PENNOD I. Ynghylch Ystóri. a pharthau 'r bŷd.

DYledus ini chwilio helynt y Ffydd ymbob oes ac ymhob gwlâd. Ymofyn yn awr am y dyddiau gynt a fuant o'th flaen di, Deut. 4.32, 33. o'r dydd y creawdd Duw ddyn ar y ddaiar, ac o'r naill gwir i'r nefo­edd hyd y cwrr arall i'r nefoedd, a glybu Pobl la­is Duw? Gofyn i'r oes gynt, Job. 8.3, 9.10. ac ymbaratôa i chwilio eu henafiaid hwynt (canys er doe'r ydym ni ac ni wyddom ddim) oni ddyscant hwy di? Ewch tros ynysoedd Chittim, a danfonwch i Cedar, Jer. 2.10. ac ystyriwch yn ddiwyd. Ac fal y gallem wybod pa fodd y gwasnaethodd pobl Dduw gynt, trefn­wyd iddynt fynegi hynny drwy air a scrifen, Psal. 78.2, 3. i'r cenedlaethau oedd i ddyfod Traethaf ddam­megion o'r cynfyd gan fynegi i'r oes a ddêl foliant yr Arglwydd, fel y gosodent eu gobaith ar Dduw heb angh [...]fio ei weithredoedd ef. Er mwyn hyn y Scrifennwyd y Scrythurau, ie ac yr oedd yr bèn Baganiaid yn Scrifennu ystoriau cywyr o'r pethau y ddigwyddent yn eu plith, Esth. 6.1.2. ac 10.1. ac oni buase hynny collaseu miloedd o bobl Dduw eu bywyd yn amser [...]ther: darllenwyd yn llyfr coffadwriae­thau [Page 2] hanession yr amseroedd, fel yr achubaseu Mordecai fywyd y Brenin Ahasferus, ac yr oedd yspysrwydd o fawredd Mordecai yn Scrifenne­dig yn llyfr Cronicl Brenhinoedd Media a Phersia. Ac fel y deallem ystóri yn well, rheidiol ini y styried Argraph y ddaiar yn ol y gorchymm­yn [...] chwilio pôb Cwrr o'r byd. Gwledydd Cyd­nabyddus y bŷd y ddosperthir yn bedwar o rannau, y rhai a elwir Asia, Affrica, Europa, ac America.

Yn Asia y creuwyd Adda ac Efa: y ganwyd Christ, ac y pregethodd ef. Ynd di y mae llawer o daleithiau, Megis Anatolia, a elwid gynt Asia leiaf, lle bu'r Saith eglwys y Scrifennodd Crist attynt wedi ei dderchafiad drwy law Joan. Datc. 2. a'r 3. Yn awr y Twrciaid Sy 'n ei llenwi. A Cilicia, dinas Paul, sef Tarsus, oedd y ma. A Bythinia, Pontus, Galatia. lle'r oedd Eglwys Gristnogol yn am­ser Paul. Cappadocia, Armenia, lle mae myny­ddoedd Ararat y gorphwysodd Arch Noah arnynt. Gen. 9. A Lycaonia, lle mae Derbe, a Lystra anwadal, y fynasei addoli 'r apostolion, ac we­di hynny goddefodd eu herlid hwy. Act. 14. Syria hefyd lle mae Tyrus, a Sidou, a Joppa, lle Cododd Petr Dorcas o farw i fyw. A Damas­cus, Act. 9. ac Antiochia, y alwodd y discyblion gyntaf yn Gristianogion. Act 11.26. A Phalestina, lle mae 'r môr marw yn yr hwn nis gall dim fyw gan ei Sawr pyglyd ef. Ynghylch y llyn Sawr­llyd hwn y tyfiff pren ag afalau arno, tèg yr olwg, ond Pan gwffyrdder â hwynt ânt yn vl y; yn y fan lle y mae 'r llyn hwnn y bu Sodo [...], a Gomorrah. a dinasordd eraill, ne [...] pec [...]dau [Page 3] dynnu arnynt ddialedd tanllyd, yma nid Llyn Llynclys, ond Llyncddinas. Rhannau Palestina yw.

1. Galilea, gogledd Israel, ynddi yr oedd Caparnaum a Nazareth Preswylfa Crist.

2. Samaria, rhwng Galilea a Judea: ynddi yr oedd Caesarea, lle 'r yswyd Herod gan [...]au. Wedi caethgludo 'r dêg llwyth, Act. 12. Assyriaid Cen­hedligy bresswyliodd yma, y rhai oeddent yn Cymmysgu crefydd yr Juddewon ag eulyna­ddoliaeth y Cenhedloedd.

3. Judea, yma y mae Hebron, a Mamre, a Bethlehem, tref ganedigaeth Crist, a Jerusalem Enwog lle y croeshoelwyd ef. Nid yw 'r wlad hon ond wyth ugain milltir o hŷd, a thrigain o lèd, etto rhyfeddol oedd lliaws ei thrigolion, a ffrwythlondeb ei thir, gan ddwyn Cynnyrch ar ei ganfed, tra yr oedd eglwys Dduw yn pre­swylio ynddi. Ond yn awr [...]id yw mor ffrwyth­lon, er Pan wrthododd hi yr efengyl, ac y daeth dan law 'r Twrc. Cyffinia ar y ddwyrain ran o'r môr Canoldir, ac ynghylch Canol y byd ydyw. Yma y Cododd ffynnon dwfr y bywyd sef yr efengyl, ac y ffrydio [...]d i bob ffordd dros y bŷd. Yn Arabia, Cymmydogaeth Palestina y rhoddes Duw y gyfraith hefyd i Israel, a bara o'r nef. ynteu cyfleus y gosodes ei bulpyd, fel y clyweu 'r bobloedd oddiamgylch am ddaioni a doethineb Duw! Yn y gwledydd y henwyd y mae Crefydd Mahomet, a'r Juddewaidd, a'r Gristnogaidd yn ol arfer y Groegiaid, gan gym­muno plant, ar ol eu bedyddio uwch ben tân, (fel y tybiant) mewn ufudd-dod ir gair, Sy'n dy­wedyd [Page 4] y bedyddia Crist a'r yspryd, ac â thân. ymattaliant hefyd oddiwrth fwydydd aflan dan yr hên destament. Math. 3. [...]1. Pan ymlygrodd Crist­nogaeth yn y dwyrain, ymgymmysgodd gan mwyaf a'r grefydd Juddewaidd, ond yn y Gor­llewin a'r un Baganaidd, Ladingaidd hefyd. Yn Asia y mae Assyria lle'r oedd Ninifeb, ac y ca­ethiwyd y dêg llwyth. A Mesopotamia, (iei Pa­dam Aram:) yn y wlâd hon yr oedd Paradwys. A Babilon, lle cymmyscwyd yr ieithoedd, ac y teyrnasodd Nebuchadonozor: A Phersia ai har­glwyddiaethau, y gyrhaeddif or môr mawr ar y dehau, hyd y môr Caspiaidd ar y gogledd. A Tartaria, y elwid gynt gwlâd Magog mab Ja­phet, wedi hynny Scythia, ymmerodraeth fawr wedi pum mil o filltyroedd o hŷd, a thair mil o lêd: yma y teyrnasodd Tamerlane, fflangell y Twrciaid; dyma fam dilyw o bobl, ac ali­wns, gogledd Asia yw. Crefydd Mahomet Sydd yn y teirnasoedd Mawrion hyn gan mwyaf. Cydnabyddant anfarwoldeb yr enaid. Mae rhai Christnogion gôgyfeiliornus yn eu plith, ac Juddewon hefyd. Ac India eheng, gy­foethog o aur Ophir, a thra hyfryd ei choed­ydd a'i maesydd. eulynaddoliaeth sydd ynddi, oddieithr lle mae'r Europeaid wedi adeiladu dinasoedd a chestyll hyd lan y môr tna 'r dwy­rain. A China, teirnas fawr, ynddi y mae di­nas Cwinsay o daith deuddydd o hŷd, dy­wed ei thrigolion fod ganddynt gelfyddyd Pre­intio, a gwneuthor gynnau o flaen Europa: am hynny fod ganddynt hwy ddau lygad, a chan yr Europeaid un, a bod eraill heb yr un, [Page 5] maent yn addoli delw ac iddi dri o bennau; mae ganddynt hefyd lûn gwraig lân a dyn bychan ar ei braich, yr hwn a aned iddi a hitheu yn forwyn; Cydnabyddant fod yr enaid yn anfar­wol. Ffrŵd yr efengyl a adawodd hyn o rŵd oi hol yn y gwledydd hynny. y mae ynysoedd enwog yn Asia, megis Japan a Javan, a'r Mo­lucciaid; ac amryw o honynt dan lywodraeth yr Hispeanwyr, a Phabyddiaeth yn gwreiddio ynddynt.

Yr ail rhan o'r bŷd yw Affrica, [...] a henwir fel­ly, am ei bod heb oerni; ynddi y mae Barba­ria, lle mae Tunis, yr oedd llawer o eglwy­sydd ac yscoldai têg yma gynt, ac Awstin yn Athro nodedig, a'r efengyl yn llwyddiannus. Crefydd Mahomet sy'n awr amlaf yna, a'r Twr­ciaid yn Caethiwo'r Cristnogion. Yr ûn môdd yw helynt Algiers, a Morocco, Numidia, Ly­bia. Poethgras yw eu tîr, am fod yr haul yn vni­on uwch eu Pennau. Ethiopia sydd yma, y gyfenwir felly am fod ei thrigolion yn dduon, [...] megis wedi llosci eu hwynebau. Dûg yr Eunuch Gristianogaeth i'r wlâd hon, Acts. 8. a gly­nant ynddi etto, yn enwedig yn ymmerodraeth yr Abassiniaid, neu Joan yr henuriad: dywe­dir fod Llyfrdy yn un o balasau yr ymme­rawdr hwn, a bod ynddo brophwydolieth Enoch, a Llyfrau eraill nid ydynt gennym ni. Mae 'r Christnogion hyn yn eu hail bedyddio eu hunain ar yr ystwyll bob blwyddyn: ni Phoerant ar ol Cymmuno, nes machludo 'r haul. En­waedant eu plant cyn eu bedyddio. Y mae yn y gwledydd hyn ddau auaf bob blwyddyn. [Page 6] Canys mae'r haul wrth symmud o gylch y de­hau attom ni i gylch y gogledd, ac yn ol Eil­waith, yn nessâu attynt, ac yn Cilio oddi­wrthynt ddwywaith bob blwyddyn, ond y mae eu gaiaf hwynt agos mor wresog ar bâf gyda ni Cydnabyddant Batriarch Alecsandria, Ysydd ddinas Enwog o'r Aipht; lle gwnaeth Ptolomeus Philadelphus Lyfrdy mawr ar ol ir Aiphtiaid ddychymmyg wneuthur papyr o hèsc Llydain. yn yr Aipht y mae Cair, dinas o wyth milltir ar ugain o hŷd. nid oes fawr law yno; Zech. 14.18. Ond yr Afon Nilus sydd ar dymho­rau yn llifo dros y wlâd iw gwrteithio. Nid yw Cyrph y trigolion yn bwrw cyscod yr hâf, gan fod yr haul yn union uwch eu pennau. Maent rai yn Gristnogol o'r un ffydd a'r A­bassiniaid, ond dan awdurdod y Twrciaid.

Y drydedd ran o'r bŷd yw Europa, ac yn awr yr odidoccaf o'r cwbl: gan ei bod yn boblog, yn ddysgedig, yn Gristnogol, yn gel­fyddgar. ynddi y mae Prydain a'i hynysoedd Perthynasol, sef Orcades, Hebrides, Manaw, Môn, Iwerddon. Trôdd y Gwyddyl yn Gristnogol yn y flwyddyn o oedran Crist, 335. A'r Hispaen, yn grŷf gyda Phabyddieth. A Fsrainc, lle cyn­hwysir crefydd y Protestaniaid. Perswylia rhai o'n cenedl ni mewn tal [...]ith o honi, sef Llydaw. Ar ystlys Ffrainc y mae arglwyddiaeth tywysog Safoy, yr hwn a ysglyfiodd y Protestaniaid du­wiol fel blaidd: A Genefa Mammaeth dda ir bûr grefydd, A Batasia Elwir Holland, a'r gwle­dydd cyssylltedig, y broffessant grefydd y Protestaniaid yn unig. Yn Europa hefyd y mae [Page 7] Germania, neu wlad yr Ellmyn, lle Cynnyddodd y wir grefydd yn ddirfawr er amser Luther, Rhan o honi yw Helfetia, ac o'r un grefydd er amser Zuinglius; ac Hungaria y gynnwys gre­fydd Mahomet a phabyddieth. A'r Ital enwog, lle mae Rhufain, gwladwriaeth Genoa a Fenice gadarn. Bu r' wlâd hon yn glodfawr am gre­fydd ac arglwyddiaeth gynt, ond wedi ymly­gru ymwanhychodd. Tua'r gogledd y mae Po­lonia, teyrnas gref, ynddi mae crefydd y Groegiaid, â'r Protestaniaid. A Denmarc, a Sweden, or unrhyw grefydd: dywedir fod yma bobl a alarant yn oer ar amserau, gan lefain Jeru, Jeru, Moscolon. tybir mae eppil yr Ju­ddewon ydynt, yn galaru am Jerusalem a Da­mascus drwy orchymmyn traddodiad. Yn ygw­ledydd hyn nid oes agos ddim dydd dros y tri­mis gauaf mewn mannau, ac onid ychydig nôs amser hâf. Tu ag yno y mae Muscofia, teyr­nas helaeth o dair mîl o filltyroedd o hŷd. derbyniodd y grefydd Gristnogol gan y Groegiaid yn y flwyddyn o oed Crist 942. Er nad unâ ag Eglwys Rufain, canys yn ei hi­aith ei hun yr addola Dduw, etto mae'n ôl go­elgrefyddol.

Yn nès at yr haul y mae Dacia. ynddi y Cyn­hwysir Transylfania, Moldafia, Walachia, Bul­garia, Bosnia, taleithiau dan awdurdod y Twrc. ond mae rhai Protestaniaid yn eu mysc. A Sclafonia neu Illyricum lle mae Croaetia, a Dal­matia; Pregethodd Paul o Jerusalem hyd y­ma, ac yn awr daliant y ffydd yr un sut a'r Groegiaid. A Groeg, ei rhannau yw Corinthus, [Page 6] [...] [Page 7] [...] [Page 8] Thessalia, Macedonia, Achaia, Thracia, lle mae Constantinopl, y adeiladodd Constantinus ein gwladwr ni a'r ystlys y môr Canoldir, ac yn awr prifddinas y Twrciaid yw. Plannodd yr Apostl Paul eglwysydd Cristnogol yn y gw­ledydd hyn, a Scrifennod amryw oi Episto­lau attynt. ond er diwedd dûg dialedd Duw y Twrciaid arnynt, etto am drêth maent yn cael rhydd-did i broffessu 'r grefydd Gristno­gol, a gwrthodant lygredigaeth y Ladingi­aid. Mae gan y Cristnogion sydd dan y Twrc bedwar patriarch parchedig (sef megis arch­escobion) i lywodraethu'r Eglwyfydd, Un yn Constantinopl, un yn Alecsandria, un yn Je­rusalem, ac un yn Antiochia, heb law gweini­dogion Cyffredin.

America y henwir yn bedwerydd ran o'r byd, ond tybir ei bod yn gymmaint ar tai'r e­raill, y tu arall i'r ddaiar y mae. Canys fel pel­len gron yw'r byd; pan fachludo'r haul arnom ni, tywynna ar America. bydd nôs yma tra fo hi dydd yno. Amlygwyd y wlâd hon i'r Eu­ropeaid ynghylch yr un amser ac yr adferwyd dysceidieth a chrefydd, Oedran Crist 1492. Cristopher Columbus wrth ddirnad fod yr haul yn tywy nnu y tû arall i'r ddaiar cyhyd ar tû yma, a wybu fod yno wledydd; am hynny wedi cael dwy long gan fren in Hispaen, an­turiodd hwylio hyd y môr mawr, oni ddaeth at ynys y alwodd ef Hispaniola. Nid eos ond cainc o for od oes ddim, rhwng America a Thartaria gogledd Asia. Oddiyno y tybir fyned pobl iw phreswylio hi gynt. Rhannau [Page 9] America yw Mecsico, lle mae Florida. er bod y gwledydd hyn eyn agosed at yr haul ac yw duon Affrica, etto gwynnion yw eu tri­golion. Yr hyn gyda rhai amgylchiadau eraill a barodd i R. Ben Israel dybied mae eppil y dèg Llwyth a aethant o Assyria drwy Tartaria i gy­fanneddu yno. Eulynaddolgar ydynt, ond cydnabyddant anfarwolder yr enaid. Atteba­sant Ferdinando Soto a oedd yn ceisio eu dyscu, nad oedd ei grefydd ef o Dduw, am fod ei di­lynwyr mor waedlyd Rhan arall yw Mecsico, nid adwaenir moi thersyn tua'r gogledd, gel­wir hi yn awr Hispaen newydd. Canys Hispae­niaid y ddugasant fyddinoedd, ac a laddasant chwe miliwn oi thrigolion ganedigol (y rhai oeddent noethion ac heb reolaeth a chymme­rasant-eu llè hwynt. Yn ninas Mecsico y mae eisteddle Rhaglaw brenin Hispaen, ac Arch­escob, ac yscoldai. A Jucutan, lle lladdwyd peth echryslon o'r trigolion gan yr Hispaeni­aid. Yr oedd yn y wlâd hon demlau têg cyn dyfod yr Hispainiaid yno. Arferent hefyd enwaediad, ac addolent groes, yr hon â ad­awsei gwr glân yno gynt er Coffadwriaeth, meddent: A Nicaracwa, lle mae mynydd yn bwrw tân allan o honaw. Mae 'r cyfryw beth mewn mannau eraill o America, a'r hên fyd hefyd, megis Aetna, a Fesufius, ond ni ddywedir fod Simnai cyn ddyfned i'r un, ac i'r mynydd hwn, gan fod y twll, o ba un y mae 'r tan yn dyfod allan, wedi deuddeg ugainllath o ddyfnder. Yn Cwifira y mae Prydâin Newydd, a ymroddodd i Sr Francis Drâc. Yn America [Page 10] y mae Firginia, a Lloegr Newydd, ac ynddynt drefydd, a rheolaeth, a'r efengyl yn llwy­ddiannus ymmysc y Saeson, a rhai o'r trigolion ganedigol hefyd. A ffrainc Newydd. Deheudir America yw Peru, lle mae taleithiau eheng oddiyno i fôr y dehau, a rhai pobl dduon, a llawer o aur, a pherlau, dan awdurdod yr Hi­spaeniaid y maent gan mwyaf, a gwnaeth dai­argrynfâu niwed mawr yn y gwledydd hyn er pan ddaethant yno. Mae Saeson yn preswylio yn amryw o ynysoedd America, sef Barbadoes, Bermudas, Jamaica. Crefydd naturiol yr Indi­aid hyn yw cydnabod fod Duw, a derchafant eu llygaid tua'r nef, aberthant, ac Arogldar­thant. Gwnaeth gwyr Mecsico ddelw o basteu, ac wedi ei dwyn megis mewn prosessiwn, rhanna­sant y crystyn rhwng y bobl, gan ddywedyd eu bod yn bwytta cnawd eu Duw, a hynny mewn môdd parchedig. Yr oedd gan wyr Peru dri delw i Dduw'r taranau, y rhai a alwent y tâd a'r mâb a'r brawd. Cyffessei 'r Tywysog ei be­chodau i'r haul, ac yna neidieu i ddwfr rhede­gog gan ddymuno ar yr afon ddwyn ei becho­dau ef ir môr iw boddi. Yngwlad Peru mae hi yn auaf, amser hâf yn ein gwledydd ni ymmysc y Barbariaid Truain hyn y gwnaeth yr Hispa­niaid Aceldama, ac y rhoddasant y groes i sefyll mewn Golgotha fwy na'r hon yn Jerusalem, a'r cwbl i ynnill aur, nid eneidiau, ac i droi 'r bobl yn gaethweision iw geibio ef.

