ΒΑΣΙΛΙΚΟΝ ΔΩΡΟΝ: NEV, ATHRAWIAETH I Fawredh yw anwylaf Fab HENRi'r Tywysog.
Wedi i gyfiaethu i'r gwir Frittannaiah aeg trwy dhyfalrwydh a thrafael M. Robert Holland, Gwenidog Eglwys Lhan Dhyfrwr.
AC Achau mawrhydi'r Brenhin a hanes ferr yr amseroedh berthyna dwy i'rheini gwedy i casclu, i crynhoy au gosod ar lawr mewn trefn gan M. Siers Owen Harri Gwenidog yr Eglwys wen Yng [...]h [...]mmeis.
BASILIKON DORON: OR, HIS MAIESTIES INstructions to his deerest Sonne HENRIE the Prince:
Translated into the true British tongue, by the industrie and labour of M. ROBERT HOLLAND, Minister of the Church of Lhandhyfrwr.
AND The Kings Maiesties Pedegree with a briefe Cronologie concerning the same: collected and set downe in order by George Owen Harry, Minister of the Church of Whit-church in Kemmes.
Imprinted at London by Simon Stafford for Thomas Salisbury. 1604.
❧TO THE MOST VERTVOVS, MOST HIGH AND MIGHTY Prince, IAMES, by the grace of God, King of great BRITAIN, FRANCE & IRELAND, Defender of the true ancient Catholique and Apostolique faith, &c. Grace and peace from God the father through Christ Iesus our Lord.
THE people of Israel, Gen. 4 17. Gen. 5.1. &c. Gen. 10. Mat. 11. Luke. 3. Gen. 9.26.27. the posterity of SEM (most high and mighty Prince) haue for many good cōsideratiōs, carefully and very religiously obserued and kept the Genealogies and Pedegrees of their Ancestors, as may be seene in the sacred scriptures in the Histories, both of that Princely Prophet and sweet seruant of God Moses; and also of the blessed & holy Euangelists: whose example therin the line of Iaphet (hauing interest in the Tents of Sem, as it appeared then by their Fathers blessing, and much more now by the fruits therof) haue indeuoured to mayntaine the same with all sincerity, as well appeareth by the learned labours of the Bardies among your Noble and most worthy Ancestors the olde BRYTAINES: and yet contynued to this day by their off-spring the posteritie of Camber your Maiesties loyal and louing subiects: A Nation of great antiquity, Bal. de illust. Brit. script. fol. 9 Pont. Virun. Brit. Hist. lib. 1 fo. 6. keeping their countrey, and contynuing their language so long a tyme inuiolate without change or mixture. For Brutus landed heere 2711. yeres agoe, when ELI was Priest in Israel, & died, as Histories doe record, when Samuel was president of that people. And among many other vertues of this Nation (which I omit to speak of, [Page] least my prolixitie should offend your Maiestie) this is not the least, Reade hereof Io. Foxe fo: 480.481.610. Io. Foxe fo: 219. ex Iornal. Fabian. et aliis. that they did so soone and so readyly receiue the Religiō of Christ by the preaching of Ioseph of Arimathea, that very fewe nations entred into the tentes of Sem before them: and none held more strictly that profession, long and louingly, then they, as it did appeare by their obedience euen to the death.
The consideration wherof mooued me your Maiesties meanest vassal, least able of thousands, to effect any thing worthie your Highnes view, and therefore most vnworthy to preasse into your presence, (were it not that your Maiesties milde and louing nature did, as a Loadstone, draw me) to vndertake this labour, and to translate into the true Brittish tongue, your Highnesse Instructions to your dearest sonne, and our most gracious Prince, so grauely, so godly, & so learnedly set down: first penned and purposed for his priuate vse, then vpon occasions made cōmon to your louing subiects of England & of Scotland: Yet notwithstanding your good subiectes no lesse loyall then they, the very remnant of the ancient Bryttaines, earnestly desiring to enioy so great a benefit as to heare your Maiestie so speak vnto them as they might well vnderstand, haue not hytherto had it: Wherfore, somewhat to content thē, but much more in regard your Maiesty doth allow & like the language, & the kingly care you haue of the soules of so many thousands of your people, which would starue, if the bread of lyfe (the word of God) should not bee broken vnto them, so as they might make vse therof, feed thereon in deed, and receiue it in substance, not in shew, all lettes that may hinder it, (as your Maiestie hath in a godly zeale determined) being remooued: I haue done for both my best; & the better to further the same, I haue entreated my louing brother and fellow Minister M. George Owen Harry, to assist me therin, by ioyning his labours [Page] with mine (which both iointly we lay downe at your highnes feet) by which work our desire is aswel to let your Maiestie see what interest this Nation hath in you, being so oft & that of both sides descended frō the Kings, Princes, & greatest nobles of our coūtry, besides the right we clayme in you now as you are our dread soueraigne King & gouernor, whō God preserue and continue long among vs: And also the right & interest which the same good God hath giuen your Maiestie in vs the people of this land, after so long a separation of the Kingdomes of England and Scotland, and so many diuisions of Locrinus and Cambers partes, the one being brought by the Saxons into 7. kingdomes, the other by Roddery the great into 3. Principalities; the which distractions Christ pronounceth to be tokens of desolation; and no doubt they were great signes of Gods heauy indignation for the sinnes of this land: But hee (whē his wrath was afterward somwhat asswaged, forgettyng our deserts) gaue tokens againe of his loue, beginning in your highnes Ancestors by litle and litle to reconcile and ioyne together what before he had put asunder; though he did not fully vnite the whole, vntil he had brought in Brutus right heire (your Highnes) one lyneally descended of him, whō hee also deliuered wonderfully from many daungers, and reserued purposely to accomplish in, what his diuine Maiestie had by an holy Angell (as some write) vouchsafed to reueale to your great Ancestor king Kadwalader, concernyng the revniting of these dissolued members, and the reducing of this whole Iland to a sole Monarchie, to be possessed by one of his owne posteritie, as it hath pleased him to effect and bring now to passe in your Highnes, ending all diuisions, quarels, and effusion of Christian blood, with the end of his owne yeere, and begining [Page] our reioycyng, for such a comfortable blessing and exceeding great happines on that day, which was ordayned to bee hallowed, in remembrance that the Almightie, by the ministerie of his blessed messenger, had made the conception of his Sonne and our Sauiour known vpon it, which ordinance euer sithence allowed and contynued in his church, is made vnto al your Maiesties louing subiects a high and a double feast, being partakers both of that heauenly blessing, and of this terrestrial benefit vpon one and the very same day in our heauenly and earthly Princes, Christ the right heire of Gods whole inheritance, and your Maiestie, whom he hath appoynted to be his Lieutenant and rightful Lord next vnder himselfe of these earthly kingdomes, to bee possessed by you and your posterity wee hope, vntil the dissolution of all: for what he had in his secret counsell decreed concerning the settling