UNwaith etto y gyrais attach waith câs gyflog; pa cae'r dŷn doetha yn y bŷd enioes i studio dros fîl o flynyddoedd, etto bydde rŷ annod iddo yn holl ddy­ddiau ei fywydd yscrifenu cimint ag un ysdlys dolen wrth fôdd pawb, ag or holl swyddau ar y ddaear, diystyra gorchwyl dan haul iw ysgrifenu Cymraeg, o herwydd llawer mâth ar bobl sydd ry barod i fwrw bai ar yr hyn a ysgrifener, neu a brint­ier yn yr jaith gympaeg.

Rhai or Cymru a ddywedant, mae gwŷch ag odiaeth iw medra darllen, a gwyn ei fŷd y nêb ai medre: ag etto er hynny ni welant y tâl y gamp mai dysgu, os bŷdd rhaid iddynt dreilio chwarter awr mewn diwrnod i edrych mewn Llyfr, tybiant eu bôd yn talu yn rhy ddrŷd am eu dysgeidiaeth.

A rhai eraill or Cymru a fedrant ddarllen pêth Comraeg, ond ni fedrant deallt mor hyn a ddarllenant, ag am hynny prysur y bwriant fai gan ddywedyd, Cymraeg ddieithr, neu gymraeg front iw hon, ffei o honi, ai dymmar fâth stwff a gawni am ein harian: gwir iw fôd y Gymraeg yn rhŷ anodd i rai ei deallt, ag yn rhy dda'i eraill iw deallt. Nid ellir gwadu nadoes yughymru rai ysgolheigion dysgedig iawn mewn amriw o Jeithiau, ag rwifi yn gobeithio, ag yn brîth gredu nad eos odid o' rheini a ddirmyga yr jaith gymraeg: Ond ynghysgod y rheini mae rhai eraill a fedrant moliant i dduw ddarllen ychydig saesnaeg, ag ymbel air o lading, ond prin a deallnant un gair o ddêg a ddarllenont yn yr jeithiau hynny; ag etto Cyfrifant e'u bôd i dduw y bo'r diolch yn ys­golheigion jeithiau dieithr: ag am hynny gwael, neu sgorn ganddynt hwy ddarllen Cymraeg. Ond cywilydd i ddŷn ei gyfri ei hun yn ysgolhaig cyn iddo fedru na darllen na deallt jaith ei fam, neu jaith ei wlâd ei hun, hoffa peth yn y bŷd gan rai yn yr oes hon, addoli 'r saesnaeg, o herwydd ei bôd yn ym­adrodd newydd ag yn y ffasiwn; a thaflu 'r gymraeg i lawr ai sathru Tan draed am hên jaith dylawn ag allan o ffasiwn a [...]iyity r gan bawb: Ag etto nid gan bôb dŷn synhwyrol, ond [...]an y dynion yt fyd Coegfailchion sydd megis pabbanod a [Page] ddewisau brês newydd o flaen hên aur: Ond pwy a elliff ddy­wedyd nadiw 'r gymraeg yn hynach, ag yn ddyfnach, a chy­flawnach, ag yn amgen jaith ymhôb ffordd nar saesnaeg: a phwy a eill wadu nad crap o lawer o Jeithiau gwedi Cymysgu ynghŷd iw' r ymadrodd a elwir saesnaeg, fel y mae 'r ychydig eiriau sy 'n canlyn yn Tystiolaethu.

Y geiriau hyn, a mwy o eiriau eraill nag y gynhwysau pedwar or llyfr hwn a fenthyciodd y saeson or jeithiau uchod, ag o amriw jeithiau eraill, megys y Tystiolaetha llawer o lyfrau sydd yr awr hon yn brintiedig: ond ni henwaf ymma ond un o honynt, a hwnnw a wasanaetha i wirio yr hyn yr wif yn ei ddywedyd am y geiriau uchod a llower mwy. Ar llyfr hwnnw a elwir, An English Dictionary, by E. Coles.

