ni ger bron Duw drwy ein cy fiawnder ein hunain (y cyfiawnder hwnnw fel y dywedant) nid trwy ba vn y mae Duw ei hun yn gyfiawn, ond drwy ba vn y mae efe yn ein gwne­u [...]hur ni yn gyfiawn; ac ar hwn a ny­ni yn gynnysgaeddol, yr adnewyd [...]ir ni yn yspryd ein meddwl; ac nid yn vnig y cyfrifir, ond y gwneir ni yn wir gyfiawn; y cyfiawnder hwn, med­dant, neu adn [...]wyddiad y dyn oddi­mewn, neu y sancteiddiad sydd ynom yw 'r ffurfiol achos on cyfiawnhâd. Conc. Trid. ses. ba. Lle y mae yr y scrythnr lân yn dangos yn eglur y cy­fiawnheir [Page 12] ni, nid trwy ein cyfiawnder ein hunain, ond trwy gyfiawnder Christ, yr hwn a gyfrifir i ni.

Bod Duw yn ein gwneuthur ni yn gyfiawn, ac yn sancteiddio pôb vn, ac y mae efe yn ei gyfiawnhau; bod y ddwy weithred hon yn anwahanol, nid ydym yn gwadu, ond yn dra parod yn cydnabod, ond dymma 'r peth yr ydym yn sefyll arno, ac yn ei ddal, yn erbyn gwrthddadl y Papistiaid, nad yw y cyfiawnder hwn mor berffaith, ac y dichon yn dwyn ni allan ger bron gorseddfaingc Duw. A hyn sydd yn ymddangos drwy amryw fannau òr yscrythur lân; megis 1. Cor. 4.4. ple y mae yr Apostol yn dywedyd, ni wn ni ddim arnaf fy hun, ond yn hyn ni'm cyfiawnhawyd. yr oedd gan yr Apostol gimmaint cyfran òr cyfiawn­der hwn, ac oedd gan y rhan fwyaf o bobl; ac etto mae efe yn professu nad oedd ef yn disgwil cael ei gyfiawnhau wrthò ef: ac am hynny nid gwiw i neb [Page 13] arall hyderu ar ei gyfiawnder ei hûn, am gyfiawnhâd ger bron Duw. Y Pro­phwyd Dafydd yntef oedd mewn rha­gorol fodd yn gynnysgaeddol ar cyfi­awnder hwn; Canys y mae efe yn dy­wedyd, ei fod yn myfyrio yng orchmy­nion Duw; ac yn ymddigrifo yn ei dde­ddfau; iddo ostwng ei galon i wneuthur ei ddedfau byth hyd y diwedd; a chadw ei orchmynion, ai dystiolaethan, Psal. 119.15.112, 168. ac etto mae efe yn gweddio ar Dduw, na farnei efe ef yn ôl tos [...]rwydd y gyfraith; na ddôs i farn a'th wâs; ac yn rhoi rheswm am hynny yn y geiriau sy'n canlyn, oher­wydd ni chyfiawnheir neb byw yn dy ol­wg di; Psal. 143.2. hynny yw, os tydi ai berni yn ôl y gyfraith. neu fel y mae efe yn dywedyd Psal. 130.3. os creffi ar anwireddau, Arglwydd; ô Argl­wydd, pwy a saif? os Duw a graffa ar anwireddau y dyn cyfiawnaf ar y ddaiar, ac a ddelia ag ef yn nhostrwydd ei gy­fiawnder, ni ddichon efe sefyll ger ei [Page 14] fron; ac am hynny y mae y twyso­gawl brophwyd yn y wers ness [...]f yn ffoi oddiwrth gyfiawnder Duw at ei drugaredd, gan ddywedyd, onid y mae gyda thi faddeuant, fel i'th ofner. w. 4. A da y mae sanct Austyn yn dy­wedyd, gwedi canmol rhinwed­dau ei fam gwae hyd yn oed i gan­moladwyaf fywyd dyn, Aug. c [...]n [...]. lib. [...]3 os ti Ar­glwydd, a'i holryn fanwl, [...] roi heibio dy drugaredd. Pah [...]m h [...]nny? rhaid ir cyfiawnder, drwy b [...] vn y cy­fiawnheir dyn ger bron Duw, fod yn berffaith; gan mai melldigedig yw pôb vn nid yw yn aros yn yr holl bethau a scrifennir yn llvfr y ddeddf iw gwneu­thur hwynt. Gal. 3.10. ond am ein cy­fiawnder ni, mae ef yn dra ammher­ffaith, ac ammhur; ein cyfiawnder gwael ni, medd sanct Bernard de verb. Esa scr 4. od oes vn, sydd vniawn ys­g [...]tfydd, ond nid yw bur; onid ydym ysgatfydd, yn credu yn bod ni yn well nan tadau, y rhai a ddywedasant nid â [Page 15] llai gwirionedd, na gostyngeiddrwydd, megis brattiau budron yw ein holl gyfi­awnderau; Canys pa fodd, medd ef y bydd cyfiawnder pûr, lle nid all bai fod yn eisieu? pa fodd y gall ein cyfiawnder ammherffaith ein cyfiawnhâu ni ger bron Duw? pa fodd y gallwn ni fod yn gyfi­awn wrth gyfraith Dduw, yr hon yr ydym yn ei throsseddu? Mewn llawer o bethau yr ydym bawb yn llithro, medd Sanct Jago, 3 2. acam hynny trwy wei­thredoedd y ddeddf ni chyfiawnheir vn cnawd yng olwg Duw, fel y dywyd Sanct Paul; Rhuf 3.20. nid all neb gael ei gyfiawnhau d [...]wy ei gyfiawnder ei hun. Drwy ba beth gan hynny y mae efe yn cael ei gyfiawnhau? drwy gyfiawnder Christ, yr hwn a [...]yfrifir iddo, ac a wneir yn eiddo ef drwy ffydd. Canys megis trwy anufydddod vn dyn (sef Adda) y gwnaethpwyd llawer yn bechaduriaid; felly trwy vfydddod vn, (sef Christ) y gwneir llawer yn gyfiawn. Rhuf 5.19. Drwy hwn y cyfiawnheir pôb vn sydd yn credu, oddi­wrth [Page 16] yr holl bethau, y rhai ni allech drwy gyfraith Moses gael eich cyfiawnhau oddi­wrthynt. Act. 13.39. A thrwy ei gyfi­awnder ef, yr hwn a gyfrifir i ni, y gwneir ni yn gyfiawn; yn ôl ymadrodd yr vn Apostol, Yr hwn ni wnaeth bechod, a wnaeth efe yn bechod trosom ni, fel i'n gwnelid ni yn gyfiawnder Duw ynddo ef. 2 Cor. 5.21. Fel y darfu i Dduw gyfrif ein pechodau ni i Grist, ai gospi ef amdanynt: felly mae efe yn cyfrif i ni (y ffyddloniaid) gyfiawnder Christ, fel y byddom gyfiawn ger ei fron ef. nid all ein cyfiawnder ammherffaith ein hunain yn cyfiawnhau ni ger bron Duw; (mae hwn yn dilledyn rhy gûl i guddio ein aflendid, yr hwn nid yw, ond megis gorchudd o ddail ffigus, fel hwnnw o eiddo ein rhieni cyntaf, fel y dywyd Ma­carius); ac am hynny mae efe yn cy­frif i ni gyfiawnder vn arall, sef cyfiawn­der Christ, yr hwn sydd ddigon hela­eth i guddio ein cywilydd a'n noethni. Ac am hynny da y dywed sanct Ber­nard, [Page 17] Ser. in Cant. 61. Arglwydd myfi a gofiaf dy gyfiawnder di yn ynig yr hwn hefyd sydd eiddo finneu; oblegid dy fod ti wedi ei wneuthur i mi gan Dduw yn gyfiawnder, ac nid rhaid i mi ofni ei fod yn fantell fer nid all guddio dau; Canys dy gyfiawnder di sydd wisg laes, a thra helaeth, 'ith guddio di, a minneu hefyd; i guddio ynofi liaws o bechodau, ond ynoti, o Arglwydd, beth a guddia ef, ond tryssorau dy ddaioni? mae yn amlwg gan hynny mae mai trwy gyfiawnder Christ y cyfiawnheir ni ger fron bron Duw, ac nid trwy ein cyfiawnder ein hunain.

2. Y maent yn dysgu ein bod ni trwy ein gweithredoedd da yn haeddu nid yn vnig cynnydd grâs, ond hefyd bywyd tragwyddol; ac yn ysgymmuno y rhai a ddywedant yn amgen. Cunc. Trid. Ses. 6a. cap. 16. can. 32. lle y mae Christ drwy esampl gwâs yn dyfod o'r maes, yn dangos y gwir wrthwyneb; Pwy ohonoch chwi (medd efe) ac iddo wâs yn aredig, neu yn bugeilio, a ddywed wrtho yn y man [Page 18] pan ddel o'r maes, dôs, ac eistedd i lawr i fwytta? ond yn hytrach a ddywed wrtho, arlwya i mi i swpperu, ac ymwregysa, a gwasanetha arnafi, nes i mi fwytta, ac yfed, ac wedi hynny y bwyttei, ac yr yfi ditheu. Oes ganddo ddiolch ir gwâs hwnnw, am wneuthur ohono y pethau a orchymmynasid iddo? nid wyf yn tybied. Felly chwithau hefyd, gwedi i chwi wne­uthur y cwbl oll ac a orchmynnwyd i chwi dywedwch, gweision anfuddiol ydym: oble­gid yr hyn a ddylasem ei wneuthur, a wnaethom. Luc. 17.7, 8, 9, 10. Pa fodd y gallwn ni haeddu gwobr am wneu­thur yr hyn nid allwn ei adael heb wneuthur yn ddibechod? mae 'r cwbl ac a allwn ei wneuthur, ie ac ychwa­neg yn ddyledus i Dduw drwy rwym ein creedigaeth, a'n prynedigaeth, a gorchymyn cyfraith Dduw; ie yr ydym ni ymmhell oddiwrth wneuthur hynny; oblegid ein bod ni bawb yn llithro mewn llawer o bethau, fel y dywyd yr Apostol Jag. 3.2. ac am hynny ein vnig haed­dedigaeth [Page 19] ni yw damnedigaeth a mar­wolaeth tragwyddol; yn ôl ymadrodd yr Apostol, Rhuf. 6.23. cyflog pechod yw marwolaeth: eithr dawn Duw yw by­wyd tragwyddol, trwy Jesu Grist ein har­gwydd. Dawn Duw yw bywyd tragwyd­dol, ac nid all neb er sancteiddied fyd­do, ei gleimio megis cyflog am ei wa­sanaeth i Dduw. Je, er i ddyn wasanae­thau Duw fil o fl [...]nyddoedd yn oreu fyth ac a allo, etto ni haedda efe aros yn y nef vn hanner diwrnod fel y dywyd vn or hen dadau. A da y mae vn arall yn dywe­dyd; fy holl haeddiant i yw trugaredd Dduw. Ansel de men­surat. cru [...]is. mae hyn yn ymddangos, Bevns ser. 61 in cant. oblegid fod pump Peth yn angenrheidiol, fel y gallo gwaith haeddu gwobr amdano; 1. iddo fod yn eiddo ni; 2 iddo fod yn rhydd. 3 iddo fod ryw ffordd yn llessol ir hwn y disgwiliwn wobr amdano. 4 ei fod yn berftaith; ac 5 yn gyfartal ar gwobr. Yr awrhon os edrychwn ar ein gweithre­doedd [Page 20] da, nyni a gawn weled eù bod hwy yn ddiffygiol yn yr holl ystyriae­thau hyn. Canys.

• 1 Y gweithroedd da yr ydym yn eu gwneuthur, nid eiddom ni ydynt, ond eiddo Duw, yr hwn, fel y dywyd yr Apostol, sydd yn gweithio ynom ewyllysio a gweithredu oi Ewyllys da ef. Phil. 2.13. A thrachefn, trwy râs Duw yr ydwyf yr hyn ydwyf; a i râs ef, yr hwn a rod­dwyd i mi, ni bu yn ofer; ond mi a lafuriais yn helaethach na hwynt oll; ac nyd myfi chwaith, ond grâs Duw, yr hwn oedd gyda mi. 1. Cor. 15.10. O ble y mae sanct Austin yn argau yn gryf yn erbyn pôb dadl dros haed­diant dyn, fel hyn; os dy weithredoedd sydd dda, doniau Duw ydynt; os ydynt ddrwg, nid ydyw Duw yn eu coroni hwynt;
  Aug. de lib. ar [...]t. cap. 7.
  os Duw gan hynny sydd yn coroni dy weithre­doedd, y mae efe yn eu coroni hwynt, nid megis dy haeddedigaethau di, ond megis ei ddoniau ei hun.
• [Page 21]2 Rhaid i weithred haeddiannol fod yn rhydd, hynny yw, yn ein meddiant, a'n dewis ni iw gwneuthur, neu iw ga­dael heb wneuthur; ond nid yw ein gweithredoedd da ni felly. Canys gwe­di i ni wneuthur y cwbl oll ac a allom, fe, orchymynnir i ni ddywedyd, gwei­sion anfuddiol ydym, ni wnaethom ni ddim ond a ddylasem; Luc. 17.10 ac am hyn­ny ni haeddwn ni ddim mwy nag y mae yr hwn sydd yn talu arian, y mae efe yn rhwym mewn bond, yn haeddu ar law y neb, y mae efe yn t [...]lu a [...]ian iddo.
• 3 Rhaid i weithred haeddiannol fod ryw ffordd yn llessol ir hwn y mae efe yn disgwil mewn caeth gyfiawnder wobr ganddo. Ond nid yw ein gweithredo­edd da ni ffordd yn y byd llessol i Dduw; nid yw ef yn cael budd yn y byd od­diwrthynt. Canys, fel y dywyd [...]li­phaz wrth Job, 22.2. a wnâ gwr les­sâd i dduw? fel y gwna y synhwyrol lessâd iddo hun? neu fel y dywyd E­lihu [Page 22] wrtho, Job. 35.7, 8. Os cyfiawn fyddi, pa beth yr wyt yn ei roddi iddo ef? neu pa beth y mae efe yn ei gael ar dy law di? I wr fel tydi, dy annuwioldeb; ac fâb dyn, d [...] gyfiawnder, a all ryw beth, a all wneuthur cymmwynas; ond am Dduw, fe ddichon y dyn cyfiawnaf ddywe [...]yd gyd a'r prophwyd Dafydd, Psal. 16.2. fy nâ nid yw ddim i ti. Nid yw ef yn sefyll mewn eisieu o vn o'n gweithredoedd da ni, ac nid yw ef ddim gwell erddynt. Ac am hynny da ydwyd Sanct Austyn Os nyni a wasanaethwn,
  De Citit. Dei cap. 5.
  ac a addolwn Dduw, fel y dylem, yr holl lessad sydd yn dyfod i ni ein hunain, ac nid i Dduw: Canys ni ddywyd neb fod y ffynnon yn ynnill dim wrth yfed ohoni.
• 4 Rhaid i weithred haeddiannol fod yn berffaith, ac yn ddifeius; ond nid yw ein gweithredoedd da ni felly; Ca­nys mae [...]in gweithredoedd goreu gwe­di eu ll [...]gru yn y cyfryw fodd, a bod [Page 23] y prophwd Esay yn eu galw, yn frat­tiau budron; Esay 64.4. a'n cyfiawnder ni, medd Gregorius; Os
  hb. 5. moral.
  holir ef yn ôl rheol cyfiawnder Duw, nid yw ef ddim amgen ond anghwyfi­awnder; ar peth sydd yn ymddangos yn lân yng olwg y gweithiwr, sydd fudr ac aflan yng olygiad y barnwr.
• 5 Yn ddiweddaf rhaid bod mewn gweithred haeddiannol beth gyfartal­wch, a chydweddoldeb ar gwobr; ond nid oes dim o'r cyfryw beth yn ein gweithredoedd da ni; Canys pe gal­lem roi gweithredoedd yn y byd yn y clorian gyda'r tragwyddol bwys hw­nnw o ogoniant, yno diammeu y gal­lem roi ein goddefiadau er mwyn Christ; ond mae y rhain yn rhy yscafn; nid yw dioddefiadau yr amser presennol hwn, yn haeddu eu cyffelybu ir gogoni­ant a ddatcuddir i ni. Rhuf. 8.18. nid oes neb yn byw mor dduwiol, ac y di­chon ef fod yn deilwng o deyrnas nef; ond rhodd Dduw yn hollawl yw hon; ac er [Page 24] pe gwnaem ni anneirif weithredoedd da, er pe deuem i vchder rhinwedd, etto er hyn ei gyd, nid allem fod yn gadwe­dig, ond trwy fawr, a thyner drugaredd Dduw,
  ad col.hom. [...]a
  medd Chrysostom A sanct Austvn yntef sydd yn dywedyd, pan eisteddo y barnwr cyfiawn ar ei orseddfaingc, pwy a feid­dia yna ddywedyd, mae fy nghalon yn lân? ie pa obaith i neb fod yn gadwe­dig, oni bydd i drugaredd y dydd hw­naw gael y llaw vchaf ar gyfiawn­der?
  Aug. cp. [...]9.
  nid all neb gan hynny wrth ei weithredoedd da haeddu bywyd tragwyddol, a nef iw enaid.
• 3 Ym [...]ent yn dysgu, ac yn credu fod y bara a'r gwin yn swpper yr Arglwydd,
  Cmc. Trid. le transu [...]. c. 4. cant. 2.
  trwy gyssegraid yr offeiriad gwedi eu troi, neu eu trawsylweddu i gorph, a gwa­ed Christ, oblegid i Grist wrth ordeinio a rhoddi y swpper hwnnw, ddywedyd am y bara, hwn yw fy ng­horph, ac am y gwin, hwn yw fy [Page 25] ngwaed. Ond rhaid iddynt wybod fod Christ yn dywedyd amdano ei hun lawer o bethau sydd iw deall, nid yn llythrennol, ond yn foddol, neu drwy ddull o ymadrodd; drwy ba un y troir rhai geiriau oi hystyr, neu eu synhawy­reg priodol eu hunain, i arwyddoc­câad arall, neu i osod allan bethau e­raill, ni arddangosant yn eu arwyddoc­câad naturiol. Felly y mae Christ yn ei alw ei hun y ffordd, Jo. 14.6. y drws, 10.9. a'r wîr winwydden; 15.1. a sanct Paul yn ei alw y graig 1. Cor: 10.4. nid oblegid ei fod felly mewn synhwyreg lythrennol, ond mewn mâth ar ddull, ac mewn rhyw ystyriaeth; neu oblegid fôd rhyw gyffe­lybrwydd rhwng Christ a'r Pethau hyn. Yn yr vn modd gan fôd y bara a'r gwin yn swpper yr Arglwydd, nid yn vnig yn arwyddion i arwyddocâu corph a gwaed Christ, ond hefyd yn offery­nnau iw ddwyn ef i mewn ir enaid mewn modd helaethach nag o'r blaen, ac yn selau i siccrhâu ei roddiad, ai dderby­niad [Page 26] ef, ai holl ddoniau angenrheidiol i jechydwraieth, ir Christion gwîr e­difeirol, ac vfyddgar, fe welodd Christ yn dda, oblegid hynny eu galw hwynt wrth enwau ei gorph, ai waed bendi­gedig ei hûn. Y bara a elwir corph Christ, ar gwin ei waed, nid oblegid eu fod felly mewn sylwedd; ond yn vnig mewn modd dirgel, [...] sacramentaidd. A pheth arferol yn yr yscrythur lân ydyw galw y sacramentau with enwau y pethau y maent yn sacramentau ohonynt. Felly enwaediad yr hwn nid oedd ond arwydd o'r cyfammod, a wnaeth Duw ag Abraham, ac ynddo ef ar holl ffyddloniaid, a elwir wrth enw y cyfammod; bydd fy nghyfammod, yn eich enawd chwi. Gen. 17.13. fy nghyfam­mod, hynny yw, arwydd fy nghyfam­mod, fef, enwaediad, fel y mae yn yr 11. wers, a chwi a enwaedwch gna­wd eich dienwaediad; a bydd yn arwydd cyfammod rhyngofi a chwitheu. Ac felly yr oen Pâsg a elwir wrth enw y Pâsg [Page 27] ei hun, bwyttewch ef ar ffrwst, Pâsc yr Arglwydd ydyw. Exod. 12.11. yr oen, yr annifail direswm hwnnw a ap­pwyntiwd ir bol, nid Pasc yr Argl­wydd oedd ef, ond arwydd, a sêl ohono. Canys y Pâsc, neu fynediad yr Arglwydd heibio, oedd, pan lad­dodd efe, yr holl rai cyntaf anedig yn nhîr yr Aipht, ac yr aeth heibio i dai yr Israeliaid, heb wneuthur dim niwed iddynt; o'r hwn fawr lessâd, a'r ym­wared allan o'r Aipht, yr oedd yr oen Pâsc yn arwydd, ac yn goffadvvriaeth; ac fel y printiei yn well yn eu meddy­liau yr hyn a wnaethei Duw drostynt, fe ai galwyd wrth enw y peth yr oedd ef yn ei gynnyrcholi, Pâsc yr Arglwydd. Yr vn ffunud hefyd yn sacrament swpper yr Arglwydd, yr ar­wyddion oddiallan, sef, y bara a'r gwîn, a elwir wrth enwau y pethau y maent yn eu arwyddoccâu, corph a gwaed Christ; in siccrhau ni yn well, os nyni au derbyniwn hwynt yn deilwng, [Page 28] y byddwn gyfrannogion o lessadau ei gorph, yr hwn a ddryllwyd, ac a gro­eshoelwyd ar y groes, a'i waed bendi­gedig yr hwn a dywalltwyd yno.

Oherwydd Pa achos y mae Sanct Austyn yn dywedyd, Aug. con­tra Adi­mant. cap.12. ni rusodd yr Arglwydd ddywedyd, dym­ma fy ngorph, pan roddodd efe yn vnig arwydd, neu sacrament ei gorph. A Thertylian yntef, gan esponio y geiriau hynny, Tert. con­tra. Mar. [...].4 hwn yw fy nghorph sydd yn ei alw, ffigur ei gorph. A Sanct Au­styn drachefn sydd yn dywedyd, lle y tebygir y gorchymmynnir gweithred ys­geler, rhaid yw deall yr ymadrodd dr­wy ddull; megis pan ddywedir, oni fwyttewch gnawd mâb y dyn, ac oni yfwch ei waed ef, nid oes gennych fy­wyd ynoch; Jo. 6.53. ysgelerder ffiaidd fyddei bwytta cnawd Christ mewn gwirionedd, Aug de do­etrin. Chri­sti lib. 3. cap. 16. a sylwedd; ac am hynny trwy ddull ymad­rodd y mae i ni ddeall hyn, [Page 29] yr hyn sydd yn ymddangos etto ymmhellach drwy amryw resymmau cedyrn.

• 1. Canys yn gyntaf. Pan lefarodd Christ y geiriau hyn am y bara, Cym­merwch, bwyttewch, hwn yw fy ng­horph; ac am y gwîn, hwn yw fy ngwaed, Mat. 26.26.28. yr oedd Christ y pryd hynny yn sefyll wrth y bwrdd, ac yn llefaru wrrh ei ddyscyblion, yn bendithio'r bara, ac yn rhoddi diolch wedi cymmeryd y cwppan; ac am hynny nid oeddynt, ac nid allent y pryd hyn­ny fwytta vn rhan oi vvîr gorph ef, yr hwn oedd yno yn gyfan heb ei dorri, ac yn fyw; nac yfed vn defnyn oi waed ef, yr hwn oedd etto yn ei withennau heb ei ollwng allan.
• 2. Y mae yn amlwg na throir yr elfyddau o fara a gwîn i wîr gorph a gwaed Christ, oblegid ein bod yn gweled a'n llygaid corphorol, mai yr vn rhai yw 'r elfyddau hyn ar ôl, a chyn y cyssegriad; bara a gwîn yr yd­ym yn ei weled cynt, a chwedi; nid [Page 30] ydym yn teimlo, nac yn archwaethu dim yn gorphorol, ond bara a gwîn; nid oes yno na chig, na gwaed iw gweled a llygaid, iw teimlo a dwylo, iw profi yn y genau, nac iw gollwng i lawr ir cylla; nid ydym nac yn gwe­led, nac yn teimlo, nac yn profi dim ond bara a gwîn. Ac mae yr Apo­stol S ^t Paul, athro mawr y cenhedlo­edd, ar ôl cyssegriad yr elfyddau hyn, yn eu galw yn fara a gwîn. Cynnifer gwa­ith bynnac y bwyttaoch y bara hwn, ac yr yfoch y cwppan hwn, y dangoswch farwolaeth yr arglwydd oni ddelo. 1. Cor. 11.26.
• 3 Y mae yn amlwg nad ydym yn bwytta gwir gorph Christ, ac yn yfed ei wîr waed ef, oblegid mai yr vn bwyd ysprydol, a'r vn ddiod ysprydol yr ydym ni yn ei fwytta, ac yn ei yfed, ac a fwyttaodd,
  Aug. de utilitate panit. [...]ip. 1.
  ac a yfodd yr Israeliaid gynt yn yr anialwch; bwyttasant medd yr Apostol; bawb ohonynt yr vn bwyd y­sprydol, [Page 31] ac yfasant bawb ohonynt yr vn ddiod ysprydol (Canys hwy a yfa­sant o'r graig ysprydol a oedd yn can­lyn; a'r graig oedd Grist.) 1. Cor. 10.3.4. ond ni fwyttasant, ac ni yfasant hwy wir gorph a gwaed Christ; ac am hynny siccr yw, nad ydym ninneu yn swpper yr Arglwydd yn bwytta ei wîr gorph, ac yn yfed ei wîr waed ef; ond megis y bwyttâodd, ac yr yfodd yr Israeliaid gynt Grist yn yspry­dol, ac nid yn gnawdol felly ein bôd ninneu (Gristianogion) yn yr vn modd yn bwytta, ac yn yfed ohono. Fel yr oedd ef yn fanna ir Israeliaid; felly y mae efe yn fara i ni, sef, mewn modd ysprydol; bara ydyw iw fwytta drwy ffydd, nid a dannedd; bwyd ir enaid, nid ir bol, ac am hynny y dywyd Sanct Austyn,
  Aug. in Evang. Job. [...] 25. 26.
  i ba beth yr wyt yn parattoi dy ddanedd, a'th fol? creda, a thi â fwytteaist; Ca­nys hyn yw bwytta y bara by­wiol, credu ynddo.
• [Page 32]4 Nid allwn yn swpper yr Argl­wydd fwytta gwîr gorph Christ, ac yfed ei wir waed ef, oblegid ei fod ef o ran ei nattur ddynol yn eistedd ar dae­heulaw Duw yn y nef, Col. 3.1. ac yr erys ef yno, nes y delo ef yn niwedd y byd i farnu byw a meirw, (ai ddy­fodiad ef y Pryd hynny a elwir ei ail dyfodiad ef;) megis ac y tystia yr A­postol hwn, wedi offrymmu vn aberth dros bechodau, yn dragywydd a eisted­dodd ar ddeheulaw Duw; Heb. 10.12. a'r hwn, fel y dywyd Sanct Pedr, a raid ir nef ei dderbyn, hyd amseroedd adferiad pôb peth. Act. 3.21. ond os ydym yn gorphorol yn bwytta cnawd Christ, ac yn yfed ei waed ef, yno y mae efe yn dyfod i lawr o'r nef, cyn fynyched ac y mae Christianogion yn cymmuno; ac mae ef ar vnwaith mewn miloedd o leodd ac mewn amryw de­yrnasoedd, yr hyn sydd yn erbyn rhe­swm, gan nad all vn corph fod mewn amryw leodd ar vnwaith, fel y cyttuna [Page 33] y philosophyddion yn vnfryd.
• 5 Yn ddiweddaf; [...]id gwîr fod y bara, ar gwîn trwy gyssegri [...]d yr offeiriad, gwe­di eu trawsylweddu i gorph, a gwaed Christ, oblegid fod yn erbyn nattur Sacrament, droi yr arwyddion ir pethau y maent yn eu arwyddoccau. Canys y mae pôb sacrament yn sefyll o arwydd, a'r peth a arwyddocceir trwyddo; yr arwydd sydd beth daiarol; y peth a arwyddocceir sydd beth nefol. Yn en­waediad yr oedd torriad ymaith y blaen­groen, a thorriad ymaith pechod [...]; yn y Pâsc 'r oedd yr oen, a Christ, yr hwn a arwyddocceid trwyddo; yn y bedydd y mae dwfr, yr hwn sydd yn golchi y corph; a gwaed Christ, yr hwn sydd yn golchi yr enaid; ac felly yma yn swpper yr Arglwydd, y mae bara, a gwîn, yr arwyddion; a [...]horph, a gwaed Christ, y pethau a arwyddoc­ceir; ac onide y mae y sacrament hwn yn erbyn nattur pôb sacrament arall. I ddibennu y pwngc hwn ag ymadrodd [Page 34] Theodoret; Christ a anrhydeddodd yr arwyddion gweledig ag enw ei gorph,
  Theod di­alog. 1.
  ai waed, nid gan newid en natur; ond gan chwanegu gràs at nattur; ac oblegid eu bod yn achosion offerynnaidd o gyfrannogiad corph, a gwaed Christ, ir sawl sydd yn eu derbyn yn deilwng.