of the Crowne and Scepter of your Highnes dominions, he hath by his infinite wisdome fully effected in your Royall Maiestie, the true, lawfull, and vndoubted heire therof, as it appeareth by all their titles that euer made clayme therevnto since first Brute enioyed it, and as may be seen (beginning with the last) by your Line from Henry the 7. (in whom the long diuided Houses of Lancaster and Yorke were vnited) to William the Conqueror, making good your interest by that title. And next, the title of the Saxons, whose 7. kingdomes were reduced into one by king Egbert, descending rightly (most dread soueraign) vnto your selfe by the mariage of Margaret (daughter & heire of Edward the outlawe) to Malcolme Camoyre king of Scotland: which Magaret (the title of William the Cōquerour set aside) was lawful Inheritix to the crown and kingdom of England, as lyneall heire to Edward the Confessor: So that, if the title of a conquest make not a [Page] right to a kingdome, yet this way agayne your title is good by a more auncient right; by that interest which for many yeeres sithence hath descended vpon your Maiesties Auncestors the Kings of Scotland, as right heires to the said Margaret. And yet besides al this, you haue a more auncient interest and title then that, lyneally and hereditarily descended vnto your most Royal Maiestie (the auncientest title of all other) euen that of your BRITTISH line from the first Inhabiter of this Iland: And the same by the thrice-Noble, magnanimous, and most worthy Gentleman of happy memory (who was of affinitie and kinred to the mightiest Princes and greatest Potentates of Christendome) euen Owen Tydyr, who was lawful heire therof by his fathers mariage, Tydyr ap Grono to the daughter of Thomas Llewelyn ap Owen, & that without all question, after the attainder of Owen Glyndwr, whose mother was another daughter of the said Thomas Llewelyn ap Owē, which Thomas was lineally heire to Rees ap Tewdwr Prince of Wales: lineally descended from Rodri the great, sole and absolute Prince of Wales, lineally descended & next heire to Cadwalader, the last king of the Brittains, lineally descended frō Brute: which Pedegree, my fellow labourer hath directly and truely set downe, to the satisfiyng of all such as loue and like, that your Maiestie, the Issue of his loynes, should sway the Crowne & Scepter of this whole Monarchy, and the stopping of all malignant mouthes, which either maliciously or ignorantly shall speake against the same, they not considering that the righteous Lord (in this) hath so looked now downe from heauen vpon vs, that he hath caused his Mercy & Trueth to meete together in our Land: yea, Righteousnes and Peace to kisse each other. Here another would take occasion to speak of your hereditary title to [Page] the kingdome of Hierusalem, as rightful heire to Godfrey of Boleigne the first Christian king of that holy land, and one of the nine Worthies; the title wherof (I am perswaded) you haue best interest vnto, the which your Maiesties learned Heraldes know well, to whom, being so apparent a Trueth (as it can not bee denied) I will leaue it. This worke as it is, how willyng soeuer vndertaken, had made a Period diuers times, if three worshipfull Gentlemen had not put to their helps to quicken our faynting hands in a matter so full of Maiestie, as might haue daunted very great spirits: Sir Iames Perrot that good knight euer exhortyng and encouraging me to go on with it, as one willing euery way to haue the vertues of your Maiesties mind made known to all men: The other two, Iohn Phillips of Picton, and George Owen of Henllys in Kemeis in the Countie of Penbroke Esquiers, the one supplying my wants with necessaries for me & mine, least any thing should hinder it: the other (whose wisdome and learning is well knowen to as many Noble men and Gentlemen as know him, (which are not a few) directing me and my fellow in this Worke, as will appeare very well to such as haue knowledge in these things, and are acquainted with the Gentleman, all three expressyng hereby their affections and loyaltie to your Maiestie, and the louing regard they haue of their Countrey, now thorough the goodnesse of our euer-merciful God adorned with that precious Iewell which theirs and our hearts much desired to see, a sweet & gracious Prince, whose presence amongst vs would wonderfully reioyce all your Highnesse Subiects heere, whose Weale it would procure with much contentment to their hearts: and a taste of the tongue (which he now might easely attaine vnto) would verily hereafter please and satisfie him, as being [Page] thereby made able both to speake vnto his people, and also to vnderstand them speaking vnto him, without interpretors, as Mithridates could doe, and was greatly commended therfore: A matter of very great moment and much desired to bee in Princes: for, Officers many times in the Ecclesiasticall and ciuill state, the Church and common weale, grow rich, & the people poore, where the chiefest Gouernours know not their complaints. Hereof, least I be accounted sawcie, or noted for a Statesman, no more but DIV VIVAT REX IACOBVS, the Lord of Lordes and King of Kings, who hath euer defēded his, preserue & strengthen your Maiestie to accomplish and performe that good worke which he hath begun in you, to the glory of his name, and the benefit of his Church: And that he so settle your Crowne and Scepter in you and your posterity, as the same may neuer haue end, while Sunne and Moone endureth: which he graunt for his Christ his sake. Amen.
I Bwy a geilh y Lhyfr hwn o athrawiaeth ac adhysc i frenin yn iownach berthyn (pwy vn bynnag au mal y mae efe yn ymdhwyn ei hun yn debig i gristion yn gyphredinol tu ac at dhuw, aû yn i ymwredhiad yn arbēnig tu ac at i werin) ie i bwy medhaf a geilh hwn berthyn yn gystal ac i chwi fanwyl fab? gen fod yn rhaid i mi (awdur hwn) eich Tad naturiol gymmeryd mawr ofal am eich dwyn i fynu a'ch meithrin yn dha, yn dhuwiol, ac yn rhinwedhol megys fymmab hyna, a'r phrwyth gyn taf o rad a bendith dhuw i mi yn fy hiliogaeth: a bod yn rheidiol i mi hefyd dharparu (megis brenin) mewn pryd ac amser am eich meithrin y m-mhob rhan o'ch hrenhinol swydh; o achos eich bod yn anianol ac yn gyfreithlon etifedh i mi, ac yn nesaf i deirnasu yn fy ol: mal y galloch trwy eich athrawu yn dha yn hyn dhechreu ystyriaeth mewn pryd faintioli, a phwys eich baych, ac'h bod (gen eich geni i fod yn frenin) wedi eich geni yn hytrach i (onus) faych, nag i (honos) anrhydedh: ac nad ydych yn rhagori cymmaint ar eich gwerin mewn an rhydedh a reioldeb, ac yr ych yn blaenu arnynt mewn gofal a mawr-beryglus-boen, am wneythyr a gwasanaethu yr vchel-swydh (a osododh duw ar eich dwy escwydh) yn dha ac yn dhyledus: gan gyfrannu a gosod inion gyssondeb rhwng vwchter eich anrhydedhus Le, a thrymder pwys eich mawr a'ch vchel Swydh: ac yn ol hynny o vwchter, faintioli a thristwch eich cwymp, o digwydde i chwi phaelu neu fethu: yr hyn na atto duw i chwi wneuthyd. My-fi am hynny er esmwythra i chwi, ac er helpu eich cof (ac mal y galhech gan fod yn dha, a myned yn hydraeth ac yn hylwydh trwy 'rhan a fynnech i darlhen) a rennais y Lhyfr hwn yn dair rhan.