Y mae gwlâd y welwyd ei chyrrau gan for­wyr, y elwir Magelanica, neu tîr y dehau an­ghydnabyddus, tybir ei bod yn-gymmaint ar [Page 11] cwbl y ddosparthwyd y tu hwnnw i'r ddaiar. Tebygol ei bod yn fawr iawn, gan fod yr haul yn troi yn ei chylch hi yn amser gauaf gyda ni: ac nad oes ond ychydig o'r byd sydd eusus gydnabyddus y tu hwnnw i'r haul.

PEN. II. Ynghylch y ffydd o ddechreuad y byd hyd blanniad Israel yngwlâd Canaan.

BEllach i ddyfod at yr amseroedd. Cyn seilio'r byd yr oedd yr Arglwydd Bendi­gedig yn rhagordeinio gwneuthur ei etholedi­gion yn fendigedig drwy Grist. megis y mae gwyr goludog yn dymuno cael plant i etife­ddu eu meddiannau, Ephes. 1.4. felly yr ewyllysiodd Duw greu dynion ac angylion i gyfrannu ei fawr ddaioni iddynt, ac i gymmeryd gwasanaeth y­sprydol oddiwrthynt; y Cyfryw y mae 'r Tâd yn eu ceisio iw addoli ef. Joan. 4.23 Am hynny gwnaeth ef Adda ac Efa mewn cyflwr hyfryd pûr, gorph ac enaid. Nid oedd rhaid iddynt wrth ddillad, canys nid oedd un golwg gwradwyddus arnynt cyn pechu. Yr oedd yr holl greaduriaid yn u­fudd i Adda, ac yn fwynaidd wrth eu gilidd; daeth y bleiddiaid a'r defaid atto ef yn gyttun i gymmeryd henwau: wedi pechu o Adda ac Efa, ni adawodd Duw hwynt un diwrnod heb hanes achubwr i ddirymmu pechod a Satan: Gen. 3.15. gan rag­fynegu y Caffau hâd y wraig yssigo pen y sarph. Gwelwn ynteu bregethu'r Efengyl er y dydd [Page 12] Cyntaf y bu dyn ar y ddaiar. A lladdwyd Crist drwy fwriad ac addewid Duw er dechreuad y byd. Datc. 13.8. Cymmododd Adda ac Efa a Duw drwy 'r cyfammod grasol hwn, cyn y dydd Sab­both, fel na phallei addoliad. Hîr oes Adda sydd yn dangos iddo fyw mewn ufudd-dod i Dduw, canys ni ddarllennir i'r un o'r annu­wiol fyw cyhyd ar Patriarchau Sanctaidd. Cy­frifir ef yn yr un llech res â rhai credadwy; Gen. 5.1. a dyscodd ei blant, Cain ac Abel, i addoli, ac aberthu: yr oedd yr aberthau y pryd hynny yn orchymmynnedig drwy air, wedi hynny drwy Scrifen yn amser Moses. Ac yn ar­wyddocâu yr haeddei 'r aberthwr ei lâdd a'i losci, ac yr aberthid Crist. Dûg Abel y pe­thau goreu y feddeu yn aberth i'r Arglwydd yn ewyllyscar, a chyffelybys ddyfod tân o'r nef i gyrchu ei roddion ef i fynu, Lev. 9.24. ac nid rhai Cain fel yr anfonod Duw dân i aberth Elias, ac y gwrthododd ebyrth y gau Brophwydi. typ oedd hyn o'r gwresogrwydd y rydd Duw yn ei wîr addolwyr i dderchafu gweddiau ysprydol tua'r nef, 1 Bren. 18.25.— ac mai trwy'r yspryd nefol yr offrymmeu Grist ei hun. Y mae cenfi­gen Cain yn ei yrru ef i lâdd ei unig frawd Abel dduwiol, am ei fod yn rhyngu bodd Duw yn well nag ef. Yr oedd erlidwyr Cyntaf, megis y rhai diweddaf, yn addoli y gwîr Dduw oddiallan. Wedi hynn yr oedd Ismael o'r un broffess ag Isaac, etto yn ei watwar ef. Ac Esau o'r un tâd a Jacob, etto yn ei gassâu ef. Escymmunodd Duw Gain afrywiog allan oi addoliad; Gen. 4.14. dyma ddechreuad rheolaeth eglwy­sig. [Page 13] Ar ol hyn rhoddes Duw fab duwiol arall i Adda, sef Seth, yr hwn y genhedlodd Enos rasol, ac felly dechreuodd gwir addolwyr Duw amlhâu, au galw eu hunain yn bobl yr argl­wydd a hâd Cain felltigedig yn feibion dynion. Gen. 4.26. A bu i rai duwiol fyw wedi ŵythcant, wedi na­wcant o flynyddoedd i glodfori Duw ynghyd. Os rhyfeddi fod einioes y tadau cyn y diluw cyhyd, ystyria eu bod yn lestri newydd ddy­fod o law 'r gwneuthurwr Perffaith. A bod eu hymborth yn iachus, sef dail a ffrwy­thau, o'r hyn yn awr y gwneir physygwri­aeth: ac yr oedd y ddaiar yn jevanc. A ben­dith doethineb yw hîr oes. Dihar. 3.16. Hefyd yr oedd eu hîr gymdeithas hwynt ynghyd, fel Cy­manfa ffyddlon o henurieid daionus, yn cadw purdeb gwirionedd ydoedd y pryd hynny heb ei scrifennu: ac yn fuddiol er amlhâu trigolion i'r byd, a gweision i Dduw.

Pan oedd y byd yn un cant ar bumtheg oed, ac i feibion Duw ymlygru gyda mer­ched dynion, anfonodd Duw ddiluw i foddi'r byd, gan achub Noah berffaith, yr hwn y fu chwe-chant o flynyddoedd cyn y diluw, ac a ofnodd pan rybuddiwyd ef am ddi­stryw 'r byd, gan ddarparu llong a'r dîr sych; er bod pobl diameu yn ei watwar ef-Noah ai feibion a adferodd y byd. Yn eppil ei fab ef Sem yr arhosodd y wir ffydd.

Llwyr ddifethwyd eppil Cain gan y diluw, [...]nd parhâodd eppil Seth yn Noah. Y cyf­ [...]mmod a wnaethai Duw ag Adda a adnew­yddwyd i Noah. Mewn amser tyfodd chwyn [Page 14] eulunaddoliaeth gyda hâd Cam, ond yr ydo­edd y wir ffydd yn hynach na hi agos o ddwy fil o flynyddoedd.

Byrrhawyd einioes dynion y naill hanner ar ol y diluw, a hanner arall ar ol cymmys­scu'r jeithoedd yn Babel. Gen. 11. Bu Sem fyw hyd amser Abraham ac Isaac, ynghylch pumcant o flynyddoedd ar ol y diluw. Ni bu Abraham fyw mor naw ugain mlynedd. Wrth rannu'r jeithioedd torrodd yr arglwydd gymundeb rhwng yr eulunaddolwyr a'u gi­lidd, a gwascarwyd hwynt hyd y byd. Mel­chisedec (yr hyn oi gyfiethu yw brennin Cyfiawnder) y fendithiodd Abraham, oedd Sem, fel y tybia r' dyscedig. Y Peth sydd scrifennedig a guttuna ag ef. Gen. 14.18. Hebr. 7.1. Yr oedd heb rieni na che­raint yn amser Abraham, Heb ddechreu dyddiau yn y byd newydd, na ddiwedd oes yn yr hên, yr oedd y rhai byrroes y pryd hynny yn tybied na byddei ef marw byth, wrth ei weled ef yn byw cyhyd. Hawdd oedd iddo ef fod yn frenin, canys tâd yr holl rai duwiol oedd ef. A dyle­dus oedd i Abraham gymmeryd ei fendith ef, canys offeiriad Duw oedd ef, ai hên-hendaid ynteu hefyd. Gwelodd Abraham ddyfodiad Crist yn y Cnawd, a llawenychodd. Darllen lyfr Genesis, Joan. 8.56. a rhyfeddi mor ufudd i orchymmyn Duw, ac mor hyderus ar addewidion Duw oedd Abraham, Isaac, a Jacob, a Joseph, yr hwn lyfr y gynwys ystori 2369 o flynyddoedd: Sef o ddechreuad y byd hyd farwolaeth Jo­seph.

Adnewyddwydy Cyfammod i Abraham, a [Page 15] rhag efangylwyd yr efengyl iddo, A'r cyfam­mod a wnawd ag ef a berthyn i fil o genhedlae­thau. Iddo ef y gorchymynnodd Duw yr En­waediad gyntaf, sef blingo ymaeth blaengroen y rhan ddirgel ir plent yn gwryw. Yr hyn oedd yn arwyddocâu y Sancteiddid hâd Abraham, Sef y genid Crist oi lwynau ef, yr hwn a dywall­tei ei waed dros ei bobl, ac y dylid torri y­maeth llygredigaeth trachwant. Deut. 10.16. Yn yr oes hon (tebygol) y bu Job yn enwog mewn Cre­fydd yngwlad Uz. ir amser hwn y perthyn hyd ei einioes ef. Canys bu fyw Saith vgain mlynedd ar ol ei brofi, ac o'r blaen yr oedd ganddo ferbion a merched. Ac ŵyr Abraham o Ceturah oedd ei gyfaill ef Bildad mab Suah. Gen. 25.2. Darfu ir pendefigion y ragddywedpwyd ym­ddwyn yn rasol mewn profedigaeth a goru­chafieth. Ac wedi hyn nid allodd toster yr Aiphtiaid ddiffodd Crefydd yr Israeliaid. Co­fiasant lw Joseph am symmud ei escyrn ef gyd á hwynt wrth ymadel a'r Aipht, diammeu nad anghofiasant mo'i ffydd ef. o'r amser y gwna­eth Duw yr Cyfammod ag Abraham, Exod. 13.19. hyd ddy­fodiad Israel o'r Aipht y bu 430 flyn. ynghylch oed y byd 2500 Gwell oedd gan Moses fod yn fab i Dduw nag yn ŵyr i Pharao, Exod. 12.41. Hebr. 11.27. dewisodd adfyd gyda phobl Dduw, o flaen hawddfyd gyda phechod. A hynny wedi iddo fyned yn fawr, pan oedd ynghanol ei oed ai gôf: gwell ynteu yw Cyssur ysprydol na digrifwch daia­rol. Yn awr ordeinwyd yr Oen pasc er coffa­dwrieth i Israel o'u gwarediad o'r Aipht, ac er yspysrwydd o Grist i ddyfod, 1 Cor. 5.7. am hynny gelwir [Page 16] ef yn oen i dynnu ymaeth bechodau. Joan. 1.29. 1 Cor. 10. [...]. drwy Ffydd yr aeth y bobl drwy 'r môr, lle bedydd­wyd hwynt, a phlant yn eu plith. a chan fod pobl Dduw wedi amlháu yn fwy na chwechanmil, ac wedi eu didoli ir anialwch oddiwrth eulyna­ddolwyr, a byrrhâu einioes dyn, yscrifennodd Duw ei gyfraith iddynt ar gerrig á'i fŷs ei hun; wedi iddo â lleferydd eglur ei hadrodd wrth y bobl o'r mynydd tanllyd. Exod. 20. Pan oedd yn rhoddi teyrnas iw bobl, rheidiol oedd iddo roddi cyfraith gyda hi, ie parodd iddynt gyfodi Colofnau maen wedi eu gwyngalchu, Deu. 27.3. a scri­fennu holl eiriau yr gyfraith arnyut yn nhir Canaan, Fel y galleu pawb eu darllen er mwyn eu cadw. Ac fel y byddei'r bobl hyspysach ar ewyllis eu Harglwydd, gosodwyd hi nid yn vnig ar lêchau, a Cholofnau, ac mewn llyfrau, ond ar ganiádau hefyd. Deut. 32. tybir na bu erioed yscrifen yn y byd cyn y pryd hyn. O'r blaen yr oedd y rhai pennaf o'r teuluoedd duwiol yn cael gweledigaethau Duw, ac yn dyscu i'r lleill yr hyn y fynegaser Duw iddynt hwy. A gela fi rhag Abraham medd yr Arglwydd: Gen. 18.17.— Canys mi a'i hadwaen ef y gorchymyn ef iw blant ac jw dylwyth ar ei ôl, gadw o honynt ffordd yr Argl­wydd.

Os gofynni pa fodd y gallei Moses wybod y pethau a ddigwyddasent er dechreuad y byd, ac sydd scrifennedig yn e [...] lyfr cyntaf ef?

Attebaf, y gallei ef wybod llawer drwy fy­negiad dynol o'r pethau a ddyscaseu 'r gen­hedlaeth honno gan Joseph, ac ynteu gan Ja­cob, ac ynte gan Isaac, ac yntef gan Abra­ham, ac yntef gan Sem, a Sem gan Noah, a No­ah [Page 17] gan Methuselah, ac ynteu gan Adda. A Chy­da hynny yr oedd Moses yn cael ymddiddan a'r Arglwydd wyneb yn wyneb, yr hwn y ddatcuddiodd iddo ef y pethau fuasent, Deut. 34 10. a Lla­wer o'r pethau a fyddent.

Wedi amser Moses yr oedd y drugareddfa a'r typau eraill yn pennodi at Grist. Y deg gorchymmyn a roddes Duw yn ei amser ef yw'r vnrhyw ac a ddyscasau 'r ffyddloniaid, ac a ddilynasent hefyd o'r blaen. Y gorchym­myn cyntaf sy'n peri cymeryd yr vn Duw ac oedd gan Adda, Noah, ac Abraham. A'r ail a bair gasau eulunnod, fel y gwnaeth Jacob pan gladdodd ef ddelwau Rachel. Dengis llŵon Abraham, ac Isaac, a Jacob mal yr oe­ddent yn perchi enw Duw, ac yn ei arfer ef yn vnic ar wirionedd pwysfawr. Yr oedd y Sabbath o'r dechreuad. Melldithwyd Canaan eisiau iw dâd ef anrhydeddu ei dâd yntef. Gen. 2.3. ac. 9.25 Gen. 26.11. yn amser Isaac a Juda cospid godineb â marwolaeth. Ni fynnai Abraham ddwyn dim oddiar Lot, na Jacob oddiar Laban. Enwog oeddent am eu gwirionedd, a choelid iw ha­ddewidion a'u hamodau Ni chwennychai A­braham ddim o'r eiddo brenhin Sodom, na Joseph wraig ei feistr.

Joshua gweinidog ac etifedd yspryd Moses a ddûg Israel i Canaan, Josh 24, ac a wnaeth gyfammod difrifol â hwynt, ar ufudhâu ir Arglwydd, a bwrw ymmaeth eulynnod.

PEN. III. Ynghylch y ffydd o amser Joshua hyd anedigaeth Christ.

O Farwolaeth Joshua byd amser Saul bu Is­rael heb fren [...]n, sef yspaid ynghylch 450 flynydd. Act 13.20 Yn y dyddiau hynny pan bechei 'r eglwys drwy gau addoliad a drwg foesau ga­dawei 'r Arglwydd i erlidwyr ei gorthrymmu, a phan ddiwygei ei ffyrdd cyfodei waredwyr iddi. Bu llwyddiant crefydd yn helaethach yn amser y brenin Dafydd, gwr wrth fôdd Duw; ai fâb Solomon, y ddewisodd ddoethineb ddu­wiol o flaen golud bydol. Ynghylch hyn y ty­bir i Frenhines Sh [...]ba ddwyn y wîr grefydd i Arabia ddedwydd, i Brenh. io i. Ond wedi bynny ymlygrodd Israel fwyfwy, nes i Dduw ddigio wrthynt, a Chyfodi brenin Assyria i gaechiwo y dèg llwyth, a brenin Babilon i ga­ethiwo 'r ddau eraill, gan losci Jerusalem a'r Deml. 2 Brenh. 22.15. 2 Cron. 28.24. Bu'r Scrythur a'r grefydd yn brin yn nechreu teyrnasiad Josiah, ac Ahaz, yr hwn y gaeodd y deml, hynny a barodd fawr gystudd.

O amser Solomon hyd gaethiwed Babilon y bu 438. fly. oed y b [...]d 3440. ond argyhoe­ddodd y grefydd ei herlidwyr, canys y pryd hyn Cyhoeddodd Nebuchodonozor iw holl daleithiau mae Duw 'r Israeliaid oedd y gwir Dduw, gan ei fawrygu ef am wneuthur gwr­thiau dros ei bobl yn eu Cyfyngder. Dan. 3.28. or 4.1. Medd ef, bendigedig yw Duw Sadrach, Mesach ac Abed­nego, yr hwn a anfonodd ei Angel, ac a waredodd ei w [...]ision a ymddiriedasant yndd [...] Ond am ir [Page 19] Caldeaid attal y gwirionedd mewn anghyfi­awnder, a chystuddio Israel ddeng mlynedd a thrugain, dymchwelodd Duw eu ymmerodra­eth hwynt, gan ei rhoddi ir Persiaid. Y rhai a hyfforddiasant yr Juddewon i ddychwelyd, ac i ailadeiladu yr deml a Jerusalem, ac a gyd­nabuasant he [...]yd fawrhydi y gwir Dduw. Den­gis llyfr Ezra helynt y ffydd dros 146 flyn. ar ol dychweliad Israel o Babilon. Y prophwyd olaf ar ol ailadeiladu 'r deml oedd Malachi: ac yn gymaint ac nad oedd un prophwyd i gyfodi ar ei ol ef rai cant oedd o flyn nes dyfodiad Joan fedyddiwr, Mal. 4.4. mae'n gadel siarse arnynt am ddyfal ddyscu cyfraith Moses. Oed y byd 3608, Pan oedd Alecsander brenin Macedonia, yn orchestol yn gorchfygu cadernid Persia, daeth tua Jerusalem yn ddiclon, am i Jadduah yr Archoffeiriad ommedd ei gynorthwyo ef yn erbyn brenin Persia, ir hwn yr oedd Jaddu­ah yn rhwymedig drwy lŵ. A thra yr oedd y ddinas dan ei dychryn yn ymprydio, ac yn gweddio Duw, cafodd yr Archoffeiriad gyn­gor mewn breuddwyd i agor pyrth y ddinas, ac i fyned allan ai frodyr gyd ag ef yn eu gwi­scoedd offeiriadol i wyneb y fyddyn lidiog. Ar hyn rhedodd Alecsander i gyfarfod yr Ar­choffeiriad, ac ai cyfarchodd ef yn ostynge­dig, a gorchymmynnodd iw gapteniaid na wna­ent niwed iddynt: gan ddywedyd i Dduw yn y Cyfryw debygolieth ymddangos iddo ef. ac addaw rhwydd hynt iw daith ef. Wedi hynny dangosodd Jadduah iddo ef brophwydolieth Daniel, yn Crybwyll am fuddugoliaeth iddo ef, yr hyn a annogo [...]d Alecsander i adel ir Judde­won [Page 20] rydd-did eu crefydd. Ar ol hyn myn­nodd Ptolemeus Philadelphus brenin yr Aipht ddeuddeg a thrugain o ddyscawdwyr yr Judd­ewon i gyfieithu yr hèn destament o'r Hebrae­aeg ir Groeg. O edy byd 3700. Ond prifiodd eraill o'r brenhi­noedd Groegaidd yn erlidwyr chwerwon yn erbyn y wîr grefydd. Ceisiodd vn o honynt ddyfod ir deml ir fan Sanctaidd Sancteiddiolaf iw halogi a'r gau aberthau. Ond wrth weddi Si­mon yr Archofferiad, trawodd Duw ef â gw­endid, fel nad allodd Symmud. Ac wedi my­ned yn wŷch, pennododd ddiwrnod i lâdd yr Juddewon; ond tynnodd Duw ei goffadwrieth ef ymaeth ar y dydd hwnnw: ac wedi hynny darfu i ddau angel ei ddychrynu ef a'i fyddyn oddiwrth Jerusalem. Yn amser Antiochus Epi­phanes gwelwyd byddinoedd yn yr awyr vwch­ben Jerusalem, y pryd y ceisiodd ef yscubo alian o'r byd enw yr Juddewon a'u crefydd. Ac wedi iddo wneuthur creulondeb fawr, tra­wodd Duw ef â dolur gwaedlyd oni bu ef farw. Er na bu vn prophwyd yn Israel o amser Ma­lachi hyd Joan fedyddiwr, dros well na thry­chant o flynyddoedd, etto glynodd yr Judde­won yn gefnog yn eu crefydd y dyddiau hyn­ny. Dengis llyfrau 'r Apocrypha helynt yr amseroedd hyn, y rhai er nad ydynt iw Cyfrif fel yr scrythurau Sanctaidd, oblegyd nad ydynt ymhob peth yn Cyttuno â bwynt, nag wedi eu scrifennu yn Hebraeg, na'u derbyn gan yr Ju­ddewon, etto haeddant barch ystorian dynol, duwiol.