• 4 Y maent yn dvsgu fod arnom eisi­eu erfynwyr eraill heb law Christ i er­fyn trosom; ac am hynny mai da,
  conc. Trid sess.9. de inw. Sanct.
  a llessol yw, i ni weddio ar y Sainct i erfyn trosom, a rhedeg attynt am nodded, a chynnorthwy; a deisyf ar Dduw ein grwando ni er mwyn eu herfyniad au haeddedigaethau hwy; y dylem weddio arnynt, megis cynnorthwywyr, ceid­waid, ac amddiffynwyr yn ein angen­rheidiau; yn enwedig ar yr Arglwyddes fair yr hon y maent yn ei galw atgwe­iriadwres,
  ex cursu horarum [...]e­atâ Mariâ
  ac jachawdwres e­naid anobeithiol, a rhoddes y­sprydol râs; ac yn attolwg arni [Page 35] roddi iddynt ddoniau gràs, diweir­deb, lledneisrwydd, doethineb, ar cy­friw rai; iddi hefyd yn ôl ymysgaro­edd ei thosturiaethau eu glanhau oddi­wrth eu hanwireddau, eu cym­modi hwynt â ffrwyth ei chrôth,
  Psalt. lirg. Mar.
  a gwneuthur eu cymmod ai cre­awdwr; yn gweddio a'r Sanct Pedr drugarhau wrthynt, ac agoryd id­dynt borth nef; ac ar yr holl Sainct yn gyffredinol erfyn dros eu pe­chodau a goleuo llygaid eu ca­lonnau a goleuni y wîr ffydd gatholic;
  Orat. ad om. Sc. patr & proph.
  ac iddynt trwy eu er­fyniad hwy, fod yn ollyngedig yn nydd farn. Pa ddeisyfiadau amgenach a allant eu deisyf ar law Dduw, awdwr a rhoddwr pôb dawn nefol, a rhodd berffaith? a beth amgen yw hyn, ond gydar cenhedloedd anghredadyn ad­doli, gweddio ar y creadur heblaw y creawdwr? Rhuf. 1.25. lle y mae Duw yn gorchymyn i ni alw arno ef yn nyddd trallod, ac yn addaw ein gw­rando, [Page 36] a'n gwaredu ni; Psal. 50.151 [...] Christ yn dysgu i ni weddio ar ein tâd yr hwn sydd yn y nefoedd, Math. 6.9. ac nid ar 'r vn o'r seinctiau sydd yno; ac yn addaw pa bethau bynnag a of­ynnom i'r tâd yn ei enw ef, y rhydd ef hwynt i ni. Joh. 16.2 [...]. Nid oes ond vn cyfryngwr rhwng Duw a dynion, y dyn Christ Jesu, yr hwn ai rhoddes ei hu­nan yn bridweth dros bawb, fel y dy­wyd yr Ap [...]stol. 1. Tim. 2.5.6 ple y m [...]e efe yn cyssylltu y ddwy sw [...]dd o brynedigaeth, a chyfryngiad, ac yn dangos fod rhinwedd a grim eirioledd Christ yn dibynnu ar ryglyddon ei gy­fryn [...]iad. Efe yn vnig sydd yn haed­du i ni gael ein gwrando; a thrwyddo ef y mae i ni ddyfodfa at y tâd; Eph. 2.18. yr hwn a aeth ir nef i ymdangos yn awr ger bron Duw drosom ni. Heb. 9.24. Nid rhaid, i ni with gyfryn­gwyr eraill, heb law hwn; a ffolineb yw myned at y gweision, pryd y gal­lon fyned yn ddigyfrwng at y meistr, [Page 37] yr ydym wrth wneuthur hyn, yn ddir­gel yn dinistrio ein h [...]der yn Nuw, ac yn lleihau anrhydedd Christ ein dadleuwr; ie annuwioldeb o'r mwyaf yw hyn, a gau dduwiaeth, drwy ba vn yr ydym yn rhoddi ir creaduriaid, yr addoliant, ar gogoniant sydd yn perthvn i Dduw yn vnig.
• 5 Y maent yn dysgu na ddylei gwyr eglwysig briodi, a bod y sawl ohonynt ac sydd yn priodi yn y cnawd,
  Conc. Trid. Ses. 8. can. 9. Syriacus Papa.
  ac nad allant ryngu bodd Duw, ac yn gwrthod derbyn neb i vrdau Sanctaidd, oddieithr iddynt eidduno diweirdeb, er na byddont gynnyscaeddol o'r dawn hwnnw. Lle y mae Duw yn caniat­tau nid yn vnig ir offeiriaid yn yr hên destament (y rhai a fynnai efe fod yn Sanctaidd) briodi; ac yn dangos pa fâth a briodent; Levit. 21.14. Ezec. 44.22. Ond hefyd yn y newydd, pan yw yn dywedyd drwy ei Apostol, 1. Tim 3.2.4.12. Rhaid i escob fod yn ddi­argyoedd, [Page 38] yn wr vn wraig, yn llywodrae­thu ei dy yn dda yn dal ei blant mewn vfudd-dod, ynghyd â phôb honest wydd; a bydded y Diaconiaid yn wyr vn wraig; 1. Cor. 7.28. Ac os prio [...] gwyryf ni phe­chodd; ac mai Anrhydeddus yw priodas ym mhawb, ar gweli dihalogedig; Heb. 13.4. Ac yn galw 'r athrawiaeth wrthwyne­bol o wahardd priodi yn athra­wiaeth cythreuliaid. 1. Tim. 4.1. Athrawiaeth wîr gy­threulig yn siccr, dysgu mai
  Pigh ex­plic, controv. controv. 15. de eaelih. & conjug sacerd 215. cd. t paris. 1549. c [...]stv. enchi­rid. contrev. cap. de. cali­balu prop. 9. p. 528. Bel to.2. c. 2. de Monachis. c. 30. p. 545.
  llai pechodir offeiriaid odi­nebu weithiau, na Phriodi. A chyffelib yw eu cyfraith yn gwahardd ir offeiriaid briodi; ac etto yn caniat­tau iddynt ordderchadon tan ammod iddvnt dalu ardreth iddynt bôb blwyddyn amda­nynt, ie a
  Espen de con i. lib. 2. c. 7. idem [...] Tit. c. 1. p. 67. Grav. 100 Cierm. grav. 91.
  chymmell y cy­fryw offeiriaid diwair, ac nid oes ganddynt ordderchadon dalu amdanynt, oblegid fod [Page 39] yn rhydd iddynt drwy ganiatiâd y [...] eu cadw. Duwiolach yw cyngor yr A­postol, oni allant ymgadw, priodant: Canys gwell yw priodi nag ymlosgi. Math. 19.12. Gwell, arferu y rhwymedi a ordeiniodd Duw yn erbyn pechod, na byw yn anniwair. Y mae Christ yn ca­niattau hyn, pan yw yn dywedyd, y neb y ddichon ei dderbyn, derbynied; y neb a a allo fyw yn vnig, gwnaed; ar neb nid allo, prioded. Sanct Pedr (dilynwr yr hwn y myn y Pâb fod) a Philip yr efangylwr,
  Ignat. ad Philad. clem. l. 3. sirom. p. 327. Euseb. l. 3. hist. eil. Amb. 2. Cor. 11. Cratian decret part. 1. dist. 56.
  oeddynt wyr gwreigiog, Megis ac yr oedd y rhan fwyaf or Apo­stolion, fel y tystia am-ryw o'r hen dadau. Felly hefyd yr oedd Cheremon, Spiridion, Irenaeus, Nysse­nus, Synesius, a llaweroedd o Escobion duwiol eraill. Je a llawer o feibion gwyr eglwysig (meibion o briod, fel y tystia Gratian) a dderchafwyd i fod yn esco­bion. [Page 40] Boniffas y cyntaf oedd fâb offei­riad fel y tystia Platina. A Nazianzen fydd yn ymogoneddu fod ei dâd ef yn wr gwreigiog, pan oedd ef yn escob. Yr hyn oll sydd yn dangos fod yn rhydd wrth gyfraith Dduw i wyr eglwysig brio­di.
• 6 Y maent yn dysgu nid yn vnig go­sod delwau i fynu yn yr Egl­wysi,
  Cajet. in A­qu. part. 3. quast. 25. [...]rt. 3.
  i fod megis yn llyfrau ir annysgedig, iw cofio o'r pe­thau a wnaethpwyd gynt, ac iw cynhyrfu i dduwioldeb, ond hefyd iw addoli. Yr hyn beth a waherddir yn eglur yn yr ail gorchymyn; na wna it ddel [...] gerfiedig, na llun dim ar y sydd yn y ne­foedd vchod, nac ar y sydd yn y ddaiar isod, nac ar y sydd yn y dwfr tan y ddai­ar, nac ymgrymma iddynt, ac na wasa­naetha hwynt. Exod. 20.4.5. Ar pro­phwyd Esay a ddywyd 40.18. I bwy y cyffelybwch Dduw? a pha ddelw a osodwch iddo? hynny yw, ni ddylech, nid ellwch drwy vn ddelw gynnyrcholi Duw. Ac [Page 41] etto y mae yr Papistiaid yn arferol yn eu Heglwysi yn paentio Duw'r tâd megis hên wr, Duw 'r mâb megis oen, ar yspryd glân megis colommen; ac yn haeru y dylem roddi yr vn addoliad ir ddelw, ac sydd ddyledus ir peth, y mae hi yn ei osod ger bron Delw Christ, ar groes, ar yr hon y bu Christ farw, ai llun sydd iw addoli ar vn addoliant, ac sydd ddy­ledus i Dduw, a Christ Jesu, medd Aquinas,
  Aqu. sum. par 3. qu. 25. art. 3.4.
  eu hathraw mawr. Athrawiaeth ofnadwy, yn ma­entumio erchyll ddelw addolia­eth; gan nad oes dim iw addoli â duwiol addoliant, on'd Duw yn vnig.
• 7. Y maent yn dysgu y dylid cadw yr ys­crythyrau oddiwrth y bobl gyffredin, rhag eu darllain, na ddylei neb eu darllain,
  Bel. de verbo Dei 1.2. c. 15.
  ond y rhai sydd yn cael cennad i hynny; rhag, ir bobl gyffredin, anghyfar­wydd gymmeryd achlyssur iw gwyro,
  Molan de prac. Theol. tract. 3. c. 27. concl. 2.
  ac i gyfeiliorni; nad rhaid id­dynt ddarllain yr yscryrhyrau, ond mai digon iddynt hwylio cwrs eu [Page 42] bywyd yn ôl gorchymyn, ac ordinhâd eu bugeiliaid, au athrawon. Eithr beth yw hyn, ond megis pe byddei i ryw ddyn ofni pawb rhag cymmeryd bwyd, a diod, oblegid fod rhai dynion gly­thion a meddwon, gan gamarferu y rhain i lythni a meddwdod, yn syrthio i amryw glefydau? beth yw hyn, ond gwrthwynebu eglur orchymynion yr y­scrythur lân, ar dibennion, ir rhai y scrifenwyd hi? Bydded y geiriau hyn yr ydwyf yn eu gorchymyn i ti heddyw, yn dy galon; ac hyspysa hwynt i'th blant, a chrybwyll amdanynt pan eisteddech yn dy dy, a phan gerddych ar y ffordd, a phan orweddych i lawr, a phan godych i fynu; a rhwym hwynt yn arwydd a'r dy law, byddant yn ragtalau rhwng dy lyga­id; scrifenna hwynt hefyd ar byst dy dy, ac ar dy byrth. Deut. 6.6, 7, 8, 9. Chwiliwch yr yscythyrau, Canys ynddynt hwy yr ydych yn meddwl cael bywyd tra­gwyddol. Jo. 5.39. Preswylied gair Christ ynoch yn helaeth, ym mhôb doe­thineb; [Page 43] Col. 3.16. hynny yw, na adewch i air Duw, megis estron sefyll oddiallan, ond gollyngwch ef i mewn ich eneidiau bydded yn wastad yn eich meddyliau, ar Bibl yn fynych yn eich dwylo. Oblegid fel y dywyd y prophwyd Dafydd, cyfra­it [...] yr arglwydd sydd berffaith, yn troi yr e­naid; tystiolaethau yr arglwydd sydd siccr, ac yn gwneuthur y gwirion yn ddoeth;deddfau yr arglwydd sydd vniawn, yn llawenhau y galon; gorchymyn yr arglwydd sydd bur, yn goleuo y llygaid Psal. 19.7.8. Ar pethau hyn ascrifenwyd, medd Sanct Joan fel y credoch chwi mai yr Jesu yw Christ, mab Duw, a chan gredu y caffoch fywyd yn ei enw ef. Jo. 20.31. A pha bethau bynnag a scrifenwyd, or bl [...]en, er ad­dysg i ni yr scrifenwyd hwynt, fel trwy ammynedd a diddanwch yr scrythyrau, y gallem gael gobaith, medd yr Apo­stol, Rhuf. 15.4. oherwydd pa ffr­wythau, a llessadau yr yscrythur, ni ddylid cadw y bobl lyg rhag ei dar­llain yn eu tai. Mae Joan aur enau [Page 44] yn gorchymyn ir bobl lyg ei darllain ai chwilio; gwrandewch chwi,
  [...] hom. 9.
  medd ef, yr holl bobl lyg, chwi oll y rhai ydych enaid-gl­wyfus, ceisiwch yr enaid fedde­giniaeth yma, y bibl sanctaidd, a dar­llenwch, a chwiliwch ef.
• 8 Y maent yn eu offeren yn arferu gweddiau mewn j [...]ith nid yw y gyffre [...]in bobl yn ei deall;
  [...]
  lle y mae yr Ap [...]stol yn dyw [...]dyd, nad yw yr hwn sydd yn llefaru mewn jaith ddicithr yn adeila­ladu yr eglwys: ac yn peri ir hwn sydd yn llefaru a thafod dieithr, weddio ar iddo allu cyfieithu. 1. Cor. 14 5.13. (neu lefaru mewn iaith adnabyddus) ac os gweddiaf, medd ef, a thafod dieithr, y mae fy yspryd yn gweddio, ond mae fy neall yn ddiffrwyth, 14. (nid wyf yn gwneuthur dim llessâd i eraill.) Beth gan hynny? mi weddiaf a'r yspryd, ac a we­adiaf a'r deall hefyd; 15. Hynny yw, mi a weddiaf yn y cyfryw iaith, ac y [Page 45] gallo eraill fy neall, a chael adeiladaeth. Ac wedi hynny, y mae yn dywedyd, gwell gennyf lefaru pum gair trwy fy neall (neu fel y gallo eraill fy neall) na myr­ddiwn o eiriau mewn tafod dieithr, w. 19. Ac am hynny gan y dylem wneuthur pôb peth er adeiladaeth, 26. rhaid bod y gwed­diau cyffredin yn yr Eglwys mewn iaith a ddeallo y bobl ac oni [...]ê ofer, ac anfuddi­ol a fyddant iddynt.
• 9. Y maent yn dysgu y dylid cadw y gwîn yn swpper yr arglwydd oddiwrth y bobl,
  Conc. Trid de con [...].sub utraque spe. cap. 3 Cant: 1.
  ac mai yr offeiriad yn vnig sydd i yfed ohono; ac yn eu ysgymmuno hwynt, y rhai a wadant, nad oedd gan Eglwys Rufain achosion da i dynnu y cwppan oddiwrth y bobl lyg. Lle y mae Christ yn ordinhâd y Sacrament hwnnw yn gorchymyn i bawb, yfed ohono. Felly y darllenwn Math. 26.26, 27. Ac fel yr oeddynt yn bwytta, yr lesu a gymmerth y bara, ac wedi iddo fendi­thio, efe ai torrodd, ac ai rhod [...]odd ir [Page 46] discyblion, ac a ddywedodd, Cymmerwch, bwyttewch, hwn yw fy nghorph; ac wedi iddo gymmeryd y cwppan, a diolch, efe ai rhoddes iddynt, gan ddywedyd, yfwch bawb o hwn. A Sanct Marc gan lefaru am y cwppan, sydd yn dywedyd, Marc 14.23. wedi iddo gymmeryd y cwppan, a rhoi diolch, efe ai rhoddes iddynt; a hwynt oll a yfasant ohono. A Sanct Paul, gan ailadrodd ordinhâd Christ, sydd yn gorchymyn ir Corin­thiaid, (y bobl yn gystal ar offeiri­aid) nid yn vnig fwytta o'r bara, ond hefyd yfed o'r cwppan. 1. Cor. 11.28. Je mae efe yn y bennod honno ddim llai na chwe gwaith yn crybwyll am y­fed ynghyd a bwytta; ac yn dangos anghenrhaid y naill yn gystal ar llall. Oni bae fod y gwîn yn anghenrheidi­ol, p [...]ham y chwanegei Christ, ar Apostol ef at y bara? ac os ydyw yn angenrheidiol, paham y maent hwy o Eglwys Rufain yn ei attal oddiwrth y cymmunwyr? Diammeu fel nad yw han­ner [Page 47] pryd yn bryd: felly nid yw han­ner y cymmun yn sacrament. Ac os gwledd ysprydol yw y sacrament hwn, rhaid bod ynddi wîn yn gystal a bwyd, ac nid ellir heb rysig cyssegr-yspeila­idd attal 'r vn o'r ddau oddiwrth y bobl.
• 10 Y maent yn dysgu fod Sanct Pe­dr yn dwysog, ac yn ben yr Apostoli­on (a gwadu hyn sydd nid syml gamgym­meriad, ond echryslawn hæresi,
  Bel. de pont Rom l. 1. c. 10.
  medd Belarmin) a Phâb Rhu­fain yn ddilynwr iddo yn y ben­naduriaeth ddychmygol hon­no; ac yn ddilynol fod archdeirnadol lywodraeth yr Eglwys gatholig yn per­thyn ir Pâb, megis Ficar Christ. Ond mae yr yscrythur lân yn dangosy gwîr wrthwyneb, fod yr holl Apostolion yn gydradd; ac nad oedd na Sanct Pe­dr, nac vn ohonynt yn vwch nai gi­lidd. Canys agoriadau teyrnas nef, ac awdurdod i rwymo, ac i illwng a ad­dawyd gan Grist, nid yn vnig i Sanct Pedr, Math. 16.19. ond hefyd ir holl [Page 48] Apostolion, Matth. 18.18, ac a rod­dwyd iddynt oll, Jo. 20, 21, 22.23. pryd y danfonodd ef hwynt a chyflawn, a chydradd awdurdod i bregethu yr ef­engil; ac yr anadlodd ef arnynt, ac a ddywedodd wrthynt, derbyniwch yr Yspryd glân; pwy bynnag y maddeuoch eu pecho­dau, maddeuir iddynt, ar eiddo pwy by­nnag a attalioch, hwy a attalwyd. Ar yspryd glan a eisteddodd, nid ar Sanct Pe­dr yn vnig, ond ar bôb vn ohonynt, a hwy oll a lanwyd ar Yspryd glàn. Act. 2.3.4. Ac fel y gelwir Sanct Pedr yn garreg, ar yr hon (megis ar garreg sylfaenol, a adeiladwyd ar Grist y pen conglfaen) yr adeiladir yr Eglwys (y Jerusalem newydd; felly hefyd y gel­wîr yr holl Apostolion, Datc. 21.14: ple y dywedir fod mur y ddinas hon­no (y Ierusalem newydd, Eglwys Grist) a deuddeg sylfaen iddo, ac yn y sylfeini hynny henwau deuddeg Apostol yr oen. A Christ a addawodd, pan eisteddei efe ar orsedd ei ogoniant, yr eisteddent hwy­theu [Page 49] ar ddeuddeg gorsedd, yn barnn den­ddeg llwyth Israel. Math. 19.28. Hynny yw, y rhoddei efe iddynt, pan ddyrcha­fei ir nef, yr awdurdod a dderbyniasei efe gan ei dâd, cyd-lywodraeth ar yr Eglwys. Ac am hynny y mae Sanct Cyprian yn dywedyd,
  lib. de unitate Ecclesia.
  fod yr holl Apostolion yn gynnysgae­ddol à gogyfiwch awdurdod, â gallu; A chan fod yr holl Apostolion yn gydradd, paham y chwennych y Pâb (dilynwr Pedr fel y myn ef fod) fod yn vwch nar Escobion a ddaethant yn lle yr Apostolion eraill? Pam na chofia efe i Sanct Paul wrthwynebu Sanct Pedr yn ei wyneb, am ei fod iw feio? Gal. 2.11. Yr hyn ni feiddiasei efe wneuthur, pe buasei Pedr yn ben ar yr Apostolion eraill? ac mae S ^t Jago oedd yn ben yn y Gymmanfa gyntaf a fu yn Je­rusalem?
  Act. 15.19.
  Paham y myn ef gael mwy rhagorfraint, nac oedd erioed gan Sanct Pedr? Pam y mae efe yn cleimio arch­deirnadol lywodraeth yr Eglwys, yr [Page 50] hon a rannodd Christ rhwng yr Aposto­lion, ai dilynwyr yr Escobion? Pam na chofia ef fod Sanct Pedr yn gwrthod pen­naduriaeth ar yr henuriaid, Sef, yr Escobion eraill, ac yn ei alw ei hun yn gydhenuriad a hwy, 1 Pet. 5.1, 3.? ac yn gwahardd i'r henuriaid tra-arglwyddiae­thu ar etifeddiaeth Dduw, eu praidd; llai o lawer geisio arglwyddiaethu ar era­ill, ni osodwyd, tan ei lywodraeth, fel y chwennychei efe fod yn Arglwydd, ac yn feistr ar yr holl Eglwys drwy'r byd? Christ yw pennadur, pen, a phriodas­fab yr Eglwys, gydâ'r hon y mae efe yn addaw y bydd ef yn bresennol hyd diwedd y byd. Ac am hynny nid rhaid iddo wrth Bâb Rhufain i fod yn Ficar iddo; nid rhaid wrth ben arall; ni fyn ef ond vn pen ar yr vn corph; ac ni oddef ef 'r vn cyfaill gyd-ag ef yn ei wely. Nid oes yr vn ohonom oi yn ei wneuthur ei hun yn Escob Escobion medd Cyprian,
  Orat. Cypr. in sign.
  vn er hên dadau. A Gre­gorius vn o hên Babau Rhufain [Page 51] sydd yn beio ar Joan Escob Constatino­pl, am gymmeryd arno yr enw hwn; yr hwn y mae efe yn ei alw yn enw drygionus, yn enw annuwi­ol, yn enw newydd,
  Greg. regist. 1.4. cp. 32.
  yr hwn ni chymmerasei 'r vn o Escobion Rhufain arnynt or blaen; ac yn dy­wedyd, pwy bynnag ai cymmerei arno, y byddei ragflaenwr Anghrist, plâ cyffredin yr Eglwys,
  cp. 34.38.
  a lly­grwr y ffydd gristianogawl.

Ar cymanfa yng Harthag a wahard­dodd alw neb yn ben escob. Ac ym marn y Gymanfa a fu yn Nicaea nid oes gan escob Rhufain ddim mwy awdurdod yn Eglwys Dduw, nac y sydd gan y Pa­trieitch eraill o Alexandria, ac Antio­chia.

• 11. Fel y maent yn dysgu fod y Pâb, yn vwch nar holl Escobion eraill drwy 'r byd, ie a chymmanfau cyffredinol; felly hefyd yn vwch na brenhinoedd, ac ym­merawdwyr; eu bod hwy yn teirnasu trwyddo ef, ac yn cael ei holl awdwrdod [Page 52] oddiwrtho ef, fel y dyweddod Clement y pummed yng hymanta Fienna; ei fod ef yn vwch na hwy, gimmaint, ac yw 'r haul yn fwy nar lleuad; ac am hynny y dichon ef drwy ei Babaidd awdurdod eu cyssegru, eu diswyddo, eu llywo­draethu, eu derchafu, eu darostwng, eu melldigo, eu fathru tan ei draed, ai bwrw yn bendra-mwnwgl i vffern; fod Christ yn teyrnasu yn y nef, ac yntef ar y dda­iar; yr hwn vchafiaeth ar frenhinoedd, a thywysogion sydd lwyr wrthwyneb ir yscrythur lân; yr hon sydd yn gorchy­myn i bob enaid fod yn ddarostyngedig ir awdurdodau goruchel. i bôb enaid, hynny yw, i bôb dyn, er ei fod yn Apo­stol, er ei fod yn Efangylwr, er ei fod yn brophwyd, fel er esponia Sanct Chry­sostom y text. Ar Apostol Pedr yntef sydd yn gorchymyn i bawb yn ddinam, Ymddarostwng i bôb dynol ordinhâd oherwydd yr Arglwydd: pa vn hynnag a'i i'r brenin, megis goruchel, ai i'r llywiawd­wyr, megis trwyddo ef wedi eu danfon. [Page 53] 1 Pet. 2.13.14. Pe bae'r Pâb yn wir ddilynwr Pedr, (fel y mynnei efe fod) fe ymddarostyngei i frenhinoedd, ac ym­merawdwyr, ac nid ymdderchafei efe ei hun vwch eu llaw hwynt, fel y mae; fe ddywedei, fel y llefarodd Pâb Gregorius gynt wrth Mawri­tius yr Ymmerawdwr,
  Greg. lib. 4. cp. 32.
  yr wyf yn dymmuno rhoi i chwi bôb dyledus vfudddod; ac nid gydâ Phâb Adrian, o ble y mae yr Ymmerawdwr yn cael ei lywodraeth, ond oddiwrthym ni? oddiwrthym ni y mae efe yn cael y cwbl sydd ganddo,
  Had [...]. cp. apul A­vent. lib. 6.
  ac y mae yn ein gallu ni ei roi ir neb y mynnom. Fe roddodd Christ [...]n siccr agoriadau teyrnas nef i Bedr, ar Aposto­lion eraill, ai dilynwyr, yr Escobion; nid ond agoriadau teyrnasoedd y ddaiar. Ni chleimiodd, ac nid arferodd efe erioed feddiant i ddiswyddo brenhinoedd annu­wiol ac anghredadyn; ac ni roddodd efe, y cyfryw awdurdod ir Escobion, y rhai [Page 54] drwy ordinhâd Duw sydd ddarostynge­dig ir brenhinol awdurdod. Hyn yr oedd Aaron yr archoffeiriad yn ei gyd­nabod, yr hwn a alwodd Moses, y pen llywiawdwr yn Israel, yn Arglwydd, Exod. 32.21. ac a geisiodd ei escusodi ei hun wrtho, pan geryddwyd ef ganddo, am wneuthur y llo tawdd yn ei absen. Yr ydym yn darllain i frenhinoedd du­wiol Judah, megis Afa, Jehoshaphat, Hezekiah, a Josiah orchymmyn ir of­feiriaid wneuthur eu dyledswyddau, au ceryddu au cospi os gwnaent yn amge­nach, ac os haeddent, eu diswyddo. Fel­ly Solomon a ddûg yr offeiriadaeth oddi­ar Abiathar, ac a osododd Zadoc yr of­feiriad yn ei le ef. 1. Bren. 2.27.35. A Chonstantinus yr ymmerawdwr Chri­stianogawl hwnnw a fwriodd Paul i lawr o fod yn Escob yn Constantinopl, ac wnaeth Eusebius yn Escob yno yn ei le ef.
  Sacrat. 2. 5. i [...]id. 5.7.
  A Theodosius a orchymmynodd i Demophilus E­scob o blaid Arrius naill ai der­byn [Page 55] y ffydd gatholic, ai ymadel ai Esco­baeth, Je a Phabau Rhufain, dros wy­thgant o flynyddoedd, a gydnabuant fod yr ymmerawdwyr yn Arglwyddi arnynt, a fernid ganddynt, ac yn fynych a fwrid allan oi Escobaethau. Yr hyn oll sydd yn dangos fod brenhinoedd, ac ymme­rawdwyr yn vwch nag Escobion, a bod ganddynt awdurdod arnynt. Yr ydym ni y Christianogion yn perchi yr ymme­rawdwr megis gwr yn nessaf at Dduw, ac yn llai nag ef yn vnig, medd Tertylian. Ac nid oes neb ond Dow yn vnig,
  Ter [...]. ad scapul.
  medd Tertylian. Ac nid oes neb ond Duw yn vnig, yr hwn a wna­eth yr Ymmerawdwr,
  Optal. con­tra. Parm. lib. 3.
  yn vwch nar Ymmerawdwr, ebr Optatus. Hyn a gydnabu Sanct Paul pan ddywedodd, o flaen gorsedd-faingc Ca­sar yr wyfi yn sefyll, lle y mae yn rhaid fy marnu. Act. 25.10. Ond yr awr­hon y mae Escob Rhufain yn ei dder­chafu ei hun yn vwch nar Ymmeraw­dwr, a holl frenhinodd y ddaiar, ac yn haeru y gall efe roddi teyrnasoedd, ac [Page 56] Ymmerodraethau ir neb a fynno; ac mai trwyddo ef y mae brenhinoedd yn teyr­nasu (megis ac y dywedodd Celestinus y try dydd yr hwn wrth goroni yr Ymmerawdwr Harri y chweched,
  Math. Prid. p. 123.
  a roddod y goron ar ei ben, nid ai ddwylo, ond ai draed, gan ei tharo ymaith drachefn yn dra dirmygus;) ac nid yn vnig ysgymmuno, ond diswyddo brenhinoedd wrth ei ewyllys, a rhyd­dhau eu deiliaid oddiwrth eu dyledus vfudd-dod iddynt. Je eu dirmygu hwynt gymmaint y mae,
  Inno. 4. in cap [...] ­c [...]t de fo­ro capet.
  ai fod yn eu gwneuthur yn weision iddo; vn i ddal y cawg iddo i olchi ei ddwy­lo, ac i ddwyn y saig cyntaf ar ei fwrdd; arall i ddal ei warthol wrth fyned ar ei farch; arall i ddwyn ei sancteiddrwydd ef ar ei gefn; Ar wd­dwf vn arall sef ffrederic y cyntaf y rhod­dodd
  Pao A­drian.
  ef ei droed, gan adrodd gei­riau y prophwyd Dafyd, Psal. 91.13. a'r y llew ar asp y cerddi, y ceneu llew a'r ddraig a fethri. ac arall, [Page 57] sef Francis Dandalus, dûg o Fenis a rwy­modd efe a chadwynau ac ai porthodd tan ei fwrdd fel cî.
• 12 A chan ei fôd fel hyn yn cleimio goruchafiaeth, ac awdurdod nid yn vnig ar yr Escobion eraill drwy'r byd, ond hefyd a'r Frenhinoedd ac Ymmerawdw­yr, yn erbyn eglur oleuni yr yscrythur lân, mae yn amlwg fod athrawiaeth arall y Papistiaid (fod eu Pâb yn ddi­dwyll) yn amryfuseddus hefyd. Ond os yw ef yn anhydwyll,(fel y maent yn haeru ei fod,) mae ganddo fwy ragor­fraint, nac oedd gan yr Archoffeiriaid tan y gyfraith. Canys Aaron yr Archoffe­iriad a osododd i fynu lô tawdd iw addo­li. Exod. 32.4, 5, 6. Ac Vriah yr Archodf­teiriad a gododd allor wrth orchymyn brenin Ahaz, ar ôl agwedd, a phor­treiad yr allor yn Damascus i offrymmu arni; ac a adawodd iddo dynnu i lawr allor yr Arglwydd, 2. Bren. 16. A Chaiaphas gyda'r scryfennyddion, a'r henuriaid, a'r holl gyngor a gondem­nasant [Page 58] athrawiaeth Christ, ac ai barna­sant ef yn enog o farwolaeth Math: 26 59.66. Ac os darllenwn histori Pa­bau Rufain, ni gawn weled iddynt hwy gyfeiliorni yn y ffydd, ac yn en buchedd. Am eu amryfuseddau ym mhyngcian 'r ffydd, mae Cardinal Belarmin,
  Bel. de Rom. pont. lib. 4.
  eu ymdrechwr mawr, yn rhifo digon ohonynt, er ei fod yn ceisio eu escusodi hwynt eu gyd. Pâh Gregorius, medd ef, a syrthiodd drwy anwybodaeth, pryd y caniataodd ef i wr gymmeryd ail gwraig, ar gyntaf etto yn fyw; ond heb allu (fel y mae efe yn ceisio ei escusodi ef) dalu ei ddyled iddi; ac a ddyscodd y gallei gwr mewn rhyw gystwr,
  Conc. Tri­dent. Ses. 24 Can. 2.
  gydâ che­nnad. ei wraig, briodi vn arall, ac felly bod ganddo ddwy wraig ar vnwaith; yr hyn sydd gau athrawia­eth, ac a farner felly gan y gymanfa a fu yn Nhrent. Pâb Liberius a roddodd ei law yn erbyn Athanasius, ac with herefi Arrius, yr hwn oedd yn gwadu fod Christ [Page 59] o'r vn sylwedd ai Dâd. Pâb Marcelinus) a aberthodd i eulynnod. Pâb Celestu [...]us a ddyscodd fod heresi yn torri priodas, ac y gallei y parti dieuog briodi drachefn. Pab Joan yr ailfed âr hugain oedd yn dal, na chae eneidiau dynion annuwiol eu cospi hyd dydd y farn. A Phâb Joan y trydydd ar hugain oedd yn gwadu anfarwolder yr enaid.
  Smet. con­t [...]a Har [...]ilt. p. 104.
  Pâb Leo y degfed nid oedd yn gwneuthur ond chwedl o'r Efengil. Pâb Joan y deuddegfed, neu'r trydydd ar ddeg (fel y mae Platina yn ei gyfrif ac yn ei alw yn ddyn dr­ygionusaf, neu anghenfil yn hy­trach) a wnaeth odineb â gwraig weddw Rainerius,
  Platines J [...]an 13. [...] Baron. on 963. nu 17. Sigonius de regno Ital.
  ac â Ste­phana, gordderch ei dad, ac ag eraill, a thynnodd
  dynn­odd
  lygaid ei dâd enaid Benedict; am arian a wnaeth blant yn esco­bion, a fyddei arfer i dorri ffenestri liw nôs, i roi tai ar dân, ac a yfodd iechyd at gariad y cythrael; am y rhai maw­rddrygau, ai ddrwg gampau y diswyd­dwyd [Page 60] ef gan Otho yr Ymmerawdwr mewn cymmanfa, er iddo yn ôl hynny drwy help ei gyfeillion, ai gymdeithe­sau dyfod iw le drachefn. Ac ar fyr,
  Geneb lib. 4. chronol. p. 546.
  Genebrard, yr hwn oedd Bapist, sydd yn scryfennu i ddeg a den­gain o Babau Rhufain yn ddily­nol yn ôl eu gilidd, ac o fewn y­spaid cant a degmhlynedd a deugain ym­adaw a rhinweddau eu hynafiaid, au dangos eu hunain yn ymwadwyry ffydd Gristanogawl, yn hytrach nag Escobi­on Catholic, neu vniowngred. Nid vw y Pâb gan hynny yn ddidwyll, eithr llawer o Babau Rhufain, fel y gwelwn, a aethant ar gyfeiliorn, Hawdd a fyddei i mi ddangos fod amryw athrawiaethau eraill, Eglwys Rhufain, megis eu athra­wiaeth o burdan, o bardynau, o drad­doddiadau, ar cyfryw rai yn wrthwyne­bol ir yscrythur lân, ond nid afi i sef­yll yn hwy ary rheini; ond myned ymmlaen i holi with air Duw athrawiaethau y sectau eraill sydd yn ein plith, ac i [Page 61] ddangos eu bod hwytheu yn gyfeiliornus.

1. I ddechreu a'r Presbyteriaid, a'r Independentiaid, y rhai er darfod iddynt yn ddiweddar gyttuno o'r goreu i dyn­nu i lawr Escobion (y rhai a dddarfu i Dduw oi ddaionus ragluniaeth eu hadferu i ni gyd' an grasusaf Frenin) etto ni fe­drent byth er hynny gyttuno ar lywo­draeth Eglwysig arall, yn lle v llywo­draeth Apostolaidd honno o Escobion a dynnasant vnwaith i lawr. Mae pôb vn o'r ddwy lect ymma yn dysgu, nad yw Escobion o ràdd vwch nag offeiri­aid (swydd y rhai yw prepethu yr E­fengil, a gwasanaethuy Sacramentau;) lle y mae y gwyr dyscediccaf trwy 'r byd yn haeru fod gan Escobion deily­ngdod vwch, awdurdod mwy, a dyled­swyddau rhagorach perthynasol iddynt, nac sydd gan Offeiriaid; a hynny yn gysson ar yscrythur lân Canys i adael heibio yr anghyfartalwch yr ydym yn ei gael yn yr hên destament yng wei­nidogion Duw, yr Archoffciriaid, [Page 62] yr Offeiriaid, ar Lefiaid; yr Offeiriaid yn vwch nar Lefiaid; a'r Archoffeiriaid yn vwch nar Offeiriaid; yr ydym yn dar­llain yn y testament newydd, i Grist osod yn ei Eglwys weinidogion, nid cynnyscaeddol â chydradd awdurdod, ond gwahanredol mewn grâdd teilyng­dod, a rheolaeth. Canys y deuddeg Apostol oeddynt ardderchoccach nar dêg a thrugain discybl, ac yn rhagori arnynt nid yn vnig mewn godidawgrwydd do­niau, ond hefyd mewn helaethrwydd awdurdod. A' [...] Escobion, fel y tystia S ^t Austin, Ambros, Theodoret, ac agos holl hen dadau yr Eglwys, a ddaethant yn lle yr Apostolion yn llywodraeth arferol yr Eglwys; megis ac y daeth yr Offeiriaid, neu y plwyfol weinidogion, yn lle y discyblion; ac am hynny y mae yr Escobion yn vwch eu grâdd nar plwy­fol weinidogion; megis ac yr oedd yr Apostolion yn vwch nar discyblion. A Sanct Paul sydd yn tystiolaethu fôd yn y man yn ôl escynniad Christ ir nef [Page 63] rhagoriaeth rhwng gweinidogion Christ yn ei Eglwys. Canys Duw, medd ef, a osododd yn ei eglwys yn g [...]ntaf Apo­stolion, yn ail prophwydi, yn drydydd athrawon. 1. Cor. 12.28.

1 Apostolion, y rhai a ddanfonwyd i blannu 'r ffydd, ac gwedi gwneuthur hynny, i lywodraethu pan fyddent bre­sennol; neu pan fyddent absennol, i oruchwilied yn yr holl Eglwysi.

2 Prophwydi, y rhai gan fod gand­dynt amryw ddoniau ysprydol, oeddynt yn gyflawnach yn dysgu, ac yn prege­thu yr Efengil, ir rhai ai derbyniasent o'r blaen; yn cadarnhâu y ffyddloniaid, ac yn gosod dwylo arnynt.

3 Athrawon neu ddyscawdwyr yr Eglwysi hynny, oeddynt y pryd hynny gwedi eu sefydlu; a'r rhain oeddynt yr Escobion; rhwng y rhai a'r proph­wydi, yr oedd y rhagoriaerh yma, fod y prophwydi yn llefaru y cwbl oddiwrth yr yspryd; yr Athrawon, neu yr Escobion oddiwrthynt eu hu­nain, Dr. Ham in col. [Page 64] neu yr athrawiaethau a dderbyni­asant gan eraill. Ac wedi gosod i lawr y tri rhyw pennaf o vrddasau yn yr Eg­lwys, Apostolion, prophwydi, Ath­rawon y mae efe yn crybwyll am y do­niau anarferol, a'r rhai yr oeddynt oll y pryd hynny yn gynnyscaeddol, sef, y pump hyn. 1. Gwrthiau, neu allu i ddanfon doluriau, ie a marwolaeth ar y rhai anufudd; megis ac y danfonodd Sanct Pedr ar Ananias a Sapphira; Act. 5. a Sanct Paul ar Bariesu neu Elymas y swynwr, a gau brophwyd; 13.11. ac megis yr oedd yr Escobion yn y brîf Eglwys yn traddodi dynion ystyf­nig, drygionus i satan, er dinistr y cnawd; 1. Cor. 5, 5. hynny yw, yn danfon doluriau corphorol arnynt, fel y cymmerent edifeirwch, ac y byddei eu eneidiau yn gadwedig.

2 Doniau i jach [...]u y rhai a dderbynient y ffydd.

3 Cynnorthwyau, neu ofal tros y tlodion, rhan o swydd yr Apostolion; [Page 65] a'r y cyntaf, o'r hon ar ôl hynny y gwnaethont y Diaconiaid yn gyfrannogi­on; y rhai a ordeiniasant tanynt hwy, au dilynwyr yr Escobion, iw cynnor­thwyo hwynt yn y gorchwyl elusengar hwnnw.

4 Llywodraethau, hynny yw, nid llyg Llywodraethwyr i gyd-lywodraethu gydâ gweinidogion Christ, (nid oes vn o'r hên dadau, nar historwyr Eglwy­sig yn crybwyll am y cyfryw swyddo­gion yn y brîf Eglwys) ond meddiant, neu awdurdod yr Escobion i lywodrae­thu yr Eglwysi, lle yr oeddynt gwedi en plannu, au sefydlu: (neu os myn neb ddeall yma lyg, Rich: Samps. episc. Li­chfield. in loc. neu fydol lywodraethwyr, yno bre­nhinoedd, twysogion, a barn­wyr ydynt, y rhai a gawsant awdurdod gan Dduw, i attal rhyfig y bobl, an cadw mewn trefn fel y mae yr ardderchog dâd Risiart Sampson Escob Lichfield gynt yn esponio 'r gair.)