Y mae 'rhan gyntaf yn dangos i chwi eich dyled megys 1 cristion tu ac at dhuw. Y mae'r nesaf yn dangos eich dyled 2 megys brenin yn eich swydh. A'r drydydh y sydh yn dyscu 3 [Page 2] pa wedhy mae i chwi ymdhwyn eich hun mewn pethau sy resymmol, na da, na drwg o honynt i hunain ond inion neu gā yn ol y modh i'r arferir hwy, ac etto hwy a ynnillant i chwi enw da, neu enw drwg ym-mlhith eich gwerin. Derbynniwch am hynny yn lhawen, a chroesafwch yn garedig y lhyfr hwn, megys athro synwhyrol, a 'chynghorwr phydhlon i cwhi: yr hwn a wy-fi (am nas gedu fynghorchwylion i mi fod yn wastad bob amser gyda-chwi) yn i ordeinio i daring a phyrrhau yn fy lhe i, ac i'ch rhubydhio yn galh ac yn garedig. Ac o herwydh bod dydh angeu i mi (mal y mae i bob dyn) yn anyspys, yr wy-fi yn gado hwn megys fy ewylhys diwedhaf, am lhythr-cymmyn i chwi: gan eich tyngedu yng-olwg duw, a thrwyr tadaidh awdyrdod y sydh i mi arnoch, ar i chwi i gadw ef gyda-chwi mor ofalus ac y cadwodh Alexāder Iliads Homer. Chwychwi au cewch ef yn gynghorwr cyfiawn diragrith, heb wenhieuthu i chwi na'chaninehedhu panfo'ch ar fai, na thynnu arnoch i geisio dim mewn cam-amser. Nis daw efe heb i alw attoch, ac nis dywed efe dhim wrthych heb ofyn idho: ac etto wrth ymresymmu ac ef pan foch yn segur, chwychwi a gewch achos i dhywedyd mal y dywedodh Scipio (nūquā minuiselus quam eum solus) nad ydych vn amser lai wrthych eich hun, na phan foch wrthych eich hun. I bennu hyn yr wy yn gorchymmyn i chwi (mal y mynnoch byth rygludhu bodh a bendith eich tad) dhilm ac arfer o honoch (hyd lle a galloch) y cynghorion heini y sy yn canlyn yn y lhyfr hwn. Ac o bydh ichwi dhilin phordh aralh, yr wy ny cy mryd duw yn farnwr, y bydh y llyfr hwn ryw-dhydh yn dyst rhyngō, ac y gwneiph efe'r felhtith a'r wyf yn i rodhi ymma ichwi (o bydh i chwi wneuthur hynny) yn siccr yn y nefoedh. Canys yr wy yn te stiolaethu ger bron y gwir-dhuw mai gwelh a fudhe gen i na bawn dad, a'mod yn dhi-blāt, na bod yn dad i blant drwg an nuwiol. Eithr yr wy yn gobeithio, ie ac yn gadho i mi fy hun, y gwna duw (yr hwn o'i fawr rad a'ch dāfonodh i mi yn yr vn fendith ac a rhodhes efe fab i mi) fod o hwnnw yn fab da, ac yn fab duwiol; heb edifaru dim dhangos o hono efe i mi, i drugaredh: Yr wy yn diwedhu, ang-weddi phydhlō i dhuw ar idho wneuthyr phrwyth y fendith yr wy ymma o'm calon yn i rho dhi yn fudhiol ac yn lhwy dhiannus ichwi yn dragywy dhol.
Y RHAGYMADRODH AT Y Darlheuwr.
GAIR gor-eurol ydoedh hwnnw a adrodbodh Crist wrth i Apostolion (dharlheuwr caredig) sef, nad oes dim cudhiedig, ar nas dadcu dhir, na dim mor dhirgel, ar nas gwybydhir, a pha bethau bynnac a dhywedasent yn y ty wylhwch y clywid yn y goleu: a'r peth a dhywedasent yn y glust mewn lheoedh virgel, a bregethid ar bennau'r tai: a chan idho efe dhywedyd hynny rhaid i'r peth yn dhiau fod yn wir, o blegit mai yr awdur yw phynnon ammhalhnant a gwreidhin y gwir.
Yr hyn a dhyle annog a gyrru pob dyn gonest i fod yn i weithredoedh dirgelediccaf a'r canolic foddion a arsero yw dwyn yw dewisawl au dymynawl hon yn dhi-eiceulusiawn: rhag o bae amgen, er tecced a fae'r nôd y bydde yn saethu atto, o daicudhij fod y modh y ceifieu efe dhringo yn gywilidhgar, i hynny droir gwaith er daed a fae o hono i hun, i oferedh, a dwỿn o hỿnnỿ ỿ gwneỿthỿ-rwr hefỿd i warth a gwradwỿdh: gen nas gelhir cudhio ein cỿfrinacheu dirgelaf odhi-wrth yr holh-weledig olwg a'r goleu-lewyrch y sydh yn canfod pob dim trwy gynol achalon y tywylhui.
[Page 4]Ac mal y mae hyn yn ddigon-gwir am holl weithredoedd dynion yn gyphredinol; felly y mae yn arbenniccach yn wir am weithredoedd brenhinoedd. Canys gen fod brenhinoedd yn wyr cyhoedhus o blegit i swyddau au hawdurdodau, au bod hwy wedi i gosod (mal y mae'r hen ddihareb yn dangos) mewn lle Cyhoeddus yngolwg pawb; a lhygad pob dyn wedi i osod arnynt-hwy, i ddal sylw ac i edrych yn graph ar y petheu lleiaf ou dirgelaf am-canion. Yr hyn a ddyle wneuthyr i frenhinoedd fod yn ofalusach rhag derbyn ac ymgeleddu yn i calonnau y'meddwl lleiaf a fae cywilido ganthynt i ddangos au adrodd yn i wir bryd: am mai siccr iddynt y daw 'r amser (mam pob gwirionedd) ac y perpheiddia hi i merch i hun. Amser yw'r fam gwirionedh yw'r ferch.
My-fi (megys brenin) a gefais wir-braw yn fynych o hyn ynofyhun, er nas cefais (i dduw yr wy yn diolch) er ioed ddim i'm cywilido: canys myfi a osodaswn ar lawr fynghyfri am rodio yn wastad megys yngolwg yr holl alluawg dduw gan holi bob amser fynghyfrinachol amcanion cyn rhoddi rhydd-did iddynt, o herwydd y galle iddynt hwy ryw ddydd ddyfod i gael praw yn gyhoeddus.