Pôb ysgolhaig a ddeallto, Hebrew, a Chymraeg, a gyfeddiff nadoes dwy jaith yn y bŷd, nês, na thybyccach iw gilidd nar ddwy hynny: ag er mwyn hysbysu i' chwi yn hytrach, rhôddais ar lawr yr ychydig eiriau sy 'n canlyn yn esampl.

Yr hain a myrdd mwy o eiriau eraillyn yr Hebrewaeg, ag yn yr hên Gymraeg, sydd debyg iawn iw gilidd▪ je a thybycc­ach [Page] iw gilidd nagydiw Cymraeg y deheubarth i gymraeg Gwynedd yn y dydd heddiw: Ag am hynny y rwi' fi yn mawr gredu, na' diw 'r Gymraeg ddim arrall, na dim gwaeth na chaingc neu gangen or Hebrewaeg.

Hebrewaeag iw 'r jaith Gyntaf a fy erioed yn y Bŷd ar jaith a Siaradodd Duw ei hun wrth Adda y ngardd Eden ar ddechreuad y Bŷd, fel a Tystiolaetha 'r Geiriau sy'n canlyn isod.

Y dêg o eiriau, neu henway uchod, a llawer mwy o henw­au eraill, a geir yn y bibl, o ddechreu Genesis hyd y 7 fers or, XI, benod o hono, ydynt i gid hebrew Eglur, fel y Tystiolaetha y llyfr a henwais or blaen; sef, An English Dictionary, by E. Coles. Ac os iw un o honynt yn hebrewaeg, rhaid ir lleill i gîd fôd yn hebrewaeg: o blegid, dros fwy na dwy fîl o flynyddoedd, sef o ddechreuad y bŷd, hyd adailadiad tŵr Bahelon, Yr holl ddai­ar ydoedd o un jaith, ac o un ymadrodd, Gen 11. 1. Ar jaith hono a Siaradodd duw ei hun, ar Arglwydd a ddywedodd wrth Gain mae Abel dy frawd ti. Gen. 4. 9. Ac a alwodd eu henwau hwynt Adda, ar y dŷddy crewyd hwynt. Gen. 5. 2.

Yr hyn a roddais ar lawr eusus, a eill wasanaethu i ddwyn ar ddalt i bôb dŷn naturiol, ac i wneuthyr iddo Goelio, nad iw 'r Gymraeg ddim llai, na dim gwaeth na changen neu bart or hebrewaeg: ac mae 'r hebrewaeg ydiw 'r jaith hynna, ar Jaith a Siaradodd Duw ei hun yn nechreuad y bŷd.

Yr holl Ieithoedd eraill ac sydd yn y bŷd heblaw 'r hebrew­aeg, nid ydynt ond ffrwyth neu doreth pechodau r bobl, fel y [Page] mae 'n dangos yn Gen. 11. 6, 7, 8. A dywedodd yr Arglwydd, wele y bobl yn un, ac un Iaith iddyn oll, ac dyma eu dechreuad hwynt ar weithio: ac yr awr hon did oes rwystr arnynt am ddim oll, ar a amcanant ei wneuthyr, deuwch descrynuwn a chymysgwn yno eu hiaith hwynt, fel na ddeallont Iaith eu gilidd. Felly yr Arglwydd a'i gwasgarodd hwynt oddiyno rhyd wyneb yr holl ddaiar: a pheidiasant ag adailadu y ddinas.

Onid iw'r Hebrewaeg, ar Gymraeg ond un Iaith, rhai a ryfeddant pa fôdd y daeth hi i gario dau henw, attebaf hynny fel hyn.