Oedy byd 3903.Bu rhyfel rhwng dau fr [...]wd am frenhinieth Jerusalem; Cyrchodd y blai [...] oedd yn gwar­chae [Page 21] ar y ddinas vn Onias gwr duwiol (yr hwn drwy weddi y barasei law ar sychter mawr) i weddio drostynt ar iddynt gael y f [...] ­ddugolieth, a gweddiodd yntef y ge [...]riau hyn; Arglwydd gan fod y naill blaid yn bobl iti, a'r blaid arall felly, ac yn offeiriaid hefyd, na wran­do ar weddiau y naill yn erbyn y llall: ar hynny llabyddiasant ef. Ar ŵyl y pâsc gommeddodd y gwarchaewyr ebyrth am eu harian ir lleill yn y ddinas, yr hyn a annogodd Dduw i anfon tymmhestl i anrheithio ffrwyth y ddaiar, oni chymellodd newyn y gwarchaewyr hynny i y­madel. Ar fyrder daeth Pompeius gadarn i dor­ri'r ymrysson, ac a ddarostyngodd y frenhini­nieth dan y Rhufeiniaid, wedi i'r Juddewon o'r blaen ddioddef llawer o doster y Groegi­aid. Wedi ir gorescynwr hwn wneuthur Ce­lanedd yn Jerusalem, trôdd ir deml; a lladdodd yno ddeuddeg mil; er hynny ni pheidieu 'r o­ffeiriaid yn y Cyfamser er maint oedd y dychr­yn â chyflawni swyddau 'r diwrnod, Canys ympryd oedd ymattaliodd Pompeius rhag yspe­ilio 'r deml o'i thryssor o ran parch ir llé. ond wedi hynny daeth Crassus awyddus, ac a yscu­bodd ymmaeth ei golud, a chwympodd dia­ledd Duw ef drwy ddwylaw 'r Parthiaid, y rhai mewn dirmyg a lanwasant ei Safn ef ag aur. Gwnaeth y Rhufeiniaid vn Herod (Edomiad o'r naill du) yn frenin yr Juddewon. Yn amser yr Herod yma y bu daiargryn mawr yn Judea y laddodd ddengmil o bobl, heb law anifeiliaid lawer, ac y bu erlid mawr ar yr Juddewon, 3930. am dynnu i lawr lûn eryr (Lluman y Rhufaini­aid,) a osodaseu ef ar ddrws y deml.

PEN. IV. Dyfodiad Christ. Cyhoeddiad ei Efengyl ef hyd amser Traianus.

YN y flwyddyn olaf o deyrnasiad Herod y ganwyd Crist, Oed y byd tai [...] mil, naw cant, a thrigain a thair. Ar bynny brawychodd Herod, ac a laddodd blant Bethlehem ar hy­der llâdd Crist yn ei grûd, ond bu ef ei hun farw yn y man gwedi. Er bod yr [...]glwys yn ogoelgrefyd [...]ol y pryd hyn, etto darllennwn yn yr efengil am amryw rai duwiol, megis Si­meon, a Zacharias, ac Elizabeth, ac eraill. Yn y bumthegfed flwyddyn o oedran Crist pan oedd Augustus Caesar ymmerawdr gorfodawg Rhu­fain yn rhifo ei filwyr, torrodd taran ddychryn­llyd uwch eu Pennau, a dileuodd C, y lly­thyren gyntaf o henw Caesar, teb [...]g lle yr o­edd ei lûn a'r henw wedi eu hargraphu ar go­lofn. Canys yr oedd vn arall i lywydraethu ywch ei law ef. Ynghylch Pedair ar ddèg ar hugain oi oedran y croeshoeliwyd Crist drwy ddymunniad ei wladwyr; daeth diflanniad ar yr holl Swyddogion a' [...] Condemniasant ef. Ymlidiodd ymmerodr Rhufain Pilat ymmaeth, am iddo gadw 'r tryssor Cyhoeddus iddo ei hun. Ac wedi i'r Juddewon gael pumtheg mly­nedd go heddychol i glywed yr efengil gan yr apostolion i edrych a edifarhaent, a nhwy thau gan mwyaf yn Caledu eu calonau, amlhâodd eu helbulon ar bob trô, nes i'r Rhufeiniaid gwbl ddinystro Jerusalem a'r deml, au gyrru [Page 23] ymmaith o'u gwlâd, wedi llâdd a honynt vn cant a'r ddêg o filoedd, a gwerthu o honynt ddég cant a Phedwar ugain o filoedd i gaethi­wed. Oed. Crist 72. A digwyddodd iddynt yn ôl eu styfnigr­wydd, pan lefasant yn erbyn Crist, bydded ei waed ef arnom ni, a'n Plant. Ac o herwydd iddynt ddewis Caesar o flaen Crist, cawsant ddigon o Caesar, canys Cymmellid hwynt i addoli ei lûn ef, ac erlidwyd hwynt am wr [...]hod hynny. Cyn eu dinystr llifeiriol, Safodd Seren un ffurf â chleddyf uwch ben y ddinas, ac y­magorodd un o ddryssau mawr y deml o hono ei hun, er ei fod o brês, ac arno farrau heirn. A chlybwyd llais yn yr awyr yn peri ir Christ­nogion fyn-d ymmaeth i Pella. Yma Cymmerth fwgythion Crist afael arnynt. Efe dan wylo a rybuddiodd Jerusalem y gwnau ei gelynion hi yn gydwastad a'r llawr, a'i phlant o'i mewn, Luc. 19.41.44. o herwydd nad adnabu amser ei hymweliad Och gwelwn ac ofnwn Mae Duw yn rhygryf i'r gwrthnyssiccaf o ddynion. Taflodd gowri yr hèn fŷd i fod yn furgynnod ar y ddaiar, bwri­odd Pharao a'r Aiphtiaid i byscod y môr côch, Herod i'r llaù, a Jezabel ir cŵn.

Er ir Juddewon wrthod trugaredd yr efen­gil, mynnodd Crist weled o lafur ei enaid ym­mhlith y cenhedloedd. Canys drwy bregethiad yr apostolion, (y gawsant ddawn rhyfeddol i fynegi'r iechydwriaeth i bob cenedl lle delent yn ei hiaith ei hun) mewn amser bychan llan­wyd pob teyrnas gan Gristnogion, fel aneirif yscuboriau ag ŷd mewn ychydig-wythnôsau y cynhaiaf. Gwelodd rhaglunieth Duw yn dda raglyfnu peth ar y bŷd drwy philosophyddieth [Page 24] y Groegiaid, a rheoleth foesawl y Rhufeini­aid, ac yno hauodd yr efengil. A hynny yn llawnder yr amseroedd, pan oedd y bŷd am­lach o bobl nag y buasei e'r ioed o'r blaen. Pregethodd Thomas yr Apostol ir Parthiaid, Mediaid, a'r Persiaid, ac er diwedd lladdwyd ef â phiccell. Efangylodd Simon Zelotes yn A­ffrica, a chroes hoelwyd ef. Llafuriodd Bartho­lomeus ymmysc yr Indiaid, a blingwyd ef. An­dreas a bregethodd ir Scythiaid, a chroeshoel­wyd ef, a Mathew ir Juddewon, ac a labydd­wyd, Peder ir Juddewon ar wascar, ac yn eu gwlâd▪ Philip ir Phrygiaid, a chroeshoelwyd ef. Daeth Paul tua'r Gorllewyn, sef i wlâd Groeg a'r Ital, a'r Hispaen: a dywedir i rai oi gym­deithion ef bregethu yn Ffrainc, ac oddiyno anfon Joseph o Arimathea i blannu yr efengyl yn Prydain. Wedi i Paul gymeryd poen ryfe­ddol i hyfforddi yr efengil, torrwyd ei ben ef yn Rhufain. Merthyrwyd Pedr hefyd. Efan­gylodd Thaddeus yn Edessa, lle r'iachâodd ef Agbarus y brenin, yr hwn a anfônas [...]i am Grist i ddyfod atto ef, wrth glywed sôn am ei wrthi­au ef, ac addawsei Christ anfon un o'i ddyscy­blion atto ef ar ol ei dderchafiad. Cynygiodd Agbarus aur i Thad [...]eus am ei gymwynas, ond gwrthododd yr Efangylwr y rhôdd, gan ddywedyd, Iddo ef adel yr eiddo [...]i hun, a pheth y wnai ef ag eiddo arall.

Dyfodiad Christ yn y cnawd a gyflawnodd yr hyn a addawsei Duw, ac a ddisgwiliasei 'r hŷd am y Messiah, yr hwn oedd ddymuniud pôb cenedl. Rhagfynegodd prophwydi yr Judde­won, a phrydyddion y cenhedloedd am dano [Page 25] ef, mal y gwelir yn yr scrythyrau, a scrifenna­dau 'r Siblau. A chynted ac y ganwyd ef, ca­fodd bugeiliaid Bethlehem, a doethion y dwy­rain, sef Juddewon a chenhedloedd rybudd iw groeshawu ef i'r bŷd. Addawsai Duw i Abra­ham y bendithid yr holl genhedloedd yn ei hâd ef. yn amser Dafydd Cafwyd yspysrwydd am dano ef yn y Psal. 110.1. Dywedodd yr Argl­wydd wrth fy Arglwydd, eistedd ar fy neheulaw, hyd oni osodwyf dy elynion yn faingc i'th draed. Lle'r amlygir y derchafiad y gafai 'r Mâb gan y Tâd wedi gorphen yr hyn oedd o' [...] waith offeiriadol iw wneuthur ar y ddaiar. Adrodd­wyd ei ddyndod, a'i enedigaeth ef yn amser Hezeciah. Mai o Bethlehem y deuei allan vn i fod yn llywydd yn Israel: Mic. 5.2. yr hwn yr oedd ei fyne­diad allan o'r dechreuad, er dyddiau tragwydd­oldeb. Rhagfynegwyd ei ddioddefiadau ef gan Esay. Pen. 53. a Thywalltiad yr yspryd ar bôb Cnawd gan Joel. Pen. 2 Oherwydd hyn yr oedd y duwiol yn disgwil am dano ef yn yr amser y daeth ef; mal y gwelir wrth Simeon, a Zacha­rias. Je y Samariaid, y rhai nid oedd gandd­ynt ond crefydd gymmysc, Joan. 4.25. a wyddent fod y Messias yn dyfod, yr hwn a elwir Christ.

Cyn myned ymhellach yn ystori 'r testa­ment newydd, y styriwn fod y wîr grefydd dros ddwy fil a hanner o flynyddoedd, sef er de­chreuad y bŷd hyd Moses, yn siml, ac yn bla­en, heb fawr ddefodau corphorol mewn bwy­dydd na gwiscoedd, nag amseroedd, na llêodd, heb law'r aberthau, a'r enwaediad yn amser Abraham. Wedi hynny o amser Moses hyd dderchafiad Christ dros ynghylch pumtheg [Page 26] Cant o flynyddoedd, bu rhifedi mawr o ffigu­rau a defodau gweledig i arwyddo Swyddau Crist, a phan ddae [...]h Crist ei hun yn y cnawd, a chyflawni 'r peth yr oedd y rheini yn ei rag­fynegi, dioscodd crefydd y cyscodau hynny, gan ddychwelyd i'r simlrwydd dechreuol mewn modd trâ ysprydol. Ond yr un oedd Sylwedd crefydd ymhob oes dan yr hên de­stament, a'r newydd, (gwèl yr 11 pennod at yr Hebr.) gan weithio yr un grasau ynghalonau 'r ffyddloniaid cyntaf a'r diweddaraf. Gwell oedd gan rai duwiol yr hèn destament Dduw na'u bywyd, Dan. 3.17, 18. Cymerent eu bwrw i ffwrn o dân poeth, yn hytrach nag yr addolent Eulun yn lle'r Arglwydd byw. ac [...]elly yr oedd gan Sainct y Testament newydd: Parod oedd Paul nid iw rwymo yn unig ond i farw hefyd er mwyn enw yr Arglw [...]dd Jesu. Act 21.13 Yr un moddion grâs arferent, sef cynghori, myfyrio, a gweddio. Y­madroddion Job a gyfodent i fynu yr hwn oedd yn syrthio. Job. 4.4. A dywed yr angel wrth Cornelius, an­fon am Petr, Act. 11.14. yr hwn a lefara eiriau wrthit, trwy y rhai i'th iacheir di, a'th holl dŷ Yn amser y Psalmydd yr ydoedd y gwynfydedig yn myfy­rio ynghyfraith Dduw ddydd a nôs. Psal. 1.2. A gorchym­ynwyd i Timotheus, 1. Tim. 4.15. Lynu wrth ddarllein, a myfyrio ar y pethau hynny. Nerthol oedd gwe­ddiau pobl dda ym mhob oes, fel y gwelir yn Moses ac Elias; Jag. 5 15. ac medd Jago, llawer addichon tae [...] weddi y cyf [...]aw [...].

Yr vnrhyw orchymmynion moesawl y sydd yn yr scrythurau Cyntaf a'r diweddaf. Rhaid ydoedd i Israel gynt megis y rhaid i'r Chri­stianogion yn awr wneuthur da am ddrwg, [Page 27] a cheisio lleshau eu gelynion, gan ddychwelyd iddynt eu heidionnau a elent a'r gyfrgoll, Exod. 23.4.5. a Chynnorthwyo eu assynnod llwythog hwynt. Rhaid ydoedd iddynt beidio â thwyll, ac â lle­drad, a bwytta eu bara drwy lafur, a chwŷs. Y gorchymmynion Moesawl ydynt gopiau o'r sancteiddrwydd a'r cyfiawnder ysydd yn Nuw, ac a ddarlunia ef ar eneidiau dynion: a chan fod ei ddaioni ef yn anghyfnewidiol, y mae ei gyfraith ef felly hefyd. Er dywedyd o'r Apostol nad yw enwaediad na dienwaediad ddim, etto ni ddywed nad yw sanctaidd addoliad, ac eulunaddoliaeth, gonestrwydd a lledrad ddim, eithr annogiff bawb i gadw gorchymmynion Duw.

Yr un dedwyddwch yr oedd y grasol bob am­ser yn ei geisio, Sef gogoniant tragwyddol. Job. 19.25, 26. Gwyddai Job fod ei Brynwr yn fyw, ac y safai yn y diwedd ar y ddauar, ac er i bryfed ddi­fetha ei gorph ef, y cafai ef weled Duw yn ei gnawd. Ac yr oedd y Cristianogion custu­ddiedig yn cymmeryd eu yspeilio am y pethau oedd ganddynt yn llawen, Heb. 10.34. gan wybod fod gen­ddynt olud gwell yn y nefoedd. Drwy r'un Cyfryngwr yr oeddent yn cael trugaredd Dduw. Dywed yr Apostol Paul ir Corin­thiaid yn ei amser ef, ac ir Israeliaid yn y diffaethwch yn amser Moses fwytta o'r un bwyd ysprydol, 1 Cor. 10.4. ac yfed o'r un ddiod ysprydol o'r graig ysprydol, a'r graig oedd Grist. A'r un anwyldra a amlygodd Duw tuag at y bobl dduwiol dan y Testament hên a'r newydd; gan obrwyo eu ymgeleddwyr hwy, Gen. 39.5. Math. 10.42. bendithiodd dy Potyphar er mwyn Ioseph, a Chefir gwobr am [Page 28] roddi phiolaid o ddwfr i un o ddyscyblion Crist: a chystuddio eu cystuddwyr hwy, Exod. 8.1. Act. 12.1, 2, 23. Josh. 5.13, 14. megis Pharao, A Herod. ymddangosodd Crist yn weledig dan yr hên destament, a chyflawnodd waith pry­nedigaeth yn nechreuad y newydd. yn Siccr y mae trugaredd Dduw wedi amlhau yn fwy tuag at y bŷd yngweinidogaeth y testament newydd; am hynny y llawenychodd Simeon, ac y mae Crist yn dywedyd fod llygaid ei ddy­scyblion ef yn wynfydedig am weled y pethau yr oeddent yn eu gweled, Luc. 2.29. Luc. 10.23, 24. o herwydd i lawer o Bro­phwydi ewyllysio eu gweled ac nis gwelsant. Canys y mae'r efengil yn Eglurach. Yr oedd y testament newydd wedi ei orchguddio yn yr hên, yn awr y mae'r hên wedi ei ddat­cuddio yn y newydd, ac fel yr haul yn A­ffrica yn rhoddi goleuni heb gysgod. Ac aberthwyd yn awr nid geifr a lloi, either Crist ei hun, Heb. 9.12. gan gael ini dragwyddol ryddhâd. He­fyd nid oedd gynt ond ymbell deulu yn cael hyspysrwydd o'r grefydd: ac wedi amser Moses nid oedd ond un genedl yn cael ei galw yn oestadol, a'r rhan fwyaf o honno yn wrthodedig eisieu ufuddhâu: tra yr oedd agos yr holl genhedloedd eraill cyn amled a thywod y môr yngwaelod anghredinieth a chollediga­eth. Ono gorchymmynwyd i'r apostolion gyn­nig Cymmod a grâs i bob cenedl dan haul, fel y ganwyd plant ysprydol i Grist megis y gwlith o grôth y wawr, Psa. 110.3. A'r gwledydd y fuasent mewn tywyllwch er dechreuad y bŷd a welsant oleuni'r bywyd.