Ac ymmysc fy holldhirgelion a'r a dhaethant ỿn dhiarwybod i mi i fod yn gỿhoedhus, Yw'r hyn a dhigwydhodh i'm Basilicon doron, athrawiaeth a osodais i ar lawr i a dhyscu fym-mab huna, ac a yscrifennais i ar feder amihau fwy-fwy fyng-wybodaeth, gida i athrawu ef, yr hwn a ordeniodh duw mal yr wyf yn gobeithio) i eiste yn fyn-nheirnga-dair ar fy ôl i. Canys gen fod achos y lhyfr hwn yn gymmwys i frenin yn vnig o herwydh i fod yn dangos ac yn dyscu idho i swydh i hun: a bod yn aer i frenin y neb a gwnaethwyd efe oi blegyd, ac ỿ bydh rhaid idho fod yn gynghorwr cyfrinachol ac yn rybydhiwr phydhlō t hwnnw, nid oedhwn yn gweled nac yn gymwys nac yn wedhus wneuthyr yn gyhoedhus yr hyn a berthyne yn vnig i vn (ac yn enwedig gen i fod yn gennad rhwng dau sydh cyn nesed yw gilidh) na 'r gweryd chwa ith a fydh rhaid idho sylfaenu ac adailad yn ol hyn i holh ymwredhiad arno (pan dhel i lawn oedran yn gystal a phan dhe lo i fedhiannu i ettifedhiaeth) fod sylfaen gwir-iwydhiant i lywodraeth) wedi i wneuthyr yn gyhoedhus o flaen-lhaw ac yn gyphredin i bawb. Ac ar feder i cadw yn dhirgel (gwedi imi yn gyntaf dyngu'r Printiwr am gadw cyfrinach) nis [Page 5] gadewais idho brintio ond saith o honynt: a rheini mi a'i rhennais rhwng rhai o'm gweision phydhlonaf yw cadw yn dha ac yn dhilys: rhag pe colhe neb o honynt trwy anwiredh yr amser darfodedig, alhu etto o rai o honynt byrrhau yn fy o'l i, a bod yn dystiō i'm-mab o iniondeb a gonestrwydh fyng halon, yn gystal ac o'm anwyldra hefyd a'm anianol ofal am dano ef. Eithr gen fod (fel y dywedais o'r blaen) fy lhyfr, (yn erbyn fy amcan a'm medhwl) wedi i osod allan au wneuthyr yn gyhoedhus yngolwg yr holl fyd, au fod weithian tan farn pob dyn i dhywedyd am dano mal y bo i fedhwl au ewylhys yn i arwain au dhwyn: rhaid i mi belhach yn gystal er gwrthnebu malais y cywiō cynfigenus, y sy fel caccwn yn hel ac yn casclu gwenwyn o dhiar pop lhyseuyn da-iachus, ac er bod loni y rhai duwiol gonest am y pethau a alhent hwy i camgymmheryd yndho: osod alhan a gyrru ar led gopiau cowir o hono, er cywilỿdhio y copieu pheilsion sydh alhan eusus wrth a glywais i: ac mal a galh wyf ymma hefyd yn fy rhag ymadrodh, egluro y fath fanneu o hono ac a elhir i cam-dhehonglu, o blegit fym-mod cyn fyrred ymmhob dim a yscrifennais.
I dhyfod am hynny yn benna af ystyriaeth fy Lhyfr: y mae (wrth a glywa i) y cynfigennus yn cablu dau beth yndho yn enwedig, a hynny yn fawr, ac y mae yn gyphelip fod rhai o'r rhan oreu hefyd yn camgymmeryd peth: 1 Y peth cyntaf a'r mwya yw, fod geirieu mewn rhyw fanneu yndho yn rhoi achos i rai i am-meu iniondeb a phydhlondeb fyng-halon yn y grefydh a gedwais i yn astud-iawn ac yn dhinewid er ioed.
2 Yr ail peth yw fym-mod yn dangos mewn rhyw fanneu o hono, mal pet fawn yn magu cenfigen yn fym-medhwl ac yn cudhio cas yn fyng-halon, ie ac ar feder ryw amser dhial ar Loegr, neu o'r lheia ar rai o rhai penna yno farwolaeth y Frenhines fym-mam.
1 Y cabl cyntaf (rhy dost yn wir) sydh wedi i adailadu ar sylfaen y geirieu owchlymmiō hagr sy yndho er dāgos gwynieu'r puritans a phengaledrwydh neu gyndynrwydh rhyw Bregethwyr phromwylhtion a ynt yn tybiaid mai mwya mawl a chlod iddynt hwy yw ymheuru ac ymryson a Brenhinoedh, a chodi cyphro a'chynnen mewn teirnasoedh.
2 Yr ail cabl a dhyfalwyd ar y gorchymmyn a rois i im mab nas gwrandawe ar eirieu anweddus, ac nas diodhefe [Page 6] wnenthyr lhyfreu fyrrhaus yn erbyn neb o'i rieni au henafiaid: lhe yr wy yn dangos fym-mhraw sy hun yng-hyferyd y frenhines fym-mam, lhe yr wy hefyd yn dywedyd nas cefais vn (er oedh mewn oedran yn i ham ser hi) mor wir-phy dhiō i mi yn fym-mlider a'm trallod a rhai a oeddynt gowir a phy dhlon idhi hi yn i ham ser hithe. Eithr od ystyr y darlheuwr duwiol yn dha dhulhwedh a deunydh fy lhyfr, [...]o a fydh hawdh idho farnn faint y cam a gefais gen y rhai a'm cablodh am bob vn o'r dhau beth heini.
Canys y lhyfr (yr hwn nid yw ond by than) a rennais i yn dair rhan: Yrhan gyntaf sydh yn dangos wir-dhyled bre nin am eigrefydh tu ac at duw: ỿm mha vn, my fi a wneuthym lawn-gyphes o'm crefydh, a hynny mor oleu ac mor eglur, gan i galw hi y grefydh yn yr hon y darfu fy meithrin, o ba vn a dāgosais fym-mod er ioed, ac a dymynais byrrhau o hono ynte (se [...] fym mab) yndhi, megys y phurf oreu i adholi vuw, mal y tybiaswn y gallafe yr byn a dhy wedaswn ar y syl fon ymma mor syml ac mor dhiragrith yn y rhan gyntaf, gau safn y Momus rhodresgar mwya i gēfigen er a fagodh yphern er ioed, rhag cyfarth ar y cyphelib achos yn erbyn vn rhan aralh o'm lyfr odhigerth idhint dhywedyd fym-mod yn fyng wrthnebu ty hun, yr hyn a dhangose mewn Lhyfr cyn lheied a hwn, wendid mawr y nof a mawr ang-hof. Yr ail rhan o'm lhyfr sydh yn hyphordhu fym-mab, pa wedd y maeiddo arfer i swydh, wneuthyr cy fiawnder, a lhywodraethu yn galh ac yn dwylhoc. A'r drydyð sydh yn cynwys yn vnig, ymwreðiad brenin mewn pethau rhesymmol yngolwgy byd: pa vn deb a chytyndeb a dhyle fod rhwng i weledig ymdhugiad yn y pethau heini ac ansawdh rinwedhol i galon: a pha wedh a dyienthwy fod megys dehonglwyri dhangos dirgelwch i sedhwl, neu megys arwydhion ger bron ac yng-olwg y rhai mis geilh ganfod yn bellach iddo, ac am hynny a fydh rhaid idhynt dy biaid am dano, a barnu o hono wrth yr hyn a welāt.