[Page 66]5 Ac yn ddiweddaf Rhywogiaethau tafodau, rhai jethioedd angenrheidiol i bregethu yr efengil ir cenhedloedd. A'i Apostolion pawb? a'i prophwydi pawb? a'i athrawon pawb? 1. Cor. 12.29. ni wnaeth Christ bawb yn swy ddogion id­do, na r rheini yn gyd-radd ai gilidd: ond y rhai pennaf oedd yr Apostolion, ar ail rhai prophwydi, ar rhai nessaf A­thrawon, neu Escobion; y rhai ordei­niwyd gan yr Apostolion i lywodrae­thu yr Eglwysi, fel y casclent, ac y plannent hwy. A'r rhain, yr Escobi­on, nid oeddynt gyd-radd ychwaith Canys Sanct Paul a ordeiniodd Titus yn Archescob ynys Creta, i ordeinio He­nuriaid, neu Escobion (yr vn yw y rhain yn yr ys [...]rythur lân) ymmhob dinas yno, fel y darllenwn Tit. 1.5. ac fel y tystiolaetha Sanct Chrysostom, yr hwn sydd yn dywedyd, fod Titus yn ddiammeu yn [...] cymmeradwy, i [...] yr hwn y gorchmynnodd vr Apo­stol ynys gyfan, ac ir hwn y rhoddodd [Page 67] efe awdurdod ar gimmaint o Escobion eraill oeddynt tano ef yno. Chrisost. in T [...]t. 1 b [...]m 1a. Felly Timotheus (yr hwn a drowyd ir ffydd gan Sanct Paul, ac am hvnny a elwir ei fab naturiol ef yn y ffydd 1. Tim. 1.2.) a wnaethpwyd ganddo ef, (megis ac y mae yn ymddan­gos yn eglur yn nhystiolaethau ac ys­crifennau yr hên Eglwys) yn Escob Ephesus, prifddinas Asia, ac felly yn Archescob yr holl wlád honno; a hyn­ny i ordeinio (fel y rhoddasai awdurdod i Ditus) Escobion eraill yno, ac i lywo­draethu arnynt, megis ac y mae yn ymddangos 1. Tim. 5.19. ple y mae yr Apostol yn dywedyd wrth Timotheus, yn erbyn henuriad (neu * Escob, Dr. [...]am. paraph.yr vn ydynt) na derbyn achwyn, oddieithr tan ddau neu dri o dystion. O ba le y mae yn eglur fod gan Timothe­us awdurdod i dderbyn achwynion yn erbyn yr Escobion eraill yno (megis ac y mae yr awrhon gan Escobion yn erbyn îs weinidogion) ac felly ei fod ef yn vwch [Page 68] nâ hwynt. Ac yn y wers nessaf ond vn y mae efe yn gorchymmyn ger bron Daw, a'r Arglwydd Jesu Grist, a'r ethole­dig Angelion 1. Tim. 5.21. ar iddo yn ei farnau Eglwysig fôd yn ddiduedd, na ffafrei nêb mwy nai gilidd, na wnai ddim o gyd-bartiaeth. Ac yn y drydydd wers o'r bennod gyntaf o'r vn epistol y mae yn peri iddo ef, rybuddio rhai (y Gnosticiaid, hæreticau enbydus ac aflan) na ddyscent ddim amgen, 1. Tim. 1.3. vn athrawiaeth wrthwynebol ir hon a ddyscassai efe yn yr holl Eglwysi a se­fydlassai efe. Ple y mae ei awdurdod ef ymmhellach yn ymddangos. Megis ac y mae awdurdod Titus hefyd, pan yw yr Apostol yn peri iddo ef ochelyd (neu yscymmuno) y dyn a fyddo haretic (neu gau athraw, yn tynnu discyblion ar ei ôl) wedi vn neu ail rhybudd. Tit. 3.10. y saith Angel, at y rhai y scri­fennodd Sanct Joan ei lythyrau wrth orchymmyn Chist, oeddynt saith Escob, llywiawdwyr y saith Eglwys hynny yn [Page 69] Asia. Timotheus oedd Archescob yn Ephesus prif ddinas Asia, Polycarpus oedd Escob yn smyrna, Antipas yn Per­gamos, Carpus yn Thyatira, Melito yn Sardis, ac eraill yn y lleill. Jago he­fyd y cyfiawn, mâb Cleophas, câr Christ oedd Escob yn Jerusalem, Ignatius yn Antioch, Marc yn Alexandria, Papias, gwrandawr Sact Joan yn Hierapolis, Quadratus discibl yr Apostolion yn A­then, y rhain oll heb law amryw eraill, oeddynt Escobion, pan oedd yr Apo­stolion etto yn fyw, yn eu gweled, yn gwbl fodlon iddynt, ie ac wedi eu gor­seddu au gosod ganddynt hwy yn eu hamryw Escobaethau. Ac am hynny nid oes ammeu, nad yw Escobion o or­dinhâd Apostolaidd, ai bôd o râdd v­wch nar offeiriaid. Yr hyn y mae yr hen Dâd Ignatius (yr hwn oedd yn byw yn amser yr Apostolion, ac yn gyflawn gydnabyddus â chyflwr yr Eglwys yn eu hamser hwynt, ai amser ei hun, ac oedd, fel y mynega Nicephorus y bach [Page 70] gennyn a alwodd Christ atto, ac a oso­dodd ynghanol yr Apostolion Math. 18.2.) yn ei gydnabod. Canys gan grybwyll am y tair vrddas wahanredol o Escobion, Offeiriaid, a Diaconiaid, y mae yn rhoi y gorchymmyn hwn, By­dded y bobl lyg yn vfudd ir Diaconiaid, y Diaconiaid ir Of­feiriaid, yr Offeiriaid ir Escob, yr Escob i Grist, megis ef iw Daâd. lgnat. ad Sinyr. pag. 46. Ac y mae Sanct Jerom yn dan­gos angenrhaid yr vchafiaeth yma. Y mae jechawdwriaeth yr Eglwys, medd ef, yn sefyll yn vrddas y pen of­feiriad, sef, yr Escob; ir hwn oni roddir goruwch awdurdod ar y lleill fe fydd yn yr eglwys gim­maint o schismau, ac o Offeiriaid. Hi [...]r. ad­ [...]. l [...]u­cis.cap. 4. p. 199. A Zanchius athraw mawr yn Germania A fydd yn dywedyd, yr hwn a dder­bynio, ac a ddilyno arfer, ac opiniwn yr Eglwys gyffredinol ymmhôb amse­roedd, a lleodd byd yr oes hon; megis deongliad siccr o air Duw, a ddeall yn [Page 71] hawdd, fod erioed yr amryw rad­dau o Offeiriaid, ac Escobion yn y ll [...]wodraeth Eglwysig, Zanch. thes. de vera re­formand Ecclesia ration. yn ôl gair Duw. Ac am hynny ple y maent fyth yn sefyll, ni ddylid eu dilêu, a phle y darfu i wrthwy­neb yr amseroedd eu dilêu, rhaid eu gosod i fynu drachefn. Ac y mae efe yn dywedyd ymmhellach gydâ Chal­fyn, eu bod hwy yn deilwng o bôb melldith, y rhai nid ymddarostyngant ir Sanctaidd lywodraeth honno, sydd yn ymddarostwng ir Arglwydd Jesu. Ac am ben hyn y mae efe yn datgan ar gyhoedd o flaen Duw, ac yn ei gyd­wybod ei hun, ei fod ef yn eu cyfrif hwynt yn ymranwyr annuwiol, y rhai sydd yn dal mai rhan o ddiwgiad yr Eg­lwys yw, bod heb Escobion, ac awdur­dod ganddynt ar eu cyd. Offeiriaid, lle y gellir eu cael. Llywodraeth yw Esco­baeth a dderbyniodd yr Eglwys gyffre­dinol, fel y tystia Grotius, gwr traddy­scedig, ar rhai sydd yn dadlu yn ei herbyn, [Page 72] chwi ellwch fod yn siccr; mai gau a­thrawon ydynt, y rhai a raid i chwi eu gochelyd, megis gelynion eich enei­diau.

2. Ail gau athrawiaeth y Sectau hyn yw, bod yn gyfreithlon i ddeiliaid wrth sefyll eu Brenin, a chodi arfau yn ei erbyn, os efe a aiff ynghylch dymch­welyd cyfreithiau y deyrnas, tynnu i lawr y wîr ffydd, ac anrheithio yr Egl­wys. Yr hon athrawiaeth sydd wrthwy­nebol i air Duw, yr hwn sydd mewn amryw fannau yn gorchymyn vfudd-dod i frenhinoedd, ac yn gwahardd tan liw yn y byd wrth ryfela yn eu herbyn, Sanct Paul sydd yn gorchymyn hyn yn gaeth, ymddarostynged pôb enaid ir aw­durdodau goruchef Canys nid oes awdurdod onid oddiwrth Dduw, a'r awdurdodau sydd, gan Dduw y maent wedi eu hordei­nio, am hynny pwy bynnag sydd yn ymo­sod yn erbyn yr awdurdod, sydd yn gwr­thwynebu ordinhâd Duw; a'r rhai a wrth­wynebant, a dderbyniant farnedigaeth [Page 73] iddynt eu hunain, Rhuf. 13.1.2. hyn­ny yw, bydded pôb dyn, pa vn bynnag fyddo ai llén, ai llyg, ac o barâdd byn­nag a fyddo, yn ddarostyngedig ir llywo­draethwr goruchaf, sydd yn gyfreithlon wedi ei osod yn y deyrnas, y mae efe yn byw ynddi; gan ei fod ef wedi derbyn ei awdurdod gan Dduw; yn erbyn yr hwn, os efe vn amser a wrthryfela, gwybyd­ded ei fod ef yn gwrthryfela yn erbyn Duw, rhaglaw yr hwn yw'r Brenin, ac y derbyn ef gospedigaeth addas am ei an­vfudd-dod, ai wrthryfelgarwch. Ym­ddarostynged pôb enaid, vchel, ac isel; gwreng a bonheddig; îs lywiawdwyr a phenaethiaid y deyrnas, yn gystal a'r gyfredin bobl. Singulis. major, ver­sus nimor. Rhai, i geisio esgusodl y gwnthryfel yn erbyn ein diweddar rasusaf Frenin, a ddywedent, er ei fod ef yn fwy na neb rhyw vn oi ddeiliaid yn neillduol, ac ar i ben ei hun; ei fod ef er hynny yn llai na phawb ohonynt, neu hwynt oll y­nghyd; ac am hynny y gallant hwy oll, [Page 74] neu y rhai pennaf ohonynt gwedi ym­gynnull mewn Parliament ei wrthwy­neba, a chodi yn ei erbyn, os efe a orthrymma ei bobl, a erlid y rhai du­wiol, ac a esid i fynu gau grefydd. Ond mae yr athrawiaeth hon yn wrthwyne­nebol nid yn vnig ir yscrythur lân, yr hon sydd yn gorchymyn i bawb yn ddi­nam fod yn ddarostyngedig ir awdurdo­dau goruchel, ond hefyd i jawn reswm. Canys y mae trefn cyfiawnder yn go­fyn ir holl isafiaid vfuddhâu iw vchafi­aid, yn amgen, nid allei trefn dda yn y byd fod ymmysg dynion; ond y Bre­nin ym mhob teyrnas vw y goruchaf, ar holl swyddogion eraill sydd îs nag ef; sw­yddogion ydynt tano ef, gwedi eu danfon ganddo ef i wneuthur cyfiawnder a barn, fel y dywyd yr Apostol Pedr; 1. Pet. 2.131 14 ymddarostyngwch i bôb dynol ordinhâd oherwydd yr Arglwydd. pa un bynnag a'i ir brenin megis goruchel, a'i ir llywiawdwyr, megis trwyddo ef wedi ef danfon, er dial a'r y drwg weithredwyr, a mawl i'r gweith­redwyr [Page 75] da. Ple y mae yr Apostol yn dangos nid yn vnig y gorsaf, a'r rhagor a osod­odd Duw rhwng y Brenin a'i ddeiliaid, ond hefyd rhwng y llywiawdwyr goru­chaf, a'r îs awdurdodau. Canys y mae y geiriau (a ddanfonwyd trwyddo ef) yn dangos yn eglur nad oes gan yr îs ly­wiawdwyr ddim awdurdod, ond a gaw­sant gan y rheolwr pennaf, y Brenin; ac fel y maent hwy yn reolwyr y bobl, felly gan nad ydynt ond offerynnau y Brenin, y dylent fod yn ddeiliaid vfudd iddo ef, iw cynhyrfu, au llywodraethu ganddo ef, yr hwn sydd goruwch pawb yn y deyrnas, ac yn nessaf at Dduw. Fel y dylei y cyffredin bobl fod yn vfudd ir swyddogion, a'r îs lywiawdwyr; felly y dylent hwytheu fod yn v.fudd ir Brenin, oddiwrth yr hwn y mae yr holl awdurdod sydd ganddynt, heb feiddio tan liw yn y byd godi yn ei er­byn. Corah, Dathan, ac Abiram, a'r lleill y rhai a wrthryfelasant yn erbyn Moses ac Aaron, oeddynt wyr enwog, [Page 76] pennaethiaid y gynnulleidfa, a phendefigi­on lsrae0l; Num. 16.2. ac etto nid allei hyn ei gyd eu hescusodi hwynt am eu gwr­thryfel yn erbyn eu llywiawdwyr, nai gwaredu oddiwrth farnedigaeth ofnadwy. Canys y ddaiar a ymagorodd, ac au lly­ngcodd hwynt i fynu, ar hyn oll oedd yn perthyn iddynt, er rhybudd tragwy­ddol ir sawl oll ac a feiddient godi, a gwrthryfela yn erbyn eu Rheolwyr cy­freithlon, ddisgwil am ryw fâth hynod, ac erchyll farnedigaeth. Pawb gan hyn­ny, hyd yn oed y pennaethiaid pennaf, a raid fod yn vfudd ir Brenin.

A hynny er ei fod yn orthrymmwr, neu ddelw-addolwr, neu erlidiwr y ffydd, a phobl Dduw. Felly y gwna­eth Dafydd, tra'r oedd ef yn ddeiliad; er bod brenin Saul yn ei erlid, a Duw wedi traddodi Saul iw ddwylo, etto ni feiddiei efe ei lâdd ef, fel y ceisiodd ei weision i bersuadio ef i wneuthur; ond efe ai harbedodd ef, ac a ymattaliodd rhag gwneuthur dim niwed iddo, gan [Page 77] ddywedyd, Na atto yr Arglwydd i mi wneuthur y peth hyn i'm meistr. Enei­niog yr Arglwydd, i estyn fy llaw yn ei erbyn ef, oblegit eneiniog yr Arglwydd yw efe. 1. Sam. 24.6. Efe yw fy Argl­wydd am Brenin, ir hwn yr wyf yn dy­led vfudd-dod, a ffyddlondeb; ac am hynny na atto Duw i mi wneuthur dim niwed i [...]do ef. Canys fel y mae efe yn dywedyd yn y 26. bennod o'r vn llyfr, a'r 9. wers, pwy a estyn ei law vn erbyn eneiniog yr Arglwydd, ac y fydd ddi­euog? A Christ mâb Duw gan fyw tan Ymmerodraeth Tiberius, twysoga­eth Herod, a llywodraeth Pilat a ym­ddarostyngodd iddynt ym mhôb peth nid oedd cyfraith Dduw yn gwahardd; ac a oddefodd yn ammyneddus tan Bilat far­wolaeth gywilyddus, a chreulon, heb ddim grwgnach, na manson yn ei erbyn; ac a orchymynnodd trwy eu Apostolion iw holl ddilynwyr wneuthur fel y gwna­eth efe, bod yn ddarostyngedig iw bren­hinoedd, au llywiawdwyr, er eu bod [Page 78] yn ddelw addolwyr annuwiol, ac yn erlidwyr crefydd gristianogawl. Ac fel­ly y darllenwn iddynt wneuthur. Ca­nys y Christianogion, y rhai oeddynt yn Jerusalem, pan ferthyrwyd Sanct Jago, oeddynt fwy mewn rhyfedi, a chryfach mewn gallu, nac erlydwyr yr Apostol hwnnw; ac etto o ran y parch oedd ganddynt i gyfraith Dduw, ac i esampl Christ eu meistr, hwy a ddewisasant yn hytrach, gymmeryd eu lladd gan y rhai oeddynt lai na hwy me­wn rhifedi, a'r rhai a allasent yn hawdd eu gwrthsefyll, nac y lladdent eu herlid­wyr, fel y tystialaetha Sanct Clement, Ac felly yr Apostolion eraill, clem. re­vog. l. 1. f. 9. y rhai oeddynt yn byw tan ym­merodraeth Caligula, Claudius, Nero, a Domitianus, (delw addol­wyr, gormesdeyrn, ac erlynwyr gwa­edlyd y ffydd gristianogawl) a'r Chri­stianogion a'r eu hôl hwy fil o flynyd­doedd ynghyd, a ddilynasant yr esam­plau a roddodd Christ iddynt o ammy­nedd [Page 79] ac vfudd-dod i lywiawdwy r, heb wrthwynebu dim. Je er bod eu gallu yn fawr, Cypr. ad Lemetr. a'i rhifedi yn fwy nai gelynion; etto nid oeddynt yn meiddio, oblegid gorchymyn Duw, godi yn eu herbyn; a phan ddelid rhai ohonynt, nid oedd nar rheini yn gwrthwynebu, nar lleill yn ceisio eu gwaredu. Tertul. in Apol. A Thertylian gan le­faru am y Christianogion ffyd­dlon a oddefasant lawer o drueni ac erlid yn ei amser ef, sydd yn dywe­dyd, y gallasent mewn vn noswaith fer weithredu eu hymwared, a dial eu holl gamwedd, pe buasai rydd iddynt dalu drwg am ddrwg; ond na atto Duw, medd ef, ir Sect dduwlol, sef, y Chri­stianogion wneuthur y fâth beth; na atto Duw iddynt hwy geisio dial a'r eu gely­nion, ond yn hytrach dioddef, yr hyn sydd gymmeradwy ger bron Duw. Dym­ma fel yr oedd y Christianogion gynt yn gwneuthur, dioddef yn ammyneddus orthrymder eu tywysogion; eu cysse­gr-yspail, [Page 80] au hannuwioldeb, nid codi, a gwrthryfela yn eu herbyn: Yr vnig arfau cyfreithlon i Gristianogion i wrth sefyll cynddaredd, a chreulonder eu llywiawdwyr annuwiol yw gweddiau a dagrau; yn ôl ymadrodd Sanct Am­bros, ni ddysgais i mor gwrthwynebu; ond myfi a fedraf ofidio, ac wylo, ac ocheneidio; a'r arfau yr wyfyn eu har­feru yn erbyn arfau y milwyr a'r Go­thiaid yw fy ngweddiau am dagrau; ac yn amgen na hyn ni ddylwn ni, ac nid allafi wrthwynebu. Mae yn amlwg gan hynny nad yw gyfreithlon i ddeili­aid, tan liw yn y byd, wrthwynebu eu brenin cyfreithlon, a chodi arfau yn ei erbyn, ac mai eu hunig arfau cyfreth­lon, pan orthrymmer hwy ganddo, yw gweddiau a dagrau. 3. Eu gau athra­wiaeth nessaf yw, na ddylid arferu, nac yn gyhoedd, nac yn ddirgel ffurfau gosodedig o weddiau, ond y dylei pawb weddio drwy 'r yspryd, hynny yw, newid eu gweddiau, fel y byddo yr [Page 81] achosion yn gofyn yr hon athrawiaeth sydd wrthwynebol ir yscrythur lân; yr hon sydd yn dangos, er gallu ohonom yn ein stafelloedd dirgel arferu gweddiau a wnelom ni ein hunain, i gyffessu i Dduw ein dirgel bechodau, ac i ofyn maddeuant amdanynt, a grâs iw goch­elyd rhag llaw; a newid y rhain, fel y byddo yr achosion yn gofyn: etto fod gosodedig ffurfau o weddiau yn gyho­edd yn yr Eglwys yn cyttuno â gair Duw, ac ymarfer yr Eglwys can y Te­stament hên, a'r newydd. Yn yr hên destament yr oedd gosodedig ffurfau o fendithio, o weddio, ac o roddi diolch gwedi eu appwyntio gan Dduw ei hun. Yn y 6 bennod o Numeri: 24, 25, 26, wersi, y mae ffurf a osododd Duw ei hun i Aaron a'r Offeiriaid, i fendithio 'r bobl. Bendithied yr Argrglwydd di, a chadwed di, a llewyrched yr Arglwydd ei wyneb arnat, a thrugarhaed wrthit; derchafed yr Arglwydd ei wyneb arnat, a rhodded it dangneddyf. Ac Deut. 26. y [Page 82] 3. wers a'r gwersi sy'n canlyn y mae cyf­fes osodedig gwedi ei appwyntio, ir hwn a offrymmei y cawell blaenffrwyth. Ac yn y 13. wers o'r vn bennod, a'r gwersi a'r ôl, y mae gweddi bwyntiedig, gwedi ei gosod ir hwn a roddei ddegymmau y drydedd flwyddyn, dygais y peth cysse­gredig allan o'm ty, ac ai rhoddais ef i'r Lefiad, ac i'r dieithr, ir ymddifad, ac i'r weddw; yn ôl dy holl orchmynion a orchmy­nnaist i mi; ni throsseddais ddim o'th orch­mynion, ac nis anghofiais; ni fwytteais ohonaw yn fy ngalar, ac ni ddygum ymaith ohonaw i aflendid, ac ni rodda [...] oho­naw tros y marw: gwrandewais a'r lais yr Arglwydd fy Nuw; gwneuthum yn ôl yr hyn ôll a orchmynnaist i mi, edrych o drig­le dy Sancteiddrwydd sef, o'r nefoedd, a bendithia dy bobl Israel, a'r tir a roddaist i ni, megis y tyngaist wrth ein tadau, sef, tir yn llifeirio â llaeth a mêl. Moses; pan gychwnnei yr Arch, a arferei yn wa­stad y weddi yma, Cyfot Arglwydd, a gwascarer dy elynion, a ffoed dy gaseion o'th [Page 83] flaen. A Phan orphwysei yr Arch, efe a ddywedet ac a weddiei yn y geiriau hyn dychwel Arglwydd at fyrddiwn miloedd Israel. Num. 10.35.36. Ar Offeiriaid, gweinidogion yr Arglwydd a orchmyn­nir a'r ddydd ympryd wylo, a dywe­dyd fel hyn, Arbed dy bobl o Arglwydd, ac na ddyro dy etifeddiaeth i warth, i lywodraethu o'r cenhedloedd arnynt; paham y dywedent ym mhlith y bobloedd pa le y mae eu Duw hwynt? Joel: 2.17. Ac 2. Chro. 29.30. y darllenwn i Hezekiah y brenin, a'r twysogion ddywedyd wrth y Lefiaid am fo­liannu yr Arglwydd â geiriau Dafydd ac Asaph [...] y gweledydd. Geiriau Dafydd yw Psalmau Dafydd; a geiriau Asaph yw y Psalmau hynny sydd yn dwyn ei enw ef, megis y 73, 74, 75, 76. ac amryw rai eraill. Yr oeddynt i foliannu Duw yn y ffurfau gosodedig hynny, sef, Psalman Dafydd ac Asaph. Felly y pedwar ygeinfed a'r deuddegfed Psalm oedd Psalm neu gân iw arferu a'r y dydd sabbath, fel y mae yn eglur wrth ei ditl ef. A'r ganfed a'r [Page 84] ail Psalm oedd weddi y cystuddiedig iw arferu ganddo ef, pan fyddei mewn blin­der, ac yn tywallt ei gwyn ger bron yr Arglwydd. Ar pymtheg Psalmau hyn­ny a'r ôl y ganfed a'r bedwaredd Psalm a'r bymtheg, (y rhai a elwr Psalmau y graddau) a genid mewn trefn gan yr Offeiriaid, pan fyddent yn escyn y pymtheg grâdd hynny, oedd rhwng cyntedd y bobl a'r Offeiriaid. Je, ac yr oedd ganddynt Psalmau, a gweddiau pwyntiedig iw harferu yn wastad o flaen eu aberthau; y rhai y mae yr Iddewon yn cwyno eu dwyn oddiarnynt gan A­drian yr Ymmerawdwr, fel y darllenwn yn y Chronicl Samaritanaidd. A'n ach­ubwr Christ a ddysgodd iw ddiscyblion ffurf osodedig o weddi, megis ac y dysca­sei Joan iw ddiscyblion ef, Pan weddioch dywedwch, neu arferwch y weddi hon, Ein tâd, yr hwn wyt yn y nefoeddd &c. Luc. 11.2. Yr hon weddi a arferodd yr Apostolion yn wastad yn eu cynnulleidfaoedd, Tert. de orat. c. 9. fel y tystia Ju­styn [Page 85] merthyr, a Thertylian: Ac ychy­dig o flaen ei farwolaeth efe a weddiodd fel hyn, fy nhâd os yw bossibl, aed y cwp­pan hwn heibio oddiwrthif: etto nid fel yr ydwyfi vn ewyllysio, ond fel yr ydwyt ti. Math. 26.39. A thrachefn yr ail waith efe a weddiodd, gan ddywedyd, fy nhâd, onis gall y cwppan hwn fyned heibio oddiwrthif, na byddo i mi yfed ohono gwneler dy ewyllys d. Mat. 26.42. Ac fe a w [...]ddiodd y drydedd waith, gan ddywedyd yr vn geiriau. 44. Fe fedrasei Christ yn ddia­mmeu newid ei eiriau yn ei weddi; ond ni wnaeth ef hynny, eithr efe a ddywedodd yr vn geiriau, iw disprofi hwynt y rhai a haerant, na ddylid arferu vn ffurf osode­dig o weddi, ac a dybiant y cânt eu gwr­ando am eu hamryw, au haml eiriau. At Eglwys gristianogol yn gyffredinol ym mhôb oes, ac ym mhôb man a arferodd ffurfau gosodedig o weddiau yn ei Chyn­nulleidfaoedd cyffredin, megis ac y mae yn ymddangos yn ei gwasanaeth, neu ei gweddiau cyhoedd; ac y tystiolaetha [Page 86] hên Scrifennyddion. Sanct Jago Escob Jerusalem a wnaeth ffurf o wasanaeth, neu weddiau cyffredin iw arferu yn Egl­wys Jerusalem megis ac y tystia Hege­sippus. Just. Merth. z. apol Justin Merthyr Sydd y n dangos fod y Christianogion yn ei am­ser ef yn ymgyfarfod bôb sûl, ac yn eu cynnulleidfaoedd yn darllain rhai mannau dewisedig o'r yscry­thur lân, yn canu psalmau, yn gwrando pregethau, ac yn arferu gweddiau cyf­fredin, y rhai yr oedd yr offeiriad yn eu hoffrymmu i Dduw, yn ôl gweddi a wnae efe ei hun o flaen ei bregeth. Orig. 1.6. contra Cels. Ori­gen vn o'r hên dadau yn y chwe­ched llyfr a scrifennodd ef yn erbyn Celsus Sydd yn crybwyll am weddiau pwyntiedig a arferid y pryd hynny yn yr Eglwysi. A Sanct Basil, Ambros, a Chrysostom, Escobion du­wiol a wnaethant weddiau cyffredio, iw harferu yn eu Heglwysi; megis ac y ma­ent iw gweled yn eu gweithredoedd, a llyfrgell y Tadau, er gydâ pheth adne­wyddiad. [Page 87] Ac yn ôl hynny Gregorius fawr a Sanct Isiodorus a osodasant allan ffurfau o wasanaeth, iw harferu yn yr Eg­lwys. Ac o ran, allan ohonynt hwy, o ran o'r ffurfau o'r blaen, ac o ran o rai hynach, sef, y rhai a ddywedir eu bod yn eiddo yr Apostolion, y mae gan yr holl Eglwysi hynod, ac adnabyddus drwy Grêd, weddiau. gosodedig cyffre­din, y rhai y maent yn eu harferu yn eu cynnulleidfâon. Ac fel y mae y cy­fryw ffurfau gan y rhan fwyaf o'r Egl­wysi adcyweiriol: felly y mae Calfyn (Difinydd dyscedig gynt yn Genefa) yn dymuno bod y cyfryw rai ganddynt ôll. Am ffurf o weddiau, a defodau Eglwy­sig, yr wyf, medd ef. yn dra bodlon fod vn ffurf siccr, a safadwy, oddiwrth yr hon ni byddo rydd i weinidogion Duw ymadaw, neu newydio; yn gystal er mwyn y bobl syml, anghyfarwydd, ir rhai y mae yn llessol fod ffurf o­sodedig; c [...]. ess.87. ad. pr [...] An g [...] ac yr ymddangoso yn well cydsyniad yr Eglwysi yn en [Page 88] mysg eu hunain; ac i ragflaenu yscafn­der dianwadal rhai pobl sydd yn caru ad­newyddiad. A hyn a orchmynnir gan amryw Gymanfau gwyr dysgedig; me­gis yn yspysol gan y Gymanfa a fu yn Toletum yn Hispaen, yr hon yn ei thr­ydedd Rheol sydd yn gorchymyn i holl lywiawdwyr yr Eglwys, Conc. To­let. can. 3. a'r bobl gadw yr vn defod, a'r trefn o wa­sanaeth, ac a wyddent ei appwy­ntio yn y brif orsedd. Gan y Gymanfa a fu yng Harthag, yr hon a ordeiniodd i bawb gadw, ac arferu y gwed­diau, Conc. Carth. can. 106. y dechreuadau, a'r arddodi­adau dwylo a gadarnhawyd gan y cyngor. Gan y Gymanfa arall a fu yn Hyspaen, a elwir Bracharum, ym mha vn yr ordeinwyd i bawb gadw yr vn rhyw drefu o weddio, Conc. Brac. 1. can. 19. ac o ganu, ac na byddei amrywiaeth arferion ym mysg y rhai sydd rwym ir vn ffydd, ac sydd yn byw tan yr vn rheo­laeth. A'r Gymanfa ym Milefis sydd yn gorchymyn yr vn peth, ac yn rhoi y [Page 89] rheswm hwn am yr ordinhâd, rhag drwy anwybodaeth, Conc. mil. can. 12. neu e­sceulustra draethu ger bron Duw neu offrymmu iddo ef ddim gwrthwy­nebol ir ffydd Gatholig. At yr hwn y gallaf chwanegu y rhesymmau hyn, fod yn gymmwys ir gweddiau a wneir yn gyhoedd yn yr Eglwys, fod yn adna­byddus ymmlaen llaw i bawb or bobl, fel y gallont yn well, ac yn hyfach gyd­weddio â gweinidogion Duw, ac heb ddim petrusder cydwybod, (gan wy­bod ym mlaen llaw ddefnydd, a chyf­reithlonder y deisyfiadau) ddywedyd, Amen, wrthynt, a derchafu hefyd eu calonnau at Dduw yn well; yr hyn nid allant yn gystal tra y byddont yn dal sulw beth y mae yr Offeiriad yn gweddio amdano; ac fel y byddo rhwng yr holl gynnulleidfa vndeb calonnau, ysprydo­edd, a thafodau; ac arwydd cyhoedd o gymmundeb yn eu gweddiau, yr hyn yw yr erfyn goreu, i'n gwneuthur ni yn gû i Dduw, ac y naill ir llall; ac i gael [Page 90] ein deisyfiadau; gan fod gweddi neill­duol, heb ei chynnorthwyo ag vndeb y­spryd cyhoedd, yn wannach, ac yn llai ei grym na'r llall, yn yr hon y mae cyf­fredin gyttundeb, ac y byddo pawb yn vnfryd o vn galon, ac vn genau yn galw a'r Dduw. A hyn a wasanaetha i ddangos yn gvffredinol fod rhyw ffurf dduwiol o weddiau cyhoedd yn angenrh­eidiol yn yr Eglwys. Am ein llyfr gwed­di Cyffredin ni yn Eglwys Frudain, my­fi a allaf ddywedyd yn hyf, nad oes moi fâth am dduwiol ddefosiwn drwy 'r holl fyd Christianogawl. Efe a wnaethpwyd gan Escobion a Doctoriaid dysgedig a duwiol, y rhai ai hamddiffynasant ef yn wrol, ac a roesant rai ohonynt i lawr eu bywyd trosto ef, a'r ffydd Brotesta­idd. Ac oblegid ei fod yn perthyn i bawb, fe gymmerwyd cyngor y Brenin, Edward y chweched, a'i Barliament yn ei gylch, cyn ei osod allan, a gorchymyn ei arferu yn yr Eglwysi. le, ac fe ymgynghorwyd a'r gwyr dysgediccaf yn yr Eg­lwysi [Page 91] adcyweiriol y tu hwynt ir dwfr, ac a ddiwygwyd rhai pethau ynddo. Yr hwn pan ddarllenodd Gilbertus difinydd dysgedig o Germania, f'ai canmolodd megis coppi neu gynllun o'r hên brif­ffurfau yng wasanaeth Duw. Nid allei y Papistiaid yn eu holl ddysgeidiaeth gael dim bai a'r y llyfr hwn, ond bod rhai pethau, fel y tybient, yn eisieu ynddo; ac am hynny y daethant dros ynghy­lch vn mlynedd ar ddeg in Eglwysi, i gydweddio, ac i gydwasanaethu Duw gyda ni; nes i Bâb Rhufain am ryw achos arall wahardd iddynt. Ac etto Pâb Paul y pedwerydd a gynnigiodd yn ei lythyrau at Frenhines Elisabeth alowa, a chadarn­hau y llyfr hwn, os hi a gydnabyddei ei bennaduriaeth ef, a bod yr adcyweiriad a wnaed yn yr Eglwys oddiwrtho ef. Ar cyfryw addewid tan yr vn ammod a wna­eth Pâb Pius y pedwerydd. A rhag i neb feddwl yn waeth amdano oblegid hynny, megis pe bae gormod cyffelybiaeth rhyn­gddo ef a llyfr offeren y Papistiaid, Bucer, [Page 92] Protestant dysgedig y tû draw ir môr gwedi ei ddanfon atto gân Archescob Cranmer, i gael ei farn ef amdano, a'i darllenodd yn dra dyfal, ac a ddywedodd, er bod ynddo rai pethau y gallei dynion syfrdanus feio arnynt, etto nad oedd ynddo mewn gwirionedd ddim, ond a gymmerwyd allan o'r yscrythur lân, neu sydd gysson à hi; os iawn ddirnedir ef. Ac yn ddiweddar yn ôl happus ddych­weliad ein grasusaf Frenin, fe gy mmer­wyd golwg arno drachefn, ac er mwyn ceisio bodloni y rhai a ddadlent yn ei er­byn, fe wnaethpwyd peth adnewyddiad ynddo; yn gimmaint ac nad oes le yr awrhon i neb sydd yn ei iawn synwyr feio arno; gan fod y Papistiaid, ar Pro­testiaid dysgediccaf yn y deyrnas hon, a theyrnasodd eraill yn ei gymmeradwyo, ai fod yn gysson a'r yscrythur lân, a hên ffurfau y brîf Eglwys. Y mae rhau fa­wr o'r llyfr hwn yn eiriau'r scrythur lân; y Psalmau, y Llithiau, yr Efangylau, a'r Epistolau, y dêg Gorchymyn, a'r holl [Page 93] Hymnau agos eu gyd, nid ydynt ddim amgen ond yr yscrythur lân. Y credo, yr hwn a elwir credo yr Apostolion, a wnaethpwyd ganddynt hwy, tra 'r oed­dynt etto yn Jerusalem, a chyn iddynt ymwascaru drwy 'r byd, i bregethu yr Efengil, ac yn grynodeb y ffydd Ga­tholig. Ar ddau Gredo arall, Credo Athanasius (yr hwn a wnaeth ef, i ddan­gos nad oedd ef o'r vn ffydd ag Arrius yr hæretic, yr hwn oedd yn gwadu nad oedd Christ o'r vn sylwedd ai dâd) a Chredo Nicen (yr hwn a wnaethpwyd y rhan fwyaf ohono yng Hymanfa Ni­cæa, ac a arferwyd yn yr Eglwysi yn y cymmun wasanaeth er y flwyddyn try­chant ac am yn vn deugain yn ôl Christ) nid ydynt ond esponiadau o'r llall. Am y cydfawl, y wers gyntaf ohono (Gogoniant ir tâd, ac ir mâb, ac ir Yspryd glân) a wnaethpwyd gan y Gymanfa o Escobion a fu yn Nicaea; ar wers ddiweddaf, (megis yr oedd yn y dechreu, y mae yr awrhon, ac y bydd [Page 94] yn wastad yn oes oesoedd, Amen) a ch­wanegwyd gan Sanct Jerom; er bod rhai gwyr dysgedig yn tybied ei bod yn hynach. Yr Hymn, Ti Dduw addolwn, yr hwn a arferir yn wastad ar ôl y llith gyntaf, a wnaed yn rhyfeddol gan Sanct Ambros, a Sanct Austin wrth ei fedyd­dio, ac a arferwyd er hynny yn yr Eg­lwys gydâ mawr barch; a hynny fel yr haeddai yn dda, gan ei fod yn Gredo yn cynwys holl ddirgeledigaethau y ffydd, ac yn ffurf barchedig o ddiolch, moliant, ac addoliant. Ar hymn Ch­wychwi holl weithredoedd yr arglwydd, ym mha vn y mae yr holl greaduriaeth yn moli Duw, a dderbyniwyd yn gy­ffredin yn yr Eglwys, fel y mae iw we­led yn y bedwaredd Gymanfa a fu yn Toletum. Am yr holl weddiau, y co­lectau, a'r Letani, fel y maent oher­wydd eu defnydd yn cynwys deisyfia­dau duwiol, yn cyttuno ag ewyllys Duw, ac am hynny y cyfrywrai (ni allwn fod yn siccr) a wrendi Duw, yn ô yma­drodd [Page 95] Sanct Joan 1. Jo: 5.14. (hyn yw 'r hyfder sydd gennym tuag atto ef, ei fôd ef yn ein gwrando ni, os gofy­nnwn ddim yn ôl ei ewyllys ef) felly oherwydd eu ffurf, y maent yn gysson a'r gweddiau a arferid yn Eglwys Dduw yn yr amseroedd gynt. Nid vn weddi hîr, barhaus ydynt, ond amryw weddiau byrrion, megis ac y mae Gweddi yr Arglwydd, ac y darllenwn fod y gwe­ddiau yr oedd yr Iddewon gynt yn eu harferu yn eu defosiwnau, a gweddiau y Christianogion yn y brif Eglwys. Sanct Chrysostom sydd yn canmol yn fawr weddiau byrrion, aml, a pheth yspaid rhyngddynt, Chrys. bent. 1. de Ha­nuà. fol. 965. ac yn dy­wedyd fod Christ a'r Apostol Paul yn gorchymyn i ni arferu y cyfryw rai. Yn y Groeg ar brif Egl­wys yr oeddynt yn gwneuthur eu gwe­ddiau, [...] c. 26. fel y tystia Epiphanius gydâ phob mynychiaeth, a gwresog gwttogrwydd; eu gwe­diau oeddynt fynych, a byrrion. Yn Yr [Page 96] Eglwys Lladin, neu gorllewinawl yr holl hên weddiau oeddynt fyrri­on, Eros. lib. de modo orandi. dim hwy na gweddi yr Argl­wydd, fel y tystia Erasmus. Ac yn yr Eglwysi yn Africa, fel y my­nega Cassian, Joh. Cass. Instit. 1.2. [...].10. yr oedd eu gwe­ddiau yn dra byrrion, ac yn dra aml. Ac felly yr vn ffunud y brodyr, neu y Christianogion yn yr Aipht a arferent weddiau byrrion yn fy­nych, fel y mynega Sanct Austin; a'r rheini a ergydient tua'r nef yn ddisymmwth, Aug. ep. 121. ad Probam orando De­um. cap. 10. rhag i ddyfalwch y meddwl, yr hwn sydd an­genrheidiol mewn gweddi, ddi­flannu, a llaesu drwy hîr bar­hâd. Oherwydd pa achos ein gweddiau cyffredin ninneu yn yr Eglwysi ydynt fyrrion, ac aml; a'r bobl sydd yn dwyn eu rhan ynddynt, ac yn rhoi attebion mynych, ac yn dywedyd Amen ar ôl pôb gweddi, iw cadw eu hunain vn wiliad­wrus, ac iw gwneuthur vn fwy dyfal, a gwresog ynddynt. Yr hyn y maent yn [Page 97] ei wneuthur, megis yn yr holl weddiau yn gyffredinol: felly yn enwedig yn y Letani, (y rhan oreu, a'r wresoccaf oho­nynt) ple yn ôl pôb gweddi yn erbyn agos pôb pechod, y maent yn dywedyd. Gwared ni Arglwydd daion [...]s; ac yn ôl pôb deisyf am ryw râs yn dywedyd, Nyni a attolygwn i ti rin gwrando, Ar­glwydd trugarog; a thua 'r diwedd mae'r offelriad a nhwytheu yn ergydio eu gweddiau byrrion yn fynychach, ac yn daerach, gan lefain, Mâb Duw, atto­lygwn i ti ein gwrando. Oen Duw, yr hwn wyt yn dileu pechodau'r byd, trugarhâ wrthym; Arglwydd trugarhâ wrthym; Christ tr [...]garhâ wrthym; Arglwydd tru­garhâ wrthym, megis ac y llefodd y di­scyblion ar Grist, pan oeddynt yn ba­rod i foddi, o feistr, feistr, darfu amda­nom, Luc. 8. 24 cadw ni attolygwn. Ar gweddiau nerthol, bywiol, taerion hyn a allant lawer, ac a dycciant, medd Sanct Jago; 3 5.16. ac ynddynt hwy yn ddiammeu y gweddiwn, os gweddiwn [Page 98] vn amser, yn yr Yspryd, ac a holl nerth ein eneidiau. Canys yr hwn sydd yn gweddio o'r galon am bethau cyfreithlon a chysson ag ewyllys Duw, (ar cvfryw yw yr holl ddeisyfiadau yn y llyfr hwn) y mae efe yn ddiau yn gweddio drwy 'r yspryd, ai weddi sydd gymme­radwy ger bron Duw. I ddibennu 'r pw­ngc hwn yng eiriau Sanct Am­bros ir cyfryw berwyl, St. Amb. contra baris. cap. 7. Pwy a feiddia sarhau y llyfr Offeiriada­idd hwn. yr hwn a seliwyd gan gimmaint o gyffeswyr, ac a gyssegrwyd â gwaed cimmaint o Ferthyri? Pa fodd y galwn hwynt yn Ferthyri, os nyni a wadwn eu ffydd hwy? Paham y con­demniwn y llyfr hwn, am ba vn ni ru­fodd llawer o wyr dyscedig a duwiol yn amser Brenhines Mari eu rhoi i farwola­eth? Diammeu yd [...]w na feiddiasent hwy farw amdano om buasai eu bod yn gwy­bod, ei fod yn gwbl gyslon â gair Duw ac yn ffurf ragorol i wasanaethu Duw wrthi. Ffurf yn cyttuno a'r hên ffurfau [Page 99] o wasanaeth cyhoedd Dùw yn yr Egl­wysi hynodaf, Lladin a Groeg; a ffurf a wnaethpwyd gan y gwyr dysge­diccaf yn y deyrnas ac a gydgyttunwyd arni drwy gyffredin gyttundeb, ac a or­chmynnir ei arferu yn yr Eglwys hon o Frudain gan yr awdurdod goruchaf, y Brenin ai Barliament; ir rhai yr ydym yn rhwym i vfuddhau. Y mae yr A­postol Paul vn gorchymmyn. 1. Cor. 14.40. gwneuthur pôb peth yn yr Eglwys, y gwasaneth cyhoedd yn enwedig Yn weadaidd, neu fel y mae y gair Groeg [...] yn arwyddoccau, yn ôl rheol osodedig, a'r rheol hon yr Eglwys yma o Frudain yw y llyfr hwn, yr hwn y mae pawb oherwydd hynny yn rhwym iw ar­feru yng wasanaeth cyhoedd y goruchaf Dduw.