Ar hyn llidiod y Cythrael y ddirfawr am golli ei ddeiliaid, a chynhyrfodd ymmerodron [Page 29] Paganaidd Rhufain i erlid y Cristianogion yn filain. O fewn y trychant blynyddoedd Cyntaf ar ol ganedigaeth Crist y bu dêg o erlidigae­thau trymion.

Y cyntaf o honynt y digwyddodd yn nheyr­nasiad Nero. Oed. Cr. 67 Yr hwn a wnaeth iro Cyrph y Cristianogion â gwêr ac â phyg, iw llosci'r nôs i oleuo heolydd Rhufain. Wedi hyn of­nodd Domitianus deyrnas Crist, a lladdodd ei geraint ef, a gyrrodd Joan i Bathmos. Ond pan ddeallodd ef mai ysprydol ac angy­laidd oedd teyrnas yr Jesu, attaliodd ei greu­londeb.

PEN. V. Yr Erlid dan Trajanus, Hadrianus a Ferus ym­merodron Rhufain, pryd y merthyrwyd Ignatius, Polycarpus, Justin, ac eraill.

AR ol hyn gorchymmynodd Trajanus lâdd llawer mîl o'r Cristianogion. Oed. Cr. 100. Darfu i Ignatius Pregethwr duwiol ei argyhoeddi ef oi eulunaddolieth, a merthyrwyd ef am ei dystiolaeth: A thra'r oeddid yn ei drosgl­wyddo ef o Antiochia i Rufain, anfonodd lythr o'i flaen at y Christianogion o'r ddinas ymmerodrawl honno i ddymuno arnynt na cheisient rwystro ei ferthyrdod ef. Cyfi­eithais hyn o hono o'r Groeg a'r ladin, mal y dirnedech ei yspryd ef wrth ei ei­riau.

Wedi fy rhwymo yn Ghrist Jesu yr ydwyf yn gobeithio [...]el eich cyfarch chwi, os bernit fi yn deilwng i ddyfod i'r pen. Dechreuwyd yn dda os caf râs i gyrhaeddyd gafael ar fy rhan yn ddirwystr. Canys yr wyf yn ofni eich caredigrwydd chwi, rhag iddi wneuthur imi niwed. Ni fynnwn i chwi ryngu bodd dynion ond Duw, megis yr ydych yn gwneuthur. Os tewch chwi â sôn yn fyng­hylch i gwneir fi yn eiddo Duw: eithr os hoffwch chwif y nghnawd i, rhaid i mi redeg drachefn. Ond gweithiwch chwi yn hytrach fel i'm haberther i Dduw, gan fod yr allor yn barod. Fal y canoch i'r Tâd yn Ghrist Jesu, am fod yn wiw ganddo beri i Escob o byria yn y môdd hwn ddyfod i'r gorllewin wedi ei gyrchu o'r dwyrain, i fod yn dŷst o'i ddioddefiadau ef; ac i fachludo oddiwrth ŷ bŷd at Dduw, fal y cyfodwyf ynddo ef. Gwe­ddiwch drosofi ar fynghael yn Gristion, ac nid yn vnig fy ngalw felly.

Gadewch i mi fod yn fwyd i bwystfilod rhei­pus, drwy y rhai y caffwyf ddyfod at Dduw. ŷd Duw ydwyfi, melir fi yn nannedd bwystfi­lod fal i'm caffer yn fara pur i Dduw. Je yn hytrach llithiwch y bwystfilod fel y byddont yn fêdd i mi, ac na weddillont ddim o'm Corph i, rhag i neb gael poen oddiwrthifi wedi fy huno. Byddaf yn wîr ddiscybl i Grist pryd na welo 'r bŷd mo'm Corph i.

O Syria hyd Rufain ar dîr ac ar fôr yr ydwyf yn ymlad'd â bwystfilod ddydd a nôs, yn rhw­ym wrth ddeg o lewpardiaid, sef y milwyr a'm gwiliant, y rhai sydd waether gwneuthur [Page 31] iddynt gymwynas. O na chawn i fwynhau 'r bwystfilod a baratowyd imi, y rhai a chweny­chwn i eu cael yn gyflym, y rhai a lithia fi i'm traflyngcu i yn fuan, ac nad arbedont fi, me­gis yr ofnesant rai eraill, mi af cymmellaf hwynt onis gwnant yn rhwydd. Cŷd-synniwch a mi, gwn beth sydd dda ar sy llês: yn awr yr wyf yn dechreu bôd yn ddyscybl, prŷd nad wyf yn chwenych dim gweledig nac anweledig fal y mwynhawyf Grist. Deled i'm herbyn y tân, a'r Groes, ac ymgyrch bwystfilod, drylliadau fy escyrn, tortiadau fy aelodau, dattodiad fy holl gorph, am y caffwyf yr Jesu. Gwell i mi farw dros Jesu Grist na rheoli hyd eithafoedd y ddaiar. Canys pa lês i ddyn ynnill yr holl fŷd, a cholli ei enaid? O frodyr na rwystrwch i mi fyw. Goddefwch i mi debygu i Grist fy Nuw mewn dioddefaint. Tywysog y bŷd hwna gais fy nghi­pio, a llygru y meddwl sydd gennif tuag at Dduw, na bydded i'r vn o honoch chwi ei gy­northwyo ef, eithr yn hytrach byddwch gyn­northwywyr i mi na lefarwch am Grist dan dy­bio'r bŷd yn well. Yn fyw yr wyf yn yscrifen­nu attoch mewn mawr-serch i farw. Croeshoel­wyd fy serch i, ac nid oes ynofi neb ryw dân yn chwennych defnydd-wydd bydol, eithr dwfr bywiol yn tarddu ynof, ac yn dywedyd ynofi tyred at y Tâd. Nid wyf yn ymhyfrydu mewn ymborth llygredig, na digrifwch y by­wyd hwn. Ewyllysio yr wyfi fara Duw, bara 'r bywyd, yr hwn yw cnawd Christ, Mab Duw, a wnawd yn yr amseroedd diweddaf o hâd Dafydd, ac Abraham, a'i waed ef yr wyf yn ei chwenych yn ddiod, yr hwn yw bywyd [Page 32] tragwyddol▪ yn eich gweddiau cofiwch yr egl­wys yn Syria y sydd a'r Arglwydd yn fugail iddi yn fy llê i.

Yscrifennodd un oi raglawiaid at yr Emerodr, na redrei ef gael gwybodaeth o ddim drwg ar y Cristianogion, er iddo eu Cospi au holi yn fanwl, onid eu bod yn ymgyfarfod cyn y dydd i ganu hymnau i Grist, ac i gydfwytta, au bôd yn ymwneuthur a'u gilidd i ymwrthod â lla­drad, llofrudd [...]eth, a godineb: ar hynny cafodd y Cristianogion heddwch. Ond yn amser Hadri­anus merthyrwyd Zenon jarll duwiol yn Rhu­fain, a deg mil o Gristianogion gyda'g ef. Ar hyn plediodd dyscawdwyr Cristnogaidd eu bachos o flaen y gorthrymwr, oni lareiddiodd ef. Ie yscrifenodd Antoninus Pius at ei swyddogion ei [...]od ef yn gwe [...]ed y Cristnogion yn ddiofn ar ddaiargryn, pan fyddeu ei Ddeiliaid Paganaidd ef yn llawn dychryn. Am hynny tybiei eu bôd hwy yn bobl dda, ac na haeddent gospedigaeth. Rhydd Philo, Scryfenydd dyscedig er ei fod yn Juddew gyfryw dystiolaeth am Gristnogion yr oes hon yn yr Aipht: sef eu bòd hwy yn gadael eu tiroedd, yn ymprydio, ac yn gweddio, ac yn canu psalmau, un yn dechreu, ar lleill tua'r diwedd yn cydbyncio.

Dywedir i Gristion ievanc o gydnabyddieth Joan yr apl, adel ei broffess, a myned yn yspei­liwr pen ffordd A phangyfarfu ar y mynydd ag Joan, ffoâwdd oddiwrtho ef rhag Cywilydd, Ond wedi i Joan lefain ar ei ôl ef, ac addaw iddo gymod a Christ, Safodd y lleidr dan grynu ac wylo. Ac wedi ir Apostol weddio drosto ef, dychwelwyd ef at y Saint.

Pan fethei gan Satan ddiddymu'r ffydd drw­y'r erlidwyr Paganaidd, cyffroei ymbleidiau yn yr eglwysydd, ac amryw opiniwnau. Am hynny gorfu i Polycarpus athro [...]uwog ddyfod o Asia i eglwys Rufain ynghylch y Pasc, ac vnodd a hwynt mewn Cymmundeb ysprydol yn swp­per yr Arglwydd, er nad oedd Cyssondeb rhyngtho ef a nhwythau ynghylch y defod hw­nw. Ond wedi hynny yn Amser Ferus yr Eme­rodr Cododd erlid yn erbyn yr efengil, a mer­thyrwyd Polycarpus dyscybl Joan yr apl. Yr hwn y ddywedodd wrth y rhai oedd yn ceisio ganddo wadu ei ffydd, Iddo wasnaethu Crist er's gwell na phedwar ugain mlynedd, ai gael ef yn feistr da, ac am hynny na adawei ef mono ef byth. Oed Cri [...] 162. Er ei fod yn oedranus, etto ni chwimiodd ronyn tra yr oeddynt yn ceisio ei losci ef, ond ni fin­niei 'r tân arno ef tra yr oedd ef fyw, am hynny lladdasant ef a'r cleddyf, a thra'r oedd y tan yn llosci ei gelain ef, daeth arogl peraidd oddi­wrtho ef: flangellwyd eraill, a threiglwyd hwynt yn noeth ar hyd cregin llymion, a phryd nad ymwrthodent a'u ffydd er hynny, teflyd hwynt ir llewod iw llarpio, Merthyrwyd Justinus besyd dyscawdr llythrennog, yr hwn suasei vnwaith yn Philosophydd cenhedlig; ond wrth weled mor gyssurus y byddeu'r Cristnogion yn dio­ddef, dechreuodd syn-feddylio, ac wrth ym­ddiddan a hèn Gristion trôdd at Dduw. tystio­laethodd nad ellid wneuthur niwed i Gristion, er ei lâdd ef. Cymer yr hyn a ganlyn o'i yscri­fennadau ef.

PEN. VI. Yr ymddiffin a wnaeth Justin Ferthyr dros y Chri­stianogion at senedd Rhufain a'r ymmerawdr.

YMae gan Jesu henw ac ordinhâd i fod yn Ac [...]ubwr er jechydwriaeth i'r ffyddloni­aid, a dymchweliad y cythreuliaid, a hyn a ellwch chwi ei ddeall wrth y pethau a wneir yn eich golwg chwi. Oblegid yn ddiau llawer o'n pobl Gristianogol ni drwy enw 'r Je­su a groeshoelwyd a iachasant, ac ydynt yn awr yn iachau drwy 'r holl fŷd, a'ch dinas hon lawer o bobl cythrybledig gan gythreuliaid, y rhai nis gallau [...]ich swynwyr chwi mo'u jachau. Gwyddom i lawer a dderbyniasant ddyscybl­iaeth y Stoicciaid, o herwydd iddynt athrawi­aethu yn odidog ynghylch moddion gael eu cas­hau a'u llâdd, megis Heraclitus gynt, a Musoni­us yn ein hoes ni. Canys yr ysprydion drwg bob amser a barasant gasineb i'r rhai a geisient fyw wrth reswm, a gochelyd drygioni mewn neb ryw fodd. Ac yr wyf inneu yn disgwil go­sod i mi gynllwyn gan ryw vn, a'm hoelio wrth bren.

Tra yr oeddwn yn ddilynwr dysceidiaeth Pla­to. mi a glywn gablu 'r Cristianogion, eithr gwelwn hw [...]nt yn myned yn ddiofn at farwola­eth, a phôb peth dychrynllyd arall Bernais ynof fy hunan mae amhossibl ydoedd eu bod hwy yn byw mewn drygioni, a serch i drythyl­lwc [...]. Canys [...]wy ac syd [...] ddilynwr trythyllwch a ddichon gofleidio marwo [...]aeth yn ewyllyscar, iw ddifeddu ei hun o'r p [...]hau sydd dda gan­ddo?

Nyni wedi em troi drwy reswm a'r Gair, a ddilynwn yr vnig a'r diadgenedledig Dduw drwy ei fâb ef. A'r rhai oeddem gynt yn ym­hyfrydu mewn godineb, yn awr a hoffwn ddi­wei [...]deb yn vnig. Yrhai a arferem gunswria­eth a'n Cyssegrwn ein hunain i'r Tragwyddol Dduw. Y rhai a hoffem feddiannau yn bennaf peth, yn awr a gyfranuwn y [...] hyn sydd gen­nym a'r anghenogion. Pwy bynnag a gredant wirionedd y pethau a draddodir, ac a ddywed [...]r gennym ni, ac a dderbyniasant allu i fyw felly, a ddyscir i weddio dan ymprydio, ac i geisio gan Dduw fa [...]deuant pe [...]hodau, a ninnau a weddiwn ac a ymprydiwn gydá hwynt. Yn ol hynny arweinir hwynt gennym ni lle bo dwfr, ac adgenhedlir hwynt yn yr vnrhyw fôdd o adenedigaeth ac yr adgenhedlwyd ninnau. Ca­nys yna y golchir hwynt yn y dwfr yn enw Tâd pôb peth, a'n Achubwr Jesu Christ, a'r yspryd Glan. O herwydd Christ a ddywedodd, oddieith [...] eich geni chwi drachefn nid ewch i mewn i deyrnas nefoe [...]d. Nyni yn ol y golchiad hwn a ddygwn y cred [...]dyn at y brodyr i'r fan lle y by­ddont wedi ymgasclu i wneuthur gweddiau cy­ffredin â meddwl dyfal drostynt eu hu [...]ain, a thros yr hwn a oleuwyd, a thros bawb eraill ym mhôb man, ar ein cael drwy weithredoedd wedi i ni adnabod y gwirionedd yn geidwaid da o'r gorchymmynion a roddwyd i ni, a bòd yn gadwedigol yn dragywydd. Wedi gweddi­au cyfarchwn eu gilidd â chussanau. Wedi hyn­ny dygir bara, a phioled o ddwfr, a gwîn i'r hwn sy'n flaenor ar y brodyr. Yntef wedi eu derbyn a gyflwyna fawl a gogonedd i Dâd pôb [Page 36] peth drwy enw 'r Mâb, a'r yspryd Glân, ac yn hirfaith rhydd ddiolch am iddo ganhiadu ini ei ddoniau hyn. A phan orphenno ef weddiau a thalu diolch, yr holl bobl ag hyfryd gydsyn­niad a lefara Amen; yr hyn yn yr jaith He­braeg a arwyddoccá gwneler. Wedi i'r rhag­flaenor orphen y weithred o ddiolchgarwch, y diaconiaid a roddant y bara a'r gwîn a'r dwfr i bob vn o'r rhai presennol, ac au dygant at y rhai absennol. Yr ymborth hwn yn ein mysc ni a elwir diolchgarwch, yr hwn nid yw gy­f [...]eithlon i neb arall fòd gyfrannog o hono, onid i'r hwn sy'n credu fòd ein athrawiaeth ni yn wir, ac a olchwyd er maddeuant pechodau, ac sydd yn bucheddu fel y dyscodd Christ. Canys nid fel bara cyffredin neu ddiod gyffredin y cymerwn ni y rheini Yna yn ddiau yr ydym ni yn coffau eu gilidd ynghylch y pethau hyn, a'r rhai sydd ganddynt a gynnorthwyant yr angh­enus ac yr ydym yn ddiwyd y nai [...]l gyda'r llall. Ac ym mhôb peth a roddom yr ydym gan fendithio yn moliannu gwneuthurwr pawb drwy ei fab ef Jesu Grist, a'r ysp [...]yd Glân. Ac ar y dydd a elwir y sul, p [...]wb oll a'r a breswy­liant yn y trefydd, neu 'r gwledydd a gyd ym­gynhillant, a darllenir llyfrau 'r Apostolion, a scrythyrau 'r prophwydi cyhyd ac y bo 'r am­ser yn goddef. Yn ol hyn cyd-gyfodwn oll a thywaltwn weddiau, ac wedi gweddio megis y rhag ddywedasom ni, cyflwynir bara, a gwîn, a dwfr. Heb law hynny y rhai ydynt oludog a gyfrannant bob vn wrth ei ewyllys: a'r hyn a gascler felly a roddir iw gadw at y blaenor, ac yntef oddiyno a gynnorthwya 'r ymddifaid, [Page 37] a'r gweddwon, yr anghenog clwyfus, caethi­on, a dieithraid. Ar ddydd Sul yn gyff [...]edinol oll y gwnawn ni ein cynnulleidfau, yn gym­maint ac mai bwnw yw 'r dydd cyntaf y gwna­eth Duw 'r bŷd ynddo, ac y cyfododd ein A­chubwr Jesu Grist arno.

PEN. VII. Erlid yr efengyl yn Frainc a'r Affric, ac mewn ll [...]oedd [...]raill a'r ach [...]sion o'r blinderau hynny.

YN yr oes hon y bu Ireneus dy scybl Polycar­pus yn Athro buddiol yn ffrainc, yn ei am­ser ef y bu ymdrech rhwng [...]scob Rhufain ac eglwysydd Asia ynghylch y Pasc: mynneu rhai Asia gadw'r un amser a'r Juddewon, ond taereu Eglwys Europa iddynt dderbyn oddiwrth yr apostolion na ddylent gymmuno ond ar y. Sab­both yn unic. Am hyn y Cyhoeddodd Fictor escob Rhufain nad arferei ef ddim Cymmun [...]eb ag eglwysydd Asia: ond darfu i Ireneus yn enw eglwysi ffrainc, ac eraill, ei ar gyhoeddi ef oi boethder, er eu bod o'r un dŷb ag ef ynghylch y pwnc. Gan ddangos nad oedd holl eglwysi Crist drwy'r bŷd yn Cadw yr un amser i ym­prydio, canys ymprydieo rhai ddiwrnod, eraill ddauddydd, etto bod undeb cariadus rhyng­thynt: Ac na ddylid drwy ymdrech am gyscod golli sylwedd crefydd, sef cariad. Yr oedd gwrthiau yn yr eglwysydd yn amser Irenaeus, ac efangylwyr yn myned ar lêd i bregethu: pan [Page 45] drymbâodd yr erlid yn ffrainc merthyrwyd ef, a llawer o'r Cristnogion. Yno y cafodd y gwei­niaid ddiangfa, Rhuf. 8.18. a'r Cryfion galondid i ddio­ddef er mwyn Crist, gan ystyried nad yw dio­ddefiadau yr amser presennol hwn, yn haeddu eu Cyffelebu i'r gogoniant a ddatcuddir i ni. Safodd i fynu un Fetius Jarll i bledio gyd a'r Cristnogi­on a merthyrwyd ef gyd â hwynt. Blandina gwyryf rasol a flinodd ei phenydwyr drwy ddio­ddefgarwch, gan gyffessu ei ffydd heb ymwran­do-â'i phoen. wedi i ofn yrru Biblis i wadu'r ffydd, poenydwyd hi er mwyn ei chymmell i gyhuddo ei chyfeillion, ac yn ddysymmwth, fal un wedi deffro o gŵsc, addefodd Grist, a thystiolaethodd nad oedd y Cristianogion yn bwytta gwaed anifeiliaid, a pha fôdd y bwytta­ent waed plant? Pan weleu'r encilwyr gweini­aid fod y rhai Calonnog mor bârdd yn eu Cad­wynau a'r briodas-serch yn ei thrwsiadau, deu­ent o honynt eu hunain ir frawdle i gyffessu Crist er mwyn cael merthyrdod. er arteithio a ffrio yr Sainct ar farfor, etto buont ffyddlon hyd angeu. Wedi llosci'r merthyron, teflid eu llydw ir afon, er mwyn gwanychu gobaith y Christianogion am yr adgyfodiad. Ond dig­wyddodd ir ymerodr fod mewn Cyfyngder ef ai fyddyn o ran Sychter, ac wedi iddo geisio Cymmorth yn ofer gan ei eulynnod, anfonodd am y Christnogion ynghyd i weddio at eu Duw dros y fyddyn, ac felly y gwnaethant, a chaw­sont law yn ebrwydd, ac am y Cymwynas hw­nw gorchymmynwyd ostegu'r erlid.