Digon ydoedh phurbh a lhun-wedh fy lhyfir i'm diheuru yn lā o'r cabl mwy a am fyng-hrefydh, pet ystyriid ond hynny fym-mod i yn ỿ rhā gyntaf ihe ỿr wy'n son am grefydh mor dh [...]ragrith. A pha beth bynnag ỿr wỿ mewn manneu erilh o'r Lhyfr ỿn son am Buwiitans, ỿr wy ỿn son ỿno ỿn vnig am i drwg-gennhedhfeu, ỿn ỿ fan lhe ỿr wy ỿn adrodh ac ỿn son am bwylh a chalhineb bydol: gan dhangos [Page 7] pa benyd (er stampl i erill) a heudhent hwy gael am dhirm ỿgu cyfraith, a di-ỿstyru vchel awdurdod.
Ac weithian i dhyfod at y peth sodh ỿn i rhwystro heb achos, er bodloni pob gwr gonest, a chodi yn erbyn piccelhau'r cenfigennus (trwy ymd hiphynfa gyfiawn) fagwyr ueu wal bres, my fi a dhangosaf air yng-air ỿ pethau ỿ maen hwy ỿn fwya ỿn cym meryd arnynt i bod ỿn cyphroi ac ỿn digio am danynt.
Ac i dhechreu a'r henw Puwritans, my-fi a wn mai enw ỿw hwn a berthyn ỿn vnig ac yn oreu i rhai a elwir y genedl gariadus, sect ỿsceler ymmlhith ỿr Anabaplystiaid am i bod ỿn cyfri i hunain ỿn bur, a' chan-mwya ỿn dhi-bechod, ie mai hwy yw y wir wir-eglwys ỿn vnig: ac mai hwy a dhylent, ie ac a heudhent fod ỿn gyfrannog o'r Sacrafennau bendigedig yn vnig: a bod ỿr holh fŷd (heb i lhaw hwy) yn aflan ac y phiaidh ỿng-olwg ỿ goruwcha dhuw.
Ac o rhain, ỿr wy ỿn medhwl ỿn fwya (pan wy yn son am Buwritans) am Brown, Penri, ac erilh lawer o honynt a dhaethant i Scotlant ỿn fynych i hau i hefrau melhtygedig ỿn ein plith; (ac ỿr wy yn dymyno a'm holh galon, nas gadawsent neb-vn on Dyscyblon ỿni hol, rhai mewn pryd ac amser a gỿhoedhur wrth i phrwythau:) ac ỿr wy ỿn siccr ỿn rhoi i'r fath bregethwyr phrom-syhion chwidrphol ac yw Dyscyblon au canlyn-wyr ỿr enw hwn, (er i bod hwy yn ymwrthod ac enw'r sect) etto am i bod yn gyfrannogion o'i gwynnieu nhwy, ac yn dal hefyd, ac yn cynnal yr amryfusoedh vchod a gofiais i o'r blaen; nid ỿn vnig trwy gytfund yn gyph redinol ac arfer yr Anabaptystiaid yn holhawl, am dhyrmygu Swydhogion, a glyn [...] wrth i breudhwydion au gweledigeethaeu i hunain; eithr am i bod ỿn cyd-dynnu gyda 'r Secthon ỿn arbennig, gan gyfri pawb ỿn halogedig nis cyd- [...]ỿnio a nhwy, ac nis tyngo gadw i hoferedh hwy ỿn gwbl ac ỿn holhawl, gan wneuthyr cymmaint cyphro a therfysc am bob qwestiwn ỿnghylch defod ac arfer ỿr Eglwys a phet fae 'r articl am y Drindod mewn ymruson neu y mrafael; a chan gym-mhwyso neu wyro 'r scrythur ỿn ol i cydwybod, ac nid i cydwybod hwy yn ol ỿ scrythyr-lan: ar neb a wado neu wrthnebo 'r tippin lheiaf o'i rhesu mmau hw ỿ (Sit tibi canquam et bnicus et publicanus) bydhed efe iti megys yr Ethnic a'r Publican [Page 8] yn anheilwng i fyw yn hwy, ac yn anheilỿngach o laweri dher byn a'chyfrannu gyda nhwy y sacrafennau bendigedig: a chyn gwrthne bu'r vn oi rhesummau nhwy gadewch guro a sangu'r Brenin, au werin, au gyfraith, a' chwbl tan draed. Rhaid yw prisio a gwneuthyr mwy o gifri am ryfeloedh san ctaidh or fath heini, nac am lonydhwch a hedh annuwiol: a' chida hynny ar y fath achosion, rhaid ywnid yn vnig-wrthno bu tywysogiō cristnogawl, eithr i gado he fyd heb weddio trostynt. Canys rhaid i wedhi dardhu o phydh, ac y mae hyn wedi yspysu yw cyd-wybodau hwy nas gwrēdu dhuw ar vn wedhi tros gyfryw dywysog. Bernwch gen hynny (dharlheuydh cristnogawl) a wy fi yn cynnig cam i'r fath bobl o roi idhynt enw'r sect y maent hwy yn canlyn i hamrufusedh mor inion a chyn lhwyred: a chan i bod yn fodlon i wisco i li [...]re hwy, na chymmerant dhim cywilidh fenthygio i henw hefyd. Am y fath bobl a rhain yr wy fi yn yscrifennu yn y lhyfr hwn mor dost ac a fynnwn im-mab i cospi, os hwynthwy nis cadwant y gyfraith, ac nis peidiant a gwrthryfelu.
Yn erbyn pa rai hefyd, myfi a yscrifennais yn cwherwach o blegid fod rhai o honynt wedi gosod alhan a gyrru ar led eirieu anweddus a libels celwyddog, nid er cablu a dywedyd yn gywiliddgar yn erbyn holh dywysogion cred yn vnig, eithr hefyd yn erbyn eiu crefydh gristnogaidd, tan ba liw y daethant alhan: ac etto heb i hatteb er ioed ond gen Babydhiō, gwyr sydh yn gwrthnebu crefydh yn gystal ac yn i gwrthn ebu nhwythau, ac mal hyn y mae'r rhwystr yn hyitrach wedi i fwy-hau au dhaudhublu, nac mewn vn modh gwedi i dynnu ymmaith. Ond o'r rhā aralh ŷrwy yn cymmerŷd ar fynghred, nad wy yn medhwl hyn yn gyphredinol am bob pregethwr, nac am erailh sydh yn tybiaid yn welh o phurbh gwa sanaeth ein heglwys ni, nac o gynneirif o ceremoniau ac sy'n eglwys Loegr: ac a ŷn yn tybiaid fod i hescobion hwy yn archwaethu o ryw oruchafiaeth babydhiol, fod y swrples, y cap cornelog a'r fath megys yn arwydhiō cyhoedhus o amryfusedhau pabaidh. Nage, yr wy-fi cyn belhed oddiwrth ymryson am y pethau hein (a fu'm mi er i oed yn i cyfri ac yn i cym merŷd o'm rhan i yn bethau rhesymmol di-ymrafael) a mod i yn caru ac yn anrhydedhu yn gymmaint au gilidh y gwyr da dyscedig o bob tu o rhain. Nis gwedhe i mi mewn vn modh roi barn mor dhidharbod mewn ymruson cyn hyned.