4 Dadlu y mae yr lndependentiaid y dichon pô [...] brawd dawniog, pôb ûn ae sydd yn tybied ei fod yn gymmwys i lefaru yn y gynnulleidfa, y dichon y cyfryw vn heb ddim mwy holiad, neu [Page 100] alwad cyfreithlon, gymmeryd arno y swydd o gyhoedd bregethiad, a gweini­dogaeth yn yr Eglwys. Lle y mae yr Apostol yn cymmeryd hyn megis yn gyfaddefol gan bawb, nad rhydd i neb bregethu, ond ir sawl sydd wedi eu galw i hynny, gan y rhai sydd ganddynt aw­durdod i danfon. pa fodd gan hynny y galwant a'r yr hwn ni chredasant ynddo? a pha fodd y credant yn yr hwn ni chlyw­sant amdano? a pha fodd y clywant heb bregethwr? a pha fodd y pregethant, onis danfonir hwynt? Rhuf. 10 14 15. nid allant bregethu yn awdurdodol, oddi­eithr eu bod gwedi eu danfon; prege­thu a allant, megis rhai sydd yn cym­meryd arnynt y swydd honno oi gwaith eu hunain, ond nid megis cennadau Duw, oddieithr eu bod gwedi eu danfon gan­ddo ef, neu gan yr Escobion, dilynwyr yr Apostolion, y rhai sydd ganddynt aw­durdod i ordeinio, ac i ddanfon allan gennadau ar wasanaeth Christ. Ac am hynny y mae y prophwyd Jeremi yn eu [Page 101] ceryddu hwynt megis gau brophwydi, a thwyllwyr, y rhai sydd yn pregethu heb awdurdod, heb eu danfon, Ni hebryn­gais i y prophwydi hyn, etto hwy a reda­sant; Ni leferais wrthynt, er hynny hwy a brophwydasant. Jer. 23.21. Bleiddiaid, a gau brophwydi sydd yn eu galw eu hu­nain, ac yn myned oi gwaith eu hunain; gwîr brophwydi Duw yn wastad a ddan­fonir. Nid yw neb yn cymmeryd yr an­rhydedd hwn iddo ei hun, ond yr hwn a alwyd gan Dduw, megis Aaron. Heb. 5.4. Nid oedd yr offeiriaid tan y gy­fraith yn cymmeryd y swydd hon ar­nynt. nes eu galw iddi. Aaron a neill­duwydi sancteiddio y cyssegr sancteiddio­laf, efe ai feibion, byth, i arogldarthu ger bron yr arglwydd, iw wasanaethu ef ac i fendigo yn ei enw ef yn dragywydd. 1 Chr. 23.13 Je an achubwr Christ, yn yr hwn y mae pôb cyflawnder yn aros, ar hwn oedd ganddo ddoniau dros fesur; nis gogoneddodd ei hun i fod yn Archoffeiriad. Heb. 5.5. Ond f'ai galwyd ef gan ei [Page 102] dâd, ac ai danfonwyd ganddo ef. Ac fel y danfonodd ei Dâd ef, Joh. 20.21. Felly y danfonodd yntef y deuddeg Apostol, Math. [...]0 5. ac ar eu hôl nhwytheu y deg discibl a thrugain, i bregethu yr efengil, Luc. 10.1. ac ni fynnai efe id­dynt bregethu, nes eu danfon. Ni pha­rodd efe i bawb yn gyffredin bregethu, ond efe a ddewisodd y deuddeg Apostol, ac ar eu hôl hwynt y deg discibl a thru­gain, ac a barodd iddynt hwy yn vnig bregethu. Ar Apostol Paul a ordeini­odd bregethwyr yn yr hôll eglwysi a blannasei efe: ac a adawodd [...] tu [...] yn Cre­ta i osod henuriaid a phregethwyr ymm­bôb dinas, megis yr ordeiniasei iddo. Tit. 1. 5. Yr awrhon i ba beth y gada­wodd Sanct Paul Tirus yn Creta i osod pregethwyr ym mhôb dinas, pe gallei pobl bregethu, a chymmeryd arnynt swydd gweinidogion Duw, heb gael eu galw ir swydd honno? Nid all neb, er bod ganddynt ddoniau rhagorawl, bre­gethu mewn eglwys osodedig, heb aw­durdodol [Page 103] ddanfoniad. Yr oedd gan Bar­nabas a Saul ddoniau rhagorawl, ac etto er hynny ei gyd, efe barodd yr Yspryd glân eu hordeinio hwynt a gosod dwylo arnynt, ai danfon. Neillduwch i mi Bar­nabas a Saul ir gwaith y gelwai [...] hwynt iddo. Act. 13.2. Ni feiddia y gwr y gyfraith goreu wafanaethu swydd Justus, nar gwr pybyraf gymmeryd arno swydd tywysog llu, nar gwr callaf, ar ffraethaf fyned yn gennad tros frenin i wlâd arall, heb awdurdod y brenin; gan nad synwyr, a dysgeidiaeth, a grymmuusder sydd yn gwneuthur y cyfryw swyddogion, a chennadau, ond commissiwn ac awdurdod y brenin. Felly nid digon i wneuthur pregethwr yw, bod ganddo dafod trebe­lydr a pheth cyfarwyddyd yn yr yscry­thur lân, with ei mynych ddarlain, ond rhaid iddo heb law hynny geisio vrddau eglwys, ac awdurdod i bregethu. Canys y mae dau beth yn angenrheidiol i wn­euthur pregethwr, neu weinidog Duw.

1. Doniau a rhinweddau iw gymhwyso [Page 104] ef ir fâth Sanctaidd, ac vrddasol alwe­digaeth.

2. Gallu ac awdurdod oddiwrth yr henuriaeth, hynny yw, yr Escobion fel y mae Chrysostom, Theodoret, ac oecumenus yn esponio y text hwnn, [...] Tim [...] 4.14 i ymarfer a'r cyfryw ddoniau. Rhaid cael galwad oddiallan yn gystal ac oddimewn; ar rhai a ryfygant gymmeryd arnynt swydd cyhoedd bregethiad, a gweinidogaeth y sacramentau, heb naill ai galwedigaeth anaferol (a dystir trwy ryfeddodau,) neu arferol oddiwrth lywi­awdwyr yr eglwys, ydynt ladron, ac yspeilwyr; nid gwîr fugeiliaid ydynt, a ddaethant i mewn drwy'r drws, ond y cy­fryw ac a ymlusgasant, neu, a ddringasant i mewn ryw ffordd arall, Jo. 101. Ac arfer yr eglwys er amser yr Apostolion, hyd yr oes hon, oedd rhwystro y cyfryw ryfy­gwyr wasanaethu y swydd sanctaidd hon. felly y tystia Athanasius, Athan. in apolo­ge [...]. 2. i Ma­charius vn o weinidogion Duw gymmeryd gafael ar vn Ischiras, [Page 105] pan oedd of yn gwneuthur peth a ber­thynei i weinidogion Duw, ai dynnu ef ymaith. oblegid nad oedd ef gwedi der­byn vrddau eglwys, ai amddiffyn ei hun am wneuthur hynny. A Jerom sydd yn beio ar Hilarius am ryfygu gwa­sanaetha y sacramentau, Hier dial [...]cont. Lu­cif. heb ei alw i hynny. Fe fyn Duw i bawb ei wasanaethu ef yn y galwedigaeth y go­sodwyd hwynt ynddo, ac nad elont dros derfynau hwnnw. Tractent fabrilia fa­bri, Trinied seiri, ar cyfryw grefftwyr, y pethau sy'n perthyn iw creffti; a gadawont ir rhai a ddugpwyd i fynu mewn dysgeidiaeth, ac a ordeiniwydi fod yn weinidogion i Grist, bregethu ei air, a chyflawni y dyledswyddau eraill perthynasol iw galwedigaeth. Ni fyn Duw gymmysg y galwedigaethau a neilldnodd efe; a lle nid iw rydd i neb gymmeryd arno, oi waith ei hun, swydd ddinesig, gadael i bôb dyn llyg annys­gedig ruthro i swydd sanctaidd yr offeiri­adaeth, ai llygru. Barnedigeth Duw ar [Page 106] Corah, Dathan, ac Abiram, y rhai â ymhyrddasant i swydd yr Offeiriaid, ac a loscasant arogl-darth ger bron yr Argl­wydd, sydd hynod; au tussurau a gadwyd drwy orchymvn Duw, i fod yn arwydd, ac yn goffadwriaeth i feibion Israel, na chymmerent arnynt swydd, ni pherthynei iddynt, heb gyfreithlon alwedigaeth iddi. Nu 16.38.40 Ac Uzzaha darawyd â mar­wolaeth ddisymmwth, am beri dwyn yr Arch ar fen, 1. Sa. 6.8. vr hon a ddylasid ei dwyn a'r yscwyddau y Lefiaid, ac am gyff­wrdd â hi ai law, yr hyn nid oedd gyfrei­thlon ir Lefiaid, ond ir Offeiriaid wneu­thur Num 4.15. Ac Uzziah yr vn ffunud â darawyd â gwahanglyf ffiaidd hyd ddydd ei farwolaeth, am iddo ryfvgu arogl­darthu ar allor yr arogl darth, yr hyn ni pherthynei iddo ef, ond ir Offeiriaid, meibion Aaron, y rhai a gyssegrwyd i arogl darthu. 2 Chron 26.16.18.19. Yr hyn oll sydd yn dangos na ddylei neb gymmeryd arno swydd pregethwr, nes ei alw yn gyfreithlon ir swydd vrd­dasol honno.

[Page 107]5 Y pummed gau athrawiaeth y ma­ent hwy, a'r holl Sectau eraill sydd yn ein plith yn ei dysgu yw hon, y dylent, fel y mae eu harfer, ymneillduo oddi­wrth eu brodyr Christianogawl eraill yng wasanaeth cyffredin Duw, ac nad allant â chydwybod dda ymgyssylltu â hwynt ynddo: oblegid eu bod hwy, neu o'r lleiaf y rhan fwyaf ohonynt (fel y maent yn eu cyfrif) yn bobl fydol, an­nuwiol. Eithr beth yw hyn, ond gyd â 'r Pharisaeaid beilchion eu cyfiawnhau eu hunain; a chondemnio eraill, a dy­wedyd gyd â hwnnw yn Esay 65 5. saf a'r dy ben dy hun, ac na nessaf attafi. Canys Sancteiddiach ydwyf nâ thi. Heb feddwl am gyngor yr Apostol, Na wne­ler dim drwy gynnen neu wâg ogoniant, eithr mewn gostyngeiddrwydd, gan dybied ei gilidd yn well na chwi eich hunain. Phil. 2.3. Oblegid fel y dywyd Sanct Austyn, yn ei esponiad o' r geiriau hyn­ny, Fe ddichon fod mewn eraill rinwed­dau dirgel, cuddiedig, drwy ba rai y [Page 108] maent yn rhagori arnat ti, er bod y peth drwy ba vn y tybir dy fod ti yn rhagori a'r eraill, nid yn ddirgel, ond yn am­lwg. Y mae yn yr Eglwys fwy yn ofni Duw ac yn gweithredu cyfiawnder, nac a ddichon y llygad oddiallan eu canfod. Elias a dybiodd, nad oedd ond efe ei hun, o holl wir wasanaeth ddynion Duw wedi ei adael; Lle yr oedd saith o filoedd fel y dywedodd Duw ei hun wrtho. wedi eu gadael yn Israel, gliniau y rhai ni phlygasant i Baal, a genau y rhai ni chu­ssanasant ef. 1. Bren. 19.14.18. eithr gadewch fod llawer o ddynion annuwiol yn ein mysg (fel y mae gormod ysoweth ym mhôb Eglwys) nid yw hyn achos cyfiawn o neillduad. Nid rhaid i ni ddi­fuddio ein eneidiau o gomffordd a lles­sâd ordinhadau Duw, oblegid fod rhai dynion drygionus yn eu camarferu, ac yn eu trawsfeddiannu. Mae gennym e­sampl [...] a'r Sainct am hyn, y rhai oeddynt yn cynniweir yn fynych ir deml, i aberthu, ac i wasanaethu Duw, y pryd yr [Page 109] oedd yr Offeiriaid, a'r bobl yn dra dry­gionus, ac annuwiol. Yr ydym yn dar­llain fod Elcanah, ai wraig, ac eraill yn gyffredin yn myned ir deml i offrymmu bôb blwyddyn, fel yr oeddynt yn rh­wym, pan oedd yr Offeiriaid, sef, Ho­phni, a Phineas yn ddynion drygionus yn feibion Belial nid adwaenent, neu nid oeddynt yn gwîr wasanaethu, yr Ar­glwydd, ond a orweddent gyda'r gwra­gedd oedd yn ymgasglu yn finteioedd wrth ddrws pabell y cyfarfod. 1. Sam. 2.12.22. Er bod yr Offeiriaid mor ddrygionus a hyn, etto yr oedd Elcanah, a phobl dduwiol eraill yn ymgyssylltu â hwynt yng wasanaeth Duw. Felly yn amser Christ yr oedd llawer o lygredigaethau ym mysg yr Iddewon; ac annuwioldeb yr Seryfennyddion a'r Pharisæaid, oedd fawr; ac etto er hynny ei gyd, yr oedd Christ yn myned iw Teml, ai Synago­gau, i wasanaethu Duw gyda hwynt, heb ymneillduo oddiwrthynt. Ac Eglwys Corinth oedd lygredig jawn mewn ath­rawiaethau, [Page 110] 'a buchedd; yr oedd ynddi hi gybyddion, a meddwon, a godine­bwyr, a gorthr [...]mwyr, yr oedd ynddi rai oeddynt yn halogi swpper yr Argl­wydd, yr hwn fai y mae yr Apostol yn ceisio ei ddiwygio yn yr vnfed bennod ar ddeg oi Epistol cyntaf attynt; a rhai eraill yn gwadu yr adgyfodiad; ac etto mae Sanct Paul [...]n cydnabod ei bôd hi yn wîr Eglwys heb nac ymneillduo ei hun, na pheri i eraill ymneillduo oddiwrthi hi. Yr oedd y rhan fwyaf yn Eglwys Sardis yn bobl annuwiol, nid oedd ond ychy­dig ohonynt heb halogi eu dillad, gwedi eu cadw eu hunain yn ddifrycheulid; Date. 3.4. a'r rhain, er lleied rhifedi oeddynt, y mae Duw yn eu canmol, heb beri iddynt ymneillduo oddiwrth y lleill. Ond dywedyd y mae ein neilldu­wyr, fod yr Apostol yn gorchymyn, 1. Cor. 5.11. Na chyd ymgymmyscom a'r rhai annuwiol, ac os bydd neb, a hen­wir yn frawd, yn odinebwr, neu yn gy­bydd, neu yn enlynaddolwr, neu yn ddi­fenwr, [Page 111] neu yn feddw, neu yn grib ddeili­wr na chyd-fwyttaom gyd a'r cyfryw ddyn. Ir hyn yr wyf yn atteb, mai y cyfeillach a waherddir yno gan yr Apostol yw care [...]aidd, a chynnefinol gymdeithas â dynion annuwiol, nid cyfeillach, neu gymmundeb yng wasanaeth Duw. Ca­nys fel na ddylem ni gadw cyfeillach mewn anwiredd a'r rhai goreu: felly ny­ni a allwn gadw cyfeillach mewn daioni, a dyledswyddau crefyddol a'r rhai gwae­thaf. Yr oedd yng wleddoedd-cariad y Corinthiaid, y rhai a ganlynent Sacra­ment swpper yr Arglwydd, anrhefnau pechadurus; ond nid yw yr Apostol yn peri ir Corinthiaid ymgadw, oddiwrth y Sacrament, nes diwygio 'r rheini; ond gorchymyn y weithred, sef, cymmuno, y mae, a dwyn y peth iw ddiwyg cyntaf. Nid all annuwioldeb cymmunwyr ann­heilwng ein halogi ni, mwy nac y di­chon ein Sancteiddrwydd ni eu hescuso­di hwynt. Oherwydd pa achos y der­byniodd Christ Suddas fradwr ir Sacra­ment. [Page 112] Fe roddodd y Sacrament ir holl ddiscyblion, hyd yn oed i Suddas. Ca­nys efe a eisteddodd gyd a'r deuddeg. Math. 26.20. ac a barodd i bawb oho­nynt, heb lyssu suddas, yfed o'r gwîn; hwynt oll, medd Sanct Marc, a yfasant ohono. Marc. 14.23. ac wedi iddo ro­ddi diolch, efe a ddywedodd Luc. 22.21. Wele law yr hwn sydd yn fy mradychu gyd â mi ar y bwrdd; i'r hwn y rhoddodd ef y tammaid Jo. 13.26. f' oddefodd iw fradychwr medd Sanct Austin, Aug. cp. 163. aros ym mysg y rhai diniwed, hyd at gussan diweddaf tangneddyf; yr hyn, pe buassei niwed yn y byd ir lleill, drwy ei gymdeithas ni oddefasei efe byth. Y mae yr hwn sydd yn bwytta, ac yn yfed yn annheilwng, yn bwytta, ac yn yfed barnedigaeth iddo ei hun, 1 Cor. 11.29. nid i arall. Nid yw y cymmun­wr teilwng ddim gwaeth er y rhai sydd yn dyfod i fwrdd yr Arglwydd yn an­neilwng. Ir annheilwng y mae, y bara Sanctaidd yn y Sacrament, yn wenwyn; [Page 113] ir teilwng y mae efe yn ymborth ir enaid. Pôb vn a ddwg ei faich ei hun, medd yr Apostol Gal. 6.5. Ni ddwg y mâb anwi­redd y tâd, Exec. 18 20. ac ni chospir di am bechod vn arall, nid wyt fodlon iddo. Nid rhaid i ti rufo gymmeryd y cymmun, oblegid fod eraill, nid yw ef yn perthyn iddynt, yn rhyfygu ei dder­byn; na dyfod ir Eglwys, i wasanaethu Duw, oblegid fod rhai dynion drwg eu buchedd yn dyfod yno. Am hynny da y dywyd Sanct Austyn wrth. Cresconius, y drygau, neu yr anwyreddau hyn sydd yn anfoddhau y rhai da, yr ydym yn eu gwahardd, ac yn eu hattal gimmaint ac a allom, a'r hyn nid allwn ei rwystro, yr ydym yn ei oddef; ond nid ydym er mwyn y gwyg yn gadael y maes; er mwyn y col yn ymwrthod a llawr Christ;er mwyn y Pyscod yn torri yr rhwyd: Aug ep. 48. er mwyn y geifr yn gadael corlan Christ: Tra y byddom yn anfodlon i bechodau rhai eraill, yn eu ceryddu, ac yn ym­ofidio amdanynt, nid ydym yn gyfran­nogion [Page 114] ohonynt. Ac am hynny da yw cyngor yr vn tâd dyscedig, cerydded dyn yr hyn a allo; a'r peth nid allo, go­ddefed vn ammyneddus, heb wneuthur ymranniad. Oblegid mai gwir yw rheol Sanct Pedr, O Arglwydd at bwy yr awn ni? gennit ti y mae geiriau bywyd trag­wyddol, Jo 6.68. Ple y mae y rhain iw cael (megis ac y maent y m mhôb Eglwys blwyf drwy 'r deyrnas hon) nid yw ddi­enbyd i neb ymadael oddi yno, y mae ym mhôb Eglwys blwyf yng Hymru (i Dduw y bo 'r diolch) foddion grâs, ac iechydwriaeth iw cael. Canys y mae yno weddiau da, a osodwyd allan drwy awdurdod, ac a ddylid eu harferu gan bawb yng wasanaeth cyffredin Duw▪ y mae yno y credo, y dêg gorchymyn, Psalmau, a llithiau, o'r Testament hên, ar Newydd, a'r ddau sacrament a ordei­niodd Christ yn ei Eglwys; y mae yno homiliau, a phregethau duwiol, ar y rhai pe gwrandawei pobl yn vfudd, au hymarfer yn en bywyd, au hymarwe­ddiad, [Page 115] nid rhaid iddynt ammeu, na byddant cadwedig; gan mai athrawia­eth Efengil Christ ydynt, yr hon yw gallu Duw er jechydwriaeth i bob vn a'r sydd yn credu. Rhuf. 1.16. A chan mae felly y mae, pa fodd y dichon neb ymwrthod ai Eglwys blwyf, heb fod yn euog o schism, neu neillduad diachos? Hyn yr oedd Calfyn, gwr dysceig yn ei dde­all; ac am hynny y dywyd efe, gan fod yn y plwyfol Eglwysi y Gair, a'r Sa­cramentau iw cael, y maent yn ddiammeu yn wîr Eglwysi, Calv in stil. l 4. c. 341. od­diwrth y rhai nid all vn dyn du­wiol ymneillduo. A'r rhai sydd yn ymadael a'r Eglwys, y maent yn y­madael â Duw; yn rhodio yn llwybrau Cain, yr hwn a aeth allan o wydd yr Ar­glwydd, Gen. 4.16. hynny yw, oddi­wrth ei Eglwys, ple y mae efe yn b [...]e­sennol drwy ei râs; y maent yn yrr­wrthod â phebyll y bugeiliaid, lle y mae Christ yn porthi ganol dydd, i droi i ddiadellau gau, neu lygredig gyn­nulleiddfaoedd, [Page 116] sydd yn cymmeryd arn­ynt fod yn gyfeillion i Grist, Can. 1.7. ond y [...]ynt mewn gwirionedd elynion; y maent yn anvfuddhau gorchymyn yr Apostol, Heb. 10.24.25 Cyd-ystyriwn bawb ei gilidd, i ymannog i gariad, a gweithredoedd da, heb esceuluso ein cyd­gynhulliad ein hunain, megis y mae ar­fer rhai. y maent yn gwneuthur cythr [...]fl' ac annrhefn yn Eglwys Dduw, yn er­byn rheol yr Apostol, 1. Cor. 14.40. Gwneler pôb peth, yn eich mysg, yn weddaidd, ac mewn tr [...]fn; gan eu bod yn ymwrthod au bugeiliaid priodol, ir rhai y gorchymynwyd cadwraeth eu e­neidiau, ac yn gwrando ar lais diethri­aid, y rhai er mwyn eu budd eu hunain sydd yn eu tywys allan o'r ffordd, ffordd gwirionedd, a thangneddyf; y maent yn torri cymmundeb yr Eglwys, ac yn e­uog o schism; yr hwn sydd bechod dir­fawr, dim llai na delw-addoliaeth, medd Melancthon difinydd dyscedig. A Dio­nisius Escob Alexandria a ddywedodd [Page 117] wrth Nofatus, mai mwy pechod oedd torri vndeb yr Eglwys, na gwneuthur delw-addoliaeth. Ni chospwyd hwn, medd ef, ond a'r cleddyf; ond y llall, sef, ymranniad, a gospwyd ag agoriad y ddaiar, yr hon a lyngcodd yr awdwvr ohono, sef, Corah, Dathan, ac Abi­ram, y rhai a wrthryfelasant megis yn erbyn Moses y pen llywiawdwr, felly yn erbyn Aaron yr Archoffeiriad, ac a wnaethant megis terfysg yn y deyrnas, Euseb. de vita Con­st. 2. felly rhwyg, neu schi­sm yn yr Eglwys; ac nid oes ammeu, medd ef, nad mwyaf oedd y pechod hwnnw a gospwyd yn dostaf. A Chrisostom sydd yn protestio nad yw ddim llai pechod rwygo yr Eglwys drwy schism, Chris. i [...] ep. 2. ad Eph. c. 3. na syrthio i hæresiau damnedig. Ac y mae efe yn dywedyd yn yr vn fan fod gwr duwiol, sef, Sanct Cyprian yn dywedyd, fod ymranniad yn bechod an­ghe [...]ol, nid ellir ei jachau ag aberth, ac na ddichon gwaed merthyrdod olchi ym­aith [Page 118] ei lwgwr. Ar vn Tâd parchadwy sydd yn dywedyd drachefn, yr hwn sydd wedi ei wahanu oddiwrth yr Eglwys, priodasferch Christ, Cypr. de unit. Ec­clesia. sydd wedi ei gyssylltu â godinebwraig ac sydd yn ei dorri ei hun oddiwrth yr holl addewidion a wnaeth Duw iw Eglwys. A Sanct Austyn sydd yn dy­wedyd fod y pechod hwn o schism, neu neillduad, yn rhagori ar bôb pechod arall; ac er bod dyn yn tybied ei fod yn byw yndda, ac yn ganmoladwy: etto oble­gid yr vn pechod hwn, ei fod ef wedi ei wahanu oddiwrth gorph Christ, yr Eglwys, na chaiff ef byth fywyd tra­gwyddol, ond bod digofaint Duw yn aros arno. Dymma y fâth bechod erch­yll yr ydych yn euog ohono, y rhai ydych yn ymadael ach Eglwys blwyf, i fyned i ganlyn gau athrawon, sydd Yn ymlusgo i deiau, ac yn dwyn yn gaeth wr­ageddos, llwythog o bechodau, wedi eu harwain gan amryw chwantau: 2 Tim. 3.6. A thrwy ymadrodd têg, a gweniaith yn [Page 119] twyllo calonnau y rhai diddrwg. Rhuf. 16.17. y rhai y mae yr Apostol yn y wers o'r blaen yn deisyf arnoch eu goche­lyd, Yr wyf yn attolwg i chwi frodyr graffu a'r y rhai sy yn peri anghydfod, a rhwystrau yn erbyn yr athrawiaeth a ddys­gasoch chwi, a chiliwch oddiwrthynt Y mae y cyfryw athrawon sydd yn tynnu discyblion a'r eu hôl yn gwneuthur am­ryw ddrygau.

• 1 Canys yn gyntaf y maent yn ddia­chos yn gwneuthur anghydfod, a schism yn Eglwys Dduw; ac felly yn pechu eu hunain, ac yn gwneuthur iw dilynwyr bechu.
• 2 Y maent yn digalonni y cyfreithlon plwyfol weinidogion, drwy wascaru eu preiddiau, drwy fychanu eu doniau, a beio a'r eu buchedd, au athrawiaeth; a pheri iw pobl eu angharu; fel y gallont hwy yn well ynnill eu cariad, a chael parch ganddynt; megis ac y mae yr A­postol yn ystyried am y gau athrawon o­edd ym mysg y Galatiaid, am y rhai y. [Page 120] mae efe yn dywedyd, Gal 4.17. y maent yn rhoi mawr-serch arnoch, ond nid yn dda, (nid er diben da) eithr chwen­nych y maent eich cau chwi allan, fel y rhoddoch fawr-serch arnynt hwy; neu fel y caffont hwy eich holl gariad; neu ch­wennych y maent eich cau chwi, allan o gorlan Christ, fel y dilynoch hwynt me­gis bugeiliaid newyddion.
• 3 Y maent yn dysgu y bobl, sydd yn eu canlyn, i fod yn anvfudd ir awdurdodau goruchel, ac felly i dorri y pummed gor­chymyn; yn dysgu ir dyn jeuangc ei dderchafu ei hun vwch law yr hynaf­gwr, a'r gwreng vwch law 'r bonhed­dig.
• 4 Y maent yn eu dwyn hwynt i fy­nu mewn balchder ysprydol gan eu cy­fiawahàu eu hunain, ac euog farnu era­ill.
• 5 Y maent yn eu caledu hwynt yn eu ffyrdd; yn peri iddynt, fel y neidr fy­ddar, gau eu clistian, fel na wrandawont a'r lais y rhynwyr (eu bugelliaid priodol) [Page 121] er cyfarwydded fyddo eu swyn, Psal. 58.4, 5. er daed fyddo eu cyngor; ac fel­ly or diwedd cael eu difetha yngwrth ddy­wediad core. Jud. 11.
• 6. Y maent yn ein gwanhâu ni y prote­stiaid, ac yn cryfhau ein gelynion cyffred­in, y papistiaid; dichell y rhai yw gwneuthur anghydfod yn ein mysg, fel y gallont hwy yn haws ein gorchfygu, a dwyn i mewn drachefn eu ffydd hwy: ac am hynny y maent yn ymhyrddu i bôb sectau, ac yn dwyn eu rhith, au dull hwy arnynt, ac felly trwy eu cy­frwysdra, au dysgeidiaeth yn troi y bobl syml, annysgedig y ffordd a fynont, ac yn eu cadarnhâu hwynt yn eu amryfuse­ddau.
• 7. Je y maent wrth ddilyn y cwrs y­ma yn gwneuthur ffordd i anghrefydd, a di-dduwdod. Canys y bobl gyffredin wrth glywed sôn am gimmaint o ffyddau newyddion, a phôb sect yn llefain, llymma Grist, ac yn taeru ei bod hi ar yr jawn ffordd, y maent o'r diwedd yn barod i [Page 122] gredu nad oes dim siccr mewn crefydd, ac yn esceuluso yr holl ddyledswyddau cre­fyddol a ofynnir ar eu dwylo. Jeac y mae y Sectariaid eu hunain yn myned beunydd waethwaeth yn ôl ymadrodd yr Apostol, 2 Tim. 3 13. drwg-ddynion, a thwyllwyr a ant rhagddynt waeth waeth, gan dwy­llo, a chael eu twyllo. Megis ac y mae yn amlwg yn y Presbyteriaid, y sect fawr gyntaf a ymadawodd yn ein diweddar gythryfl ag Eglwys Loegr; rhai oho­nynt a aethant yn ebrwydd yn Indepen­dentiaid, rhai yn Anibaptistiaid, rhai yn Adamitiad, rhai yn Gwaceriaid, ac eraill ni wn i i ba sawl ffôl grefydd. Dymma ffrwyth eu Schism, amryw ffôl ffyddau a dorrasant allan heb feddwl amdanynt. Canys gwedi iddynt dynnu ymaith y cae (sef, lly wodraeth Eglwy­sig yr Escobion,) o gylch y winllan hon, yr Eglwys, bwystfilod y maes (gau a­thrawon) a ddaethant iddi, ac ai sathra­sant, ai porasant, ac ai difrodasant. Esa. 5.5. Yr hyn, a welsant o'r diwedd, [Page 123] ac am hynny y ceisiasant, (ond yn rhy­hwyr) Luddias y Sectau eraill, gan gondemnio
  a Pref. to the divine right of Church govern­ment.
  eu harfer o gasglu Eglwysi o Eglwysi, megis ymar­fer heb vn esampl ohoni yn yr yscrythur lân, yn wrthwyneb i orchymyn yr Apostolion, yn ddifrawd yr Eglwysi, yn fam cymmysg, yn ferch schism, ac yn llys­fam adeiladaeth. Myfi a ddibennaf y pw­ngc hwn ag ymadrodd, a llownfryd Sanct Jerom, fy mwriad yw, eber efe ddarllain yr hên dadau, profi pôb peth, dal yr hyn sydd dda, a gochelyd ymada­el â ffydd yr Eglwys Gatholic; oblegid nad oes ond vn golommen, vn briodas­ferch, vn corph Christ, oddiwrth yr hwn nid all neb heb berigl damnedigaeth ymadael. Awn ymmlaen yr awron i holi wrth yr vn rheol o air Duw, amryw wâg opiniwnau y Sect honno, a elwir yn gyffredin y Cwaceriaid.