Dan emerodraeth Seferus y bu erlid tôst yn enwedig ar Gristnogion Affrica a Chappadocia, Oed. Cri. 205. [Page 46] y pryd y merthyrwyd tâd Origen: ac er nad oedd yntef ond llangc dwy ar bumtheg oed ae­thei allan i gymeryd ei ferthyrdod gyd a' [...] dâd, oni buasei iw fam guddio ei ddillad ef; am hyn­ny yscrifennodd at ei dâd iw annog ef i ddio­ddef. Trodd un Capten Basilides yn Gristion wrth roddi Potamiena i farwolaeth am ei ffydd. Ac ychydig gwedi dioddefodd ei hun am ei Ffydd yr un gospedigaeth, ac y roesei ef at eraill yn ei anghredinieth. Am hyn y dywedir fôd gwaed y merthyron yn hâd yr Eglwys. Canys pobl wrth weled Cyssur y merthyron a chwili­ant am yr achos o honi, ac wedi ei choffael, ai dilynant, am sôd tangneddyf á Duw yn awr an­geu yn beth dymmunol.

Yr achosion pam yr oedd y rheolwyr Paga­naidd cyn fynyched, a chyn gieiddied yn gor­thrymu yr Christnogion oedd amryw; Gen. 3.15. megis, Y gelyniaeth sydd rhwng hâd y wraig a hâd y ddraig. Câs gan natur lygredig Dduw ai ffyrdd. Am hynny codid celwyddau ar y Sainct, eu bod yn llâdd plant, ac yn godinebu yn eu cyfarfod­ydd: ac yr oedd y wîr ffydd yn gostegu eulu­naddolieth y cenhedloedd, ac am hynny yn eu cyffroi hwynt. Act. 16.18. Pan fwriodd Paul yspryd dewi­niaeth allan o langces. terfyscodd dinas Philippi; a llanwyd dinas Ephesus o gythryfwl yn erbyn yr efengil, Act. 19.27. rhag cyfrif teml y dduwies Diana yn ddiddim. A byddeu cynghorion Cristnogion yn anesmwytho y rhai oeddent yn ymroddi i bechod: Dyna'r peth y wnaeth i Herod gar­charu a mwrdro Joan Fedyddiwr. Marc. 6.17, 18. Wedi i un o ordderchion Rheolwr droi yn gristnoges, a gwrthod bodloni ei gynefin chwant ef, ceisiodd [Page 47] ymddial ar yr efengil. Hefyd yr oedd y Cristno­gion o ran ofn Duw beb roddi ufudd-dod i lawer o gyfreithiau y cenhedloedd: or achos hynny y bwriwyd yr Israeliaid gynt ir ffwrn dân, Dan. 3.12. ac pen 6.12. ac i ffau'r llewod. Ni fyneu y rhai grasol dyngu i Ffortun Caesar, nac addoli ei ddelw ef yn y mar­chnad-leodd, er gorchymmyn y Swyddogion: am hynny y bernid hwynt yn ystyfnig, ac yn haeddu Côsp, rhag iddynt gyffroi hawl i frenhi­nieth. Yn olaf, pa aflwydd bynnag y ddigwyddei ir cenhedloedd, os newyn, neu haint, tybient i hynny fod o herwydd ir Cristnogion ddirmygu eu gau dduwiau hwynt, a hynny, gyda chwant iw meddiannau hwynt, ai blaenllymei nhwy i ddifetha'r ffyddloniald.

A chan fod yscrifennadau ladin Tertullianus yn achos y Christianogion y pryd hynny yn llawn o resymmau doethion; talfyrrais a chyfi­eithais o honynt yr hyn a ganlyn.

PEN. VIII. Diffynniad y ffydd yn erbyn y cenhedloedd gan Tertullianus henuriad o Carthago yn Affrica.

NId yw plaid y Christianogion yn adolwyn nawdd am eu hachos, o herwydd nad yw ryfedd genddi ei chyflwr. Gŵyr ei bod yn be­rerin ar y ddaiar, ac yn hawdd iddi gael gelyni­on ym mysc dieithraid: a bod genddi dylwyth, eisteddle, gobaith, a brî yn y nefoedd. Ond vn peth weithiau a hoffa hi ei wneuthur fal nas [Page 48] condemnier hi yn anadnabyddus. Os collsar­nant hi cyn ei gwrando, heb law cenfigen an­ghyfiawnder, haeddant eu hammau am ryw gydwybod, gan na fynnant wrando yr hyn nis gallent ei gondemnio wedi ei gwrandawer. Am hynny y gŵyn hon o'ch anwiredd yw 'r gyntaf a osodwn i'ch erbyn, sef eich casineb i enw Chri­stianogol. Yr hwn anwiredd a drymheir, ac a argyhoeddir gan yr vn lliw â'r hwn y tybir ei escusodi, sef anwybod [...]eth. Canys beth sydd anghyfiawnach nag i bobl gassau yr hyn nis adnabyddant, pe rhôn i'r peth haeddu câs? Ca­nys y pryd hynny yr haedda, pan wydder iddo haeddu. Ond p [...]yd na bo gwybodaeth o'r hae­ddiant, pa fodd y diffynnir cyfiawnder y casi­neb? Pan fo dynion am hynny yn cassau o her­wydd nas gwyddant pa fath yw 'r peth a gas­sânt, pam nas dichon ef fod yn gyfryw beth ac na ddylent ei gassau? Felly argyhoeddwn bòb vn o'r ddau, sef iddynt fod heb wybod tra cas­sânt, ac yn anghyfiawn gassau, tra nis gwyddant. Bydded i bawb a gassant yr hyn nis gwyddant, beidio a chassau, fel y caffont wared o'u anwy­bodaeth Yr hyn sydd ddrwg yn ddiau ni lefis y rhai a gipiwyd iddo mo'i ymddiffin megis da. [...]ywalltodd natur ofn a chywilidd am ben pôb drwg. Hôff gan ddrwg weithredwyr ymgu­ddio, gochelant ymddangos, crynant pan eu dalier, gwadant pan eu cyhudder. Ond beth debyg i hynny y wnaiff y Christion? Nid oes gywilidd ar yr vn, nid edifar gan yr vn. Os gwrad [...]yddir ef gorfoledda, os cyhuddir ef nid ymddiffin: pan holer ef cyffessiff yn rhwydd, pan ei barner ef rhydd ddiolch. Pa fath ddr­wg [Page 49] yw hwn y sydd heb y pethau ydynt naturi­ol i'r drwg? megis ofn, cywilidd, cilio yn ôl, edifeirwch, galar. Pa fath ddrwg yw hwn y mae 'r euog yn llawenychu o'i blegyd? cyhuddiad yr hwn yw dymuniad vn, a'i gôsp yw ei dded­wddwch. Nid elli ei alw yn ammhwyll, a thitheu yn anwybodus o hono.

Os yw siccr ein bod ni yn ddrwg pam i'n tri­nir gennwch chwi mewn modd amgenach na rhai drygiog eraill? Pan fydder ynghy [...]ch bar­nu eraill arferant eu geneuau eu hunain, a dad­leuwyr cyflogedig i ddangos eu diniweidrwydd; rhydd iddynt atteb ac ymddadleu, ac nes iddynt eu hymddiffyn eu hunain, a chael eu gwrando, nid cyfreithlon eu heuogfarnu. Ond ni chaniat­teir i'r Christianogion lefaru dim i ddiheuro eu hachos, i ddiffyn y gwirionedd, i wneuthur na bo'r barnwr yn anghyfiawn. Eithr hynny yn vnig a ddisgwilir a'r sydd reidiol i gyffroi câs cyffredinol, sef cyfaddefiad o'r henw, ac nid holiad o fai.

Pan ydoedd Plinius yr ail yn rheoli talaith, ac iddo gondemnio rhai Christianogion, a disw­yddo eraill, cythryblwyd ef o herwydd eu lli­aws, ac ymgynghorodd â Thrajanus yr ymme­rawdr beth i wneuthur â'r lleill: gan addef heb law eu cyndynrhwydd hwy yn gwrthod aber­thu, na chawsei ef ddim ar eu crefydd hwy, ond cyfarfodydd plygeiniol i ganu i Grist, ac i Dduw, ac i gydgreirio dyscybliaeth, gan wa­hardd llofruddiaeth, godineb, twyll, anffyddlo­ndeb, a phob yscelerder arall. Yna yscrifen­nodd Trajanus atto, yn ddiau na cheisid allan mor r [...] hyn, onid eu cospi pan en cynnygid [Page 50] hwy. O farn anrhefnus! gommedd chwilio am danynt megis rhai diniwed, a gorchymmyn eu cospi megis rhai euog. Nid ydych yn gwneu­thur â ni wrth ffurf barnu drwg weithredwyr eraill yn hyn chwaith, o herwydd pan fo eraill yn gwadu arferwch benydiau iw cymmell i gy­faddef. Ond penydiwch y Christianogion yn v­nig i geisio eu cymmell i wneuthur gwâd. Llefain y dyn, Christion wyfi: y mae ef yn dywedyd y peth sydd, a thithau a fynni glywed y peth nid yw. A chwi yn swyddogion i wascu 'r gwir allan o bobl drwy eu poeni, a geisiwch glywed celwydd gennym ni. Yr wyfi medd ef, yr hyn yr ydwyti yn ei ofyn a ydwyfi. Pam ynteu y dadgymmali di fi ar gam? yr wyf yn cyfaddef, ac et to ti a'm poeni, beth a wneit pes gwadwn? Anhawdd y coeliwch i eraill a wado yn eglur, os gwadwn ni chwi a goeliwch yn ebrwydd. O ba le y mae 'r gwrthnyssigrwydd hwn? nad y sty­riwch fod mwy coel iw roddi i vn a gyffesso o'i wirfodd, na phan wado drwy gymelliad.

Y rhan fwyaf wrth ddwyn tystiolaeth i ryw vn a gymmyscant ddannodiaeth ei henw. Gwr da yw Caius Seius, eithr drwg yn vnig am ei fod yn Gristion. Canmolant a wyddant, a go­ganant yr hyn nis gwy ddant, a llygrant yr hyn a wyddant a'r peth y maent yn anadnaby­ddus ag ef. Pan yw gyfiawnach rhagfarnu am bethau anhyspus wrth bethau amlwg, na rhag­dd [...]mnio pethau amlwg wrth bethau anhys­pus.

Gosodwyd cyfraith gynt na chyssegrid vn Duw gan yr ymmerawdr oddieithr ir senedd fodloni iddo. Tiberius am hynny yn [...]ser pa [Page 51] vn y daeth henw Christ hyd y bŷd, wedi clywed o Syria ddarfod iddo amlygu gwirionedd ei Dduwdod yno, a'i cynnygiodd ir senedd, ac a fwgythiodd gyhuddwyr y Christianogion. Ym­gynghorwch â'ch côf-lyfrau, ac yno y cewch weled mai Nero oedd y cyntaf a wnaeth greu­londeb â'r cleddyf ymmerodrawl yn erbyn y blaid hon, ydoedd y pryd hynny yn dirfawr gynnyddu yn Rhufain. Ond yr ydym yn gor­foleddu am y cyfryw gyssegrwr o'n condemni­ad. Canys yr hwn a wypo pa fâth ŵr oedd ef, a ddichon ddeall na chondemnid gan Nero ond rhyw ddaioni tra-bûdd-fawr.

I ni y mae llofruddiaeth yn waharddedig, ac nid yw rydd i ni geisio toddi yr hyn a ymddy­ger yn y brù; canys pryssurdeb llofruddiaeth yw rhwystro ganedigaeth. Nid oes gennym ni ddim gwaed anifeiliaid yn ein bwydydd, y rhai ydym yn ymgadw oddiwrth yr hyn a dagwyd, rhag mewn môdd yn y bŷd ein halogi â gwa­ed.

Dywedir i'ch duwiau chwi gael pethau rhei­diol i'r by wyd, ond nid eu gwneuthur. Y peth a gafwyd oedd o'r blaen, a'r peth oedd eiloes ni chyfrifir i'r hwn a'i cafodd, ond i'r hwn a'i tref­nodd. Yn y delwau nid wyfi yn dirnad dim am­gen na 'r defnydd, a'u bod yn chwiorydd i lest­ri a chelfi cyffredin. Gall fod yn gyssur i ni a gurir o achos y duwiau hynny, eu bod hwy eu hunain yn gorfod iddynt ddioddef yr vn pethau wrth eu gwneuthur. Am hynny os gwrthodwn addoli lluniau oerion a ddirnedir gan lygod a phryfed copyn, oni haed [...]ai gwrthod y fath gy­feiliorni adnabyddus glôd, yn Ile côsp?

eich duwiau teuluaidd a elwch lariau a drin­wch chwi wrth awdurdod cartrefol, gan eu gwystlo, a'u gwerthu, a'u newid, ac weithiau gwneuthur crochan o Sadwrn, weithiau noe o Minerfa, megis ac y byddo pob vn wedi darfod, a'i ddryllio wrth ei hir addoli: ac megis y bo'r perchen yn gweled angenrhaid teuluaidd yn sancteiddiach.

Yr hwn yr ydym ni yn ei addoli sydd vn Duw, a wnaeth yr adail fawr hon yn addurn iw fawrhydi, a'r holl elementau, cyrph ac yspry­doedd drwy 'r gair â'r hwn y gorchymmyn­nodd, [...]'r deall á'r hwn y trefnodd ef hwynt. Y mae el yn anweledig, ac mor anfeidrol nas gellir mo'i amgyffred. Eithr y peth a ellir ei weled a'i amgyffred yn gyffredin sydd waelach na'r synhwyrau â'r rhai y dirnedir ef. Er bod yr enaid yngharchar y corph, a chwedi ei ham­gylchu â drwg addysc, a'i gwanhychu gan chw­antau, etto pan edrycho allan o gŵsc neu glefyd geilw Dduw yn vnig, ac araith pawb yw, cani­attaed Duw hynny. Addefiff ef yn Farnwr hefyd, Duw a wêl Yr wyf yn rhoi ar Dduw, a Duw â dâl i mi. Ac wrth ddywedyd hyn nid yw yn edrych tua'r Twr yr eulynnod penaf. Capitol, ond tua'r nêf, canys edwyn eisteddle 'r Duw byw. Ac fel y byddo i ni ddy­fod yn nès atto ef a'i ewyllis, dwg offer yscry­thyrol i'r hwn a ewyllysio chwilio am dano, a chredu iddo, a'i wasanaethu. Canys er y dech­reuad anfonodd ir bŷd wŷr wedi eu sancteiddio gan yr yspryd Glân, i gyhoeddi mai 'r vnig Dduw sydd a greawdd y cwbl, a wnaeth ddŷn o'r pridd, ac yn niwe [...]d y bŷd wedi ail-gyfodi 'r meirw oll a ferniff ei addo [...]wyr i gael gwobr [Page 53] bywyd tragwyddol, a'r drygionus i dân mor barhaus. Y pethau hyn a watwarasom ninnau vn­waith, pan oeddem o honoch chwi. Ni enir ei­thr gwneir rhai yn Gristianogion.

Profwn fawrhydi, a heneiddrwydd yr yscry­thyrau. Yr hyn a wneir yn awr a ragfynegwyd gynt. Am hynny y mae gennym ni ffydd siccr am bethau i ddyfod, o herwydd eu rhagfynegu gyd a'r pethau a welir yn brosedig beunydd.

Nid yw gywilidd genym Grist, eithr y mae 'n hoff gennym gael ein cyfrif a'n condemnio tan ei henw ef. Dyscasom ddarfod cenhedlu hwn o Dduw, a'i alw yn Dduw o vndod syl­wedd, ei ddescyn ef i forwyn, a ganwyd y cnawd ffurfiedig yn ei chrôth hi yn ddŷn wedi ei vno â Duw. Gwydd [...]i 'r Juddewon fod Christ i ddyfod, ac yn awr y maent yn disgwil ei ddyfo­diad ef, ac nid oes neb ryw ymgur mwy rhyn­gom ni a nhwythau, nag oblegid na chredant ei fod ef yn awr wedi dyfod. Canys gan fod dau ddyfodiad o hon [...]w wedi eu mynegu; y cyntaf sydd yn awr wedi ei gwplau yngostyngeiddr­wydd cyflwr ei ddyndod, yr ail sy'n dynessau yn niwedd y byd yn amlwg faw [...]hydi y Duw­dod. Y nhw heb ddeall y cyntaf a obeithiant am yr ail, y sydd wedi ei fynegu yn eglurach. Haeddiant eu camweddau a wnaeth na ddeall­ent y cyntaf. Yr hwn a gamdybiasant hwy yn ddyn yn vnig o herwydd ei waeledd, a gyfrifa­sant hwy yn swynwr o herwydd ei rinwedd yn bwrw cythreuliaid allan o ddynion, ac yn rho­ddi golwg ir deillion, iw egluro ei hun yn Ai [...] Duw, a wnai, ac a wnaeth bob peth. Wrth farw ar y groes dangosodd arwyddion. Yn y myny­dyn [Page 54] hwnw ciliodd y dydd. Ac y mae 'r dam­wain hwnw wedi ei roddi i lawr mewn y scrifen, ac ynghadw yn nhryssordai eich hên gofion ch­wi. Pilatus (ac yntef yn Gristion yn ei gyd­wybod) a fynegodd y pethau hynny oll i Ti­berius Caesar. Dyma 'r cyfrif a gyhoeddwn ni o'r henw, ac o'r awdwr. Nid rhydd i neb ddy­wedyd celwydd y nghylch ei grefydd. Yr yd­ym ni yn dywed yd ar gyhoedd, ie pan fydd­och chwi yn ein penydio ni, yr ydym ni yn ana­fus, ac yn waedlyd yn lle [...]ain, mai Duw a a­ddolwn ni drwy Grist.