[Page 9]Yr ym i gid (i dhuw bo'r diolch) yn cytuno yn y gwreiðin neu'r sylfaen, nid yw chwerwder dynion ar y fath gwestiwnan ond blino'r eglwys, a lhester hêdhwch; a rhoi mantais ac adwy i'r pabydhion, trwy ein ymrafael ni, i fyned i mewn.
Am y rhain, hyn yr wy-fi yn i arfer, sef, wneuthyr idhynt (pan fo'r gyfraith yn i herbyn) fod yn fodlon i gadw i opiniwnau idhynt i hunain yn dhistaw ac yn sobr, heb na gwrthnebu awdurdod, na thorri cyfraith y deirnas: ac yn enwedig heb derfyscu yn wrthryselgar, nac ymwahanu neu ymrwygo odhiwrth vndod a' chyttyndeb yr eglwys: Eithr ceisiant (trwy feddiannu o honynt i heneidieu i hunain yn hedhuch lawn) yn amynedhgar ac yn lhariaið, a thrwy resymmeu da wedi i sylfaenu yn sicer, ynilh erilh i gytuno a bod o'r vn fedhwl a nhwytheu; neu o gwelant hwy fod y rhesummau yn welh o'r tu aralh, idhỿnt (gan fwrw heibio pob rhagfarn) ymroi yn hedhuchlon a chydseinio yn fwyn ac yn garedig a nhwy, heb gymmeryd dim cywillidh o hynny.
Ac mai hyn yw vnig-fedhwl fy lhyfri, ac nad fym-mod i yn oer, neu a rhyw dwn lhygredig yn fyng-hrefydh, fo a destiolaetha y fan honno, lle (wedi i mi son am y beieu sydh yn ein stat eglwysig ni) yr wy yn cynghori fym-mab i fod yn dha wrth wyr eglwysig da, ac yn o yn diolch i ðuw hefyd, fod yrowran rif llawndhigonol o wyr-da o rheini yn y Deirnas hon: ac etto fo a wyr pawb i bod hwy yn sefylh yn erbyn phurf-gwasanaeth eglwys Loegr. Ie yr wy-fi yn y fan honno cyn belled o dhi-wrth dherbyn dim lhwgwr mewn crefydh, ac imi dhymyno ar fym-mab wrth dherchafu neb o rhain mewn golud a rhagoriaeth bydol, ym-ochlyd o hono yn dhiesceulus am gadw a chynnal i stat hwy rhag lhithro i lygredigaeth; gan arfer bob amser, a thwry'r holl lyfr lhe yr wy yn son am bregethwyr drwg, o'i galw yn rhai o'r gweinidogion, ag nid y gweinidogion neu'r weinidogaeth yn gyphredinol. Ac i bēnu hyn; pa wrthwyneb mewn crefydh a eill Momus alw hynny yno i, lhe wrth son am dhywedhi fỿmmab (o gwel duw yn dha i mi farw cyn hynny) yr wy-fi yn i rybidhio yn dhi-ragrith, ac (yn ol gwir-braw erilh) yn dangos idho y drugau a sydhe cyphelib i dhysod os efe a brioda vn a fae o grefydh arall neu wrthnebus yw grefydh i hun: er bod rhif tywysogiō o'r vn grefydh cyn lleied, a nhwythe mor [Page 10] an-aml, ac y mae yn anhawdh-lawn ragweled, barnu o fla [...] lhaw, neu dhychymmig pa wodh a galhe efe ym-gym-mharu y phordh honno yn wedhus, yn gym nwys, ac yn nol i vchel-radh an fawredd.
2 Ac am yr ail peth sydh yw weled mewn rhyw fanneu o'm 3 lhyfr, fym-mod yn dal ac yn magu yn fym-mynwes fedhwl am dhial yn erbyn Lloegr, neu ryw wyr mawr yno, yn wir y mae yn dhierth i mi, ac yn rhyfedh gennyl ar ba sail y maent hwy yn adailad i rhesummau. Canys megys o'r nailh rhan nad wy drwy heuwi na dyfalu, yn hynodi Lloegr yn y rhan honno o'm adrodhiad: felhy o' rhan aralh yr wy yn dangos yn dhigon eglur mai am Scottiaid ỿr oedhwn i ỿn medhwl: lhe yr wy yn diwrdhu hynny o beth yn y geirieu hein; mai fyng-hariad tu ac at fym-mab a'm gyrrodh i fod mor dhiragrith yn y dhadl hon: herwydh am y bu i mi dhangos fyng-hydwybod yn dha tu ac atto efe, trwy dhywedyd y gwir, nid gwaeth gen i beth a dybygo vn bradwr na'r neb a i caro. Nis gelhid fedhwl hyn am Saeson, am nas galhent hwy fod ỿn fradwyr lhe nis dylent dhim gwasanaeth.
Y mae yn fynghof air mwys godidawg a lefarodh Elisabeth Brenhines Loegr yng-hylch yr amser y coronwyd hi
Eithr y mae cymhwysiad fy ỿmadrodh (ỿ sydh wedi i seilio ar fynghorchymyn i' m-mab, nas diodhefe anwedhus gablu na dir mygu i rient) yn lhawn goluro fy amcan, gan dhangos a dwyn i mewn hanes fy mam er siampl o'm praw am ỿ Scotiaid yn vnig, heb roi idho dhim cyngor am dhial.
Canys nid yw hynny (er bod Brenin yn galw bai yn i enw priodol) yn dangos i fod ỿn madheu bai'r trosedhwr.
Nage, yr wyfi o vn radh yn nes o grennydh i'm mam nac yw ef, ac etto nid wy yn tybiaid fym-mod mor anheilwng neu ỿn agos at fyn-niwedh, fod yn rhaid i mi mal Dafydh wneuththyr llythr-cymyn o'r fath hwnnw o herwydh fym-mod erioed ỿn medhwl mai cymmhesurach i dy wysog o dhyn-gwych yscrifennu i lawndh [...]al au phon-wayw yn hy [...]rach nag an bin. Ond nid wy ỿn chwennych sefylh yn [...]heir ỿn hyn o beth; gan ewylhysu i bawb farnu am a wnelwyf rhag lhaw, yn ol hyn a welsant o'm gweithredoedh o'r blaen.
Gwedi i mi mal hyn barhau a sefylh yn gyd i goluro 'r dhau heth hein, ỿn gymmaint (ỿr wy ỿn goheithio) ac a [Page 11] fydh digonol i fodioni pob gwr gonest; a gado i'r cenfigennus ymborth ar i wenwyn i hun; myfi atolugwn i ti (Dharlhenwr caredig) farnu ỿn gristnogawl o'm gones [...] fedhwl a'm hamcan ỿn ỿ Lhyfr hwn.