1 Y cyntaf yw hwn, nad yw ein He­glwys ni o Frudain yn wîr Eglwys, ond [Page 124] gau, godinebus, âc anghristianogawl Eglwys, merch y Babilon fawr, mam putteiniaid a ffieidddra 'r ddaiar. Ond cofied y plant anrasol hyn (y rhai a fe­dyddwyd, ac a genhedlwyd ym mru yr Eglwys hon, yr hon y maent yn ei dir­mygu) beth a ddywyd Solomon, Dihar. 30.37. llygad yr hwn a watwaro ei dâd, ac a ddiystyro vfuddhau ei fam, a dynn cigfrain y dyffryn, a'r cywion eryrod ai bwytty. Barnu vn dyn sydd hyf, ac enbydus; pa faint mwy yw euog farnu Eglwys gyfan? Ni wyddant o ba yspryd y maent, Luc. 9.55. fel y dywedodd Christ wrth ei ddiscy blion a'r arfod arall: Diammeu nad yspryd Duw, ond mai yr yspryd drwg sydd yn dysgu iddynt gablu priodasferch Christ, yr hon y maent hwy yn ei enllibio, ond nid ys­garodd efe erioed. Myfi a chwenny­chwn i'r rhain ystyried beth y mae meistr Rathband (gwr nid oedd yn cyflunio i ddysgyblaeth Eglwys Loegr) yn ei ddywedyd wrth Barw, tâd y Brownisti­aid, [Page 125] yr hwn oedd yn llefaru yn ddirmy­gus am Eglwys Loegr, sef, bod yr holl Eglwysi adnabyddus drwy 'r byd yn cydnabod fod Eglwys Loegr yn chwaer iddynt; ac nad oedd vn Eglwys atcweir­iedig yn gwneuthur cwestiwn o hynny; mai bru yr Eglwys ymma a escorodd a'r yr ymddadleuwyr eu hunain, ac mai ei bronnau hi a roddodd laeth iddynt; ie iddi hi ymddwyn, a meithrin cimmaint o wvr dysgedig, a Christianogion da, ac vn Eglwys yn y byd. Yr hyn hefyd a gydnabyddir gan y gwyr dysgediccaf yn Eglwysi eraill. Ond heb law tystiolaeth y rhain. mae yn amlwg fod yr Eglwys hon o Frudain yn wîr Eglwys, os ysty­riwn fod ynddi y ddwy ran sylweddol angenrheidiol i wneuthur Eglwys, sef, y defnydd, a'r ffurf; a bod nodau pennaf yr Eglwys yn perthyn iddi hi. Defnydd pôb Eglwys yw cynnulleidfa o bobl yn proffessu ffydd jachusol yng Hrist, ac wedi ei neillduo i Dduw drwy fedyddiol eidduned, ai cyssegru iddo ef; ac felly [Page 126] yn dwyn enw Sainct, megis ac yr oedd y prîf Eglwysi gynt. Ar ffurf yw eu hymgyfarfod mewn modd cyfreithlon i addoli Duw yng Hrist, i alw a'r ei enw, i wrando ei air, ac i fod yn gyfrannogion oi Sacramentau. Y nodau pennaf o'r Eg­lwys (fel y mae y gwyr dysgeddyccaf yn cyttuno) yw pûr bregethiad y Gair, a dyledus wasanaeth y Sacramentau. A'r rhain eu gyd sydd iw cael yn Eglwys Frudain, a phôb Eglwys blwyf ynddi, ei rhannau defnyddiol. Canys y mae ynndi gynnulleidfaoedd o bobl dduwiol yn professu ffydd yng Hrist, ac gwedi ei neillduo, ai cyssegru i Dduw drwy Fe­dydd, ac yn ymgyfarfod yn y lleodd pwyntiedig, y plwyfol Eglwysi, i wa­sanaethu Duw. Ac am hynny y mae hi yn wîr Eglwys Dduw, yn yr hon y mae jechydwriaeth iw gael. Ymmhellach pri­odoleddau gwîr Eglwys Dduw, a nodau didwyll ohoni yw, derbyn'r vn sylfaen arall o jechydwriaeth, onid Christ Jesu; Math. 16, 18.1. Cor. 3.11. a chy­dn [...]bod [Page 127] chydnabod ag a'r vn rheol arall o ffydd a bywyd, onid y gair hwnnw a adawodd y prophwydi a'r Apostolion i ni; megis ac a tystia Moses Deut. 31.9, 10, 11, 12. a Christ Jo. 5.39. a'r Apostolion Act 26.22. Eph. 2.20. a bwrw ein holl ddedwyddyd nid a'r ein gweithredoedd, an haeddigaethau ni, Luc. 17.10. ond a'r râs a thrugaredd Dduw yn vnig, Tit. 3, 4, 5, 6, 7. ac annog i weithredoedd da, a Sancteiddrwydd buchedd; Math. 5.17.18.19.20 yr hyn oll gan fod Eg­lwys Frudain yn ei wneuthur, y mae yn amlwg i bod hi yn wîr Eglwys Dduw; ym mha vn y mae jechydwriaeth iw gael. A dyledswydd pôb aelod ohoni, yw byw, a marw yn ei chymmundeb, a go­chelyd ymwrthod â hi, rhag iddo wrth hynny ymwrthod â Christ ei phriodfab, ai phen. Ac am y rhai sydd yn ymadael a'r Eglwys hon, meddyliont am ym­adrodd S ^t Joan, 1. Jo. 2.19. Oddiwr­thym ni yr aethant hwy allan, eithr nid oeddynt ohonom ni; Canys pe buasant ohonom [Page 128] ni, hwy a arhosasant gydâ ni; eithr hyn a fu, fel yr eglurid, nad yd­ynt hwy oll ohonom ni.

2 Fel y maent yn gwadu fod Eglwys Frudain yn wir Eglwys: felly fod ei Gweinidogion yn wîr weinidogion Christ; ond fel y maent yn eu galw, Offeiriaid Baal, Gweision nodol An­ghrist, gwerthwyr masnach y buttain, ac Addolwyr yr anifael. Dymma yr hen­wau y maent yn eu rhoi a'r weinidogion Christ, y rhai y mae yr yscrythur lân yn eu galw cennadau Christ, goruchwilwyr ar ddirgeledigaethau Duw, a chyd-wei­thwyr gydag ef yn jechydwriaeth dyni­on, bugeiliaid ysprydol, ac athrawon; sêr, goleuni y byd, Angelion, a'r holl Gristianogion da, ysprydol dadau, neu da­dau eu heneidiau, yr awron y mae yn aml­wg fod Gweinidogion Eglwys Frudain yn wîr weinidogion, oblegid eu bòd yn gyfreithlon wedi eu galw, au hordeinio. Am alwedigaeth gweinidogion Duw iw swydd, mae ef o ddau fâth.

[Page 129]1 Vn digyfrwng, ac anarferol, drwy ba vn y gelwir dyn i swydd Sanct­aidd naill ai yn ddigytrwng gan Dduw ei hun, heb waith dyn yn cyfryngu, me­gis ac y galwyd Moses, Esay, Joan fe [...]yddiwr, y deuddeg Apostol, a Phaul; ai yn bendant wrth ei enw; ond etto yn y cyfryw fodd, a bôd Duw yn dat­gan, ac yn egluro ei Ewyllys drwy gen­nad; megis ac y galwodd efe Aaron trwy Moses, Exod. 4.14. Eliseus trwy Elias, l. Bren. 19.16. a Matthias trwy fwrw coelbrennau. Act. 1.26.

2 Vn arall arferol, a thrwy gyfrwng, drwy ba vn y gelwir vn gan Dduw, a Christ ir swydd Sanctaidd o ddysgu yn ei Eglwys; ond etto yn y cyfryw fodd, ac nad ydyw Duvv, neu Grist ei hun yn galw y cyfryw berson, ond yn rhoddi yr awdurdod hwnnw ir Eglwys; am ba vn y mae Sanct Paul yn llefaru, Tit. 1.5. Er mwyn hyn i'th adewais yn Creta, fel yr jawn drefnit y pethau sy yn ôl, ac y gosodit henuriaid ym mhôb dinas, [Page 130] megis yr ordeiniais i ti. A'r alwedigaeth hon drwy ddynion sydd alwedigaeth dd­uwiol, neu oddiwrth Dduw, oblegid y dywedir am y rhai a alwyd yn gyfreith­lon gan ddynion, eu galw gan Dduw, 2. Chron. 29.11. au gosod gan yr Ysp­ryd glân yn olygwyr a'r y praidd Act. 20.28. ac hefyd am y Bugeiliaid, a'r Athrawon ac alwyd trwy gyfrwng, yn gystal ac am yr Apostolion, a'r efan­gylwyr a alwyd yn ddigyfrwng, eu bod wedi eu rhoddi gan Grist iw Eglwys. Efe a roddes rai yn fugeiliaid, ac yn Ath­rawon. Eph. 4.11.12. oblegid iddo rod­di awdurdod iw Apostolion, a'n dilyn­wyr yr Escobion; i ordeinio eraill ir svvydd hon. A'u hordeinio y maent gydâ gweddi, ac ympryd, a thrwy ard­dodiad dwylo; yn ôl esampl Christ a'r brîf Eglwys. Christ o flaen iddo d­dewis, a danfon y deuddeg Apostol Aeth allan ir mynydd i weddio, ac a barhaodd a'r hyd y nôs yn gweddio Duw; a phan aeth hi yn ddydd, efe a [Page 131] alwodd atto ei ddiscyblion; ac ohonynt efo a etholes ddeuddeg; y rhai hefyd a enwodd efe yn Apostolion. Luc. 6.12.13. A'r A­postolion pan oeddynt i ordeinio y saith Ddiacon cyntaf, gwedi eu gosod hwy ger eu bron a weddiasant, ac a ddodasant eu dwylo arnynt. Act. 6.6. felly pan ordein­wyd Saul, a Barnabas, yr Escobion yn Antioch, a ymprydiasant, ac a weddia­sant, ac a [...]s [...]dasant ddwylo arnynt Act. 13.3. A Sanct Paul pan ordeiniodd Ti­motheus, efe, a rhai eraill o'r Apostolion a osoddsant ddwylo arno 1. Tim. 4.14. A'r defod yma o arddodiad dwylo wrth or­deinio a aferid, i ddangos.

1 Fod y person a vrddir wedi ei gys­segru i Dduw ai wasanaeth; ac y dylei efe gan ymwrthod â gorchwylion bydol, ymroddi yn hollawl iw swydd Sanctaidd er gogoniant Duw, ac jechydwriaeth y bobl; megis y darllenwn, pan gysse­grid y Lefiaid, y gosodei meibion Israel eu dwylo arnynt, Num. 8.10. I arwyd­doccau wrth hynny eu cyssegriad iw sw­ydd, [Page 132] ac ymfodlonedd y bobl a'r swydd oi plegit eu hunain, yn lle y rhai y safei y Lefiaid wrth wasanaethu llawer o'u gwe­inidogaethau.

2 I arddangos fod yr Escobion yn cy­frannu ir hwn y maent yn gosod dwylo arno ran o'u swydd au hawdurdod, ac yn ei wneuthur ef yn gynnorthwywr, ac yn ddilynwr iddynt yn eu swydd San­ctaldd, neu'r cyfryw ran ohoni, ac y maent yn ei gyfrannu iddo ef. A Megis pan ordeiniodd Moses Josuah, fâb Non, yn ddilynwr iddo yn y rheolaeth a'r bobl Israel, y gosodod efe wrth orchymmyn Duw, ei law arno. Num. 27 18.

3 I fod yn arwydd o fendith Dduw arno, a'r doniau a roddid trwy arddodiad dwy­lo yr Apostolion, a'u dilynwyr; megis ac y mae Sanct Paul yn dangos, drwy goffau Timotheus i ail en [...]yn dawn Duw, yr hwn oedd ynddo, drwy arddodi­ad ei ddwylo 2. Tim 1.6. Hynny yw i feddwl pa fâth swydd anrhydeddus a gy­frannasai efe iddo ef wrth ei ordeinio yn [Page 133] Arch-Escob, ar amryw ragorawl ddo­niau a dderbyniasai efe y pryd hynny; y rhai yr oedd efe yn rhwym iw cynnhyr­fu, au bywhau drwy ddyfal ymarfer ohonynt.

4 I ddangos oddiwrth bwy y mae y person a vrddir i ddIsgwil nerth i gyfla­wni ei weinidogaeth, ac amddiffin yn ei ffyddlon gyflawniad ohoni, sef, oddi­wrth Dduw, yn enw yr hwn y gosodir dwylo arno; gan mai llaw yr Arglwydd sydd yn amddeffin yn erbyn pôb perigl, a rhuthr. A chan fod Gweinidogion Eglwys Frudain gwedi eu hordeinio fel hyn; gan eu bôd gwedi eu neillduo i we­inidogaeth yr Efengil; gan fod yn eu holi yn gyntaf, ac yno yn gosod dwylo arnynt, gan y rhai sydd ganddynt aw­durdod i hynny; gan fôd yr Eglwys yn ymprydio cyn eu hordeinio, ac wrth eu ordeinio yn gweddio a'r Dduw ddan­fon ei ddoniau arnynt, a nhwytheu yn gynnyscaeddol ohonynt mewn peth me­sur gweddol, yn medru jawn gyfran [...]u [Page 134] gair y gwirionedd; nid oes ammeu nad ydynt weinidogion cyfreithlon, a'r cy­fryw rai ac y mae Christ yn eu dilysu. Ac od oes gan bôb dyn llyg (fel yr ha­era y Brownistiaid) awdurdod digonol oherwydd ei gristianogawl broffes i or­deinio dysgawdwyr yn eu Heglwys hwy, pa fodd y gallant naccâu yr awdurdod yma ir Escobion, ai Hofteiriaid, per­sonau cynnyscaeddol (heb law cyffredin ddoniau) â doethineb, dysgeidiaeth, ac awdurdod? Y mae gan yr Escobion, awdurdod i ordeinio Gweinidogion y gair, a'r Sacramentau, Tit. 1.5. Fel y mae yn amlwg yn yr yscrythur lân; yr hyn nid o­es gan y lliaws. Nid oes ganddynt hwy vn warrant o'r yscrythur lân am y modd y maent yn gwneuthur eu Gweinidogion hwy, nac vn pattrwn ohono yna. P'le yn yr holl Fibl y maent yn darllain i isafiaid osod dwylo a'r eu vchafiaid? Y mae Gweinidogion Eglwys Frudain gan hyn­ny yn wîr weinidogion Christ gwedi eu galw, au hordeinio yn gyfreithlon; yr [Page 135] hyn nid all ein Sectariaid ddywedyd am eu dysgawdwyr hwynt.

3 Y maent yn dychanu Gweinidogion Duw, megis gwyr gwobr, a chyflog­ddynion, oblegid eu bod yn derbyn de­gymmau gan eu plwyfolion, ac yn hae­ru na ddylid talu degymmau yr awrhon yn amser yr Efengil. Lle y mae yr y­scrythur lân yn tystiolaethu fod nid yn vnig yr Offeiriaid yn amser y Gyfraith yn derbyn degymmau, wrth orchymyn Duw, ond Christ hefyd yn yr Efengil cyn belled oddiwrth ddirymmu y gyfra­ith honno ynghylch degymmau, a chyn­haliaeth digonol ei weinidogion, ai fod ef yn ei chadarnhâu hi, gan ddywedyd wrth y Phariseaid, yr ydych chwi yn de­gymmu y mintys, a'r anys a'r cwmmin, ac a adawsoch heibio y pethau trymmach o'r gyfraith, barn, a thrugaredd, a ffydd: rhaid oedd wneuthur y pethau hyn (barn trugaredd, a ffydd) ac na adewid y lle­ill heibio; Math. 23.23. nad esceulu­sid y ddyledswydd arall o dalu degym­mau, [Page 136] hyd yn oed y rhai lleiaf. Ac ni thâl dim ddywedyd fod y gyfraith ddeddfol y pryd hynny, pan lefarodd Christ y geiriau hynny, mewn grym, ac iddi barhau felly hyd marwolaeth Christ, ac yna ei dileu, ac yn ddilynol y gorchy­myn o dalu degwm; oblegid nad rhan o'r Gyfraith ddeddfol oedd talu degwm, ond o'r gyfraith Foesawl; ac am hynny y mae Duw (yr hwn yw 'r deonglwr go­reu oi gyfraith ei hun) yn gwneurhur attaliad degwm yn gyssegr-yspail Mal. 3.8. (yspeiliasoch fi eber ef, yn y degwm a'r offrwm) ac felly yn drosleddiad yr wythfed gorchymyn, yr hwn sydd yn sefyll fyth mewn grym; gan na ddaeth Christ, fel y mae efe yn dywedyd, i dorri 'r gyfraith hon, y gyfraith Foesa­wl, ond iw chyflawnu, ai chadarnhau. Math. 5.17. Jacob (o fl [...]en y gyfraith ddefodol a roddodd Duw drwy Moses;) a eiddunodd ddegwm o'r cwbl a roddei Duw iddo. Gen. 28.22. Ac Abraham a dalodd ddegwm i Melchisedec. Heb 7.2. [Page 137] o ble y mae yn ymddangos fod degwm yn ddyledus wrth gyfraith natur, (cy­fraith a scrifennodd Duw ei hun ynghalon pôb dyn, cyn i Moses scrifennu y gyfraith arall, a roddodd Duw a'r y my­nydd mewn llechau cerrig, a sylfaen y ddeddf Foesawl) ac nid yn vnig wrth y ddeddf ddefodol. A hyny mae yr A­postol yn ei ddangos, Heb. 7.9. pan yw yn dywedyd, i Lefi (yr hwn oedd ei hun wrth gyfraith Dduw a roddwyd trwy Moses, yn cymmeryd degvmmau) dalu degwm yn Abraham, i Offeiriad arall, vwch nag ef, sef, Melchisedec; a hynny megis y peth oedd ddyledus iddo, fel yr oedd ef yn offeiriad y Duw goruchaf. A chan fod Christ yn Offei­riad yn ôl vrdd Melchisedec; Heb. 7.11.17. a'i weinidogion yn Offeiriaid o'r vn vrdd ac yntef; mae yn amlwg fod de­gwm mor ddyledus i weinidogion Christ, ac yr oedd i Melchisedec. Yr vn yw of­feiriadaeth Melchisedec, ac Offeiriadaeth gweinidogion Christ, o ran eu swydd o [Page 138] fendithio; yr hon sydd gyffredin iddynt; ac am hynny yr vn maentumiaeth sydd yn perthynu iddynt. Ac ymmhellach gan fod Offeiriadaeth Christ yn dragywydd, Heb. 7.24. ai Efengil, a'i Weinidogion i barhâu hyd diwedd y byd, mae yn amlwg fod eu maentumiaeth hwy, sef, y degwm, i barhâu felly hefyd, na ddileuwyd ef gyd a'r Gyfraith Ddefodol, ond fel y talwyd ef o flaen y Gyfraith i Melchisedec, felly y dylid fyth ei dalu ir Offeiriaid yn ôl vrdd Melchisedec, Christ ai weinidogion. A hyn y mae yr A postol yn ei ddangos yn ddigon eg­lur, 1. Cor. 9. bennod; Canys (gwedi iddo ddangos yn y 7. wers, nad yw ond cymmwys, a rhesymmol i Weinidogion Christ, (y rhai ydynt ryfelwyr yspry­dol, a gweithwyr yng winllan Christ, a bugeiliaid ysprydol yn porthi ei braidd ef) gael eu maentumio gan eu pobl; me­gis ac y mae rhyfelwyr gan y rhai y ma­ent yn rhyfela drostynt, ac y mae lla­furwyr yn byw wrth ffrwyth eu llafur; a [Page 139] bugeiliaid wrth y peth sydd yn dyfod oddiwrth eu praidd;) mae efe yn dan­gos yn y 9. wers, mai dymma athrawi­aeth y gyfraith, yr hon sydd yn dywe­dyd, Na chae safn yr ych sydd yn dyrnu; a bod y gorchymmyn hwnnw, yr hwn a dybygir fod yn synied a'r yr ych; yn perthyn yn bennaf i ddynion, ac yn ar­wyddocâu fod dynion yn rhwym i obrw­yo y rhai sydd yn cymmeryd poen tro­stynt; yn enwedig, y rhai sydd yn lla­furio yn y Gair a'r athrawiaeth, ac er ysprydol lessâd eu pobl, os nyni a ha­nasom i chwi bethan ysprydol, ai mawr yw, os nyni a fedwn eich pethan cnawdol, medd ef, yn yr 11. wers ac yn y 13. a'r 14. wers mae efe yn profi hyn ymmhellach drwy esampl yr Offeiriaid tan y Gyfraith, Oni wyddoch chwi fôd y rhai sydd yn gwneu­thur pethau cyssegredig yn bwytta o'r cyssegr a'r rhai sy yn gwasanaethu yr allor yn gyd­gyfrannogion o'r allor? felly hefyd yr or­deiniodd yr Arglwydd, ir rhai sy'n prege­thn yr Efengyl; fyw wrth yr Efengyl. [Page 140] Hynny yw, fel yr esponia Garleton, Sh [...]r­loc [...]e, gwyr dysgedig y text, gael yr vn gynheilaeth, ac yr oedd yr Offeiriaid yn ei gael tan y Gyfraith, degwm ac offrwm. Yr hyn sydd yn ymddangos etto yn eglurach trwy y gorchymyn hw­nnw. Gat. 6.6 cyfranned yr hwn a ddysc­wyd yn y gair, a'r hwn sydd yn ei ddysgu, ym mh [...]b peth da. Rhoed ran oi holl ddaoedd, o'r holl bethau da, y mae efe drwy haelioni Duw yn eu mwynhàu, iw ddysgawdwr, (y plwyfol Weinidog) i'r hwn y gorch­mynwyd cadwraeth ei enaid. Ac fel y byddo ef siccr, ei fod yn rhoi i Dduw a'i Weinidog y cyfran y mae efe yn ei ofyn, rhoed y ddegfed o bôb peth, y rhan a appwyntiodd Duw ir Offeiriaid tan y Gyfraith, a llai n'ar hon nid yw gymmwys ei roi i Weinidogion yr E­fengyl, y rhai sydd yn rhagori (o ran eu swydd) a'r yr Offeiriaid hynny. Ac nid gwiw ir gwrthddadleuwyr hyn ddywed­yd, (fel y maent,) nad ydynt yn dy­fod at y plwyfol Weinidogion, iw dysgu [Page 141] ganddynt, ond bod ganddynt ddysgaw­dwyr eraill; eithr ystyried a ddylent beth y mae yr Apostol yn ei ddywedyd amdanynt hwy, ai cyffelyb, 2. Tim. 4.3 daw yr amser pryd na ddioddefant athrawi [...]eth jachus; eithr yn ôl en chw­antau eu hunain, y pentyrrant iddynt eu hunain athrawon, gan fod eu clistiau yn merwino; au bod yn rhwym wrth gy­fraith y deyrnas (ir hon y maent yn rh­wym mewn cydwybod i vfuddhâu) i ddyfod iw Heglwys blwyf, i wasanaeth cyhoedd y goruchaf Dduw; ac nad y­mgyfarfyddont, ir ddyledswydd honno, mewn vn man arall; a thalu eu degym­mau ir cyfreithlon, a'r plwyfol weini­dogion. Oherwydd pa gyfraith (cyfra­ith y deyrnas heblaw cyfraith Dduw) y mae gan weinidogion Christ gystal cyfiawnder yn y degymmau, ac sydd gan bawb eraill yn eu meddiannau pri­odol. Yr vn gyfraith, yr hon sydd yn rhoi iawn i drigolion y wlâd hon yn y cwbl y maent yn eu meddiannu, sydd yn [Page 142] rhoi jawn i weinidogion Chrst yn y de­gymmau: ac am hynny, nid allant eu hattal oddiwrthynt heb fod yn euog o ledrad, ie a'r math gwaethaf o ledrad, cy­ssegr-yspail; yr hwn sydd yn dwyn me­lldith Dduw a'r feddiant yr hwn sydd yn euog ohono; melldigedig ydych trwy felldith, Canys yspeiliasoch fi, medd Duw Mal 3.9. ym mha beth? yn y degwm a'r offrwm, fel y mae yn y wers o'r blaen. Fel y mae y gwrthddadleuwyr hyn gan hynny yn chwennych bym yn d­duwiol, yn sobr, ac yn gyfiawn; Tit. 2.12. a thalu i bawb eu dyledion, fel y gor­chymyn yr Apostol, Rbuf. 13.7. a go­chelyd dwyn melldith Dduw a'r eu med­diannau, bvddont ofalus i dalu eu deg­ymmau i Weinidogion Duw, ir rhai y maent wrth gyfraith Dduw, a'r deyr­nas yn ddyledus.

4 Y maent yn dal, ac yn dysgu nad rhaid wrth ddysgawdwyr oddiallan, a bod y goleuni oddimewn yn ddigon iw cyfarwyddo yn ffordd jechydwriaeth, [Page 143] ond dal sulw arno. Lle y mae yr y­scrythur lân (agos ym mhôb man) yn dangos angenrhaid dysgawdwyr oddial­lan, neu bregethwyr; ac yn dywedyd i Grist roi rhai yn Apostolion, a rhai yn Brophwydi, a rhai yn Efangylwyr, a rhai yn Fugeiliaid ac yn Athrawon, ir diben yma, sef, i berffeithio 'r Sainct, i waith y weinidogaeth, i adeilad corph Christ, yr Eglwys. Eph. 4.11.12. Ac am hynny y mae yn peri ir bobl vfuddhau, ac ymddarostwng iddynt, Heb. 13.17. Ac Rhuf. 10.14. y mae yn dywedyd, Pa fodd y galwant a'r yr hwn ni chredasant ynddo? a pha fodd y credant yn yr hwn ni chlwysant amdano? a pha fodd y clywant heb bregethwr? Ac yn Act. 26.18. yr ydym yn darllain i Grist ddanfon Sanct Paul at y cenhed­loedd i agoryd eu llygaid, ac iw troi o dywyllwch i oleuni, ac o feddiant Satan at Dduw, drwy ei bregethiad o'r Efen­gyl. Yr awrhon pa raid a fuasei hynny, pe buasei ganddynt o'r blaen oleuni, di­gonol [Page 144] gonol ynddynt i jechydwriaeth? A pha raid a fuasei ir prophwyd Dafydd wed­dio, Psal 119.18.4. agor fy llygaid fel y gwelwyf bethau rhyfedd dy gyfr­aith di: dyro i mi ddeall, fel y cad­wyf dy orchymynion. Siccr yw, fod ymmhob dyn oleuni deall, a rheswm, yr hwn a elwir Rhuf. 2.14. goleuni na­tur, ond nid yw hwn ddigonol i jech­ydwriaeth, fel y mae yn ymddangos drwy esampl y cenhedloedd hynny, nid oedd ganddynt vn goleuni arall, ond hwn ac nid allent byth trwyddo ef gyr­rheddyd jachus wybodaeth o Grist, yr hwn sydd angenrheidol i jechdwriaeth; gan mai hyn yw 'r bywyd tragwyddol medd ef, dy adnabod di, yr vnig wîr Dduw a'r hwn a anfonaist i Jesu Grist; Jo. 17.3. ai fod yn dywedyd, mai efe yw 'r ffordd, a'r gwirionedd, a'r bywyd; 14.6. a bod vr Apostol yn dywedyd, fod y rhai sydd heb Grist ai air heb obaith o fywyd tragwyddol. Eph. 2.12. Nid yw gan hynny goleuni natur yn ddigonol i [Page 145] jechydwriaeth. Nac etto goleuni cyd­wybod; yr hwn sydd yn fynych yn ein tywys ni allan o'r ffordd, megis y mae y malldan y crybwyll y Philosophyddi­on amdano. Oni bydd ir goleuni hwn o'n mewn gael ei gyfarwyddo gan oleuni Yspryd Duw yn llewyrchu yn ei air, fe an camdywy [...] ni. Paul a dybiodd ynddo ei hun, fod yn rhaid iddo wneuthur lla­wer o bethau yn erbyn enw Jesu o Naza­reth, Act. 2 [...]. 9. fod yn rhaid iddo erlid y ffydd Gristianogol, a charcha­ru y Chrisianogion; a'r tyb hwn a go­dodd o'r goleuni oi fewn, ac ai camd­wysodd, a wnaeth iddo bechu yn ddir­fawr. A'r golenni hwn oddmewn sydd weithiau yn dyfod oddiwrth ysprydolia­eth y cythrael; ac am hynny y darl­lenwn Jo 13.2. i ddiafol roi yng halon Judas Iscariot fradychu Christ cyfryw oedd y goleuni oi fewn; ac wrth rodio yn ôl y goleuni hwn, y daeth ef i ddr­wg ddihenydd; Ac wrth ddilyn y go­leuni hwa yn lle goleuni gair Duw, y mae [Page 146] y bobl ynfydion hynny, y cwaceriaid, yn myned mor gwilyddus a'r gyfeiliorn; yn canlyn eu dychmygion, eu breudd­wydion, au gweledigaethau eu hunain, yn lle datguddiadau Yspryd Duw, ac am hynny y syrth ryw ddydd ddialedd Duw arnynt. Ezeck: 13.3.

5 Y maent yn dadlu yn erbyn, ac yn gwrthod arferu moddion grâs, a duwiol­deb; ac yn dywedyd eu bod vwchlaw Ordinhadau Christ, y Gair, Gweddi, a'r Sacramentau, ac nad rhaid iddynt wr­thynt. Lle y mae Christ ai Apostoli­on yn gorchymyn eu harferu yn ddiwyd. Am wrandawiad y Gair y mae Christ yn dywedyd yn eglur, Math 13.43. y neb sydd g [...]nddo glistiau i wrando, gwranda­wed. A'r Apostol a ddywyd, Rhuf. 10.17. ffydd sydd trwy glywed, a chlywed trwy air Duw. Y ffordd arferol i weithio ffydd ynom yw gwrando yn ddyfal, ac yn barchedig a'r air Duw. Llusern yw (hwn) in traed, a llewyrch in llwybr, medd y prophwyd Dafydd; Psal. 119.105. [Page 147] a gallu Duw er jechydwriaeth i bôb vn a'r sydd yn credu, medd Sanct Paul; Rhuf. 1.16. yr hwn a ddichon gadw ein enei­diau, medd Sanct Jago; 1.21. ac felly yn dra angenrheidiol; iw dderbyn mewn addfwynder; iw ddarllain yn ddyfal; ac iw dryssori yn ein calonnau. Deut. 11.18. Am weddi, y mae ei angenrhaid hi yn ymddangos, oblegid i Grist ddysgu iw ddiscyblion ffurf o weddi, a gorchymyn iddynt ei harferu; a bod yr Apostol yn peri i ni weddio yn ddibaid. 1. Thes. 5.17. Ac am y Sacramentau, mae eu han­genrhaid nhwytheu mor eglur. Ac yn gyntaf angenrhaid bedydd, drwy or­chymyn Christ iw Apostolion, Math. 28.19. Ewch, a dysgwch yr holl genhedlo­edd gan en bedyddio yn enw 'r tâd, a'r mâb, a'r Yspryd glân; a gorchymyn Sanct Pedr, Act. 2.38. Edifarhewch, a bedyddier pôb un ohonoch yn enw Jesu Grist er maddeuant pechodau. Ac an­ghenrhaid y Sacrament arall o swpper yr Arglwydd sydd yn ymddangos yn ordin­hâd [Page 148] Christ, ai weinidogaeth ohono. Christ ai rhoddodd iw ddiscyblion, a nh­wytheu ai derbyniasant ef ganddo; ac a roddodd iddynt ac ynddynt hwy i ni oll, y gorchymyn hwn Math. 26.26. Cym­merwch, bwyttewch, Luc. 22.19. gwne­wch hyn er coffa amdanaf. A Sanct Paul 1. Cor 11.26. sydd yn gorchymyn ini ei dde [...]byn yn fynych; a pharhâu i wneuthur hyn oni ddelo ir farn. Mod­dion grâs ac jechydwriaeth yw 'r Sacra­mentau; moddion i dderbyn grâs, ac iw gynnyddu A'r neb sydd yn esceuluso y rhain sydd yn esceuluso Ordinhadau Christ, a'r moddion o'i jechydwriaeth; ac y mae efe o'r ûn t tyb ffôl, ac yr oedd y Messaliaid hæretiaidd gynt, y rhai a dybient fod pôb dyn yn dwyn gydag ef ir byd Yspryd drwg, yr hwn oedd yn cadw meddiant ynddo, nes ei yrru ef al­lan drwy daer weddi, ac i yspryd Duw ddyfod i mewn yn ei le ef; ac yno nad oedd raid iddynt wrth bregethau, y Sa­cramentau, a'r Scrythyrau, iw gwneu­thur [Page 149] hwynt yn berffaith, gan y medrent weled y Drindod Sanctaidd yn eglur, a rhagddywedyd pethau i ddyfod trwy d­datguddiadau digyfrwng, a thrwy y lliw hwn o berffeithrwydd, au hyder a'r ddat­guddiadau anarferol, y daethant i fod we­di eu meddiannu gan y cythrael, fel y mynega Theodoret yn ei histori Eglwysig. Theod. His. Ecl. Gocheled pawb gan hynny yr athrawiaeth hon, (fod rhai yn y byd hwn vwchlaw Ordinha­dau Christ,) ac edrychont arni, megis athrawiaeth wîr gythreulig, a difrawd pôb duwioldeb.

6 Maent yn dysgu nad yw y rhai ad­genedledig yn pechu; Lle y mae yr y­scrythur lân yn tystiolaathu, nad oes d­dyn na phecha; 1. Bren. 8.46. ac nad oes ddyn cyfiawn a'r y ddaiar, a wna ddaioni, ac ni phecha; Eccles. 7.20. i bawb bechu, a bod yn ôl am ogoniant Duw Rhuf. 3.23. yn bôd ni mewn llawer o bethau bawb yn llithro. Jag. 3.2. A Sanct Joan sydd yn dywedyd, 1. Jo. 1.8. Os dywed­wn [Page 150] nad oes ynom bechod, yr ydym yn ein twyllo ein hunain, a'r gwirionedd nid yw ynom. A hyn y mae yr Apostol yn ei ddywedyd yn ei enw ei hun, a'r holl wîr Sainct fel yr vstyria Sanct Austyn, yn ei esponiad o'r geiriau hynny; A Chry­sologus a ddywyd, pwy yw'r pechadur, ond yr hwn sydd yn gwadu nad yw ef bechadur? yr Apostol Pedr wrth orchy­myn i ni 2. Pet: 3. 18. Dyfu mewn grâs a gwybodaeth ein Harglwydd Jesu Grist sydd yn dangos yn eglur, fod grâs y­nom etto yn ammherffaith, a mwy me­sur ohono iw gyrrhaeddyd, ac nad oes dim perffeithrw [...]dd yn y byd hwn. A'n achubwr Christ sydd yn dysgu iw ddi­scyblion, ac yndd [...]nt hwy i ni ôll, (y rhai adgenedledig yn gystal, a'r rhai anadgenedledig weddio beunydd, Ma­Ddeu i ni ein dyledion; oblegid ein bod ni (y rhai goreu ohonom) beunydd yn pechu drwy wendid anocheladwy; ac yn erbyn y pechodau hyn o wendid yn enwedig, y gwnaed y deisyf hwn yng [Page 151] weddi yr Arglwydd, fel y dywyd Sanct Austyn; yr hwn y mae efe yn ei alw oherwydd hynny, meddyginiaeth beuny­ddol yr enaid. Mae yn amlwg gan hyn­ny fod pawb, hyd yn oed y rhai adge­nedledig yn pechu.