Gweithrediad cythreiliaid sydd er dinistr dyn. Am hynny trawant gyrph â doluriau, ac â damweiniau chwerwon, a'r enaid â thraha disymmwth. Eu teneuder au gwna yn baro­dol i fyned i fewn pob vn o'r ddwy sylwedd ysydd yn nŷn. Llawer a ddichon ysprydol ner­thoedd, ac nis dirnedir hwynt yn gweithio, nes gweled yr affaith wedi ei ddwyn i ben Os oes ryw gafod ddirgel yn peri i ffrwythydd ddi­flannu yn eu blodau, ac yn heintio 'r awyr; a'r vn fath ymglwyf anamlwg y mae anadliad cy­threuliaid yn ystuno llygredigaethau meddwl dŷn â chynnyrsau angerddol, ammhwyll chw­antau, a chyseiliorni. Buan yw 'r cythreiliaid, am hynny mewn mynydyn y maent ym mhob man, ac yn hawdd iddynt wybod yr hyn a wneler yno. Eu cyflymder a gymerir am Dduwdod, eisiau gwybod eu sylwedd hwy.

Mynnant eu cymeryd weithiau yn awdwyr o'r pethau a synegant; ac felly y maent o'r drwg, ond nid o'r da. Casclant drefniadau Duw eddiwrth bregethau y prop hwydi, ac oddiyno [Page 55] gan fwrw amcan ynghylch damweiniau 'r am­seroedd, dynwaredant Dduwdod, dan ledrat­ta prophwydoliaeth. Wrth eu bod yn yr awyr ynghymdogaeth y sèr a'r cymylau, deallant y darpariadau wybrennol, mal yr addawont y glaw y byddont eisoes yn ei ddirnad. Y maent yn gymwynascar ynghylch doluriau. Clwyfant yn gyntaf, ac yno gorchymmynant gyffyriau, ar ol y rheini peidiant â chlwyfo, a choelir i­ddynt hwy iachau. Gosoder wrth eich brawd­leoedd chwi ryw vn y gwyddis fod cythrael yn ei flino, a'r yspryd hwnw wedi ei orchymmyn gan ryw Gristion, yn gystal a'i cyfaddefiff ei hun yn gythrael mewn gwirionedd, ac y mae yn ei daeru ei hun yn Dduw mewn mannau era­ill drwy gelwydd. Ynteu yn awr y mae eich Duw chwi wedi ei ddarostwng dan y Christia­nogion; ac ni ddylid cyfrif yn Dduw yr hwn sydd yn ddarostyngedig i ddŷn, ie (iw wrad­wydd) i'r rhai y mae yn cenfigennu wrthynt.

Nid esceulusaf yr ymgyrch yr hon a annogiff rhyfyg y rhai a ddywedant i'r Rhufeiniaid o ran haeddiant eu tra-diwyd grefyddoldeb gael eu derchafu i gymmaint vchder, ac y meddian­nent y bŷd. A bod y duwiau hynny, a wnant y cymwynas iddynt hwy, i ragori ar y lleill i gyd. Siccr yw i lawer o'ch duwiau chwi fod yn reolwyr gynt, am hynny os ganddynt hwy y mae awdurdod i roddi teyrnas, pan oeddent hwy yn teyrnasu gan bwy y derbyniasant y gêd honno?

Er dychymmyg ofer goel gan Numa, etto nid oedd na delwau, na themlau yn nuwioldeb y Rhufeiniaid y pryd hynny, eithr crefydd gyn­nil, [Page 56] a defodau tlodion oedd ganddynt. Dim capitoliau vchel, onid allorau tywyrch, a llestri Samia, a'r arogl o'r rheini, a'r duw nid oedd yn vnlle. Canys y pryd hynny cyfarwyddyd y Groegiaid, a'r Tuscaniaid i wneuthur eulun­nod ni lenwasai mo'r ddinas. Ynteu nid oedd y Rhufeiniaid yn grefyddol cyn myned yn faw­rion; ac wrth hynny nid aethant yn faw­rion am eu bod yn grefyddol. Je pa fodd yr a­ent hwy yn fawrion am grefydd, i'r rhai y da­eth codiad wrth anghrefydd? pob ymmerodra­eth a geir wrth ryfeloedd a ddinistriant ddina­soedd, y peth nis gwneir heb niweidio eu du­wiau. Ond gan na theimlant ddim briwir hwy mor ddigôsp, ac yr addolir hwy yn ddiobr. Y rheini hefyd, teyrnasoedd pa rai ydynt wedi eu bwrw at yr ymmerodraeth Rufeinaidd, pan gollasant hwynt nid oeddent heb grefyddau. Edrychwch ynteu onid ef sy'n caniattau teyr­nasoedd, yr hwn piau 'r bŷd, a'r dŷn a'i rheolo. Yn olaf os y grefydd Rufeinaidd sydd yn rhoi teyrnasoedd, ni buasai Judah (a ddirmygai 'r duwiau cyffredin hynny) gynt yn teyrnasu. Duw pa vn a ddarfu i chwi Rufeiniaid dros en­nyd ei anrhydeddu ag aberthau, a'i deml â rhoddion, a'r genedl â chyngrair: ac ni bua­sech byth yn rheoli arni pe buasai heb bechu yn erbyn Duw, ac yn ddiweddaf yn erbyn Christ.

Ond rhai a dybiant yn ynfydrwydd pryd y gallem aberthu dros yr amser presennol, ac ymadel yn ddianaf, gan gadw ein bwriad yn ein meddwl, etto fod yn well gennym ni ein diysgogrwydd na'n ymwared. Yr ydych chwi yn rhoddi i ni gyngor pa fôdd i'ch twyllo-chwi. Ond yr ydym ni yn gwybod o b'le y daw y cy­fryw [Page 57] bethau a hyn, a phwy sydd yn cynhyrfu hyn i gyd, a pha fodd y gweithia ef yr awr hon drwy berswadio yn ddichellgar, ac y bo­lydd drwy benydio yn greulon i geisio bwrw ein dianwadalwch i lawr, sef yr yspryd cythr­eulig. Yr hwn o herwydd ein ymyscar oddiwr­tho ef sydd yn cenfigennu i ni râs Duw, ac yn ymladd i'n herbyn ni allan o'ch meddyliau ch­wi. Canys er bod holl allu 'r cythreuliaid yn ddarostyngedig danom ni, etto megis gweision drwg cymmyscant afrywiogrwydd ag ofn, a cheisiant niweidio 'r neb y maent yn ei arswy­do. Eithr pan eu dalier gorescynnir hwy. Gan yr vn ysprydoedd y ffurfir chwi i'n cymell ni i aberthu dros jechyd yr ymmerawdr. Yn ddiau yr ydych yn anrhydeddu Caesar â chyfrwysach ofn na Yr culun pennaf. Jupiter ei hun; a chymwys hyn­ny pes adnabyddech. Canys pa vn byw nad yw well nag vn marw? ond nid ydych chwi yn gwneuthur hyn wrth reswm yn hy­trach na gweiniaeth i'r awdurdod presennol. Fel­ly yn hyn i'ch cefir yn anghrefyddol yn erbyn eich duwiau eich hunain, pryd yr offrymmwch fwy ofn i arglwyddiaeth ddynol. Cynt y tyng­wch yn anudon i'r holl dduwiau, nag i yspryd Caesar yn vnig. Ymddangosed yn gyntaf a all y rhai yr ydych yn aberthu iddynt gyfrannu iechydwriaeth i ymmerodron, nag i neb arall, ac yno bwriwch arnom ni fai yn erbyn Caesar. Yr ydym ni yn gweddio at y gwir Dduw tra­gwyddol am jechydwriaeth i ymmerodron. Nyni y Christianogion gan edrych i fynu a'n dwylo ar lêd o herwydd eu bod yn ddiniwed, a'n pennau yn noethion o herwydd nad oes ar­nom [Page 58] gywilidd, heb rybuddiwr i'n cofio o her­wydd o'r galon y gweddiwn, ydym yn oesta­dol yn erfyn i'r ymmerodron oll fywyd hir, ymmerodraeth ddifraw, tŷ diogel, byddinoedd cryfion, senedd ffyddlon, pobl onest, a bŷd heddychol. Nid allaf weddio at neb arall am y pethau hyn ond atto ef oddiwrth yr hwn y gwn y câf. Efe yn vnig a'i gwna, a minneu yr hwn a ddylwn erfyn wyf ei wâs ef. Pwy bynnag wyt yn tybied nad ydym ni yn gofalu am je­chydwriaeth Caesar, edrych i eiriau Duw, ac i'n llythyrau ninnau, y rhai nid ydym ni ein hu­nain yn eu celu, ac a ddwg llawer o ddamwei­niau i ddwylo rhai eraill. Gwybydd o'r rhei­ni y gorchymmynir i ni weddio dros ein gely­nion, a'n erlidwyr. Gydâ chwi yr ysgydwir yr ymmerodraeth, a phan ysgydwir ei haelodau erâill, ysgydwir ninnau hefyd. Y mae arnom ni angenrhaid arall i weddio dros yr ymmero­dron, a phob gradd o'r ymmerodraeth, o her­wydd i ni wybod yr oedir y trais dirfawr, a'r blinderau ofnadwy, y sydd ar gwympo ar yr holl fŷd, drwy y diogelwch a beriff y­mmerodraeth Rhufain. Yr hwn a ddywedo mai Duw yw Caesar, sydd yn naccau ei fod ef yn ymmerawdr. Onid yw ddŷn, nid yw ef ymmerawdr. Pan fyddo yn gorfoleddu yn ei gerbyd vchel, rhybuddir ef o'i fod yn ddŷn; Canys dywedir wrtho o'r tŷ ôl, cofia mai dŷn ydwyti.

Cyfrifir y Christianogion yn elynion cyhoe­ddus, am na roddant i'r ymmerodron anrhy­dedd ofer, a chelwyddog. Yn gydwybodus ac nid yn drythyll y cadwant eu blynyddawl bar­chedigaethau [Page 59] hwynt. Cymwynas gwych yw dwyn tân a dawnsiau allan ir heolydd, glodde­sta yn finteioedd, a rhedeg yn dorfeydd i gam­weithredau, a llithiau anlladrwydd. Ai felly drwy warth cyhoedd y dangosir llawenydd cy­hoedd? A weddai i gylch ddyddiau parchediga­eth tywysogion y pethau sydd anweddol ar ddyddiau eraill? ymgynghorant ag astrology­ddion a dewiniaid ynghylch bywyd y Caesariaid, yr hyn gelfyddodau nid yw y Christianogion yn eu harfer yn eu hachosion eu hunain, gan i Dduw eu gwahardd. Gan orchymmyn i ni garu ein gelynion, pwy a allwn ni ei gassau? A chan ddarfod ein gwahardd i dalu 'r pwyth pan niweidier ni, pwy allwn ni ei ddrygu? Cynni­fer gwaith ac y gwnaethoch chwi greulonder ir Christianogion, pa ddial a dderbyniasoch ch­wi ganddynt am y cam a wnaethech iddynt, er i chwi eu cyffroi hyd farwolaeth? Pryd y gallai vn noswaith weithio llawer o ddial drwy ych­ydig, pettai cyfreithlon i ni dalu 'r naill ddrwg am y llall. ond pell fyddo oddiwrth y blaid ddu­wiol na cheisio ymddial â thân dynol, na thy­bied yn ofidus ddioddef y peth hwnw ym mha vn y profir hi.

Canys pes ewyllysiem nid yn vnig chwareu 'r dialwyr yn ddirgel, ond myned yn elynion am­lwg i chwi hefyd, a fyddai arnom ni ddiffyg llu­oedd a byddinoedd! Canys yr ydym ni wedi llenwi eich dinasoedd chwi, a'ch ynysoedd, a'ch cestill, a'ch trefydd breiniol, a'ch tai cyngor, a'ch gwersylloedd, a'ch llwythau, a'ch llŷs, a'ch se­nedd, a'ch marchnad, eich temlau yn vnig a a­dawn ni i chwi. Pa ryfel yw na byddem ni [Page 60] gymwys a pharodol iddo, pe bau llai ein lliaws, y rhai ydym mor ewyllyscar i'n dihenyddio, oni bae fod yn rhyddach ir ddyscybliaeth hon gymeryd ei llâdd, nag iddi hi lâdd neb arall?

Nid oes i ni ddim iw ddywedyd, iw weled, nac iw glywed yn anniweirdeb y Theatr, nac ynghreulondeb yr ymdrechfa. Pa fodd yr yd­ym yn eich anfoddhau chwi os cymerwn ddi­fyrrwch ffordd arall? oni fynnwn ddigrifwch i ni y mae 'r golled (ped fai hynny golled he­fyd) ac nid i chwi.

Yn awr mynegaf negesau y blaid Gristiano­gol, mal y gallwyf ddangos y da wedi i mi ar­gyhoeddi 'r drwg. Corph ydym ni wrth gyd­wybod crefydd, ac vndeb d [...]scybliaeth a chyn­grair gobaith. Ymgasclwn yn gynnulleidfa, fel pettem fyddyn yn amghylchu Duw â'n gwe­ddiau, hyfryd gan Dduw y drais hon. Gwe­ddiwn dros yr ymmerodron, a'r swyddogion sy danynt, dros gyflwr y bŷd a'i lonyddwch. Cymmellir ni i wneuthur coffâd o'r yscrythy­rau duwiol ynghylch y peth y byddo helynt yr amseroedd presennol yn peri i ni ei ragry­buddio neu ei ystyried. Yn ddiau porthwn ffydd â lleferydd sanctaidd, cyfodwn i fynu o­baith, siccrhawn hyder: Yn yr vn man hefyd y bydd annogaethau, cerydd, â barn dduwiol: ac yn bwysfawr y bernir, megis gan rai a wy­ddant eu bod yngŵy dd Duw. A'r farn bennaf a ragflaena 'r hon sydd i ddyfod yw, pan becho vn felly megis y deoler ef oddiwrth gymmun­deb gweddi, a chynnulleidfa, a phob sanctaidd gyfrannogiad.

Henuriaid profadwy a reolant, y rhai a ddae­thant [Page 61] ir anrhydedd hwnw wrth dystiolaeth, ac nid wrth werth. Rhydd pob vn arian yn y gîst vnwaith yn y mîs, neu pan fynno, a phan allo. Y rhai a arferir nid i wledda nac i diotta, ond i faethu, ac i gladdu y tlodion, a'r ymddifaid. y cyfryw weithrediad o garedigrwydd a'n gw­naeth yn hynod i rai: Gwêl (meddant) fel y ca­rant eu gilidd! Canys hwy a gassânt eu gilidd: Ac mor barod ydyw 'r naill i farw dros y llall: Canys hwy fyddant barottach y naill i lâdd y llall.

Pôb peth ydynt ddiwahan yn ein plith ni, ond y gwragedd. Yn y llê hwnw yr ydym ni yn peidio â chyfeillach, ym mha vn yn vnig y mae pobl eraill yn ei arfer, wrth ddyscu gan Socrates y Groeg wr, a Chato y Rhufeinwr, a gyfrannasant eu gwragedd i eraill. Llogwr put­teiniaid yw 'r philosophydd, a'r swyddog.

Ein swpper ni a ddengis ei fôdd wrth ei henw, canys gelwir ef Agape, sef Cariad yn Roeg. Beth bynnag a gostio ef y mae'n e [...]w wneuthur traul er mwyn duwioldeb, gan ein bod yn cyn­northwyo 'r tlodion â'r esmwythâd hwnw. Nid ymostyngir i fwytta nes archwaethu gwe­ddi at Dduw yn gyntaf. Bwytteir gymmaint ac a ddigono 'r newynog, yfir yr hyn a fo llesol ir diwair. Ymddigonant megis rhai a gofiant eu bod i addoli Duw drwy 'r nôs, ac ymddidd­anant megis rhai a wyddant fod yr Arglwydd yn gwrando. Wedi golchi eu dwylo, pob vn fel y gallo allan o'r yschythyrau sanctaidd, neu o'i athrylith ei hun a gynhyrfir i'r canol i ganu mawl i Dduw, ac wrth hynny y gwybyddir pa fôdd yr yfodd ef. Yr vn môdd gweddi a ddi­wedda'r [Page 62] wledd; ac yno yr ymadewir nid i fin­teioedd yr ymladdau, nac i ruthro i drythyll­wch, eithr ir vn gofal am gynwyledd a diweir­deb, megis rhai a gymmerasent nid cymmaint o swpper ac o reolaeth.

I niwed pwy y darfu i ni erioed ymgyfarfod? yr vn fath ydym ni ynghŷd ac ar wascar, heb na drygu na thristau neb. Pan gascler ynghŷd bobl dda, duwiol, a diwair, ni ddylid eu galw yn ymranniad ddrwg, eithr yn llŷs. Y rhai a gydfwriadant i gassau rhai da, a ymescusodant yn ofer wrth gyfrif y Christianogion yn achos o bob adfyd cyffredin. Os yr afon Tiberis a aiff dros y muriau, os Nilus ni chyfid i wrteithi­o'r tir, os y ddaiar a grŷn, o bydd newyn neu haint, yn ebrwydd y bloeddir am fwrw 'r Chri­stianogion i'r llewod. Adolwg pa faint o gela­neddau a faeddasant y bŷd a'r ddinas cyn dyfo­diad Christ? os cyffelybwn y dygn ddialeddau gynt, yscafnach yw y rhai a ddigwydd er pan dderbyniodd y bŷd y Christianogion gan Dduw. Canys er hynny diniweidrw ydd a li­niarodd anwireddau 'r bŷd, a dechreuodd bod erfynwyr ar Dduw. Chwychwi ynteu ydych euog o bôb aflwydd cyffredin, ymysc y rhal y dirmygir Duw, ac yr addolir delwau sefydlog.

Yr hwn a osododd fod barn dragwyddol ar ôl diwedd y bŷd, nid yw yn pryssuro i wneu­thur gwahaniaeth, yr hyn yw cyflwr y farn, cyn y diwedd. Yn y cyfamser vniawn yw ar holl ddynol ryw wrth roddi seibiant a senn. Mynn i bethau hyfryd fod yn gyffredin ir annu­wiol, a sarhâd iw bobl ei hun: fal y byddai i bawb o honom yn vnfaint brofi ei addfwyn dda­ioni [Page 63] a'i doster ef. O herwydd i ni ddyscu fod cyfiawnder gydag ef, hoffwn ei ddaioni ef, ac ofnwn ei doster ef. Ond chwithau yn y gwr­thwyneb a ddirmygwch y ddau. Canlyn ynteu fod holl blaau 'r bŷd yn digwydd i ni er rhy­budd, ac i chwithau er cerydd oddiwrth Dduw.

Gwneir achwyn arall arnom ni hefyd gan ddywedyd ein bod ni yn ddiles yn negesau 'r bŷd. Pa fodd y gall hynny fod a ni yn byw gydâ chwi o'r vn lluniaeth, a dillad, a chyfraid bywyd? Canys nid Brachmanniaid ydym ni, ac yn byw dan goedydd. Yr ydym ni yn gofus o'r diolch a ddylaem ei roddi i'r Arglwydd Dduw y creawdwr, ac ni wrthodwn ni vn ffr­wyth o'i weithredoedd ef: yn ddiau ymgymm­hedrolwn fal nad arferom ef yn ormodol, neu ar fai. Nid ydym yn byw yn y bŷd heb farch­nad, heb gigfa, nac heb eich gweithdai, buar­thau, ffeiriau, a masnachoedd eraill ynghŷd a chwi. Yr ydym ni yn llongwrio, ac yn mil­wrio, yn hwsmoneiddio, ac yn marchnatta gy­dâ chwi, am hynny cymyscwn gelfyddydau, a chyhoeddwn ein gwaith i'ch raid chwi.