My-fi a wn fod ỿ rhan fwya o bobl yr holh ynys hon ỿn cwennych cael i weled, rhai er cariad arnaf, nailh au er mwyn i cydnabed a mi, neu trwy ryw air da malpei, a glywsant am danaf, ac ỿn hir ganthynt o herwydh hynny am gael gweled pa beth hynnaga dhele o dhiwrth awdur [...] garent ac a anrhydedhent hwy yn gymmaint, am fod Lhyfreu megys lhanieu ac arwydhion bywiol o fedhwl ỿr awdur. Rhai ỿn vnig, o wir fanwidra, gan dybiaid mai anrhydedh mawr idhynt hwy yw gweled a gwybod pob peth new ydh, ac am hynny a chwenychent hefyd gael i llawn [...] lwg arno, mal y galhent dhywedyd i weled: ac erilh o w [...]-gas, yn lhawn cenfigen yn erbyn yr awdur (heb achos) a dharfu idhynt chwilio yn fanwl am y Lhyfr, gan dybiaid fod ei cylhac ỿn dhigon cymmwysi droi bwyd-da i sugundrwg afiachus. Mal y gwnaeth mawr senwldra pob rhai o rhain (er bod hynny yn tyfu o annhebig achosion) yrrn alhan fy Lhyfr ar led cyn i amser, yn amgen nag yr amcenais ac (mal ỿ dywedais) ỿn erbyn fy ewylhys yn fawr. Yn erbyn pa Hidra o gynnifer o Dharlheuwyr o'r fath amrafael sedhulieu, nid oes gennyf welh tarian i godi a dal ŷn fy lhaw i'm ymdhiphyn na'm hiniondeb am-mhlygedig, fy amynedh anghyphr [...]us, a'm awydhus wiriondeb: iniondeb i ateb a bodlaont ỿ rhan gyn 1 tat; amynedh i ddioddef a dwyn gyda gwendid ỿr ail ranr 2 a gwirionedh i wradwydho cenfigen a'chas ỿ drydydh 3 blaid.
Er nas gallhwyf fodlont pawh ỿn hynn, etto ỿr wyfi yn foðlon, o byðh i mi fodlont ỿ rhai sy rinwedhol: ac er i bod hwytheu hefyd hed ganfod yndho bob peth ỿn gyfatebol i'r hyn ỿ maent hwy ỿn edrych am dano, ac ỿ mas malpei, engraph ỿ Lhyfr ỿn gofyn: myfi a chwennychwn idhynt lybergofio, nas rh [...]es dow i dhonnieu i gid i vn, ond darfod idho i rhannu hwy ỿnol i gyfiawn farn, a bod lhawer o Lygaid ỿn gweled mwy nag vn, a bod amryw fedhuliau Dynion ỿn anneirif, ỿn ol y dhihareb: (TOT CAPITA, TOT SENSVS) cynnifer pen, [Page 12] cynnifer synwyr: a bod wynebau dynion a dhug duw trwy naturiaeth i'r byd yn wahanedig vn odhiwrth i gilidh mewn lhiw neu lun: Etto yn wir wrth yscrifennu hyn o beth nid oedhwn yn medhwl (mal ỿ mae yn hawdh gweled) gosod i lawr ymma cymmaint ac a elhid i adrodh alhan o'r scrifennydhion goreu, ac alhan o'm dychymmig a fym-mhraw fy hun er athrawu Brenin ỿn dha ac yn dhigonol: ond rhoi rhyw gynghorion im-mab yn vnig, a fydhe gymmhwysa i dangos au dyscu idho i lywodraethu'r deirnas hon, ac a wedhe ỿn oreu i minne yw adhyscu efe yndbynt.
Os bu i mi fod yn rhy-ddhiragrith am ryw bethau yn y llyfr hwn, anghēdid y sylfon ydoedh yr achos, am nas gwnaed hwn mal peth cyphredin i adhyscu Tywysog, yn gymmaint (mal y dŷwedais) ac i amgyphred cynghoriō ac athra wiaeth yn arbennig i m-mab: o ba gynghorion nis galhe efe gael lhes, onis bŷdhe idhynt gynnwys arbennig glwyfau 'r Deirnas hon, a'r eliau goreu yw iachau hwy, ac a wedhe yn welh i mi (megys brenin) a dhyscase 'r peth trwy wir-wy bodaeth ac arfer, o'i dhangos yn lhawn-lhythr, nac i athro gwirion nis gwyr odhiwrth reidieu neu faterion teirnas ond wrth a dharlheuo ac a welo.
Eithr os yw efe yn rhydowylh mewn rhyw fanneu, bwriwch mai byrder y llyfr oedh yr achos, yr hyn a orfu i mi wneuthŷr yn gystal er fy mwyn fy hun, ac er mwyn fymmab: er fy mwyn fy hun, am nad oedh fy hādhen a'm seibiāt yn well, yr hwn oeðwn a chymmaint yn wastad yw wnauthyr yn fy swydh, mal y mas yn hawdh dhigon i'r neb a'm hed wyn i, neu a glybu son am danaf dhealh a gwybod gen faint fym-maych a'm anorphwysedic arfer: er mwyn fym-mab, am fym-mod ỿn gwybod wrthyf fy hun, y dwg rhyw lawenydh ac y tyn difyrrwch dywysog iefangc nas geilh ỿn amynedhgar dharlhen lhyfr hir: a phan dhel i oedran fo fydh mor lawn-waith i swydh nas geill efe fadheu nemmor o amser i dharlhen ac i ystyriaeth yn dha yr hyn a berthyne idha: mal nad ydoedh na chymmwys iddo efe, na minne yn galhu chwaith wneuthyr y lhyfr hwn ỿn hwy nac yw. Yn wir nid wy rwymedig ond ychydig-iawn i fanwldra ryhw rai, a oedhynt, malpei, ỿn tybiaid (o blegyt nad ydoedh i hamdhen ỿn gado iddynt i gopio) fod fy lhyfr yn rheir, ac am hynny hwy ar phrwst a dynnasant notau o hono, gan gymmeryd y [Page 13] nailh ran a gado allā y lhall, nid yn anhebig i'r neb a adrodhodh y rhan hon o'r Psalm (Non est deus) nid oes vn duw; ac a adawodh alhan y geirieu oedh o'r blaen (Dixit insipiens in corde suo) yr ynfyd a dhywedodh yn i galon: ac o'r notau heini wedi idhynt i casclu yng-hyd a gwneythyr Lhyfran bythan (heb na dulhwedhus fodh yr hyn a yscrifennais i, na hanner y matter) hwynthwy (ỿn enw Duw) a roesant idho yr engraph hon, sef, lhythr-cymmyn neu Destment y brenin: mal pet faswn i gwedi dyfalu a chyssylltu rhyw drydydh Destment o‘m gwaith fỿ hun ỿnghyd a'r dhau sydh yn amgyphred (neu tan enw) ỿ scrythur-lan. Y mae'n wir fymmod mewn vn fan o'm lhyfr, er gwarantu y peth a fynegais yno wrth fym-mab, yn fy-nwyn fy hun i mewn yno megys pet fawn yn gwneuthyr fyn-nhestment. Canys yn y modh hwnnw y mae pob yscrifen a wnelo dyn, am ba beth bynnac er a bydho (o herwydh y peru papyroedh yn hwy no‘i yscrifennydhion) megys lhythr cymmyn o fedhwl y gwr hwnnuỿn hynny obeth: ac yn y modh hynny yr wy yn ỿ fan honno ỿn galw‘r lhyfr hwn fyn-nhestment. Eithr, cyn pholed ỿdoedh roi henw i lyfr o ryw fannod arbennig ym-mewn lhyfr, ac ydoedh hyn, henwilhyfr y Psalmau, (Dixit insipiens) yr ỿnfyd a dhywedodh: oblegyd fod vn or Psalmeu ỿn dechreu yn y modh hwnnw.