7 Y maent yn dirmygu dysceidiaeth dynol, a'r moddion arferol, drwy ba rai y mae Duw yn gwneuthur ei ewyllys yn gydnabyddus i ddynion; ac yn hy­deru a'r ddatguddiadau digyfrwng, ac anarferol; au dysgawdwyr pennaf (yn hawsach i dwyllo 'r bobl) yn fynych yn syrthio mewn llewygau. Lle y mae yn amlwg fod yr holl ffyrdd o ddatguddiad digyfrwng yr oedd Dum gynt yn eu har­feru, (megis trwy weinidogaeth Ange­lion, Gen. 32.1.2. trwy freuddwydion, 28.13. trwy weledigaethau, 2. Cor: 12.2. trwy ysprydoliaeth yr yspryd glân,2 Pet: 1. 21. tr­wy vrim a Thummim. Nu: 27.21. neu trwy lêf o'r nêf 1 Bren. 19.11.12.) yr awron er ystalm gwedi peidio yn Eglwys Dduw; [Page 152] gan ei bod yn gynnysgaeddol â moddion digonol o athrawiaeth mewn cyfiawnder, ac jachus wybodaeth, heb y cyfryw fod­dion o ddatguddiad anarferol. Megis ac y mae yr Apostol yn dangos, Heb. 1. 1. Duw wedi iddo lefaru lawer gw­aith, a llawer modd gynt wrth y tadau, trwy y prophwydi, yn y dyddiau diweddaf hyn a lefarodd wrthym ni yn ei fâb. A ddatcuddiodd i ni ei ewyllys, nid fel gynt, o fesur ychydig ac ychydig, ond yn gyfl [...]wn; a fynegodd i ni ei holl gyn­gor; yn gimmaint ac nad gwiw i neb ddisgwil goleuni newydd, neu hyderu a'r ddatguddiadau newyddion a'r ei ôl ef. Felly y mae Calfyn yn ei esponiad o'r geiriau yn dywedyd, i Dduw lefaru wr­thym ni yn ddiweddaf drwy ei Fab, i ddangos na chwannegei Duw yr awron brophwydoliaethau at brophwydoliae­thau, a datguddiad at ddatguddiad; ond bôd holl rannau dysgeidiaeth Duw gwe­di eu cyflowni, yn y cyfryw fodd yn ei Fâb, ac mai dymma y tystiolaeth, a'r [Page 153] athrawiaeth ddiweddaf, a'r ddigyfnewid, a dderbyniwn ni gan Dduw; yr hon o­blegid hynny a elwir, yr Efengil tragw­yddol, Datc. 14. 6. yr vnig athrawiaeth sydd i barhau hyd diwedd y byd. Ar hon yn vnig y mae i ni ddal sulw, a'r neb sydd yn disgwil datguddiadau new­yddion, y mae efe yn syrthio i amryw amryfuseddau. Megis,

• 1 Y mae efe yn gwneurhur yr yscry­thur lân yn annigonol i jechydwriaeth, yn erbyn ymadrodd yr Apostol, yr hwn sydd yn dywedyd wrth Timotheus, 2. Tim: 3. 15. fod Yr yscrythur lân yn abl iw wneuthur ef yn ddoeth i jechydwriaeth, trwy yr ffydd sydd yng Hrist Jesu.
• 2 Y mae efe yn dirymmu gorchymy­nion Duw o chwilio'r scrythyrau, o dda­rllain, o wrando, myfyrio, ac ymhy­frydu yng hyfraith Dduw. Canys pa raid hyn, os Duw a ddatguddia i ddyn ei ewyllys yn ddigyfrwng, ac heb gym­meryd dim poen i gael gwybodaeth ohono?
• [Page 154]3 Y mae efe yn dirymmu, ac yn gw­neuthur yn angenrheidiol swydd sancta­idd Gweinidogion Duw, y rhai ordei­niodd efe megis i eiriol a'r Dduw dros y bobl: felly i ddysgu y bobl oddiwrth Dduw. Y rhai y mae yr Apostol oher­wydd hynny yn eu galw athrawon, Eph. 4.11. A'r yr rhai y myn Christ i ni wrando, megis arno ef [...] hûn, gan ddy­wedyd, Luc. 10. 16. Y neb sydd yn eich gwrando chwi, sydd yn fy ngwrando i, a'r neb sydd yn eich dirmygu chwi, sydd yn fy nirmygu i. A'r sawl ni wrandawont arnynt, y mae efe yn bwgwth eu cos­pi yn dôst. Math: 10. 14. 15. Pwy bynnag ni'ch derbynio chwi, ac ni wran­dawo a'r eich geiriau, pan ymadawoch o'r ty hwnnw, neu o'r ddinas honno, y­scydwch y llwch oddiwrth eich traed, yn wîr meddaf i chwi, esmwythach fydd i dîr y Sodomiaid, a'r Gomoriaid yn nydd y farn, nag i'r ddinas honno.
• 4 Nid yw ffydd yr hwn sydd yn cym­meryd arno ei fod wedi ysprydiolaethu [Page 155] gan yspryd Duw (os gellir ei galw yn ffydd) wedi ei goruwch—adeiladu a'r sail y prophwydi, a'r Apostolion, scrythyrau yr hên destament, a'r Newydd, Eph. 2.20. (fel y mae ffydd Eglwys Grist) ond a'r ddychmygol ddatcuddiadau; fel y ty hwnnw a adeiladwyd, nid a'r y gr­aig, ond a'r y tywod, a phan ddaeth y glaw, a'r llif—ddyfroedd a syrthiodd. Math: 7.27:
• 5 Y mae y rhai sydd yn hyderu a'r ddatcuddiadau digyfrwng yn dra darost­yngedig i hudoliaethau Satan, yr hwn, gan ymrithio yn Angel goleuni. sydd yn ddirgel yn dwyn i mewn ei annogae­thau, a'i athrawiaethau cythreulig, tan liw duwiol ddatcuddiadau. A llawer o bobl dduwiol a hudwyd drwy yr ystryw hwn o'r cythrael, a syrthiasant i amry­fuseddau mawrion, ac a ddaethant i ddr­wg ddihenydd. Prysca a Phriscila, dwy anwylyd Montanus, a dwyllwyd gyhid drwy hudau 'r cythrael (y rhai a gym­merasant yn lle datcuddiadau duwiol) ac [Page 156] iddo ddatcuddio iddynt o'r diwedd, y byddei raid iddynt ymgrogi, fel y gal­lent fyned o drueni y byd hwn i lawen­ydd y llall.
  Euseb. eccl. bist l. 5. c. 6.
  A Theodoius ûn o ddiscy blion Montanus a gafodd weledigaeth, y cymmeryd ef i fynu i'r nef; a chan goelio yr Yspryd drwg, fe dderchafwyd yn vchel ir aw­yr, ac yna yn ddisy mmwth a ollyngwyd i lawr, ac a drengodd yn druanus. Pa fodd y darfu i rai dynion cyfrwys yn Eg­lwys Rufain beri ir gyffredin bobl goe­lio fod purdan,
  Mathi: Prid. in­trod. for reading of bist. p. 112
  a bod a'r yr e­neidiau a boenir yno eisieu gwed­diau yr Offeiriaid, iw rhyddhâu oddiyno, ond trwy ffugio iddynt weled eneidiau y meirw a haera­sant hynny? Je ac vn o Babau Rhufain, sef, Caelestin y pummed, pan wybuwyd ei fôd ef a'r fedr diwy­gio y camarferau,
  Idcm. p. 130.
  a'r llygrediga­ethau oedd yn yr Eglwys honno, a dwy­llwyd gan Bonifface yr wythfed, yr hwn a ddaeth yn Bâb yn ei le ef, i ymadael ai [Page 157] vchelfraint, drwy ffugio ei hun yn An­gel, a llefaru trwy gist groen neu drwnc mewn mûr, Caelestin, Caelestin gâd heibio dy gadair, Canys y mae hi vw­chlaw dy allu. Ni ddylei neb gan hyn­ny hyderu a'r anarferol foddion o ddat­cuddiad duwiol, gan fod y rhai arferol nid yn vnig yn ddigonol, ond yn siccr­ach, ac yn ddidwyllach, yr hyn y mae yr Apostol Pedr yn ei ddangos, gan gyfrif gair Duw yn well na datcuddiad digyfrwng drwy lêf o'r nêf, 2. Pet. 1.18. 19. A'r llêf yma, yr hon a ddaeth o'r nêf, a glywsom ni — ond mae gennym air siccrach y prophwydi. Ystyr y rhai ei­riau yw hyn, i lêf digyfrwng o'r nèf d­datcuddio fod Christ yn Fâb Duw; ond mae gair scryfennedig Duw yn ffordd siccrach, a didwyllach o ddatcuddio Christ. A beth yw y rheswm, ond bod y cythrael yn fynych yn ffugio llefau o'r nêf, a gweledigaethau, a datcuddiadau digyfrwng; ond am yr yscrythur lân, y mae hi, os jawn ddirnedir hi, yn dwyso­ges. [Page 158] Siccr, ddidwyll; ac yn rheol anghy­feiliornus o'r gwirionedd; gan ei bod yn ysprydoliaeth Yspryd y gwirionedd. 2. St Pet. 1. 19. Yr hon da y gwnawn ddal arni, megis a'r ganwyll yn llewyrchu me­wn lle tywyll, hyd oni wawrio 'r dydd, ac oni chodo 'r seren ddydd yn ein calon­nau. Ac os hyrddir arnom ddim heb law yr Efengil tan enw yr yspryd glân; nid yw ef beth iw gredu. Canys fel mai Christ yw cyflawniad y gyfraith a'r pro­phwydi; felly yr yspryd glân yw cyflaw­niad yr Efengil, fel y dywyd chrysostom. Am y llewygau i'r rhai y mae rhai oho­nynt yn syrthio, i beri ir bobl hyfgredu yn well eu gau athrawiaethau, y maent yn dywedyd eu cael trwy ddatcuddiadau anarferol, rhaid i chwi wybod, beth yw llewyg, a pha sawl mâth sydd ohono. Llewyg yw rhwymiad y synwyrau od­diallan, megis à thrwm gwsg, ym mha vn y mae Duw yn datcuddio ei ewyllys oddimewn ir deall, drwy ffordd o we­ledigaeth deallol. Yn y synhwyreg yma [Page 159] y cymmerir y gair Act. 11. 5. ple y mae Sanct Pedr yn dywedyd, pan oedd efe yn ninas Joppa yn gweddio, iddo mewn llewyg weled gweledigaeth. Ac Act 22 [...] 17. p'le y mae Sanct Paul yn dywedyd. pan oedd ef yn gweddio yn y deml, iddo syrthio mewn llewyg; hynny yw, rwymo ei synwyrau oddiallan, a danfon megis trwm gwsg arno, fel y byddei gym­mhwysach i dderbyn y weledigaeth, yr oedd Duw yn ei chaniattâu iddo, a dat­guddiad ei ewyllys trwyddi hi. Ac fel hyn yr oedd Sanct Paul, mewn llewyg. Pan gippiwyd ef i fynu hyd y drydedd nêf 2. Cor. 12. 2. yn gimmaint ac na wyd­dei efe, pa vn a wnaed ai ei gippio, neu ei symmud ef yn gorphorawl ir drydedd nêf trigias Duw; ai iddo yn vnig, ac efe yn aros yma a'r y ddaiar, weled mewn gweledigaeth ryw bethau dirgel a ddat­guddiasei Duw iddo. Pan fyddo Duw gan hynny yn chwennych datcuddio ei ewyllys i ddyn drwy ffordd anarferol, y mae efe yn peri iddo syrthio mewn [Page 160] Ilewyg, neu yn cau ei synwyrau oddial­lan, i dderbyn yn well ei ddatcuddiadau. Yr vn ffunud y mae y cythrael yntef, (eppa Duw) drwy 'r vn ffyrdd yn yspr­ydoliaethu ei amryfuseddau, a'i gau ath­rawiaerhau, sef, trwy freuddwydion, a gweledigaethau, a llewygau; yn gim­maint a bod ganddo ef gau brophwydi, yn gystal a chan Dduw ei wîr brophwy­di. Ac am hynny pan oddefodd Duw dwyllo Ahab, i fyned, a syrthio yn Ramoth Gilead, Yspryd drwg a ddy­wedodd, Mi a âf allan, ac a fyddaf yn Yspryd celwyddog yng enau ei holl broph­wydi ef. 1. Bren. 22. 22. A'r Yspryd glân sydd yn eglur yn dywedyd, medd yr Apostol, 1. Tim. 4. 1. Yr ymedi Rhai yn yr amseroedd diweddaf oddiwrth y ffydd, gan rhoddi coel i Ysprydion cyfeiliornus, ac i athrawiaethau cythreuliaid. Ac am Saul yr ydym yn darllain 1. Sam. 18. 10. l yspryd drwg ddyfod arno, ac iddo brophwydo yng hanol y ty, hynny yw, iddo syrthio mewn llewyg gythreulig. [Page 161] Mae gan yr yspryd da, a drwg gan hynny, fel y gwelwch, eu gweithrediadau anar­ferol, a'u llewygau a'r feddyliau dyni­on. Ond dymma y rhagoriaeth sydd rhyngddynt,

1 Arweddiad gwir brophwydi Duw yn eu llewygau oedd yn wastad yn b­wyllog, yn sobr, ac yn foddus; lle y mae ymddygiad y gau brophwydi yn afreolus, ac yn anfedrus; y maent yn malu ewyn, yn eu taflu eu hunain a'r y ddaiar; yn oerleisio, yn torri eu cnawd, yn tynnu eu gwallt, yn ymdrabaeddu fel meddwon yn eu chwdiad, ac yn gor­phwyllo fel pobl allan o'u côf, fel y mae Chrysostom yn ystyriad am ddewines Apolo; ac y mae iw weled yn y dyn a feddiannid gan Yspryd drwg, Luc. 9.39. Y mae Yspryd yn ei gymmeryd ef, ac yntef yn ddisymmwth yn gwaeddi, ac y mae yn ei ddryllio ef, hyd oni falo ewyn, abraidd yr ymedy oddiwrtho, wedi iddo ei yssigo ef.

2 Drachefn y cwbl ac a lefarodd gwîr bropwhydi Duw yn eu llewygau oedd yn [Page 162] wastad yn wîr, ac yn tueddu at lessad, ac adeiladaeth yr Eglwys; ond am d­datcuddiadau gau brophwydi, nid oed­dynt, ac nid ydynt hwy ond anwir, ac ofer, ac anfuddiol; ac am hynny iw gwrthod, megis hudau'r cythrael, wrth y rhagoriaethau hyn gan hynny rhwng llewygau y gwîr, a'r gau brophwydi, y gellwch ddeall nad yr Yspryd glân, ond mai yr Yspryd drwg yw awdur y llewygau hynny y mae rhai dynion twy­llodrus yn y dyddiau hyn yn syrthio id­dynt.

8 Y maent yn cadw eu plant heb eu bedyddio, ac yn dadlu na ddylid bedy­dio plant Christianogion. Yr hon athra­wiaeth a ddiddedlir drwy amryw resym­mau cedyrn a dynnir allan o'r Yscrythur lân. Canys y mae Christ yn gorchymyn bedyddio plant Christianogion yn gystal ac eraill o gyflawn oedran. Yr hyn a y­mddengis yn gyntaf fel hyn.

• 1. Yr hwn sydd yn gorchymyn bed­yddio pawb oll yn gyffredinol, hyd yn [Page 163] oed pôb cenedl, a phôb dyn ym mhôb cenedl, heb wahaniaeth rhywogaeth, cy­flwr, neu oedran sydd yn gorchymyn bedyddio plant, y rhai ydynt ran fawr, neu yn hytrach hanner pôb cenedl. Ond y mae Christ yn Math. 28. 19. Yn gor­chymyn Bedyddio pôb cenedl yn enw'r Tâd, a'r mab, a'r Yspryd glân. Ac am hynny y mae efe yn gorchymyn bed­yddio plant yn gystal ac eraill o gyflawn oedran. Ac felly y darllenwn i'r Apo­stolion fedyddio teuluoedd cyfain, ym mha rai yr oedd yn ddiammeu lawer o blant aflafar, y rhai a fedyddiwyd gydar lleill; yn amgen nid ellid dywedyd yn wîr fedyddio teuluoedd cyfain. A lle y mae yr Anabaptistiaid yn dywedyd i Grist yn Math. 28. orchymyn iw ddi­scyblion yn gyntaf Ddysgu pôb cenedl, ac yn ôl hynny eu bedyddio; yr wyf yn atteb fôd y
  [...]
  gair groeg mewn priodo­ledd ymadrodd yn arwyddoc­câu nid dysgu, megis y mae y
  [...]
  gair gr­oeg arall yn yr adnod nessaf, ond gwn­euthur [Page 164] discyblion; ac fel hyn plant, er nad ellir yn eu jeuenctid eu dysgu, a ellir eu gwneuthur yn ddi­scyblion i Grist trwy fedydd, ai hentro iw yscol, gan fod rhieni Christi [...]nogawl yn rhoddi eu henwau i Grist drostynt eu hu [...]ain, a'u teuluoedd.
• 2 Yr holl rhai ac a gynhwysir Yng hyfammod y grâs, ac ni waherddir mewn vn lle o'r yscrythur lân i dderbyn sêl y Gyfammod, a ellir, ac a ddylid eu derbyn iddi hi; ond plant a gynnhwysir yng hyfammod ffydd, o ba vn yr oedd enwaediad, ac y mae yr awrhon fedydd yn sêl; ac ni waherddir hwy mewn vn fan o'r yscrythur i dderbyn y sêl hon; ac am hynny f' ellir, ac a ddylid, eu der­byn i fedydd. Y cynnhwysir hwy yn y cyfammod, y mae yn eglur yn Act. 2.39. lle y mae Sanct Pedr yn dywed­yd. I chwi, ac ich plant y mae yr adde­wid; ac am hynny y mae sêl yr addewid yn perthyn iddynt.
• 3 Pawb oll ac sydd yn perthyn i Grist [Page 165] a'i deyrnas a ddylid eu derbyn ir Eglwys drwy Fedydd. Ond y mae plant yn per­thyn i Grist ai deyrnas, fel y mae Christ ei hun yn haeru, Marc. 10.14. Gadewch i blant bychain ddyfod attafi, Canys eid­do y cyfryw rai iw teyrnas nêf; ac am hynny fe ddylid derbyn plant ir Eglwys drwy fedydd. Os dywedir na fedyddi­odd Christ y plant a ddugpwyd atto ef, ond yn vnig iddo roi ei ddwylo arnynt, ai bendithio hwynt; yr wyf yn atteb, er na fedyddiodd Christ hwynt, na neb arall (fe a adawodd hynny iw Aposto­lion Jo: 4.2.) etto efe ai cofleidiodd hwynt yn ei freichiau, ac ai bendithiodd, ac a ganmolodd eu gosty ngeiddrwydd; yr hyn sydd fwy, na phe buasei yn eu bedyddio hwynt; ac sydd warrant ddi­gonol i ni iw bedyddio hwy. Canys paham na dderbyniwn ni hwynt i fynwes yr Eglwys, y rhai a gymmerodd Christ yn ei freichiau ac a'i cofleidiodd? Pam na fedyddiwn, ac na weddiwn ni drost­ynt hwy, y rhai a fendithiodd Christ? [Page 166] Ac os yw teyrnas Dduw yn perthyn id­dynt, pam y cauwn ni y drws iw rhwy­stro hwynt i mewn ir Eglwys, yr hwn ddrws yw bedydd? Pam y cadwn hwy rhag dyfod at Grist, y rhai y mae efe yn eu gwahodd atto? ac os yw ef yn Geidwad y rhai jeuaingc yn gystal a'r rhai hên (yr hyn a ddanogosodd efe wrth eu cofleidio) paham y naccawn iddynt y modd o'u jechydwriaeth, sef, bed­ydd?
• 4 Ni ddylei neb gau plant Christia­nogion ffyddlon allan o deyrnas nef, drwy naccau iddynt y moddion a ordein­iwyd gan Grist, er eu ailganedigaeth, a'u jechydwriaeth; ond trwy naccau bedydd i blant Christianogion, yr ydym, (cyn belled ac y mae ynom ni) yn eu cau hwynt allan o deyrnas néf, ac yn eu difuddio o fodd ailganedigaeth; megis y mae yn ymddangos yng eiriau Christ wrth Nicodemus, Jo: 3. 5. Oddieithr geni dyn o ddwfr ac o'r Yspryd, ni ddi­chon efe fyned i mewn i deyrnas Dduw. [Page 167] Plant a genhedlir ac a enir mewn pechod; a'r vnig fodd i olchi ymaith y pechod gwreiddiol, o ba vn y maent oll yn e­uog yw bedydd, golchiad yr ailganediga­eth, fel y geilw yr Apostol ef; Tit. 3. 5. Ac am hynny ni ddylem ni eu difud­dio hwynt o fedydd, yr vnig fodd oi ailganedigaeth, a'u tragwyddol jechyd­wriaeth.
• 5 Plant yr Israeliaid tan yr hèn De­stament enwaedid, ac wrth hynny a rod­did yn y Cyfammod; ac am hynny plant rheini Christianogawl yr awrhon tan y Testament Newydd a ddylid wrth yr vn rheswm eu Bedyddio, ac felly eu hentro i'rivn Cyfammod o râs. Anghenraid, a gwirionedd yr hwn ymresymmiad sydd yn ymddangos yn hyn, fôd Bedydd yn gyfattebol i enwaediad, ac y gelwir ef wrth yr enw hwnnw Col. 2. 11. Canys y peth y mae yr Apostol yn yr vnfed wers a'r ddég yn ei alw Enwaediad, hyn­ny y mae efe yn y ddeuddegfed wers yn ei alw Bedydd; a phôb vn o'r ddau sydd [Page 168] yn gwasanaethù i'r vn diben, sef, i selio ini yr vn grasau, sef, marwolaethiad y cnawd, maddeuant pechodau, a dei byni­ad ir Eglwys weledig. A phlant Christi­anogion sydd mor gymmwys i dderbyn Bedydd, ac oedd plant yr Israeliaid i d­derbyn Enwaediad; ac am hynny f'el­lir, ac a ddylid eu bedyddio hwy, yn gy­stal ac yr enwaedid a'r y lleill. Acos plant Christianogion ni ddylid eu bedy­ddio, ni fyddei commissiwn yt Aposto­lion mor ehelaeth tan yr Efengil, ac oedd y gorchymyn am Enwaediad tan y gy­fraith; Canys hwnnw oedd yn cyrraedd yr holl genedl, plant yn gystal ac eraill; ond nid yw, fel y tybia yr Anabapti­stiaid, y gorchmyn hwn yng hylch be­dydd yn perthyn, ond ir sawl sydd o gy­flawn oedran, ac nid i blant, yr hyn pe byddei wir, fe fyddei plant rhieni Chri­stianogawl mewn cyflwr gwaeth, nag yr oedd plant yr Israeliaid ynddo; Canys hwy a dderbynnid ir Cyfammod, cyn gynted, agos ac y genid hwy; ond ni [Page 169] dderbynnir y rhain, meddant, nes y de­lont i oedran, a synwyr. Ond meddwl i Grist naccâu i blant y ffyddloniaid tan yr Efengyl, y rhagorfreintiau a ganiattaodd efe i blant yr lsraeliaid tan y Gyfraith, a fy­ddei gabledd felldigedig, medd calfyn. Fel y derbynnid gan hynny plant yr lsraeliaid ir Eglwys drwy Enwaediad ac a'u gwahen­redolid drwy yr arwydd hwnnw oddiwrth blant y cenhedloedd anghredadwy: felly y dylid yr awrhon dderbyn plant rhieni ff ddlon ir Eglwys, a'u gwahanredoli od­diwrth blant yr anffyddloniaid drwy fed­ydd; ac fel yr aeth y rheini gydai rhieni trwy 'r môr coch: felly y dylid trochi y rhain yn nwfr y bedydd, neu eu tanellu ag ef; gan fod hwnnw yn ffigur o hwn.
• 6 Ar hyn fydd rheswm cadarn arall, i brofi'r pwngc mewn llaw, dymma farn yr hên dadau yn gyffredinol y dylid be­dyddio plant bychain. Irenens
  Iren. 1.2 c. 39
  gan Iefaru am Grist sydd yn dy-wedyd', iddo ddyfod i gadw pawb trw­yddo ei hun; pawb ac a ailganer (neu a [Page 170] fedyddier) trwyddo ef i Dduw, maba­nau, a phlant bychain, a llangciau, gwyr jeuaingc, a hynafgwyr. am hynny y da­eth efe drwy bôb oedran ac y gwnaeth­pwyd ef yn faban i fabanod, gan Sanct­eiddio mabanau; yn fychan mewn rhai bâch, gan Sanctiddio y rhai sydd o'r oedran hwnnw. Origen yntef sydd yn dywedyd,
  Orig. 1.5. ad Ram. c. a. p 6.
  yr Eglwys a dderbyniodd dr­addodiad gan yr Apostolion fe­dyddio plant bychain. Canys yr oedd y rhai y gorchmynwyd y ddirgeleddau duwiol iddynt, yn gwy­bod fod anianol fudreddi pechod ym mhawb, yr hwna ddylid ei olchi ymm­aith drwy ddwfr, a'r yspryd; oher­wydd pa vn y gelwir y corph ei hun, yn gorph pechod. Ond egluraf yw tystio­laeth y gwynfydedig ferthyr Sanct cy­prian yn ei Epistol at ffidus.
  cypr. cp. ad fideni 1.3. op. 8.
  Am a ber­thyn ir ddadl ynghylch plant bychain, nyni oll (medd ef mewn cymmanfa o chwech a th­rugain o Escobion) a farnasom, na ddy­lid [Page 171] gommedd trugaredd, a gras Duw i neb ar a aned. A bod dawn Duw yn perthyn yn gyfartal i bawb, pa vn bynnag ai bychain, ai mowrion, ai hen, ai jeuaingc. Canys fel nad ydw Duw vn gwneuthur rhagor rhwng person neb, mwy nai gilidd; felly nac rhwng oed­ran y chwaith; gan ei fod yn ymgynnig yr vn ffunud i bawb, er caffaeliad nefol iâs, ac wedi hynny y mae yn dywedyd vn yr vn Epistol, os maddeuant pecho­dau a roddir ir trosseddwyr gorthrym­mat, a'r rhai sydd yn pechu yn fawr yn erbyn Duw, (pan ddelont yn ôl hynny i gredu) ac na waherddir neb oddiwrth Fedydd a grâs; pa faint lai y dylid gw­ahardd plentyn aflafar, yr hwn wedi ei newydd eni ni pechodd ddim, onid, gan ei eni yn garnol yn ôl Adda, iddo yn ei anedigaeth cyntaf gael haint llyn yr hên farwolaeth; yr hwn sydd yn dyfod o hyn yn haws i dderbyn maddeuant pechodau, yn gimmaint ac y maddeuir iddo nid ei bechodau ei hun, ond pecho­dau [Page 172] dau eiddo arall. Yr hyn sydd iw ystyried, ai gadw megis am bawb, fel [...] [...] hytr­ach am blant aflafar newyd [...] en [...], y rhai sydd [...]n haeddu ein cymmorth n [...] th [...]u­garedd Dduw yn fwy yn gimma [...]nt ac gan eu bod yn y [...]an yu ôl eu genedigaeth yn cwy [...]ofain, ac yn wylo, nad allant wn­eut [...]ur [...]im amgen ond deisyf hyn at ein dw [...]lo
• 7 Ac mai dymma, yr arfer yn amser yr Apostolion, fedyddio plant by [...]h [...]in, y mae yr Apostol yn dangos r. cor 7.14. y gwr dtgrêd a Sauctddir (neu a dioir i'r ify dd) trwy'r wraig, a'r wraig ad grêd a Sancteiddir (neu a dron yn gr [...]stion) trwy r gwr (neu o'r lle [...]af, m [...]e gob [...]ith mawr o hyn;) pe amgen, aflan yn ddiau a fyddei eich plant;(hynny yw, ni olchid hwy yn nwfr y bedydd, ni chaent eu bedyddio;) eithr yn awr San­ctaidd ydynt, (neu y maent wedi eu Sancteiddio, neu eu glanhau a'r olchfa ddwfr yn y Bedydd. Fel hyny mae y dysgedig
  [...]
  Doctor [Page 173] Hammond yn esponio'r text hwnnw; ac oddi yma y mae efe yn casclu, ac yn dyfod i ddeall fod yr arfer yn amser yr Apostolion fedyddio plant gwr, neu wraig credadyn, oblegid fod yr Eglwys yn gobeithio y dygei y cyfryw vn ei blentyn i fynu yn y ffydd gristianogawl, ac yn cymmeryd meichiafon ar hynny. A'r hyn a arferid y pryd hynny yn eu hamser hwy a draddodasant i eraill a'r eu hôl, megis y dangosaf yn y rheswm nes­saf am fedyd plant, sef, hwn;
• 8 Yr holl draddodiadau Apostolaidd a ddylid eu perchi, au cadw yn Eglwys Dduw; Canys ni thraddododd yr Apo­stolion ddim, ond yr hyn a dderbynia­sant gan Grist ei hun, naill a'i trwy air llafar, a'i trwy ddidwyll ysprydoliaeth; a'r rhain y mae Sanct Paul yn gorch­ymyn i Timotheus eu cadw yn ddyfal; 1. Tim. 6. 20. O Timotheus cadw yr hyn a roddwyd iw gadw attat; ac y mae efe yr vn ffunud yn gorchymyn ir Thessaloniaid, 2. Thes. 2, 15. gadw y [Page 174] traddodiadau a ddysgasant, pa vn bynnag a'i trwy ymadrodd, a'i trwy Epistol. Ond y mae bedydd plant yn draddodiad A­postolaidd, fel y tystia Origen, ac eraill o'r hên Dadau Eglwysig. Origen gan lefaru am eiriau y prophwyd Dafydd, Mewn anwiredd i'm lluniwyd, ac mewn pechod y beichiogodd fy mam arnaf, sydd yn dywedyd mai am yr achos y­ma,
  Orig. in Cap. 6. ad Rom
  sef, oblegid ein cael, a'n ge­ni ni oll mewn pechod, y derby­niodd yr Eglwys draddodiad gan yr A­postolion, i Fedyddio plant bychain. A St Austyn ir vn perwyl sydd yn dywedyd,
  Aug. l. 10 de Gen il. lit. cap. 23
  nid yw arfer ein Mam, yr Eglwys, yn bedyddio plant, ffordd yn y byd iw dirmygu, neu iw gwr­thod, neu iw chyfrif yn afraid; ond iw chredu yn gwbl, megis traddodiad A­postolaidd. Ac mai traddodiad Aposto­laidd ydyw, y mae yr vn Sanct Austyn yn profi wrth y rheswm yma; y peth y mae yr Eglwys Gatholig yn ei ddal, ac nid ordeinwyd mewn vn Gymanfa, [Page 175] ond a gadwyd o amser i amser,
  lib. 4. de lapt. in­fant.
  er amser yr Apostolion, sydd iw gredu yn ddiau, ei fod yn dra­ddodiad Apostolaidd; A'r cyfryw beth yw bedydd plant, yr hwn a gadwyd, ac a arferwyd drwy 'r holl fyd Christia­nogawl, megis ac y tystiolaetha Chryso­stom yn y geiriau hyn; mae yr Eglwys Gatholic sydd a'r wascar drwy 'r byd,
  Chrysost. to. 1. p. 138. A.
  yn dysgu y dylid bedyddio plant bychain, oblegid y pe­chod gwreiddiol, ym mha vn y genir hwy. Dymma gan hynny athrawiaeth yr Eglwys Gatholic, yr hon ni chafodd ei dechreuad mewn 'r vn Gymmanfa gy­ffredin a ellir ei henwi. Canys er bod cr­ybwyll am Fedydd plant mewn amryw Gymmansâu, megis hwnnw o Fienna, a'r ail a gadwyd yn Bracarum; yng hy­manfa Milefis, yn y bedwaredd, a'r ch­weched Gymmanfa gvffredinol; ac er ei gadarnhau gan Sanct Cyprian, ac eraill mewn cymanfa o chwech at thrugain o e­fcobion yn y ddeucant a'r chweched flw­yddyn [Page 176] a deugain o oedran Christ; etto y mae ef yn hynach nag 'r ûn o'r rhain. Canys yr athrawiaeth yma a ddysgwyd, ac a setlwyd yn yr Eglwys Gatholic dr­wy yr awdurdod vchaf,
  Aug. de [...].A­post.scr 14
  ym mh­ell o flaen Sanct Cyprian, fel y tystia Sanct Austyn. Ac am hyn­ny gan fod fel hyn yn ei dysgu yn gyf­fredinol yn Eg [...]wys Dduw, [...]c na ddi­chon neb henwi yr amser y dechreuodd hi, nid ellir meddwl am [...]en, na chafodd hi ei dechreuad oddiwrth yr Apostolion, ai bod felly yn Draddodiad Apostolaidd, ac am hynny iw chadw, ai harferu yn Eg­lwys Dduw;
  Aug. [...]
  Ac na sibrwyded neb i ni athrawiaeth arall; hon a ddali­odd yr Eglw [...]s erioed, hon a d­derbyniodd hi oddiwrth ffydd eu hynafaid, hon y mae hi yn ei gadw yn barhaus hyd y diwedd, fel y dywyd Sanct Austyn.
  de lapi. [...]
  A'r vn Tâd dysgedig a ddywyd, [...]a [...]lu yn erb [...]n y peth y mae yr Eglwys gyffredinol yn ei [...], sydd ynfydrwydd, a [Page 177] balchder o'r mwyaf.
  Heir. ad­vers.Lu­cif.
  A Sanct Je­rom yntef a ddywyd ir vn per­wyl, er na byddei vn awdurdod o'r yscrythur lân; i brofi hyn, etto y mae cydsynniol cyttundeb yr holl fyd yn gystal a gorchymyn. Ac am hynny na wrandawn a'r y rhai sydd yn dadlu yn erbyn bedydd plant; ond byddwn ofalus i ddwyn ein plant iw bedyddio; a hyn­ny cyn gynted ac y gallom,'y sul, neu 'r dydd gwyl cyntaf gwedi eu geni; ac os bydd achos yn gynt, fel y mae ein Mam yr Eglwys yn gorchymyn; a gochelwn mewn modd yn y byd ddirmygu ordin­hâd Christ, ai Eglwys, rhag i ni wrth hynny fod yn euog o'r cyfryw bechod, ac yr oedd y Pharisaeaid, y rhai fel y dar­llenwn, Luc. 7. 30. A ddiystyrasant gyngor Duw yn eu herbyn eu hunain, heb eu bedyddio ganddo.
• 9 Y maent yn dal nad yw rydd i ddy­nion yr awron yn amser yr Efengil gym­meryd llw yn y byd, er cimmaint fyd­do yr achos, ac er bod y pen swyddog [Page 178] yn ei ofyn; lle y mae yr yscrythur yn dangos yn eglur, y gellir rhoi, a chym­meryd llw mewn achosion pwysfawr, a phan ofynnir ef gan y llywiawdwr, pa vn bynnag ai i dystiolaethu ein ffyddlondeb iddo ef, ai er gwell datcuddiad y gwirio­nedd, a therfynniad a'r bôb ymryson. Y mae Duw yn y bedwaredd bennod o Je­remi, a'r ail wers yn gorchymyn cym­meryd llw, ac yn dangos pa fodd, ac ym mha achosion, y mae ei gymmeryd ef, Ti a dyngi, byw yw 'r Arglwydd mewn gwirionedd, mewn barn, ac mewn cyfiawnder. Mewn gwirionedd, nid an­wiredd, gan dyngu dim ond y gwir, ac nid camarferu enw Duw i dystiolaethu anwiredd; Mewn barn, nid yn ehud, ac yn anystyriol; ond pa fyddo angenrhaid dy ddyledswydd, a gorchymyn y lly­wydd, ir hwn yr wyt yn ddarostynge­dig, yn ei ofyn; Mewn cyfiawnder, nid mewn camwedd, er niwed i neb a­rall; neu mewn pethau cyfiawn, a chyfreithlon, ar cyfryw rai ac sydd [Page 179] deilwng iw cadarnhau trwy lw. Tyngu y modd gosodedig yma sydd nid yn v­nig gyfreithlon, ond Duw hefyd sydd yn ei orchymyn, megis dyledswydd grefyddol, a rhan oi addoliant ef; Deut. 6. 13. Yr Arglwydd dy Dduw a ofni, ac ef a wasanaethi, ac iw enw ef y tyngi. Rhan, meddaf; o addoliant sylweddol Duw yw tyngu. Canys ymalwad cre­fyddol ydyw oi enw, ai ddialaidd gyfi­awnder ef, ar y rhai a feiddiant dyngu anwiredd, gydâ chydnabyddiaeth oi oll wybodol ddoethineb; drwy ba vn y mae efe yn gwybod pôb peth dirgel, hyd yn oed meddyliau a bwriadau calon dyn; ai ollalluog gyfiawnder, drwy ba vn y dichon, ac y mae efe yn barod i gospi y pechodau hynny nid ydynt yn dyfod o fewn cwmpas cyfiawnder dyn. Fel nad ellir dianrhydeddu Duw fwy, na phan elwir ef i dystiolaethu celwydd: felly nid ellir ei berchi ai anrhydeddu ef fwy, na phan ddygir ef i dystio 'r gwirionedd. Ac am hynny fei y mae efe yn y try dydd gor­chymyn [Page 180] yn gwahardd cymmeryd ei enw ef yn ofer, hynny yw, i gadarnhau pe­thau ofer, anfuddiol, ac o ddim, neu y­chydig gyfrif; neu bethau o bwys heb raid, neu yn anwir: felly y mae yn ca­niattâu, ac yn gorchymyn cymmeryd ei enw mewn pethau pwysfawr, ac angen­rheidiol, mewn gwirionedd, a chydâ pharch, Deut. 28. 58. gàn ofni yr henw gogoneddus, ac ofnadwy hwn, yr Ar­glwydd dy Dduw. Yr hwn orchymyn sydd orchymyn nid defodol, ond moesawl, a thragwyddol, fel y mae y lleill eu gyd; y rhai ni ddaeth Christ iw torri, ond iw cyflowni. Math. 5. 17. Y mae yn gy­freithlon gan hynny i ddynion roddi, a chymmeryd llw yr awron yn amser yr e­fengil mewn pethau pwysfawr, ac wrth or­chymyn y llywiawdwr, oblegid fod Duw yn gorchymyn hyn yn ei air, ac yn yspy­fol yn y trydydd gorchymyn; yr hwn ni ddileuwyd, ond sydd yn sefyll fyth mewn grym, ac yn rhwymo 'r cydwy­bod i vfudd dod. A hyn sydd yn ymd­dangos [Page 181] etto ymmhellach drwy esampl Duw ei hûn. yr Angelion, a'r Sainct yn y ddau Destament. Am Dduw yr ydym vn darllain iddo ef dyngu, y ben­dithiei ef Abraham am ei vfudd dod iddo. I mi fy hun y tyngais medd yr Arglwydd, oherwydd gwneuthur oho­not y peth hyn, ac nac atteliaist dy fâb, dy unig fâb, mai gan fendithio ith fen­dithiaf, a chan amlhau'r amlhâf dy hâd, fel ser y nefoedd, ac fel y tywod, yr hwn sydd a'r lan y môr. Ath hâd a feddianna borth dy elynion Gen. 22. 16.17. Ac fe dyngodd hefyd wrtho ef, y rhoddei efe wlâ [...] Canaan iddo ef, ai hâd. Exod. 13.5. A Sanct Paul gan lefaru am gyssegri­ad Christ iw swydd, sydd yn dywedyd, Heb. 7.21. y rhai hynny yn wîr ydynt wedi eu gwneuthur yn offeiriaid heb lw, ond hwn ( sef Christ) trwy lw, gan yr hwn a ddywedodd wrtho tyngodd yr Argl­wydd, ac ni bydd edifar ganddo, ti sydd yn offeiriaid yn dragywydd yn ôl vrdd Melchisedec. Llw Christ yntef a roir i [Page 182] lawr 5. Math. 18. Yn wir meddaf i chwi. Ac mai llw yw yr ymadrodd honno, ac nid ffurf o haeriad vn vnig, a ymddengis wrth yr hyn a ddywyd yr Apostol Heb. 6.13, 14. Duw wrth wneuthur addewid i Abraham, oblegid nad allei dyngu i neb oedd fwy, a dyngodd iddo ei hun, gan ddywedyd, yn ddiau (neu yn wîr) fel y mae yn y
  [...]
  groeg) gan fendithio i'th fen­dithiaf. A phan nad oedd ef ar y cyntaf yn atteb i ofynnion yr arch of­feiriaid, ac y tyngedwyd ef ganddo dr­wy 'r Duw byw i ddywedyd, a'i efe oedd v Christ, mâb Duw, efe a wnaeth ei gyffes ger ei fron ef, a'r gynnulleidfa. Math. 26 63.64. Ar Angel, yr hwn a welodd Sanct Joan yn sefyll ar y môr, ac ar y tîr, a gododd ei law ir nêf, ac a dy­ngodd ir hwn sydd yn byw yn oes oesoedd, na byddei amser mwyach. Datc. 10 5.6. A'r Sainct yn y Testament hên, a'r Ne­wydd ni [...]usasant dyngu ar achosion cy­freithlon. Abraham, pan ddeisy fiodd [Page 183] Abimelch brenin Gerar, a Phichol ty­wysog ei lû arno dyngu wrtho, Gen. 21. 23. 24. Na fyddei efe yn anffyddlon iddo ef nac iw fab, nac iw wyr, a gymme­rodd lw y byddei ffyddlon iddynt. Ar cyfryw gyfammod a wnaeth Isaac ac A­bimelech, ac a'i cadarnhasant trwy lw, Gen. 26. 31. Gan dyngu bôb vn iw gi­lidd, A'r vn ffunud y gwnaeth Dafydd a Jonathan. Felly darllenwn am lwon Sanct Paul 2. Cor. 1. 23. Yr wyfi yn galw Duw yn dyst ar fy enaid, mai er eich arbed chwi, na ddaethym etto i Corinth. PhIl. 1.8. Duw sydd dyst i mi mor hirae­thus wyf amdanoch oll yn ymysgaroedd Jesu Grist. Ac am hynny gan fod Duw yn gorchymyn tyngu mewn gwirionedd, barn, a chyfiawnder; ac yn tyngu ei hun er mwyn mwy siccrwydd i ni; ac i'r Sainct nhwytheu dyngu ar achosion da; diammeu yw, bod yn gyfreithion i gri­stianogion dyngu, pan fyddo anghenrha­id, neu gariad yn gofyn hynny, ar swyd­dog yn ei orchymyn. Ac nid rhaid i dde­iliaid [Page 184] cywyr y Brenin rufo gymmeryd y llw o ffyddlondeb iddo, gan nad yd­ynt yn hynny yn gwneuthur dim am­gen, ond a wnaeth Abraham, ac Isaac; y rhai, fel dywedpwyd o'r blaen, a gym­merasant lw y byddent ffydlon i Abime­melech, fel yntef i nhwytheu; Dafydd a Jonathan iw gilidd; ac yr oedd pobl Dduw arfer o wneuthur gvnt; megis ac y mae yn eglur yn Eccles. 8. 2. Ple y mae yr ysprydoliaethol bregethwr yn dywedyd, Yr ydwyf yn dy rybuddio di i gadw gorchymyn y Brenin, a hynny oherwydd llw Duw; neu'r llw o ffyddlon­deb yr oedd deiliaid yn enw, a cher bron Duw yn ei gymmeryd iw tywysogion. A hyn a ddangosir yn yr vmadrodd he­braeag honno o roddi 'r llaw tan Solo­mon, yn 1. Cron 29. 24. Yr holl dywyso­gion, a'r cedyrn, a chydd hynny holl feibi­on y Brenin Dafydd a roddasant eu dwylo nid, ar fod, ond fel y dylid, fel yr wyf yn tybied, ei ddarllain yn ôl yr Hebraeag, tan Solomon y Brenin; ai dwylo a roesant [Page 185] tan y Brenin, wrth gymmeryd y llw o ffyddlondeb iddo;megis ac y darllen­wn i wâs pennaf Abraham wneuthur, yr hwn a osododd ei law tan forddwyd ei feistr wrth ei dyngu. Gen. 24.2.3 Ac fel y mae llw addewiaiol, felly y mae llw haerol yn gyfreithlon. ie yn angenrheidiol, i roi di­ben a'r bôb ymrysson; yn ôl ymadrodd yr Apostol, Heb 6.16. Dynion yn wicirc;r sydd yn tyngn i vn a fo mwy, a llwcr siccrwydd sydd derfyn iddynt ar bôb ymrysson. Ond gw­rthddadlu y maent fed Christ yn gwahardd yn hollawl bôb mâth ar lw, pan yw yn dywedyd, Math. 5. 34. Na thyngwch ddim. Yr hyn yr wyf yn atteb, nad yw Christ yno yn newid, neu yn diddym­mu y gyfraith foesawl. am ba vn y dy­wedodd ef yn y ddwyfed wers a'r bym­theg, Na thybiwch fy nyfod i dorri r gy­fraith, neu 'r prophwydi, ni ddaethym i dorri, ond i gyflowni; ond y geiriau hynny y mae efe yn eu gosod yn erbyn gau ddeongliad y gyfraith a ddodid arni gan y Pharisaeaid mewn amryw byngciau, [Page 186] megis llofruddiaeth, godineb, ysgar, anudonedd, taliad adref' r cyffelib, a cha­ru ein cymmydogion; gan ddangos y gau esponiad o'r gyfraith yn y rhain oll, rhoddi y [...]ddynt y gwîr ddealldwriaeth ohoni. Clywsoch ddywedyd, medd ef, Math 5. 21. 2. gan y rhai gynt, na lâdd, a phwy bynnag a laddo, euog fydd o farn; fe fydd ddarostyngedig i gospedi­gaeth marwol; ei [...]hr yr ydwyfi yn dywe­dyd i chwi, pôb vn a ddigio wrth ei frawd heb ystyr, a sydd euog o farn. Nid oedd y Pharisæaid yn cyfrif dim yn bechod, ond y weithred oddiallan; ond y mae Christ yn dysgu, fod digter byrbwyll, a gwaedwyllt yn bechod, sef, llofruddi­aeth y galon. Clywsoch ddywedyd, medd ef drachefn, W. 27. gan y rhai gynt, na wna odineb; a'r Pharisaeaid a ddysgant mai gweithred y pechod hwn yn vnig sydd bechadurus ger bron Duw, fel y mae hi yn haeddu côsp ym mysg dynion. 28. Eithr yr ydwyfi yn dywedyd i chwi, fod pôb vn sydd yn edrych ar wraig iw ch­wennychu [Page 187] hi, wedi gwneuthur enfys odi­neb â hi yn ei galon. Y mae godineb y ga­lon yn gystal, ac yn y weithred. A dy­wedpwyd medd ef, W 31. pwy bynnag a ollyngo ymaith ei wraig, rhoed iddi lythyr ysgar; yr scrifennyddion gan gau esponio 'r gvfraith, a ddysgent y gallei pôb dyn ac oedd yn angharu ei wraig, ei rhoi hi heibio, os rhoddei iddi lythyr ysgar; ond yr ydwyfi, medd Christ, W. 32. yn dywedyd i chwi, fod, pwy bynnag a ollyngo ymaith ei wraig, ond o achos godineb, yn peri iddi wneuthur godineb (os prioda hi wr arall, ar cyntaf etto yn fyw) a phwy bynnag a briodo yr hon a ysgarwyd, y mae efe yn gwneuthur godineb. 33. Trachefn clywsoch ddywedyd gan y rhai gynt, na thwng anudon; y Pharisæaid a dybient, os dynion ni thyngent anudon, eu bod yn cadw y trydydd gorchymyn, a bod yn gyfreithlon tyngu am bôb achos os tyngent y gwîr; ac felly yn alowa, ac yn cyd ddwyn a thyngu mewn ymadrodd cyffredin, a thrwy 'r creaduriaid, megis [Page 188] trwy 'r nef, trwy 'r ddaiar, trwy Jerusalem; ac na wneid anudonedd, oni byd­dei i ddynion yn eu llwon henwi enw Duw, neu grybwyll am y rhoddion a offrymmid iddo ef. ond yr wyfi yn dywe­dyd wrthych chwi, na thyngwch ddim, nac ir nef. Canys gorseddfa Duw ydyw; nac ir ddaiar, Canys troedfaingc ei draed ydym; nac i Jerusalem, Canys dinas y Brenin mawr ydyw; ac na thwng i'th ben, a [...] na elli wneuthur vn blewyn yn wynn, neu yn ddu. VV. 34, 35, 36. P'le y mae yn am­lwg fod Christ, yn gwahardd nid tyngu yn llwyr, ond yn vnig tyngu trwy 'r cre­aduriaid; megis drwy r' nef, neu 'r dda­iar, neu Jerusalem, fel yr oeda arfer yr Iddewon; oblegid, gan fod y creaduri­aid wedi eu creu gan Dduw, mai ganddo ef yn vnig y mae meddiant arn [...]nt ac nad ydynt ddarostyngedig in hewyllys ni, iw camarferu, neu i dyngu trwyddynt; ac hefyd oblegid gan fod tyngu yn rhan o addoliant Duw, fod y neb sydd yn tyn­gu drwy neb rhyw greadur yn bwrw Du­wdod [Page 189] arno, ac yn gwneuthur delw-addoli­aeth; gwahardd hefyd y mae tyngu yn ar­feredig, ac heb raid yn ein ymadroddion cyffredin, tyngu yn ewyllysgar, ac oho­nom ein hunain, heb ddim yn ein hannog i hynny, ond ein elw bydol ein hunain, Dy­mma' r llwon y mae Christ yma yn eu gwahardd;
  Dr. Ham. Cateeh. 180
  megis hefyd ll­won ewyllysgar addewidiol, rhag na chyflawnom hwynt ond am lwon ane­wyllysgar, y cyfryw ac y mae y llywydd yu eu gofyn a'r ein dwylo, pa vn bynnag ai er ty stiolaeth ir gwirionedd, ai e'r mwy siccrwydd o'n cyfiawn ddyledswydd, an ffyddlondeb iddo ef, y mae y rhain yn gwbl gyfreithlon i gristianogion; yn am­gen ni byddei vn modd i roi diben a'r ymarfaelion yn eu mysg; na rhwymmedi­gaeth yn y byd gan y deyrnas ar ei chy­hoedd swyddogion; na chan y Brenin a'r ei ddeiliaid; na ffordd yn y byd wedi ei adael i ddaccuddio peryglus gynllw­ynion a chydfradau.
• 10. Y maent yn dal nad yw rydd id­dynt [Page 190] ddywedyd, Duw yn rhwydd, neu dydd dawch wrth y rhai a gyfarfyddont ar y ffordd, rhag eu bôd yn myned a'r ryw ddrwg fwriad. Lle y mae yr yscry­thur lân yn dangos fod cyfarchiadan du­wiol yn gyfreithlon, ac yn a [...]feredig ym mysg pobl Dduw; ac mai nôd gelynion yr Eglwys yw, Nad ydynt yn dywedyd with fyned heibio, bendith yr Arglwydd arnoch, bendithiwn chwi yn enw yr Ar­glwydd. Psal. 129. 8. Yr holl bobl dda erioed a arferasant gyfarchiadau duwiol yn eu teithiau. Boaz wrth ddyfod o Bethlehem a ddywedodd wrth y medel­wyr, Ruth. 2. 4. yr Arglwydd a fyddo gyda chwi; a hwytheu a ddywedasant wr­tho ef, yr Arglwydd a'th fendithio. An­gel gogoneddus a gyfarchodd Gedeon fel hyn, Barn. 6. 12. Yr Arglwydd sydd gy­dâ thi wr cadarn, nerthol, Ac Archan­gel a gyfarchodd forwyn dlawd, sef, Mair yn y geiriau hyn, Hanffych well, yr hon a gefaist râs, yr Arglwydd sydd gyda' thi; bendigaid wyt ymmhlith gwra­gedd. [Page 191] Luc. 1. 28. Ar ddyledswydd ym­ma a orchymynwyd yn fynych ir prif­gristianogion yn gystal gan Sanct Pedr, 1. pet 5. 14. Annherchwch ei gilidd áchu­san cariad; a chan Sanct Paul, Rhuf. 16. 16. Annherchwch y naill y llall â chus­san Sanct aidd; ond etto tan ammod os gwybyddent, fod néb yn elyn i'r gwiri­onedd, neu yn gau athrawr, na ddywe­dent wrtho, Duw yn rhwydd, fel y gor­chymyn Sanct Joan yn ei ail Epistol a scrifennodd ef at ryw Arglwyddes vrd­dasol, a'r ddegfed wers, Od oes neb yn dyfod attoch, ac heb ddwyn y ddysgeidiaeth hon, na dderbyniwch ef i dy, ac na ddy­wedwch Duw yn rhwydd wrtho. Ni fyn­nei yr Apostol i'r Arglwyddes honno d­dywedyd, Duw yn rhwydd wrth gau ddy­sgawdwr, os cyfarfyddei hi ag ef ar y ffordd, rhag iddi wrth hynny ei dynnu ef i ymddiddan â hi, ac iw llygru yn y ffydd, nac iw dderbyn iw thy; ond yn hytrach ei gau allan. Cyngor da, ir sawl oll, ac sydd yn ymwrthod an priod yspry­dol [Page 192] fugeiliaid, ac yn derbyn iw tai gau athrawon, y rhai sydd yn Ymlusgo i deiau, ac y dwyn yn gaeth wrageddos llwythog o bechodau, ac yn twyllo y rhai sydd yn gwrando arnynt. 2. Tim. 3. 6. Ac nid yw gorchymyn Christ Luc. 10 4. ( Na rhyferthwch well i neb ar y ffordd) yn gw­neuthur dim yn erbyn hyn; Canys os cymmharwn y fan hwnnw a'r text yn 2. Bren. 4. 29. fe fydd amlwg, mai bwriad Christ yno yw, annog ei ddiscyblion i gyflymder, a brys yn y gwaith, yr o­eddynt yn myned iw gylch, a gadael he­ibio y cyfryw gyfarchiadau, ac a allent eu hattal, au rhwystro hwynt yn eu ne­ges. Canys yn y wers nessaf, gwedi id­dynt ddyfod ir fan, lle yr oeddynt i aros, y mae efe yn peri iddynt gyfarch y teulu hwnnw; ac yn pennodi iddynt y ffurf a arferant, Tangneddyf i'r ty hwn. Ac felly nid oedd y gorchymyn hwnnw ond dros amser, cyfryw ac oedd y gor­chymyn yn y geiriau o'r blaen, Na ddy­gwch gôd, nac yscreppan, nac escidiau. [Page 193] ac nid yw yn ein rhwymo ni yr awrhon; yn amgen fe fyddei anghyfreithlon i ni yr vn flunud wisgo escidiau, neu fod gennym byrsau yn ein pocettau, (y rhai bethau a waherddir yno yr vn ffunud) yr hyn nid oes neb mor wan ai feddwl. A lle y maent yn dywedyd, na wyddant hwy ar ba fwriad y mae y nêb y maent yn ei gyfarfod yn myned, nid rhaid i hynny beri iddynt ruso a chyfarch gwell iddo, gan fod cariad (pe bae dim oho­no ynddynt) yn eu rhwymo hwynt i obeithio y goreu am bawb, nes iddynt weled achos da ir gwrthwyneb. Ond gadewch i'r hwn y maent yn ei gyfarfod, fôd yn ddyn drwg, a'i fod yn myned ar ryw fwriad drwg, hwy a allant er hyn­ny ei gyd, ddywedyd wrtho, neu ddy­muno iddo; ddydd da, neu nôs da, neu ddywedyd gydâ Boaz, Yr Arglwydd a fyddo gydâ chwi; neu gyd a'r medelwyr, yr Arglwydd a'ch bendithio; neu arferu ryw gyfryw gristianogol gyfarchiad, neu weddi drosto ef, yr hyn yw y rhan oreu [Page 194] o gariad a allant wneuthur iw enaid, a'r modd goreu iw attal ef rhag gwneuthur y drwg y mae efe yn ei bwrpassu. Canys os Duw a fydd gyd ag ef, ac nid yme­dy ag ef; os Duw a'i bendithia, efe a'i hettil ef rhag gwneuthur dim drwg. Ofer gan hynny y maent yn dadlu yn erbyn, ac yn gwrthod arferu duwiol, a Chri­stianogol gyfarchiadau.
• 11. Eu hamryfusedd nessaf, a'r di­weddaf y crybwyllaf amdano(ni ddeu­wn i i ben i lefaru am, ac i ddiddadlu y lleill eu gyd) yw hwn, eu bod yn gom­medd rhoi iw vchafiaid eu dyledus dit­lau, a'u cyfiawn anrhydedd. Lle y mae yr yscrythnr lân yn dangos, fôd y Sainct yn wastad yn ofalus i lefaru wrth eu gw­ell yn barchedig, ac i roddi iddynt dit­lau anrhydeddus. Ni henwa i ond dau yn vnig, vn wraig grefyddol, ddefosi­onol yn yr hên Destament, sef, Hannah, yr hon pan ddrwg-dybiodd Eli yr Of­feiriad ei bod hi yn feddw, a attebodd yn llariaidd, ac yn ostyngedig jawn, [Page 195] 1. Sam. 1. 15, 16. Nid felly Argl­wydd, gwraig galed arni ydwfi, o amldra fy myfyrdod, a'm blinder y lleferais hyd yn hyn. Y wraig hon mewn pôb parch a'i galwodd ef yn Arglwydd. y llall gwr Sanctaidd yn y Testament Newydd, sef, Sanct Paul, yr hwn gwedi iddo ga­el cennad i lefaru drosto ei hun ger bron brenin Agrippa, a ffestus yn ei gyhuddo ef o ynfydrwydd, a attebodd yn dra ad­dfwyn, ac fel y gweddai lefaru wrth ly­wiawdwr, Act. 26. 25. Nid wyf ynfyd o ardderchoccaf ffestus, gan roddi iddo ei ddyledus ditl. A'r parch, a'r anrhy­dedd hwn o'n vchafiaid a orchymynnir yn y pummed Gorchymyn; rhannau yr hwn anrhydedd a ofynnir yno, yw y rhain.