Yn agos i fll o flynyddoedd ar ôl ei Dduw gymysgu'r Ieith­oedd wrth dŵr babelon, y daeth Brutus ir ynys hon, ag ar ôl iddo ef farw: y deyrnas hon a ranwyd rhwng ei drî mâb ef: iw fab hynaf, Locrinus. Y rhoed y rhan fwyaf or deurnas, ag ai Galwed ar ôl ei henw ef Lloeger. Ag iw ail fâb ef Alban­actus y rhoed rhan arall or deyrnas, ag a alwed y rhan honno ar ol ei henw yntef Albanei, yr hon a elwir yr awr hon, Scotland. Ag ir Trydydd o feibion Brutus, Camber. Y rhoed y rhan arall or deyrnas, ag a Alwed y rhan hono ar ol ei henw ynef Camb­ria, ar iaith Camberaec: ar rhan hono a elwiry dydd heddiw Cymru, ar iaith a elwir Cymraeg: a hynny a gewch yn gyflawn­ach mewn llyfr saesnaeg a elwir, The history of Cambria, by Da­vid Powel, page 2. Ond hyn sy ddigon i ddwyn ar ddallt i chwi mae 'r dyna 'r amser cyntaf y Galwed ein hiaith ni Cymraeg, a diamme ei bôd yn iaith dros lawer cant o flynyddoedd cyn hynny dan ryw henw ai gilidd, ag yn ddimame dan henw heb­rewaeg oblegid ni wnaed yr un iaith newydd er pan Gym­ysgodd duw 'r Ieithoedd wrth dwr babelon, a hynny oedd ynghylch mîl o flynyddoedd cyn cael on hiaith ni ei glaw Camberaec, neu Cymraeg.

Bellach gan i chwi weled yn eglur mae 'r Gymraeg ydiw 'r iaith a ddewisodd yr holl alluow Dduw ar ddechreuad y bŷd, ag ai rhoes mewn Sancteiddrwydd iw Greaduriaid, yn ddig­onoldeb am gyflawn ymadrodd dros wyneb yr holl ddaear, ag a fase hyd ddiwedd y bŷd yn parhau fellu, onibae eu gamwe­ddau 'r bobl Gythruddy 'r Arglwydd i roddi Cymysg-iaith yn eu plith fel na ddealltent mo 'u Gilidd: ag am hynny y nêb a gyfeddo Dduw, na fydded Gywilyddus Ganddo arferu'r iaith [Page] a siaradoedd Duw ei hun: Pôb cymro a ddylau yn ddiwyd, geisio Iechydwriaeth ei enaid, drwy ddarllen, a gweddio yn ei iaith ei hun, a rhoddi mawr ddiolch ir Arglwydd ai ham­ddiffynodd iddo o ddechreuad y bŷd hyd y dydd heddiw. Ag ni ddylid mor bôd yn rhy awchus i ymborthiar Ieithoed eraill, yr hain ydynt ffrwyth neu doraeth camweddau pachaduriaid.

Etto i mae amriw o achosion eraill, a ddigalono 'r neb a gymerau arno wneuthyr Almanac: yn enwedig un o honynt ydiw anfodlondeb y bobl; pawb a ddysgwyliant gan sywed­ydd, ymlaenllaw hysbysrwydd am bôb peth a ddigwyddo, cyn gywired a phad fae ym hower dŷn lyfodraethu 'r bŷd wrth ei feddwl ai ewyllys ei hun: llawer o bethau a ddatguddiwd ymlaenllaw drwy fyfyrdod sywedyddiaeth, a llawer mwy a ellid eu datguddio, nag sydd gymwys a gweddiad iw printio. A mawr iw anfodlondeb y bobl ynghylch hanes newidiad y tywydd, a rhy anodd iw rhyngu bôd i bawb yn hynny, oblegyd aml y digwydd gwlâw yn y naill sîr, y pryd na bo dim yn y sîr nesaf atti: neu yn y naill blwyf heb ddim yn y plwyf arall. Ie weithief or naill du ir Tŷ y syrth gwlâw, heb ddim or tu arall, ag weithiau a digwydd, mellt, a thyranau, neu llych­au, a thrysau mawrion yn y naill fan, y pryd na weler ag na chlywer dim oddiwrthynt ddeugain o filldyroedd or fan honno. Nid eill sywedydd farnu ddim cyfarwyddach na dangos rueddiad naturiaeth y planedau: ond nid hynny a wasanaetha gan rai, oni bydd sywedydd cynddoethed a Duw ei hun, ni thâl ei glyfyddyd ef ddraen gan lawer-o-bobl. Ond at y rhai a fodlono ar y gwybodaeth sy 'n pethyn i ddŷn bydol, y gyrwyd hwn, oddiwrth.