Ond nid wyf yn arfer dy ddefodau crefydd­ol, ni phrynwn thus. Gŵyr y Sabaeaid fod mwy o'i marsiandiaeth hwynt yn myned i gladdu 'r Christianogion, nag i fwgdarthu i'r duwiau. Diau (meddwch) fod ardreth y temlau beun­ydd yn lleihau. Y mae 'n trugarogrwydd ni yn treulio mwy o heol i heol, na'ch crefydd chwi o deml i deml. Ond y mae achos ir ardrethau eraill i ddiolch ir Christianogion, y rhai mewn ffyddlondeb a dalant y peth sy ddyledus, a go­chelant rhag twyllo neb: os gall neb gwyno [Page 64] rhag anffrwythlondeb y Christianogion, y rhai hyn ydynt: yn gyntaf, perchennogion puttei­niaid llôg; yna 'r lleiddiaid dirgel drwy gleddyf neu wenwyn, a'r dewiniaid a'r swynwyr. Ond ffrwythlondeb mawr yw bod yn hysp i'r rhain. o'ch pobl chwi y llenwir y carchar, o'ch pobl chwi y pescir bwystfilod. Nid oes yno vn Chri­stion, oddieithr yn amlwg am ei fod yn Grist­ion: ac os yw amgenach, nid yw ef yn awr yn Gristion.

Dynwared serch i'r gwirionedd y mae 'r phi­losophyddion, a'i llygru drwy geisio gwâg ogo­niant. Y mae 'r Christianogion yn ei chwennych fel pech angenrheidiol, ac yn ei chwplhau yn hollhawl fel rhai sydd arnynt ofal am eu jech­ydwriaeth. Democritus wrth dynnu ei lygaid ei hun am nas gallai edrych ar wragedd heb eu chwennych, na bod heb dristwch oni cha­fai eu mwynhau hwynt, sydd yn addef ei an­niweirdeb wrth y diwygiad. Ond Christion a edrych ar wraig â llygaid jach ddianaf, yn ei feddwl y mae ef yn ddall i drachwant. O dywed rhyw vn fod rhai o honom ni yn ymadel â rhe. ol dyscybliaeth, yna y peidiant â chael eu cyfrif gennym ni yn Gristianogion.

O Herwydd mai ordeiniad y farn yw achly­sur yr adferiad, o angenrhaid yr vn ac a fu a osodir ger bron, fel y derbynio gan Dduw farn yn ol ei haeddiant. Yr vn rhai a fyddwn ni ac ydym yn awr. Addolwyr Duw a fyddant gyda Duw yn oestadol wedi eu gwisco â sylwedd eu priodol dragwyddoldeb. Ond y [...] anghrefyddol a'r rhal nid ydynt be [...]ffaith tuag at Dduw, a fyddant ym inhoen tân mor dragwyddol. Y [Page 65] mae mynyddoedd yn llosci ac yn parhau, yn­teu beth a wna 'r drygiog a gelynion Duw?

Yn ddiau Christion wy [...] os mynnaf: ynteu yr wyti yn fynghollfarnu i os fi ai mynn. Ac yn gymmaint nas gelli mo'r hyn a elli i'm her­byn i oddieithr i mi ei fynnu, o'm ewyllys i yn awr y mae 'r peth a wnei, ac nid oth allu di. O h [...]rwydd hynny y mae 'r gwerin yn llawe­nychu yn ofer yn em cystudd ni. Nyni piau 'r llawenydd y maent bwy yn ymhonni o hono: y rhai sy well gennym gymeryd ein condemnio na [...]yrthio oddiwrth Dduw. Yn y gwrthwyneb y thai a'n cafasant a ddylasent dristau, ac nid llawenychu, gani ni gael yr hyn a ddewiswn. Ynteu meddwch chwi paham yr ydym yn ach­wyn rhag eich erlidigaeth os mynawn ddio­ddef? yn ddiau ewyllysiwn ddioddef, ond yn y môdd ac y mae 'r milwr yn ewyllysio 'r frwy­dr, lle mae'n rheidiol ofni a bod mewn perigl. Er hynny ymleddir â'r holl nerth, a gorfoledda 'r hwn a orchfygo am iddo gael clôd ac yspail, er iddo gwyno rhag yr ymgyrch Rhyfel i ni yw ein galw o flaen y brawdleoedd fel yr ym­drechom yno gyd a'r gwirionedd mewn perigl o'n bywyd: a gorchfygu yw cael yr hyn a ym­drechech am dano. A'r fuddugoliaeth hon sy'n cael yr anrhydedd o ryngu bodd Duw, a'r y­spail o fyw yn dragwyddol. Amlheir ni wrth ein medi gennych chwi. Had yw gwaed y Christi­anogion.

Cymer yr hyn a ganlyn befyd o yscrifen yr vn athro at Scapula Rhaglaw Ca [...]thago ydoedd yn bwgwth creulondeb i'r Christianogion.

Anfonasom y llyfr hwn nid o ran ofn am da­nom ein hunain a'n cyfeillion, eithr am danoch chwi a'n holl elynion. Canys felly i'n gorchym­mynir drwy addysc i hoffi ein gelynion, ac i weddio dros y rhai a'n erlidiant, fel y byddo hyn yn ddaioni perffaith, a phriodol i ni, ac nid cyffredin. Rhan pawb yw hoffi eu cyfeillion, ond Christianogion yn vnig a hoffant eu gelyni­on. Nid rhan crefydd yw cymmell crefydd, yr hon a ddylid ei derbyn o wirfodd ac nid wrth gymmell. Gan enaid ewyllyscar y gofynnir a­berthau.

Nid yw Christion elyn i neb llai o lawer i'r emerodr, yr hwn a ŵyr ef ei ordeinio gan ei Dduw ef. Anrhydeddwn yr ymmerawdr yn y môdd y mae cyfreithlon i ni, a buddiol iddo yn­tef, megis gŵr llai na Duw yn vnig. Am hynny yr a berthwn dros jechyd yr ymmerawdr, ond i'n Duw ni, a'r eiddo yntef, ac yn y môdd y gorchymmynodd Duw, sef â gweddi bur. O herwydd nid oes ar Dduw gwneuthurwr pob peth eisiau arogl neu waed.

Ni a'n ymddygwn ein hunain mewn distaw­rwydd a gwyldra, ac ni'n gwneir yn hynod vn ffordd, ond wrth ddiwygiad ein bên feiau.

Rheidiol i ni ofidio am nas caiff dinas yn y bŷd dywallt ein gwaed ni yn ddigosp. Gallem olod o'ch flaen di ddiwedd y cyfryw raglawi­aid ac a gofiasant yn niwedd eu hoes iddynt wneuthut ar fai gythryblio y Christianogion. Nid ydym ni yn dy ddychrynu, nac yn dy ofni chwaith. Eithr ewyllysiwn wneuthur pawb yn gadwedig drwy eu rhybuddio nad ymladdont yn erbyn Duw.

Cydlefont hwy fel y fynnont, mwynhânt gymwynasau 'r Christianogion. Canys gware­dwyd yscrifennydd vn a fwrid i lawr bendra­mwnwgl gan gythrael, a chymmydog, a phlen­tyn rhyw rai eraill. A pha gymmaint o wŷr vrddasol (canys ni soniwn am y gwerin) a waredwyd oddiwrth gythreiliaid a doluriau? Je yr oedd Severus tâd Antoninus yn cofio 'r Christianogion. Canys ceisiodd ef Proculus y Christion a'i iachâusai ef gynt drwy olew, ac a'i cadwodd ef yn ei lŷ; hyd ei farwolaeth. A Marcus Aurelius yn y rhyfel yn Germania a ga­fodd law mewn sychter drwy y gweddiau a wnaeth y milwyr Christianogol at Dduw. Pa drallod arall a oddef y Christion, oddieithr am ei blaid? yr hon ni phrofodd neb mewn cym­maint o amser ei bod na godinebus, na chreulon­am ddiniweidrwydd, am ddaioni, am gyfiawn­der, am ddiweirdeb, am ffydd, am wirionedd, am y Duw byw y lloscir ni. Etto y gwobr mwyaf a ganlyn yr ymdrech fwyaf. eich creulondeb chwi yw ein gogoniant ni. Ni dderfydd am y blaid hon, yr hon a elli ddirnad ei hadeiladu yn fwy pan dybier ei llâdd. Canys pôb dŷ [...] wrth we­led y fath ddioddefgarwch, wedi ei daro gan be­trusder cydwybod a gyffroir i chwilio am yr a­chos, ac wedi ei gwybod, yntef yn y man a ddi­lyn y gwirionedd.

PEN. IX. Yr erlid dan Decius, Falerianus, a Dio­clesianus ymmerodron Rhufain.

Ded. Cri. 250.WEdi i Decius gymeryd lle Philip yr e­merodr, (yr hwn y laddaseu ef am iddo droi yn Gristion) rhoddodd allan brocla­masiwn gwaedlyd i lâdd y Cristnogion oll. dy­wed Historiâwr fod cyn hawsed cyfrif tywod y mor, a chyfrif henwau y rhai a ferthyrwyd y pryd hyn ynhaleithiau Rhufain, o'r dwyrain ir Gorllewyn: er i rai o'r Cristnogion lwfrhâu, ac aberthu i eulynnod rhag colli eu golud, etto cymerodd y lleill eu hyspeilio am eu da a'u by­wyd yn ewyllysgar cyn y gwadent Grist; ie metheu gan y rheolwyr na thrwy fwgythion nac addewidion, na gau resymau, na phoenydi­au orchfygu ffydd gwragedd a merched: eithr yr oedd gwendid rasol yn gryfach nag awdur­dod anghredmiol. Ac os byddeu rhai yn cyfad­def eu flydd yn ofnus yn y sessiwnau, cyfodeu eraill o honynt eu hunain heb neb yn eu Cy­mell, i gy [...]ssy yn galonog, oni byddeu'r dyrfa yn rhyfeddu, Act. 14.25 a'r barnwyr fel Phaelix yn crynu, a'r Christnogion yn gorfoleddu; canys byddei dyrnod Duw yn ddisymmwth yn llâdd amryw o'r penydwyr a'r encilwyr: ac ysprydion drwg yn meddianu yr lleill. Lladdwyd Decius ei hun mewn rhyfel â'r Barbariaid; a daeth Cornwyd marwol drwy'r holl ymerodraeth, y dalodd am ddifrodi 'r diniwed, om byddeu Cyrph y cenhed­lig yn dyrrau yn yr heolydd, a'r Cŵn yn eu llarpio, am na lefasent drin eu cleifion, na chia­ddu [Page 69] eu meirwon, rhag ofn yr haint: a'r Cristno­gion yn ymgleddus iw gilidd, heb ddim diffyg.

Ynghylch hyn y Cwympodd Origines athro nodedig: Siomwyd ef i fwrw aberth ir eulyn, rhag i Ethiopiad halogi ei gorph ef. Ond edifr­hâodd gwedi hynny, a galârodd yn oer am ei wendid: a phan aeth fel herwr i Judea, ac ir gyn­nylleidfa ddymuno arno bregethu, agorodd y bibl, ar lle cyntaf y trawodd wrtho oedd hwn, sef, wrth yr annuwiel y dywedodd Duw, Psa. 50.16. beth Sydd iti a fynegech ar fy neddfau, neu a gymme­rech ar fy nghyfammod yn dy enau? yr hyn y wn­aeth iw ddagrau ef attal ei eiriau, ac ir holl dyr­fa wylo gyda'g ef.

O herwydd fod y dyscawdwr hwn mor hy­nod am ei ddysceidiaeth a'i ddiweirdeb, cyrch­wyd ef at Seferus yr ym merawdr i Rufain. Ac yno y daeth ef mewn gwisc siml, ac yn droed­noeth Wrth gymeryd ei daith gwrthododd wiscoedd gwchion a march, a dewisodd gerdd­ed, am na ddarllennasai i Grist farchogaeth ond vn waith, a hynny ar assyn, a phan ddaeth ger bron yr ymmerawdr a gofyn iddo beth oedd ei brophes, attebodd mai 'r gwirionedd. A phan ofynnodd yr ymmerawdr iddo pam yr anrhyde­ddent ddyn croeshoeliedig am Dduw? Atte­bodd fod yr Atheniaid y pryd hwnnw yn an­rhydeddu benw a llûn Codrus eu brenhin am yr hyn a wnaethai ef iw gwaredu hwynt oddiwrth en gelynion a ryfelau iw herbyn hwynt. Y rhai wrth ofyn cyngor i'r eulun Apollo ynghylch y rhyfel hwnw, a gawsent addewid o orchfygu 'r Atheniaid, os hwy ni lladdent eu breubin hw­ynt. Codrus wrth glywed hynny gan fod yn [Page 70] well ganddo warediad ei bobl na'i fywyd ei hun, a ymwiscodd fel caethwâs, ac a aeth i fyd­dyn ei elynion, ac a ymladdodd yno yn bwr­pasol nes cael ei lâdd. Ond pan wybu 'r gelyni­on pwy oedd ef, codasant eu gwersyll, ac a y­madawsant. Ac o hynny allan yr Atheniaid a anrhydeddasant enw Codrus. Ynteu llwyrach y dylau pawb anrhydeddu Christ, yr hwn ac ef yn Fâb Duw, er mwyn gwaredu dynol ryw oddiwrth eu hên elyn y cythrael, a'i ogof swrth o gyfeiliorni, a wiscodd am dano gnawd gwa­cl, a chan guddio ei fawrhydi a fu fyw mewn tylodi. Ac am iddo argyhoeddei yr Juddewon o'u pechodau cafodd ei fflangellu yn greulon, a gwascu drain am ei ben, a hoelio ei ddwylaw a'i draed ar groes. Ac er maint ei ofid ni rwg­nachodd ef, eithr gweddiodd, o Dâd maddeu iddynt, canys ni wyddant beth y maent yn ei wneu­thur. Dyma gariad Mâb Duw yn prynu dynol ryw allan o garchar diafol, a chaethiwed pe­chod. O'i Dduwdod ef y mae gennym ni ddi­gon o dystiolaeth drwy 'r yscrythyr lân a yscri­fennodd prophwydi, ac wrth ei an edigaeth ef o forwyn bur, wrth ei fywoliaeth sanctaidd ef, wrth ei athrawiaeth nefol ef, a'i wrthiau, a'i ad­gyfodiad, a'i escynniad i'r nefoedd yngolwg pum cant o Bobl rinweddol, wrth dywalltiad yr yspryd Glân, wrth fwrw cythreuliaid allan, ac wrth gyffessiad eich eulynnod.

Ar ol hyn Cafodd yr Eglwys ychydig ysbaid o dangnheddyf, y barodd falchder, ac anghydfod ymhlith y Christianogion, fel llygedyn rhwng dwy gafod yn codi chwyn yn yr ŷd. Yn gymai­nt a phan ddaeth lleferydd attynt o'r Nef yn gor­chymmyn, [Page 71] ceisiwch ac chwi gewch, etto in fe­drent gyttuno ynghylch y nifer yr oeddid i weddio drostynt, nes i ddryc-hin eilwaith yrru 'r defaid y nghyd, at i greulondeb Falerianus yr y­merodr dorri allan yn eu herbyn hwynt: y pryd y merthyrwyd Cyprianus athro Duwiol o Affri­ca; a dewisodd tri chant yn Carthago eu bwrw i gyl poeth, yn hytrach nag aberthu i Eulun.

Profwyd pum math ar gospedigaeth ol ynol i geisio tynnu rair Morwyn Gristnogol oddiwrth y ffydd, sef, diodwyd hwynt â fineger, ac â bustl, wedi hynny flangellwyd hwynt, yna dird­ynwyd hwynt, a rhostiwyd hwynt ar farwor, a thaflwyd hwynt i balfau bwystfilod rheibus: ac wedi i'r rheini eu harbed, lladdwyd hwynt a'r cleddyf gan na wadent Grist, bu hyn yn Affrica.

Dioddefodd y Christnogion yr un ymdrin yn Ewyllyscar mewn mannau eraill. Yn yr Hispa­en gwelwyd y nefoedd yn ymagoryd i dderbyn eneidiau'r merthyron.

Ar ol i Falerianus erlid yr Eglwys ddwy fly­nedd, cymerwyd ef yn garcharwr mewn rhyfel gan Sapores brenin Persia, a gwnawd ef yn gŷff ir brenin hwnw i sangu arno wrth fyned ar ei [...]arch: Encyd wedi Cychwnnodd Aurelianus wn­euthur blinder ir efengil, ond pan oedd yn yscri­fennu ei henw wrth warrant i gospi'r Cristno­gion, rhwystrodd [...] gwythi ef. A thros y­spaid pedair bly [...] deugain gwedi hynny cafodd yr efengil [...]ydd a llwyddiant: amlhâ­odd a chynyddodd y cynnulleidfau Cristnogol, oni orfu iddynt adel yr hên gornêlau yr addo­lent ynddynt, a chyfodi adeliadau eheng. Ond fel y mae'r hâf yn magu pryfed, felly tyfiff [Page 72] ymrysson a chenfigen o howddfyd: Oed. Cr. 301. o herwydd pa ham anfonodd rhaglunieth Duw oerfel ar yr Eglwysydd drwy Ddioclesianus yr ymerodr. Yr hwn a orchmynodd ir byd ei addoli ef, ac am na wnaeu'r Cristnogion hynny, lloscodd Egl­wysydd, a'r yscrythyrau drwy ei holl daleithiau. Nid arbedodd mo dywysogion y llŷs, na'i wra­ig ei hun. Pan oedd miloedd o'r Christnogion wedi ymgyfarfod i addoli Duw, gorchymmyn­odd iw filwyr eu llosci hwynt ynghyd, am idd­ynt ommedd addoli yr eulyn Jupiter; ie merthy­rodd leng oi filwyr Cristnogol ar unwaith (sef 6666) am iddynt roddi eu harfau i lawr, a nac­eâu dihenyddio eu brodyr. llifodd afonydd gan waed y Cristnogion, a dychymygwyd ymhob gwlâd boenydiau newyddion iddynt. A bu'r creulondeb hwn yn drwn ar ein cenedl ni yn Prydain. Ac anfonwyd ar lèd orchymmyn ar­graphedig mewn prês i ddifrodi Christnogaeth, ac i addoli Jupiter, a Mawrth, gan ddiolch ir gau dduwiau am y llawnder a'r iechyd y roddid ir bŷd y pryd hwnw. Ond yn ebrwydd anfonodd Duw newyn a chornwyd tra marwol i ddife­tha 'r Paganiaid.

Tra yr oeddid yn Antiochia yn fflangellu Ro­manus am ei ffydd, ac iddo yntef daer gynghori yr arteithiwr a'r barnwr i gredu yn Christ, ac i adel ymmaith eulunaddoliaeth, gan hyspysu id­dynt y deuai Christ i farnu 'r bŷd, torrasant ei ddannedd ef. ac arteithiasant ei wyneb ef, er mwyn rhwystro ei leferydd ef: yna dywedodd wrthynt fod ganddo gymmaint o safnau ac a archo­llion. Parodd dynnu allan o'r dyrfa [...]lentyn Christianogol saith mlwydd oed i gyffessu ei [Page 73] ffydd, ac i roddi rheswm yn erbyn enlunaddoli­aeth, i edrych a dderbynient dystiolaeth y gw­irion hwnw. Ond afrywiogasant hwy yn erbyn y plentyn gan ei fflangellu a'i benydio ef. Yna ei fam ef a hi yn wraig Gristianogol ai banno­godd ef i ddioddefgarwch, gan beri iddo ef y­styried plant Bethlehem, ac Isaac ieuangc-a ymroddasai i gymeryd ei aberthu. A phan ddarfu iddynt dynnu ei wallt ef, eb hi wrtho ef, yn y man di gei goron yn lle gwallt. A phan dorwyd ei ben ef, hi a'i rhoddodd yn ei myn­wes, ac a ganodd fawl i Dduw. Felly Christion gwan a orchfygodd wrthwyneb crŷf, a methodd ganddynt beri iddo wadu ei ffydd yn yr oedran hwnw. Pan safodd gwyryf rasol (a elwid Ag­nes) yn ei ffydd yn ddiymmod, gosodasant hi yn noethlummyn yn yr heol, a bwgythiasant halogi ei diweirdeb hi. A'r cyntaf a gychwn­nodd ei threisio hi, a darawyd i lawr gan fell­den: Yna torwyd ei phen hi â'r cleddyf. Felly Julitta a ferthyrwyd, a hitheu yn dra-hyderus, ac yn annog gwragedd eraill i ddioddef dros Grist, gan gofio iddynt ddarfod gwneuthur y wraig o ascwrn.