• 1. Y cyntaf yw codi i fynu ger bron ein gwell, a'r rhai sydd hyn na ni; Le­vit. 19. 32. Cyfot ger bron penwynni, a pharcha wyneb benuriad.
• 2. Yr ail yw crymmu y glîn, neu 'r corph iddynt; megis ac y ddarllenwn [Page 196] Gen. 23, 12. 1 Abraham ymgrymmu o flaen meibion Heth 33. 3. Ac i Jacob y­mostwng iw frawd Esau, 1. Bren. 1. 23. Ac i Nathan y prophwyd ymgrymmu i Frenin Dafydd, a'i wyneb hyd lawr.
• 3. Y trydedd yw sefyll o'u blaen tra fyddont hwy yn eistedd; megis ac y gw­naeth Abraham, yr hwn tra bu y tri Angel (a dderbyniodd efrw dy) yn bw­ytta, a safodd. ac a wasanaethodd ar­nynt. Gen. 18. 8. Ac megis safodd yr holl bobl ger bron Moses, tra 'r oedd ef yn eistedd iw barnu hwynt. Exod. 18. 13.
• 4. Y bedwaredd yw tewi a a sôn nes dar­fod iddynt hwy lefaru. Felly Elihu yn ei ymresymiad â Job, ai gyfeillon, a arhosodd nes darfod iddynt hwy lefaru, oblegid eu bod yn hyn nag ef o oedran; Job. 32. 4. A bod yn ddistaw mewn lly­ssoedd, a brawdleodd, nes peri i ni le­faru. Fel hyn Sanct Paul, pan gyhud­dwyd ef gan yr Iddewon ger bron Phae­lix a dawodd a sôn, nes ir Rhag law beri iddo ef atteb trosto ei hun. Act.
• [Page 197]5. Y pummed yw rhoi i bôb vn ei ddyledus ditl, ai anrhydedd; fely dan­gosais o'r blaen i Hannah, a Sanct Paul wneuthur.
• 6. Y chweched yw, bôd yn bennoe­thion o'u blaen; yr hwn barchedig ar­weddiad, er na osodir i lawr yn yr ysc­rythur lân, (gan nad rhaid gosod i lawr bôb arweddiad parchedig yn neillduol:) etto gan ei fod yn arferedig yn y deyrnas hon, ei esceulusiad i vn vwch, sydd am­mharch a waherddir yn y pummed Gor­chymyn; ac i vn cyd radd, anfoesgar­wch Dymma rannau yr anrhydedd sydd ddyledus i vchafiaid; ym mha rai pwy bynnag a drosseddo (o'i wir fodd,) y m [...]e efe yn trosseddu nid yn vnig yn er­byn moesau da, ond hefyd yn erbyn Cyfraith Dduw; ac nid yn vnig yn er­byn y gyfraith Foesawl a draddodwyd drwy Moses, ac a scrifenwyd mewn lle­chau cerrig; ond hefyd y Gyfraith na­turiol, a scrifenwyd gan Dduw yng-ha­lon pôb dyn. Hon a ddysgodd i Marcus, [Page 198] Tylius Cicero beth yw anrhy­dedd,
  Tul. in Rhet.
  sef dim amgen, ond rhin­wedd, drwy ba vn yr ydym yn rhoddi parch i'n vchafiad, yn narostyngiad ein corph, yn ein arweddiad; ein munudau, a llefariad ein geiriau. Hon hefyd a ddy­sgodd i Seneca berchi ei well. Canys y mae efe yn dywedyd fel hyn, Os gwelaf vchelfaer, neu benbrawdwr, mi a wnâf bôb peth a fyddis arfer iw wneuthur,
  Sen. ep. 65.
  i roddi parch; mi a ddescynnaf oddi ar fy march; mi a ddinoethaf fy mhen (neu mi a dynnaf fy het); mi a roddaf y ffordd iddynt. A chan grybw­yll yn ôl hynny am Marcus Cato, a Lelius doeth, a Socrates, a Phlato, yr wyf, meddef, yn eu perchi hwynt, ac yn codi i fynu, ac yn rhoi lle ir cyfryw foneddigion. A phe bae y dynion anfoe­sol hyn, (y cwaceriaid) yn edrych ar y goleuni sydd o'u mewn, goleuni nattur, fe ddatcuddiei hwnnw iddynt eu amry­fusedd, yn gwrthod rhoi parch iw vcha­fiaid; yn erbyn rheol nattur, a gorchy­myn [Page 199] eglur yr Apostol, Rhnf. 13. 7. Telwch i bawb eu dyledion, teyrnged i'r hwn y mae teyrnged yn ddyledus, toll i'r hwn y mae toll, ofn i'r hwn y mae ofn, parch i'r hwn y mae parch yn ddyledus. Ond nid ydynt hwy yn dal sulw, nac ar oleuni gair Duw, na hwnnw sydd o'u mewn, (oni ddarfu i Dduw yscatfydd er eu dwys gospedigaeth ei droi yn dywyll­wch) ond rhodio y maent ar ôl y cnawd, nid ar ôl yr yspryd glân, Diystyru lly­wodraeth, a chablu, a dirmygu y rhai sydd mewn awdurdod; ac urddas. 2. Pet. 2. 10. Jud. 8. Ac fel hyn y gwelwn wrth ba beth y mae i ni brofi yr athrawiaethau a glywom, sef, wrth air Duw, yr vnig wîr reol o ffydd, a bywyd. Ac wrth hon y gwelsom fod amryw athrawiaethau y Pa­pistiaid, a'r Sectau eraill sydd yn ein plith, yn gyfeiliornus. Ond oblegid ni feidr pawb mor darllain, na deall yr yscrythur, y mae rheol arall etto i'r bobl sy ml, an­llythrennog, i brofi yr athrawiaethau a glywont; a honno yw Catechism yr [Page 200] Eglwys, crynodeb y ffydd, a'r Bibl bychan, fel y mae gwr dysgedig yn ei alw. Canys y mae dwy ffordd i brofi yr hyn yr ydym yn ei glywed, a yw ef yn wîr, ai nad yw.

1. yn gyntaf, ei holi fel y dywedais, drwy air Duw, a ydyw yn gysson â hwnnw, ac ystyried y mannnau o'r ysc­rythur y maent yn eu dwyn, i brofi 'r pwngc y mae yr ymddadl yn ei gylch; ac a ydyw y synhwyreg y maent yn ei roi o'r cyfryw dextau yn cyttuno â man­nau eraill o'r yscrythur lân; ac ystyried yr jaith yn yr hon y scrifenwyd 'r scry­thur honno gyntaf; a hyn a ellir ei wne­uthur yn vnig gan wyr dysgecig, ac y­scolheigion mawrion.

2. Holi a yw 'r athrawiaethau a ddysgir yn gysson a [...] ffurf o ymadroddion jachus a raid i ni ei dal, neu â phyngciau y ffydd Gristianogawl, a gynhwysir yng Hredo yr Apostolion; neu a'r gyfraith a scri­fenwyd gan Fys Duw mewn dwy lech, megis rheol barhaus i gyfarwyddo ein [Page 201] buchedd, a'n ffydd wrthi. Ac fel hyn y dichon pôb dyn llyg, annysgedig a ddysgodd gimmaint a Chatechism yr E­glwys, ac sydd yn deall Egwyddorion y ffydd, brofi yr athrawiaeth a glywo. Canys os yw hi yn wrthwynebol i vn o byngcian 'r Credo, neu i vn o'r gorch­mynion Moesawl, y rhai a ddaeth Christ nid iw dileu, ond iw cyflawni, au cadarn­hau, y mae yn amlwg mai gau athrawi­aeth ydyw, a'r cyfryw vn, ac a ddylem ei gwrthod. Ac fel hyn y gall y bobl gyffredin anllythrennog brofi amryw a­thrawiaethau y cwaceriaid au cael yn am­ryfuseddus. Canys

1 Eu harfer o dycio eu gwell, a'u an­foesawl ymddygiad tuag at swyddogion, a gwyr o alwedigaeth vchel, a chadw eu hettiau am eu pennau, pan ddelont ger eu bron, sydd wrthwynebol ir pum­med Gorchymyn, Anrhydedda dy dâd ath fam, a'r esponiad ohono yn y Cate­chism; lle y dysgir y plentyn, mai ei ddyled ef yw, Anrhydeddu, ac ufudd­hau [Page 202] i'r Breni'n a'i swyddogion, ymddaro­stwng iw holl lywiawdwyr, dysgdwdwyr, bugeiliaid ysprydol ac athrawon, ac ymd­dwyn ohono yn ostyngedig, gan berchi pa­wb o'i well. Pe bae y cwaceriaid yo cofio y wers hon a ddysgwyd iddynt yn eu jeuenctid, fe fyddei ganddynt well mo­esau.

2 Eu athrawiaeth o berffeithrwydd, bod dynion adgenedledig yn ddibechod, sydd wrthwynebol ir deisyf hwnnw Yn­gweddi yr Arglwydd, a ddysgodd ef iw ddiscyblion, a'r hwn a orchymynnodd ef i'r holl Gristianogion ei arferu, Mad­deu i ni ein dyledion, fel y maddeuwn nd in dyledwyr; yr hwn ddeisyf yn ddiam­meu a fyddei afraid, pe gallem fod yn y byd hwn heb bechod.

3 Eu athrawiaeth o neillduad, ac mai hwy yw 'r vnig bobl Sanctaidd ar y dda­iar, wrth y rhai y rhaid glynu, gan y­madael â phawb eraill, sydd wrthwynebol pyngciau hynny o'n Credo, Credaf yr Eglwys lân, Gatholic, Cymmun y Sainct; [Page 203] hynny yw; yr wyf yn credu fod, y bu, ac y bydd cynnulleidfa o bobl ffyddlon, a Sancteiddir gan yr yspryd glân; a'r rhain nid yn vn rhyw wlâd, neu deyrnas, ond yn wascaredig ar hyd wyneb yr holl ddaiar; a bod gan holl wîr aelodau yr Eglwys Gatholic hon vndeb, a chym­mundeb â Christ, eu pen, drwy ffydd, ac a'u gilidd drwy gariad; yr hwn gym­mundeb y maent hwy yn ei dorri, y rhai sydd yn ymrannu, ac yn ymneillduo oddiwrth eu brodyr Christianogol eraill, ac yn gwasanaethu Duw ar eu pennau en hunain, megis pe na bae eraill deilwng i wasanaethu Duw gydâ hwynt.

4 Ac, i fod yn fyr, eu breuddwyd, eu bod hwy vwchlaw Ordinhadau Christ, a ddiddedlir drwy athrawiaethy Sacra­mentau y rhai y gynhwysir yny Cate­chism hwnnw, a'r rhai a ddywedir yno eu bod yn foddion o râs; yn foddion i dderbyn grâs, ac iw gynnhyrchu. Fel hyn drwy y Credo, gweddi yr Argl­wydd, y dêg Gorchymyn, ac athrawia­eth [Page 204] y Sacramentau, a gynhwysir yng ha­techism yr Eglwys, y dichon pôb dyn a ddysgodd, ac sydd yn dirnad ei Gate­chism, brofi at hrawiaethau gau athrawon, a'u cael yn amryfuseddus.

3 Ffordd arall i brofi ysprydion, a'r athrawiaethau a ddysgir, ai o Dduw y maent, yw drwy ffrwythau yr yspryd. A dymma y rheol y mae Christ ei hun yn ei roddi i ni, iw adnabod hwy wrthi, Math. 7. 15. 16. Ymogelwch rhag y gau brophwydi, y rhai a ddeuant attoch yng wiscoedd defaid, ond oddimewn bleiddiaid rheipyus ydynt hwy, wrth eu ffrwythau yr ad­nabyddwch hwynt. Yr awrhon ffrwythau yr yspryd a rifir i fynu gan yr Apostol yn y bummed bennod o'r Epistol at y Ga­latiaid, y pennaf o'r rhai yw cariad, a thangneddyf. Os yr athrawiaeth gan hy­nny, yr hon a ddysgir, sydd yn tueddu i gynhaliaeth heddwch, cariad, ac vn­deb rhwng Christianogion, nyni a allwn fod yn hyderus, mai yspryd Duw sydd yn ei hysprydoliaethau hi. ond os yw [Page 205] hi yn tueddui ymranniad, schism, casi­neb, cynhennau, llîd, ymrysonau, ym­bleidiau, hæresiau, cenfigennau, ter­fysg, a dinistr, yno diammeu ydyw, nad yw hi yn dyfod oddiwrth yspryd Duw, ond oddiwrth yr yspryd drwg, awdwr pôb drygioni.

4 Pôb athrawiaeth ac sydd yn tueddu i dduwioldeb a Sancteiddrwydd buchedd; yn diddyfnu ein calonnau oddiwrth y byd, ac yn derchafu ein serch an dymu­niadau tua'r nef, ac yn gwneuthur ein ymarweddiad yn nefol; pôb cyfryw a­thrawiaeth sydd oddiwrth yspryd Duw. Ac am hynny y gelwir athrawiaeth yr Efengil yn athrawiaeth yn ôl duwioldeb; Tit. 1. 1. ac yn ddirgelwch duwioldeb, 1. Tim. 3. 16. yn dysgu i ni wadu annu­wioldeb, a chwantau bydol, a byw yn so­br, yn gyfiawn, ac yn dduwiol yn y byd sydd yr awron Tit. 2. 12. Ac yn y gw­rthwyneb pôb athrawiaeth ac sydd yna­goryd drws i annuwioldeb, a rhydd-did pechadurus (cyfryw ac yw yr athrawiae­thau [Page 206] sydd yn erbyn Sancteiddiad dydd yr Arglwydd, arferu yn ddiwyd ac yn gyd­wybodus ddyledswyddau teuluaidd (gw­eddi, a darllenniad gair Duw ac addys­gu y tylwyth yn egwyddoriony ffydd) a chyhoedd ordinhadau Christ;) pôb a­thrawiaeth ac sydd 'yn archuwaethu o'r ddaiar, ac yn tueddu i ddibennion bydol, neu gyflawniad chwantau 'r cnawd, o'r cythreal yn ddiau y mae; annogaeth Satan ydyw, nid ysprydoliaeth yr ys­pryd glan.

5 Yn ddiwaethaf pôb athrawiaeth ac sydd yn tueddu tuag at gyffredin lessad ac adeilaeth Christianogion sydd o D­duw, ysprydoliaeth ei lân yspryd ef yd­yw; oherwydd pa achos y mae yr Apo­stol vn gorchymyn 1. Cor. 14. 26. gw­neuthur pôb peth er adeiladacth; ar Efen­gil, ac yn gyfattebol pôb athrawiaeth nefol arall cysson â hi, sydd athrawiaeth yn hyfforddi jechydwriaeth dynion. Me­gis yn y gwrthwyneb pôb athrawiaeth ac sydd yn tueddu tuag at ddinistr eneidiau [Page 207] dynion, neu niwed yr Eglwys sydd iw gochelyd megis ysprydoliaeth yspryd y cyfeiliorni. Duw yr hwn sydd yn ew­yllysio fod pôb dyn yn gadwedig, I. Tim. 2.4. A ordeiniodd foddion grâs ac jechydwriaeth i ddynion, ac sydd yn gorchymmyn iddynt eu harferu yn ddi­wyd ac yn gydwybodus: ar cythrael, enw yr hwn yw Apol-lyon, Date. 9. II. Y dinistrudd, sydd yn dysgu pobl i e­sgeuluso gweddi, derbynniad y Sacra­mentau, gwrandawiad pregethiad ei air o enau ei gyfreithlon weinidogion, a'r cyfryw rasusol foddion eraill o'u jechyd­wriaeth i ddwyn dinistr tragwyddol ar­nynt. Holwn gan hynny yr athrawiaeth a glywom drwy air Duw, Catechism yr Eglwys, a ffrwythau, a dibennion y cyfryw athrawiaeth, ac nyni a allwn far­nu yn hawdd, a ydyw hi yn dyfod oddi­wrth ysprydoliaeth yspryd y gwirionedd, ai oddiwrth yspryd y cyfeiliorni. Ac nyni a ddylem fod yn fwy gofalus i wn­euthur hyn, oblegid, fel y mae yn canlyn [Page 208] yn y Text, fod gau athrawon lawer wedi myned allan ir byd.