Wele gan ado bedydh-wyr, a'rhai a enwo lyfreu gwyr erilh o newydh, yw pholyneb i hun: myfi a dhat-ymchwela ac a dhawaf eilwaith at fŷ amcan a'm cyngyd am fyrred a ỿdoedh fy lhyfr: ac etto yr wy yn ammeu, nad digon dun, er a dhywetwy i fodloni rhai, am i fyrred: ac yn enwedig ein cymmedogion yn y wlad nesaf, a dybiasont mal y darfase i mi gyfwrdh yn owchlym (ỿn ỿ lhyfr hwn) a'r Clwyfeu mwy af ỿn y deirnas hon, ac (mal ỿ dywedais o‘r blaen) au hiawn eli hefyd: felhy ỿr oeddynt yn edrych am gael rhyw beth yndho a fae yn cyfwrdh yn inion au clwyfau nhwythau yn yr vn modh. Eithr od ystyriant hwy y dulh a'r modh a arferais i yn y lhyfr hwn, hawdh a fydds ydhynt fy escuso am hynny, o herwydh fym-mod yn dyscu yno yn vnig fym-mab (a hynny yn ol fym-mhraw fy hun) pa fath ar lywodraeth oedh oreu a chymmwysa i'r Deirnas hon; ac wrth son mewn vn rhan om hymmadrodh yno am y terfynwyr, yr wy yn escuso fy hun yn lan, ac yn dangos nas dyweda-fi [Page 14] dhim am Loegr na'i chyflwr hi, megys peth nis buase erioe [...] braw im i am dano. [...]i a wn ỿn dhiau-iawn nad oes vn Deirnas heb i chlwyfan: ac a wn hefyd pa hawl sydh i m [...]yn llwydhiant y Deirnas honno; oblegyt pe tawn i a son, fo a gyheedheu fyng-waed ang-hrennydh hynny ỿno yn dhigon amlwg. Ac am hynny, gen fod yno Frenhines gyfreithlawn ỿn teir nasu, yr hen a lywodraethodh ỿn gystal i theirnafoedh an gwledydh ỿn gyhyd mewn mawr dhoethineb a gwir-dhedwyddwch (mal y mae yn rhaid i mi addef a chyphein) nas darlheuwyd o'r vn, ac nas bu son am ei chyphelib yn ein dydhieum, nac er pan su Augustus yn ymerodr yn Rhutain. Nis gwedhe mewn vn modh i mi, (yr hwn wy mor annhebig idhi mewn gwydodaeth a phraw) fod yn rhodreswr mawr ym-materion tywyfogion erilh, a phys-gotta (mal y mae'r dhihareb) mewn lhynnoedh a dwfr gwyr erilh.
Yr wy yn gobeithio (trwy rad a chymmorth Duw ỿ cadwa i y rheol grisl nogawl hon byth, sef wneuthyr o honof i bawb, mal y cwennychwn iddynt hwytheu wneuthyr i minne: ac nid wy ỿn ammeu dhim, is ac myfi a faedhwn addo yn i henw hi, wrth gyphely biaeth o'r hyn aeth heibio, a'm praw fy hun o‘i happus au duwiol lywodraeth hi (mal ỿ dywedais o‘r blaen) nas geilh vn gwr da o‘i holh werin hi dhwyn ar gof iddi, nau chyfarwydhn yn gystal am vn lly gredygaeth a ðigwyðodh dhyfod yw stat hi, na bydh hi mor ofalus ac mor barod i dhangos a chadw cyd-wybod-dha yn lhawen-iawn au holh egni, er mawr anrhydedh idhi hun, ac er gwellau yr hyn a fo ar fai a'i dhwyn eilchwyl yn gyfiawn iw hen arfer: ac heb law hynny fo a wedhe i mi yn lheia o bawb ymmyrryd a dim yno tros i hamser hi.
Ac weithian, wedi i mi goluro a dangos pob peth ammheus ar sydh yn y llyfr hwn ac a dybiais i y gaile neb ofyn dim am dano neu dhywedyd dim yn i erbyn: bellach rhaid i mi attolwg i ti (dharlleuydh cristnogawl) farnu yn fwyn ac yn garedig am enedigaeth hwn, sef, fy lhyfr i, a hynny yn buraidh yn ol inion fedhwl yr awdur, heb edrych am berffeidhrwydh yn y gwaith i hun.
Ac o'm rhan i yr wy yn lhawen gen i, ac yn gorfoledhu yn fawr am hyn, nad oes vn rhinwedh-dha wedi i chablu, nac vn rhinwedh dhrwg wedi i chanmol yndh [...]: er nad yw, malpei, wedi i adhurno cyn wyched, na' chwedi i ymwilis [Page 15] mor wethfawr ac a gwedhe idho, y mae efe etto yn lhininidh-dhigon ymmhob man ar i gorph, au aelodau yn gyfa heb dhim anferthrwydh, na dim yn rhy hagar mewn vn fan a hono: a cheni yscrifennu yn gyntaf yn dhirgel, au fod yrawran wedi i gyhoedhu, nid o falchwedh, ond o ryw angen: rhaid i bawb i gymeryd am wir-lun-wedh fym-medhwl: a phurbh ỿ lhywodraeth a dyfelais i mi fy hun ac i'r eidho i.
Yr hyn megys ac yr ymegniais i ỿw ardhangos ỿn fy holl weithredoedh cymmhelhed ac a gadawe fyng-ofalon a'r amser i mi hyd hyn: felhy y mae efe yn hynodi hefyd yr hyn a elhir i edrych am dano ar fy lhaw i, ac i ba bethau a darfu i mi yn fynghyfrinachol fedhwl ymrwymo fy hun am ŷr amser fydh i dhyfod. Ac mal hyn mewn lhawn abaith a rhynga fodh ir gwir-dhuw, (yr hwn a roes i mi ỿnghyd a'm-mowyd, anghoron; y medhwl) amlhau a chynnal hynny yno fy hnn a'm heppil, er arddangos a'chadw cydwybod dha er cynnal ỿn byrrhaus ein dyledus anrhydedh, a mawr les a daieni i'n gwerin: Bydhwch wych.