3 Hyn oedd wîr nid yn vnig yn am­ser Christ ai Apostolion, ym mha vn yr oedd llawer o Sectau niweidiol, megis Pharisaeaid y rhai (fel y Papistiaid) oed­dynt yn dal cyfiawnhad drwy haeddedi­gaethau dynol; Sadduceaid, y rhai (fel ein pobl ddidduw) oeddynt yn dal fod yr enaid yn marw gyd â 'r corph; yr Es­seaid. y rhai (fel ein Anabaptistiaid) o­eddynt yn tybied eu bod yn rhyddion oddiwrth bôb awdurdod dynol ar Gn­osticiaid, y rhai oeddynt yn haeru mai Simon Magus oedd y Duw goruchaf, ac yn dal nad oedd bechod yn y byd iddynt fwytta pethau a offrymid i eulynnod, a thyngedu yr ffydd yn amser erlynediga­eth, ac yn byw yn ymarfer pôb aflen­did: ond hefyd yn yr holl oesoedd o'r Eglwys yn canlyn, megis ac y mae yn amlwg yn Menander, Basilides, Carpo­crates, Ebion, Marcion, Cerdon, Fa­lentinus, Montanus, Noetus; a hæreticau [Page 209] a gau ddyscawdwyr eraill, y rhai, fel y mae Tertylian, Epiphanius, ac Austyn yn tystiolaethu, oeddynt cynnifer, a bod enw Christ yn dechreu myned yn gâs ym mysg y bobl; ac o achos yr hyn yr oeddid yn gwatwor y Christianogion yn eu chwarenau cyhoedd, fel y myne­ga Socrates. Ac a oes gennym ni lai rhifedi ohonynt yn y dyddiau hyn? nagoes; y mae gennym Bapistiaid, Anti­nomiaid, Sociniaid, Sablatariaid, Li­bertiniaid, Anabaptistiaid, Catabapti­stiaid; Brownistiaid, Independentiaid, Adamitiaid, Ranteriaid, Enthusiastiaid, Cwaceriaid, a llawer eraill ni wn i o ba opiniwn; mor wîr yw ymadrodd SanctPaul, I. Tim. 4.1. Yr ymedi rhai yn yr amserocdd diweddaf oddiwrth y ffydd, gan roddi coel i Ysprydion cyfeiliornus, ac i athrawiaethan cythreulig; a'r peth y mae Sanct Pedr yn ei ddywedyd, 2. Pet. 2.1. 2. y bydd gan athrawon yn ein mysg, y rhai yn ddirgel a ddygant i mewn heresiau dinistriol, ac y canlyn llawer eu destryw [Page 210] hwynt, oherwydd y rhai y ceblir ffordd y gwirionedd. A'r text hwn mewn llaw a wirir yr vn ffunud am yr amseroedd hyn, ym mha rai yr ydym yn byw, fod gan brophwydi lawer wedi myned allan ir byd. Ac am hynny na thramgwyddir vn Chri­stion gwan, er bod llawer yn y dyddiau hyn yn troi, ac yn denu eraill oddiwrth y wîr ffydd. Fe ragddywedodd Christ, a'i Apostolion y codei gau Brophwydi; ac am hynnv na chymmerwn ddim tram­gwydd wrth y gwirionedd o'u plegid hwy; ond profwn yr ysprydion, a'i o D­duw y maent; a phan gaffom hwynt yn gau brophwydi, ymogelwn rhagddynt, ac na choeliwn hwnt. Gan brophwydi lawer a aethant allan; hynny yw, a'u gwahanasant eu hunain, ac a dorrasant gymmundeb a'u brodyr Christianogawl eraill, gan eu cyfrif hwynt yn hæreticaidd, neu yn annuwiol, ac a glascasant iddynt eu hunain Gynnulleidfaoedd wrth eu meddwl eu hunain, y rhai yn vnig y maent yn eu cyfrif, yn Eglwys Dduw; [Page 211] Ond er Sancteiddied y maent yn edrych, gochelwch hwynt; ac er eu bod yn cy­mmeryd arnynt eu bod wedi ysprydolia­ethu gan yspryd Duw, ac nad ydynt yn traddodi dim, ond yr hyn a dderbynia­sant gan yr Arglwydd, drwy dduwiol Ysprydoliaeth, neu ddatguddiad anghe­nefin, na chredwch hwynt, Canys gau brophwydi ydynt, a gau dywysogion, y rhai a'ch twysant chwi allan o ffordd y gwirinoedd, ac a'ch foddant i amryfus­edd a destryw. Y rhai fel y galloch eu gochelyd yn well, ac fel n'ach camdwyser ganddynt, cymmerwch y cyfareddau, a'r cynnorthwyau, hyn,

• 1 Na dderbyniwch vn athrawiaeth a fyddo wrthwynebol i air Duw sylfaen y gwirionedd, ac i Egwyddorion y ffydd Gatholic, cynnwysedig yng Hatechism yr Eglwys, sef, y rhain, Edifeirwch, Ffydd, vfudd dod, Gweddi, a'r S [...]cramentau. Yr hwn a dderbynio vn tyb ai tynno ef oddiwrth ostyngedig gyffes oi bechodau, a duwiol dristwch amdanynt, neu nid [Page 212] yw gysson a phyngciau y Ffydd Gristi­anogawl, a gynnhwysir yn gryno yng Hredo'r Apostolion, neu sydd yn gwr­thwynebu, neu yn dirymmu vn o or­chmymon Duw; neu yn dysgu esceu­luso, ac anarferu Gweddi dduwiol, a gw­re [...]og at Dduw, yn enwedig Gweddi yr Arglwydd; a'r ddau Sacrament a ordei­niodd Christ yn ei Eglwys, Bedydd, a Swpper. yr Arglwydd, fe a fyrth yn ben­dramwnwgl i ddamnedig amryfusedd. Y modd goreu i chwi ochelyd hudau, a de­niadau gau Athrawon, yw bod wedi eich athrawiaethu yn hollawl yn Egwyddori­o'n, a sylfeini y grefydd gristianogawl. Onis mynnwch fod Megis plantos yn bw­hwmman, ac yn eich cylch-arwain â phôb awel dysceidiaeth trwy hocced dynion, syn cynllwyn i dwyllo, Eph. 4. 14. Ceisiwch adeiladu eich ffydd ar sylfaen y prophwy­di, a'r Apostolion, 2. 20. sef, holl a­thrawiaeth y Testament hên, a'r Ne­wydd, rheol fawr y ffydd; yr hwn a lyno wrth hon, ni chyfeiliorna efe byth.
• [Page 213]2 Fel n'ach camdwyser chwi gan gau Athrawon, ac na syrthioch i enbydus amryfuseddau, byddwch ofalus i bwyso i lawr bôb tyb chwyddedig o'ch gwybo­daeth, ach doethineb eich hunain; gan gofio y peth y mae Solomon yn ei ddy­wedyd, A weli wr doeth yn ei olwg ei hun? gwell yw'r gob aith am ffôl, nac am hwnnw. Dih. 26. 12. Megis hefyd cyn­gor jachus yr Apostol. Rhuf. 12.16. Na fyddwch ddoethion yn eich tyb eich hunain. Na hyderwch ar eich barn eich hunain, on [...] ymdarostyngwch yn hytrach i farn, a therfyniad Tadau dysgedig yr Eglwys; a bydded arnoch gywilidd gydag Abilar­dus er bod yr holl dadau Eglwysig o'r tyb hwn, ac yn esponio yr yscrythur fel hyn, etto yr wyfi o feddwl arall, ac yn esponio y cyfryw dext o'r yscrythur lân ffordd arall, wrthwynebol iddynt oll; rhaid iw esponio 'r yscrythur yn ôl deal­ldwriaeth yr hên Eglwys, ac nid yn ôl ein tyb neillduol ein hunain; a'r rhai sydd yn gwneuthur yn amgen, y maent [Page 214] yn Gwyro yr yscrythur iw dinistr, eu hu­nain. 2. Pet. 3. 16. Er gochelyd yr hwn niwed dirfawr, y cymmerodd yr hên dadau ofal, (medd y parchedig dêd, Escob Andrews) ir rhai a gymmerent arnynt esponio yr yscrythyrau, roi mei­chiafon fod y synhwyreg a roddent oho­nynt yn gysson a'r hon yr oedd yr Egl­wys yn yr amseroedd gynt yn ei gydna­bod. A
  Vincen. Lirinens. adver. ha­ret. c. 2.
  vincenteius Lirinensis sydd yn dywedyd, oblegid amryw droadau, a dolystumadau, 'r scrythyrau, er meaen­tumiad amryw amryfuseddau, y mae yn angenrheidiol cyfarwyddo llinell y prophwydol, a'r Apostolaidd ddeongliad, yn ôl rheol y syn­hwyreg Eglwysig. Canys pwy, meddef, a ddûg i mewn neb rhyw hæ­resi, ond a anghyttunodd yn gyntaf a chydsyniad hynafiaeth, a'r hên Gatholic Eglwys! A'r hwn gan ddirmygu awdur­dod yr Eglwys, sydd yn rhyfygu rhoi ar yr yscrythur ei synhwyreg priodol ei hun, sydd yn arglwyddiaethu nid yn v­nig [Page 215] ar ffydd ei wrandawyr, ond hefyd ar ffydd yr Eglwys Gatholic; ie y mae efe yn dirymmu awdurdod 'r scrythur, gan nad yw 'r scrythur yn yscrythur, oni jawn ddeonglir hi. Cofiwch gan hynny Nad oes vn yscrythur o ddeongliad priod, fel y dywyd yr Apostol, 2. Pet. 1. 20. a bod ysprydoedd y prophwydi yn ddaro­styngedig i'r prophwydi. 1. cor. 14. 32. Dymma ddestryw ymbleidwyr, ac ymra­nwyr, eu bod wedi ymchwyddo â gwâg dyb o'u gwybodaeth, a'u deall eu hunain, yn ffyrdd yr Arglwydd; ac yn eu tybi­ed eu hunain yn gallach na'r holl fyd heb law. Ond gochelont, fel y dywyd yr Apostol am y cenhedloedd gynt, rhuf. l. 21. 22. Rhag tra byddont'yn tybied eu bôd yn ddoethion, iddynt fyned yn ffyliaid, iddynt fyned yn ofer ym eu rhesym mau, ac iw calon anneallus dywyllu, fel nad allont weled goleuni y gwirionedd drwy niwl eu ffugiol, a'u dychmygol wybodaeth; a gochelont ymddiried iw deall eu hunain, a bod yn rhy ddoethion yn eu golwg eu hu­nain, [Page 216] fel y cynghora Solomon. Dib. 3. 7.
• 3 Fel na huder, ac na chamarweiner chwi gan gau athrawon, ymddarostyn­gwch i gyfarwyddiad a llywodraeth eich bugeiliaid ysprydol, colofnau y gwirio­nedd. Dymma orchymyn yr Apostol, Heb. 13.17. Vfuddhcwch ich blaenoriaid; ac ymddarostyngwch iddynt, oblegid y maent hwy yn gwilied ar eich eneidiau. A gwe­fusau'r offeiriad a gadwant wybodaeth, a'r bobl a geisiant y gyfraith, (a'i dalldwria­eth,) oi enau ef, medd y prophwyd Ma­lachi. 2.7. ond pan fyddo pobl yn dir­mygu eu bugeiliaid ysprydol, ac yn rhy­fygu bod yn gallach n [...]i dyscawdwyr, ac yn eu derchafu eu hunain vwch law y rhai a osodwyd arnynt yn yr Arglwydd, beth amgen a ellir ei ddisgwil, ond iddy [...] dramgwyddo a syrthio i amryfused­dau, hæresiau, a schismau?
• 4 Fel n'ach camdwyser chwi gan gau Athrawon, drwg-dybiwch bôb athrawi­aeth, ac sydd newydd a dieithr, fod yn [Page 217] ffals ac yn amryfuseddus. Canys rheol siccr, ddidwyll ydyw, mai r peth hy­naf, a'r hyn a dderbynier yn gyffredin sydd wiraf. Y gwiraf yw 'r cyntaf,
  Tert. ad. ver. Marc 1. 4. c. 5.
  a'r cyntaf yw 'r hyn oedd o'r dechr­eu, medd Tertylian; ac am hynny y cynghora vincentius Lirinensis, Daliwn yr athrawiaeth a ddyscwyd bôb amser, ym mhôb man, a chan bawb; yn gysson â chyngor Duw ei hun, jer. 6 16. Sefwch ar y ffyrdd, ac edrychwch, ac ymofyunwch am yr hên lwybrau, lle mae ffordd dda, a rhodiwch ynddi, a chwi a gewch orphwysdra i'ch eneidiau; ond hwy a ddywedasant, megis ac y dy­wyd yr hæreticau, a'r ymranwyr oll yn y dyddiau hyn, Ni rodiwn ni ynd­di; yr ydym ni am ffyrdd newyddion, goleuadau newyddion, datguddiadau ne­wyddion. A'r ysprydol yffa ymma sydd mor gyffredinol wedi ymdanu a'r hyd holl gorph ein Heglwys, ac na chyflaw­nwyd erioed brophwydoliaeth yr Apo­stol Paul mor eglur, ac yn y dyddiau [Page 218] hyn, 2. Tim. 4. 3. Daw 'r amser pryd na ddioddefont athrawiaeth jachus, eithr yn ôl eu chwantau eu hunain y pentyrrant id­dynt eu hunain athrawon, gan fod eu cli­stiau yn merw [...]no. Ond da y dywyd y tadau Yng hymanfa Nicaa, deliwch yn lew yr hen athrawiaethau, ac arferion yr Eglwys. A dymma yn wastad lefer­ydd yr Eglwys, cadwer yr hên ddefawd, a bydded hynafiaeth yn farnydd beth sydd wîr, a pheth sydd anwir. A chyn­gor Sanct Joan yw hwn, i. jo. 2. 24. Arhosed ynoch chwi yr hyn a glywsoch o'r dechreuad: od erys ynoch yr hyn a gly­wsoch o'r dechreuad; chwithau hefyd a gewch aros yn y Môb, ac yn y Tâd. yr hwn gan hynny ni chwennycho redeg yn bendramwnwgl i hæresi ac amryfusedd, rhaid iddo ochelyd athrawiaethau newy­ddion, a glynu wrth yr hên rai, gan dder­byn dim am wirionedd, ond yr hyn a dderbyniwyd gan ein hynafiaid, ac a dra­ddodwyd o'r naill genhedlaeth ir llall drwy barhaus ddilyniad o amser yr Apo­stolion
• [Page 219]5 Fel na siommer chwi gan gau A­thrawon, byddwch ofalus na thwyller chwi drwy eu rhithiau têg, a'u rhagrith. Os bernwch yn ôl y dull oddiallan, a thybied oblegid fod pobl yn awyddfry­dus yn eu ffyrdd, yn gaeth yn eu buch­edd, ac yn ysprydol yn eu ymadroddi­on, eu bod mewn ffafor â Duw, yn gwybod ei ewyllys, ac yn gyfrannogion o yspryd y gwirionedd, chwi a lwyr dwyllir. Oblegid fod dullau a rhithiau Hæreticau ac ymranwyr yn gyffredinol yn deccach, ac yn awyddfrydach nâ dy­nion eraill; ac mai dymma 'r ffordd drwy ba vn y mae y cythrael yn mynwe­su ei holl hudoliaethau, ai gelwyddog or­wageddau, sef, tan r [...]h Sancteiddrwydd, a duwiol ymarweddiad; gan ei fod, fel y dywyd yr Apostol, 2. cor. 11. 14. 15. Yn ymrithio yn Angel goleuni, a'i weinidogion hefyd yn ymrithio fel gweini­dogion cyfiawnder. Julian yr ymwadwr oedd wr cyfiawn, cymmhedrol, ac o fu­chedd dda, ac etto yn elyn dygasol i [Page 220] Grist. Pelagius yr hæretic damn [...]dig hwnnw oedd o ymarweddiad caeth, a chanmoladwy. Y Manicheaid oeddynt yn ffuantu buchedd ddiwair,
  Aug. lib. 6. conf. c.
  drwy ba vn y mae Sanct Austyn yn cy­faddef ei dwyllo ef, a'i gyfaill Alipius. Yr Arriaid oeddynt rith­dduwiol;
  lib. l. c. 14.
  a'r Macedoniaid oed­dynt yng olwg y byd yn dwyn bywyd r [...]weddol, fel y tystia Sozomen. A'r Sectariaid yn y dyddiau hyn, y rhan fwyaf ohonynt, fel y Phariseaid gynt, fydd ganddynt rith duwioldeb, ond ydynt yn gwadu ei grym hi; at y rhai y gellir, cymmhwyso ymadrodd Solomon, Dih. 30. 12. T mae cenhedlaeth lân yn ei go [...]wg ei hun(ie, ac yn ymddangos felly i eraill) er nas glanhawyd oddiwrth ei haflendid. Nid oes neb yn ymddangos mor San­ctaidd a hwy er nad oes dim neu ond y­chydig wir Sancteiddrwydd ganddynt. Nid oes neb yn profeffu mwy zêl i gre­fydd a phûr addoliad Duw mewn yspryd a gwirionedd: ac etto neb yn llygru, yn [Page 221] anafu, ac yn dymchwelyd addoliant San­ctaidd. Duw mwy na hwy; gan fôd rhai a honynt yn llefain yn erbyn gorchymy­nion Duw; eraill yn erbyn pyngciau'r ftydd; eraill yn erbyn pôb gosodedig ffurf o weddi, hyd yn oed gweddi yr Arglwydd; rhai sydd yn dadlu yn erbyn y lleoedd; eraill yn erbyn yr amseroedd; eraill yn erbyn y personau a gyssegrwyd i wasanaeth Sanctaidd Duw; ac eraill sydd yn ei yspeilio ef o foddion, a maentu­miaeth ei wasanaeth: ac etto yn en galw eu hunain y Sainct, ac etholedig bobl Dduw. Y maent yn professu eu bod yn bobl ostyngedig, ac vfudd; ac etto yn diystyru llywodraeth, ac yn cablu vrddas, yn professu eu bod yn gyfiawn, ac etto yn gommedd talu, megis i eraill eu dy­ledion, felly yn enwedig i weinidogion Duw eu degymmau sydd ddyledus iddynt wrth gyfraith Dduw, a'r deyrnas. Ond fel na thâl dim athrawiaeth iachus gydâ bywyd llygredig felly ni thâl dim ych­waith bywyd da gydag athrawiaeth [Page 222] ddrwg. Ac am hynny y dywyd Atha­nasius yn niwedd ei Gredo, h [...]n yn 'r ffydd gatholic, yr hon pwy bynnag, ar nis cretto yn ffyddlon, nid all efe fod yn gadwedig. Na adewch gan hynny i Pha­riseaid yr amseroedd hyn eich twyllo chwi â rhith Sancteiddrwydd; er en bod yn ymddangos yn Sanctaidd, ac yn cym­meryd arnynt fod ganddynt Grist a'i Y­spryd, mai hwynt hwy yn vnig sydd yn yr jawn ffordd i'r nef, a'r vnig Sainct ar y ddaiar; etto ymogelwch rhag ddynt, ac na choeliwch hwynt. Ac fel y gal­loch yn well ochelyd eu llygriad ta [...] ri­thiau têg,
  Mr. R. Sherlock.
  cymmerwch y ddwy reol hon, y mae Difinydd dys­cedig yn en gosod.

1 Gwybyddwch fod pôb hæresi yn derfynnedig mewn rhyw fannau o'r byd; ac nad yw 'r llygriad wedi ymdanu yn gyffredinol. Ac am hynny y dywyd y gau brophwydi, wele dymma Grist, neu daccaw Grist; Math. 24. 23. Os cais neb gan hynny derfynu, neu briodoli [Page 223] Christ iw Sect neillduol, (megis ac yr oedd y Donatistiaid gynt, ac y mae y papistiaid, a'r Sectariaid yn y dyddiau hyn,) na choeliwch ef, nid yw ef ond gau brophwyd. Canys mae 'r gwirio­nedd sydd yn llewyrchu oddiwrth Grist, (haul cyfiawnder) fel goleuni nef, yn ymdanu o'r dwyrain ir gorllewin; mae yn wascaredig ar wyneb yr holl ddaiar, yr hyn sydd yn gwneuthur yr Eglwys yn Gatholic, neu yn gyffredinol.

2 Y mae hærefi a schism yn ceisio al­lan leodd dirgel, ac yn dechreu mewn Confenticlau, a dirgel ymgyfarfodau. Ac am hynny y dywedir, Math. 24. 26. Wele y mae Christ yn y diffaethwch, neu yn yr ystafelloedd. A'r vn ffunud y mae yr Apostol yn dal sulw am dwyllwyr, a gau athrawon, 2. Tim. 3.6. Eu bod yn ymlusgo i deiau, ac yn dwyn yn gaeth wrageddos llwythog o bechodau. Ond nid yw y gwirionedd yn ceisio dim tyllau i ymguddio; nid oes arni gywilidd ymd­dangos yn gyhoedd; gan fod yn debig ir [Page 224] goleuni sydd yn llewyrchu o'r dwyran ir gorllewin, ac yn ei wneuthur ei hun yn amlwg i bawb. Ac am hynny y dywyd Sanct Bernard yn ei esponiaid o'r geiriau hynny yn 70. 20. 19. Efe a safodd yn y canol, yr wyti yn camgymmeryd, Tho­mas Sanctaidd, os wyt, a thi yn ym­neillduo oddiwrth yr Apostolion eraill, yn gobeithio gweled yr Arglwydd; nid yw Christ, y gwirionedd, yn caru cor­nelau; nid yw ef yn cymmeryd difyrwch mewn cyfarfodau neillduol; y mae efe yn sefyll yn y canol, hynny yw, yn y­mhyfrydu mewn cyffredin ddiscyblaeth, cyffredin fywyd, cyffredin, a chyhoedd ddyledswyddau crefydd.

6 Fel na'ch camdwyser chwi gan gau Athrawon, ac na syrthioch i beryglus amryfuseddau, cerwch y gwirionedd, a ddysgir i chwi gan eich Bugeiliaid yspr­ydol, ir rhai y gorchmynwyd cadwraeth eich eneidiau, a glynwch wrtho. Yr achos pam y mae Duw yn rhoddi pobl i fynu i hudau Satan, ac amryw amryfuse­ddau [Page 225] yw, oblegid nad oes ganddynt d­dim cariad i Dduw ai nefol wirionedd, sydd yn llewyrchn iddynt. Sanct Paul gan lefaru am yr Anghrist sydd yn dywedyd, 2. Tbes 2. 9. 10. Fod ei ddyfodiad yn ôl gw­eithrediad Satan gydâ phôb nerth, ac ar­rwyddion, a rhyfeddodau gau, a phôb dichell anghyfiawnder, a bod Duw yn goddef ir rhai anvfudd, a'r colledig gael eu twyllo ganddo, a syrthio i ddamnedig amryfaseddau, am na dderbyniant gariad y gwirionedd. Ac yn y 4 bennod o'r ail Epistol at Timotheus y 3 a'r 4 wersi y mae efe yn rhagddywedyd, y daw amser pryd na ddioddef pobl athrawiaeth jachus, ond y troant ymaith eu clustiau oddiwrth y gwirionedd, ac y gwrandawant ar chwed­leuau. Ni wrandawant ar y gwirionedd; ac am hynny y credant gelwyddau. Am na chredei Ahab y gwirionedd a draethid gan wîr brophwydi Duw; ac nad allei aros mohonynt hwy, am hynny y ga­dawodd Duw i yspryd celwyddog ei d­wyllo ef. 1. Bren. 22. 22. Y mae Duw [Page 226] yn goddef i gau brophwydi dwyllo y rhai sydd yn ymhyfrydu mewn cel­wyddau, yn hytrach nac mewn gwi­rionedd Duw. Ac am hynny fel na fyrthioch i enbydus amryfuseddau, cer­wch y gwirionedd, a rhodiwch yn y goleuni, rhag i Dduw ddanfon tywyll­wch arnoch; gan gofio'r peth y mae Christ yn ei ddywedyd, jo. 3.19. Hon yw 'r ddamnedigacth (neu yr achos o gyfiawn farn Duw) ddyfod golenni i'r byd, a charu o ddynion y tywyllwch yn fwy nar golenni

7. Fel na thwyller chwi gan gau athra­won, gochelwch fyned iw cyfarfodau, a gwrando arnynt. Y mae yr yspryd glân yn dywedyd am ddefaid Christ, nad adwaenant lais dieithriaid, job. 10. 5. Ac nad ydynt yn eu canlyn hwynt ond yn ffoi oddiwrthynt. A'r Apostol Paul sydd mewn amryw fan­nau yn gorchymyn i ni ochelyd Hæ­reticau a thwyllwyr, ac na chydtram­wyom a hwy. Megis 1. Tim. 6. 3 [Page 227] 4, 5. Od oes neb yn dysgu yn amgenach ac heb gyttuno ag iachus eiriau ein Harglwydd lesu Grist, a'r athrawiaeth sydd a'r ôl duwioldeb, chwyddo y mae, heb wybod dim, eithr ammhwyllo yng­hylch cwestiwnau, ac ymryson ynghylch geirau, o'r rhai y mae cenfigen, ymry­son, cableddau, drwg dybiau yn dyfod, cyndyn ddadlau dynion llygredig eu me­ddwl, heb fôd y gwirionedd ganddynt, yn tybied mai elw yw duwioldeb, cilia oddiwrth y cyfryw. Ac 2. Tim. 3.1, 2, 3, 4, 5. Gwybydd hyn hefyd y daw amseroedd enbyd yn y dyddiau diwe­ddaf. Canys bydd dynion a'u serch ar­nynt eu hunain, yn ariangar, yn ym­ffrostwyr, yn feilchion, yn gablwyr, yn an [...]fyddion i rieni, yn anniolchgar, yn annuwiol, yn angharedig, yn torri cy­fammod, yn enllibaidd, yn anghymhe­sur. yn anfwyn, yn ddiserch i'r rhai da, yn fradwyr, yn waed wyllt, yn chwyddedig, yn caru melys-chwant, yn fwy nac yn caru Duw, a chanddynt rith [Page 228] duwioldeb; eithr wedi gwadu ei gry [...] hi, a'r rhai hyn gochel di. Ac Rhuf. 16.17. Yr wyf yn attolwg i chwi fra­dyr, medd ef, graffu a'r y rhai sydd yn peri anghydfod a rhwystrau yn erbyn yr athrawiaeth a ddysgasoch chwi, a chiliwch oddiwrthynt. peryglus yw i ddynion syml, anneallgar gydtramwy a hæreticau, a gau athrawon. Chwi a wyddoch beth a ddig­wyddodd i'n Mam gyntaf Efa am feiddio siarad ar sarph gyfryws, y cythrael a gw­rando arno; hi a dwyllwyd ganddo i fw­ytta o'r ffrwyth gwahard [...]edig, ac iw dâd­wneuthur ei hûn a'i holl heppil ar ei hôi. Ac fel na thwyller chwitheu yr vn ffu­nud gan ddynion cyfrwys, sy'n cynllwyn i dwyllo, gochelwch eu cymdeithas, ac na wrandewch arnynt. Yr hwn sydd heb a­chos da yn myned i dy y byddo y corn­wyd ynddo, a all ddiolch iddo ei hun, os caiff efe y clefyd; a'r hwn a gyffyrddo a phitch a lygrir-ganddo. Oherwydd pa ac­hos y mae Sanct Joan yr Apostol (yr hwn a ommeddodd aros yn yr vn twymdy, ar [Page 229] ymolchfa ar hæretic Cerinthus) yn gorchymyn i ni yn ei ail epistol ar ddeg­fed, wers, od oes neb yn dyfod attoch, ac heb ddwyn y ddysgeidaeth hon (a dderbyniwyd gau Grist, ai Apostoli­on) na dderbyniwch ef i dy. Na dderby­niwch gau brophwydi, ac athrawon ich tai; na wnewch ddim croesaw iddynt, pan ddelont hwy attoch chwi; ac nac ewch chwitheu vn amser attynt hwy; rhag iddynt eich camdywys, a'ch twyllo chwi allan o'r ffordd, ffordd y gwi­rionedd, a'ch dwyn chwi i ddestryw corph ac enaid.

8. Fel na syrthioch i amryfuseddau y rhai enwir, gochelwch hudau 'r cy­thrael, yr hwn sydd yn gweini i ddyni­on ei gau athrawiaethau; y rhai oher­wydd hynny a elwir athrawiaethau cy­threuliaid, I Tim. 4. 1. Ac y gelwir yntef, a'i Angelion, Ysprydion cyfei­liornus; a'r hwn a ddywedir I fod yn dallu meddyliau y rhai digrêd, fel na [Page 230] thywynnei iddynt lewyrch Efengyl Christ. 2. Cor. 4.4. Ac fel na chaffo efe ddim meddiant arnoch, gochelwch ymarfer pechodau ew [...]llysgar, a rhyfygus, yn enwedig balchder, cybydd—dod, an­wybodaeth, a rhagrith, yr achosion pennaf o bôb amryfusedd. Canys fel y dywyd y gwr doeth. Drygioni a ne­wid y deall, a hudoliaeth oferedd a dy­wylla bethau da. Cry­sostom. Ac Joan aur enau a ddywyd fôd pechod yn tywyllu synhwyrau pechaduriaid yn y cy­fryw fôdd, a chan na welant ffordd geudeb, ac amryfusedd, eu bod yn syrthio iddi yn bendramwnwgl; ac nid allent byth syrthio i'r cyfryw amry­fuseddau, oni bae bôd pechod yn gw­neuthur ffordd iddynt. Canys dyn a ddellir yn gyntaf gan ei bechodau, ac yno y tywysir, ac y twyllir ef gan y cythrael. Canys nid amryfusedd, medd ef, sydd yn cenhedlu, pe [...]hodau, ond pechodau sydd yn cenhedlu, ac yn magu, amryfusedd. Doeth. 1.4, 5. Nid â doethi­ne [...] [Page 231] neb i enaid drygionus, ac ni chyfanne­dda hi mewn corph Caeth i bechod. Oblegid sanctâidd Yspryd addysc a ffy oddi. wrtb dwyll, ac a ymedy â meddyliau angall. 6. 12. Eithr hawdd y canfyddir hi gan y rhai a't hoffant, a hawdd y ceir hi gan y rhai a'i ceisiant. Y modd go­reu i gael doethineb, a gwybodaeth or gwirionedd yw purdeb, a diniwei­drwydd buchedd, Os ewyllysia neb, medd Christ, wneuthur ei ewyllys ef, efe a gaiff wybod am y ddysgeidiaeth, pa vn a'i o Dduw y mae hi. joh. 7.17. Tra y byddom, medd Chrysostom, Chryfost in Math. 7 bo [...]n. 19. yn gwneuthur gweithredoedd da, fe ddatcuddia goleuni cyfi­awnder y gwirionedd i ni. Ie a Duw ai datcuddia i ni. Canys fel y dywyd y prophwyd Dafydd. Psalm. 25.9.12.14. Y rhai llariaidd d hyf­fordda efe mewn barn, a'i ffordd a ddysg efe i'r rhai gostygedig. pa wr yw efe sy'n ofni yr Arglwydd? efe a'i dysg ef [Page 232] yn y ffordd a ddewiso, Dirgelwch yr Ar­glwyd [...] sydd gyda'r rhai a'i hofnant ef, a'i gyfammod hefyd iw cyfarwyddo hwynt. Fe ddatcuddia Duw i bawb sydd yn ei ofni, ac yn ei wîr wasanae­thu ef bôb gwirionedd angenrheidi­ol i jechydwriaeth, ac ni âd efe iddynt syrthio i Beryglus, a damnedig amry­fuseddau.

9. Yn ddiweddaf, fel na syrthioch i amryfuseddau y rhai enwyr, ac na'ch camdywyser ganddynt, gweddiwch beu­nydd ar i Dduw eich tywys chwi yn ffordd y gwirionedd, a llwybrau vni­ondeb. Canys fel y dywyd Christ. Luc. 11. 10, 13. Pôb vn sydd yn gofyn, sydd yn derbyn, a'r neb sydd yn ceisio, sydd yn cael, ac i'r hwn sydd yn curo, yr agorir, os chychwi gan hynny, y rhai y dych ddrwg, a fedrwch roi rhoddion da i'ch plant chwi, pa faint mwy y rydd eich Tad o'r nêf yr Yspryd glân, ir rhai a ofynno ganddo? Os chychwi a weddi­wch [Page 233] yn daer, ac yn ddefosionol gyd' a'r prophwyd Dafydd, Psal. 25.4. Pâr i ni wybod dy ffyrdd o Arglwydd, dysg i ni dy lwybrau; tywys ni yn dy wirio­nedd, a dysg ni; ac a arferwch yn ddi­wyd y cynnorthwyau, ar cyfareddau eraill o'r blaen, ni chyfeiliornwch chwi byth. Ond byddwch ofalus fod gan eich gweddi y ddwy adaen o ympryd, ac elysen; Canys heb y rhain nid all hi escyn ir nef; ac os bydd hi gyssyll­tedig a'r rhain, hi a dyccia yn ddiam­meu; Yr hyn sydd yn ymddangos yn yr anrhegion a offrymmodd y doethi­on i Grist, sef, aur, thus, a myrrh. Y thus sydd yn arwyddoccau gweddi dde­fosionol; yr aur, elysen; a'r myrrh, cystuddiad, a darostyngiad y corph drwy ympryd: a pha bryd bynnag yr offrym­mom gydâ hwynt y tair anrheg yma ynghyd, fe dderbyn Duw hwynt yn gymmeradwy, ac nyni a dycciwn yn ein gweddiau. I grynhoi'r cwbl yng­hyd, ac i ddibennu a'r ychydig eiriau [Page 234] Na fyddwch fel plantos yn hwhwmman; ac yn eich cylcharwain á phôb awel dys­geidiaeth; eithr sefwch yn siccr, ac yn ddiymmod yn y gwirioneddau angenrhei­diol bynny, (cynnwysedig yng hate­chism yr Eglwys) a ddysgasoch gan eich bugeiliaid ysprydol, a gwrandewch arnynt, nid ar lais dieithriaid; ac nâ a­dewch eich twyllo drwy eu rhithiau têg, au rhagrith; nad ymddiriedwch i'ch barn eich hunain, ond ceisiwch hy­fforddiad y dysgedig a gwybodaeth o enau yr Offeiriaid; ac na fyddwch hy­gred ychwaith i gredu pôb yspryd; ond profwch yr ysprydion; a'r athrawiae­thau a glywoch, a'i o Dduw y maent; a drwg dybiwch bôb athrawiaeth newydd, a dieithr, ac ymofynnwch am yr hên lwy­brau, yr hên athrawiaethau jachus, a ddysgwyd gan Grist, a'i Apostolion, a'r brîf Eglwys, a cherwch hwynt, a glynwch wrthynt; gochelwch hudo­liaethau Satan, a phechod; a cheisiwch burdeb, a diniweidrwydd buchedd; ac [Page 235] yn bennaf dim gweddiwch a'r i Dduw Ddanfon ei yspryd glân, i'ch tywys i bôb gwirionedd. Felly y diengwch rhag am­ryfuseddau, gau athrawon, ac y rhodi­wch yn ffordd gwirionedd, a Sancteid­drwydd sydd yn arwain i fywyd tragwy­ddol. Yr hyn a ffynno gan bawb ohonom ei wneuthur, trwy râs cynnor­thwyol Christ Jesu i'r hwn gyd a'r Tâd, a'r yspryd glân y byddo holl an­rhydedd, moliant, a gogoniant yn oes oesoedd. Amen.

Jesu bendigedig, yr hwn wyt y ffordd, y gwirionedd, a'r bywyd, a'r gwîr ole­uni sydd yn goleuo pôb dyn sydd yn dyfod i'r byd, gwna i belydr eglur-loyw dy jachus, ath Sanctaidd oleuni lewyr­chu yn ein tywyll galonnau, a gwascar oddiyno holl gymmylau pechod, anwy­bodaeth, a chamgvmmeriad; a chadw dy Eglwys yn wastad yn dy wîr gre­fydd, a nâd iddi hi vn amser syrthio i beryglus, a damnedig amryfuseddau: [Page 236] Dwg adref bôb camgredadyn i gorlan dy Elwys; dysg bôb dyn anneallgar yn ffyrdd dy dduwiol ddoethineb; ac agor eu llygaid i weled pethau rhyfedd dy gyfraith di. Danfon dy yspryd glân in tywys ni oll i bôb gwirionedd; ac agor galonnau y gwrthddadleuwyr, a chym­mer oddiwrthynt bôb rhagfarn, ac y­styfnigrwydd; a gwna iddynt wrando yn ostyngedig ar dy Sanctaidd air, ac ar jachus gynghorion dy weinidogion, ac vfuddhâu iddynt. Nâd iddynt gau eu llygaid yn erbyn y goleuni, au calon­nau yn erbyn cariad dy enw; eithr cani­atta iddynt garu y gwirionedd, a'th ne­fol oleuni, a rhodio ynddo. Nad i wa­gedd, neu anwybodaeth neb wahanu dy Eglwys, nac i athrawiaethau dynnol ga­el eu dysgu megis gorchymynnion Duw; eithr caniattâ i'th wirionedd nefol gael ei amddiffyn yn gyhoedd, ei ddysgu yn wastadol, ei gredu yn ostyngedig, ai ymarfer yn awyddfrydus gan bawb oll yn eu galwedigaethau neillduol; fel na [Page 237] byddo yn dy Eglwys ddim ymrysson, ond yn rhoddi parch iw gilidd, a go­goniant i ti o Dduw, yn holl ffyrdd ffydd a chariad. Tynn ymmaith o'n pl­ith bôb camgrediniaeth, amryfusedd, ac anghristianogawl amrafael, a chysyll­ta ein calonnau ni oll mewn cariad, ac ofn dy enw; a gwnâ i ni fod o vn fedd­wl, ac vn farn, o vn galon ac vn e­naid, gan gadw vndeb yr Yspryd mewn cwlwm tangneddyf. Na Sym­mud, o Arglwydd, dy ganhwyllbren, goleuni dy wirionedd o'n mysg; eithr caniattâ i ni fwynhau byth rydd-did dy Efengil, ymborth dy air, melus lonni­ad dy Sacramentua, a holl lessadau vn­deb a chymmundeb y Sainct, bendi­thion gwirionedd, cariad, a thangneddyf yn y byd hwn, ac yn y byd a ddaw lla­wenydd a dedwyddyd tragwyddol trwy Jesu Grist ein cyfryngwr an pryniawdwr. Amen.