Barnwyd deugain o ferthyron i sefyll yn no­ethion mewn llyn ar noswaith oer, mal y rhyn­nent i farwolaeth. Y rhai wrth dynnu eu dillad oddiam danynt a ddywedasant eu bod hwy yn di­osc yr hên ddyn yn hytrach na'u gwisc. A rhodd­asant ddiolch i Dduw eu bod hwy yn bwrw ym­maith eu pechod gyd a'u gwisc. Ac eber nhw o herwyddy sarph y dilladwyd ni, o herwydd Christ y dioscir ni. Disgwiliwn ychydig a mynwes Abra­ham a'n cyd-gynhesa ni.

PEN. X. Llwyddiant yr efengyl yn amser Constanti­nus Fawr, a'r rhai a reolodd ar ei ôl ef. Anghydfod Arrius, ac eraill.

WEdi ir gerwindeb a fynegwyd yn ddi­weddaf barhau ddeg mlynedd; cododd Duw Constantinus iw liniaru. Yr hwn ag ef mewn gofal i ryfela a Macsentius gormesdeyrn yn Rhufain, y welodd groes yn yr awyr, a hyn wedi ei yscrifennu â llythyrennau o Sêr, IN HOC VINCE, WRTH HWN GOR­CHFYGA. Felly rhoddodd ei hyder ar Grist, a bwriodd i lawr orthrymwyr y gorllew yn, a'r dwyrain, a llawer o'n gwladwyr ni yn ei gan­lyn. Oed. Cri. 310. Ac yscrifennodd at frenin Persia hefyd iw berswadio ef i adel heddwch ir Cristnogion yn ei wledydd ef, (canys darfuasei iddo ferthyru un mil a'r bumtheg o honynt) gan fynegi iddo yr dialedd y ddigwyddasei i erlidwyr eraill.

Y pryd hyn Cyhoeddwyd rhydd-did i bawb i ddilyn y ffydd y welent orau. A chynyddodd y grefydd Gristnogaidd fel yr ŷd ddechreu'r hâf ar ol oerni gaiaf. Rhoddwyd yn ol ir Cristnogi­on y meddiannau y dreisiasid oddiarnynt, a bre­intiau yn ychwaneg: a gorfoleddant yngeiriau'r Psalmau. Psal. 48. ac 68. Cawsant swyddau, ac awdurdod yn eu dwylo ymhob gwlâd. Diddymwyd llawer o ddr­wg arferion pechadurus. Gorchmynwyd fanwl gadw'r Sabbath. Yscrifenwyd aml gopiau or yscrythyrau. Cyfodwyd i fynn yscolion dysc ac eglwysydd. Felly ymadnewyddodd y grefydd i barhâu yn hwy na'r yscrifen brès oedd yn ei [Page 75] gwahardd. Llwyddodd yr ymerodr duwiol hwn yn ei holl ffyrdd, a thrôdd amryw deyrnasoedd at Grist yn yr oes hon, wrth weled llaw Dduw yn erbyn eulynaddolieth. Ond yr Iberiaid o ym­yl Eucsinus y dderbyniasant y ffydd drwy wra­ig rasol, yr hon y iachâodd frenhines y wlâd drwy weddi.

Yn yr amser hwn tystiolaethodd digon gyd­a'r grefydd Gristianogol, gan ddangos i'r Apo­stolion nid yn vnig ddioddef marwolaeth er mwyn yr efengyl, ond iddynt ragwybod a rhag­fynegu hynny hefyd. Ac i rifedi y Christiano­gion ychwanegu dan erlid, a chael ammynedd anorchfygol dan amryw benydiau, y rhai nis gallasent byth eu dioddef heb gymmorth Duw. Ac yn enwedig cydnabyddid fod y ffydd Gri­stianogol o Dduw, am ei bod mor nerthol yn sancteiddio ei dilynwyr. Am hynny medd La­ctantius, Moes i mi'r diclon a thrwy ychydig o eiriau Duw mi a'i gwnaf mor llonydd â'r llwdn da­fad: Moes y cybydd a gwnaf ef yn haelionus: Moes yr hwn sydd yn ofni marwolaeth, a daw i ddirmy­gu 'r groes a'r tân. Moes yr anllad, a thi a gesi ei weled ef yn ddiwair. Moes y creulon, a throir ei wŷn yn wir drugarogrwydd. Moes y traws, ac efe a fydd yn gyfiawn.

Ystyriodd pobl hefyd fal yr oedd y prydy­ddion cenhedlig yn datcan yr anwireddau a wnaethau eu duwiau hwynt tra yr oeddent yn ddynion. A bod yr eulunnod ym mhob man yn peidio â llefaru; a'r cenhedloedd yn credu yn Ghrist yn aml. Cydnabuant hefyd fel yr oedd yr yscrythyrau yn dal allan ewyllis y gwir Dduw yn gyflawn. A bod yn hawdd i'r rheini [Page 76] eu deall hwy, a'r a fyddo yn sanctaidd eu bu­cheddau, ac yn bur eu meddyliau. A throdd rhan fawr o'r bŷd yn Gristianogol.

YR oes hon drwy amlder a rhydd-did yr e­fengil y fagodd foethysdra ymmysc proff­esswyr, a chwestiwnau rhy ddyfnion ynghyl [...]h y Drindod, ac undeb Crist a'r [...]âd o'r un s [...]l­wedd, rhwng Arius ac eraill; oni thyfodd an­ghydfod gofidus ymmysc yr eglwysydd. Ac wedi i Constantinus roddi senn ir ddwy blaid drwy ly­thyrau, a'u hannog i adel heibio ddadleuon an­hawdd eu dirnad, ydoedd yn hurt [...]o Cristnogi­on, ac ymos [...]d at bethau sylweddol, llesol i adei­ladaeth a chariad; casclodd Gymanfa fawr o E­scobion, benuriaid, a Christnogion Cyffredin i Nicea, lle y gosodasant i lawr bynciau 'r ffydd mewn credo cynwys, a rheolau er cadw undeb. Ac wedi cynhennau blinion, dywedir ddyfod trô ar fol Arius a thywallt o hono ei ymyscar­oedd. Ond ar ol marwolaeth Constantinus, darfu iw fab ef Constantius, Oed. Cr. 350. (ir hwn y syrthiasei rhe­olaeth y dwyrain) gefnog [...] s [...]ct Arius, a throi'r blaid Arall allan o'u swyddau a'u gweinidogae­thau, yr hyn y barodd derfyscoedd gwaedlyd. ac anfonodd Duw ddaiargrynfau dy [...]hrynlyd: yn gymmaint a phan oedd gyman [...]a geccrys yn ymgasclu yn Nicomedia i gadarnhau amryfyss­edd, 363. dinistriodd daiargryn y ddinas. A chyn pen nemmawr y mae Julianus yn cael yr ymerodra­eth, yr hwn a adawodd y grefydd Gristnogol yn yr hon y dygasid ef i fynu, ac adferodd go­elgrefydd y cenhedloedd; a chystuddwyd y Cristnogion am eu gwahaniadau. Etto amsyg­wyd ynddynt rasau nefol yn eu dioddefiâdau, [Page 77] ac ymhyfrydent dan y fflangellau, 366. a thystiolae­thent yn hŷ yn 'erbyn yr eulynnod.

Y pryd hyn hefyd y cafodd yr Juddewon gennad i adeiladu'r deml yn Jerusalem, ac i aberthu er mwyn gwradwyddo 'r efengil. Ond Symmudodd daiargryn yr adeilad a'r hèn Sylfeini, i gyflawni bwgwth Crist, Mat. 24.2. Na ade­wid carreg ar garreg yna heb ei dattod. A descyn­nodd tân o'r nefoedd i losci offèrau 'r Seiri, a gwelwyd ôl crôes ar eu dillad, ac nis gallent ei olchi ymmaith.

Ymhen y ddwy flynedd lladdwyd Julianus mewn brwydr yn erbyn y Persiaid, pan gafodd ei friw marwol, taflodd ei waed tua 'r nêf, gan­gydnabod fyned Crist yn drêch nag ef. Ar ei ol ef bu Falens yr Emerodr yn flin wrth y-rhai ni thr­oent yn Ariaid. Yn Edessa rhuthrodd gwraig ai phlentyn yn ei llaw drwy lûo wyr arfog oedd­ent yn myned i lâdd cynnulleidfa rasol tra yr o­eddent yn cyd-addoli, gan ddywedyd wrth y milwyr oeddynt yn ei ffoli hi am ei b [...]ŷs, ei bod hi yn ceisio myned i mewn at ei brodyr, er mwyn derbyn y goron gyda hwynt. Gorfyddeu ir rhai ia­chaf yn y ffydd lechu am eu bywyd, ac addoli yn y dirgel, tra yr oedd yr Ariaid yn meistroli'r Cwbl yn gyhoeddus. Peth rhyfedd fod cyn lle­ied rhagor mewn deall yn achos o gymaint ge­lynieth, nid oedd ond dwy lythyren yn y Gro­eg o amrafael rhyngthynt ar y cyntaf. [...] Cydsyl­wedd ydoedd Crist a'r tâd meddei'r naill blaid, o gyffelyb sylwedd y teurei'r llall ei fod ef. Ond rân myglud yw cyfeiliorni. godebyn ir angel du y sydd yn ei gynneu, a dywylla 'r deall, [...] ac a bo­etha 'r gwyniau i wneuthur mwy [...]wy o ddrwg

Cafodd eglwysydd y gorllewyn adeiladaeth a thangneddyf gwell. Drwy orchymyn Theodo­sius yr ymerodr duwiol, dinistrwyd temlau'r eu­lynod, a rhoddwyd yr yspail ir tlodion. Cafwyd yn Scrifennedig yn un o'r meini y darfyddei am deml yr eulun Serapis pan ddeuei'r groes ir go­leu. Y pryd hyn bu Ambrose yn Athro buddiol yn yr Ital, yr hwn a naccâodd ollwn yr Ymerodr Theodosius iw Eglwys nes iddo fynegi ei Edifeir­wch am dywallt gwaed gwirion, wrth gospi'r di­euog ynghymysc ag eraill am derfysc yn Thessa­lonia: ac ufuddháodd y pendefig i gerydd yr a­thro. Pan oedd yr ymerodr duwiol hwn yn rhy wan mewn brwydr yn erbyn gorthrymwyr, gostyngodd ar ei liniau, a galwodd ar Dduw am gymmorth, ac yn ebrwydd daeth gwynt crŷf, y drôdd yn ôl Saethau ei elynion ar eu pennau eu hunain. A phan ydoedd ef yn tueddu peth tuag atyr Ariaid, daeth dyscawdwr atto, ef, ac wedi ei gyfarch ef yn barchedig, galwodd ei fab ef Arcadius gerfydd ei henw, megis bachgen Cy­ffredin; a thra yr oedd yr ymerodr yn anfodlon am hynny, attebodd ef, gan ddywedyd, os wyti yn cymmeryd yn ddrwg ddirmyg dy fâb, meddwl beth y wnaiff Duw ir neb ni roddo iw fab Crist ei ddyledus fraint, ai anrhydedd. Dan weinidogaeth Ambrose y derbyniodd Awstin yr ailanedigaeth, ac edifeirwch dwys: yr hwn y brifiodd yn athro dyscedig ysprydol yn Affrica, ac a adawodd oi ol lawer o lyfrau nodedig ac felly bu eraill ym­blith y Groegiaid yn Constantinopl, yn enwedig Crysostom, Oed Cr. 400. yr hwn a adawodd y bûdd oedd iddo ef iw gael wrth fod yn ŵr o gyfraith, ai helynt foneddigaidd, ac y ddewisodd wasnaethu Duw [Page 79] mewn cyflwr gwaelach yn y byd wrth hyffor­ddi'r efengil: gan ddywedyd fed gormod gol [...]d yn foddi'r enaid, fal y mae gormod llwyth yn foddi'r llong. A gwelodd Duw yn dda waredu 'r bobl yr ydoedd mor rasol yn au dyscu, yn gymaint a phan oedd y Saraceniaid yn cynnorthwyo'r Per­siaid i orthrymmu'r Cristnogion, daeth cyffro by­rbwyll ir fyddyn, a neidiodd yr anghred ir Afon Euphrates, lle boddodd miloedd o honynt. A phan oedd y Gothiaid ar fedr llosci Constantinopl. darfu i fyrddiwn o angylion yn rhith gwyr ar­fog eu gwlltio ymmaith. Ond cafodd y Gothiaid a'r Fa [...]daliaid (gwyr rhyfelgar o'r gogledd) lwy­ddiant mwy i gystuddio'r gorllewyn; 405 ynnilla­sant Rufain, ac yspeiliasant hi a phrifiasant yn fflangell Duw ar y Cristnogion am eu balchder au dicter wrth eu gilidd; yn enwedig yr esgo­bion oedd euog o'r pechodau hyn, ie yn eu Cy­manfau, a'u ymryssonau ynghylch geiriau. Dig­wyddodd hefyd dân erchyll mewn dinasoedd. A llif-ddyfroedd, a daiargrynfau ofnadwy, etto ni ollyngid y beian i Syrthio; am bynny canly­nodd cornwyd rhyfeddol a yscubodd ddinaso­edd cyfain, ac aeth ar lêd y bŷd dros ddeugain o [...]ynyddoedd. A thrachefn lladdodd daiargryn­fâu filoedd o bobl ni chymerent ond rhy fychan o rybudd y mlaen llaw, er i Symeon gwr duwiol, Oed. Cr. 544. fyned o amgylch, a fflangellu Colofnau dinaso­edd, gan erchi iddynt gymeryd gofal o sefyll ar eu traed pan ddawnsient. yn yr oes hon mae Cymanfau o wŷr Eglwysig yn rhoddi braint i escobion Rhufain a Chonstantinopl, i fod vwch­law escobion eraill; ac yn dechreu gorchymmyn ffurf osodedig o wasanaeth i Duw.

Wedi ir Saeson orescin Lloegr a Bod yn hîr mewn anghredinieth, daeth attynt bregethwyr o Rufain (se [...] Awstyn y monach) ac eraill, ac y gawsant lwyddiant yn eu taith, 598 canys credodd P [...]naethiaid a chyffredin, a bedyddwyd dengmil yn ymyl Eboroc yn yr un diwrnod, a mynegir i ryfeddodau gyd ganlyn y gait er mwyn troe­digaeth y Saeson. Dywedir am Gregorius es­cob Rhufain y anfonodd y pregethwyr at y Saeson, y crynei ef pan ddarllenei erriau Abra­ham wrth y glŵth, Lu [...]. 16.25. coffa i ti dderbyn dy wynfyd, yn dy fywyd. Canys cyflawn oedd ei gyflwr ef yn y byd.

Wedi i Phocas waedlyd lâdd ei feistr Morys, a myned yn ymerodr yn el lê ef, er cael gair da escob Rhufain, rhoddodd iddo Ditl'i fod yn ben ar yr holl eglwysi: Oed. Cr. 602 er i Gregorius ychydig o'r bla­en brofi yn erbyn escob Constantinopl, nad allei escob yn y bŷd ymhonni or fath beth.

Ynghylch y flwyddyn o oedra [...] yr Arglwydd chwe chant a thrigain a chwech, 666. y dechreuodd crefydd Mahomet le du drwy rym y Saraceniaid, y rhai oeddent wedi syrthio allan ag ymerodron y Cristnogion: yr oedd yr oes hon wedi ymran­nu yn resunol o ran opiniwnau, a dychymygion dy [...]ol yn cael eu croesawu ymm [...]tterion cre­ [...]ydd Ar hyn Mah [...]met yr hudol, (drwy help Ser­gius Monach escymunedig) y ddyfeisiodd yr Alcora [...], sef llyfr gau grefydd y Turciaid. A'c am ei fod ef yn fynych yn Syrthio yn y ffeinti­adau, taerei mae ymddiddanion yr angel Ga­briel y barent ei lewyg ef. Ac fal y derbyniai'r byd er athrawieth ef yn rhwyddach, tymherodd hi i fo [...]loni peth ar bawb. Cydnebydd Grist yn [Page 81] brophwyd ffydlon er boddhâu 'r gwir Gristion Gorchymmyniff enwa [...]iad er mwyn yr Judde­won. Gwediff dduwdod Crist er ynnill yr Ariaid oeddent aml yn y parthau hynny. Canhiadiff amlder o wragedd ir un gwr, a rhydd-did y cn­awd, er denu y Sawl y garent bechod, yr hyn sydd naturiol ir holl fyd; a hynny nid yn unic yn y bywyd hwn, eithr ym mharadwys yr ad­daw ef wleddoedd, a gwragedd ir Sawl a ddily­nant ei ffydd ef, ac a laddant bawb ai gwrthodo.

PEN. XI. Ynghylch crefydd Mahomet.

GAn fod crefydd Mahomet wedi gorthrechu cymmaint o'r hên fŷd, cymerwn yn ych­waneg yr hyspysrwydd a ganlyn am dano ef, a'i ffordd. Yn e [...] i [...]uengctid plentyn ymddifad oedd ef a werthwyd yn gaeth wâs. Yn yr hwn gyflwr y rhagorodd ef ar ei gydweision mewn synwyr a diwydrwydd, oni chafodd ei osod yn bennaf goruchwiliwr ar farsiandiaeth ei feistr yn Syria, Persia, a'r Aipht. A thra 'r y doedd ef yn tram­wyo Cymmaint craffodd ar grefydd pob gwlâd, a gwelai 'r Gristianogol, a'r Juddewaidd yn odi­doccaf. Ond pan fu farw ei feistr, drwy gwnswr­iaeth ynnillodd serch ei feistres, ac a feddian­nodd ei mawr olud hi. A chwedi myned o honaw ef yn alluog, cafodd ei wenbeithio gan Sergius a fwriasid allan o eglwysydd y Christianogion am ei heresiau. Yr hwn a ddangosodd iddo ef fal yr oeddy Christianogion a'r Juddewon yn ely­nol [Page 82] iw gilidd, ac yn wahannedig yn eu mysc eu hunain hefyd. A bod yr amser yn gwasnaethu iddo ef i gymeryd arno swydd prophwyd i dd­wyn cyfraith arall ir bŷd. Am hynny aeth i le­chu mewn ogof dros ennyd tra fyddai Sergius yn cyhoeddi ir bobl berffeithrwydd ei fuchedd ef. Ac ym mhen dwy flynedd y mae yn ymdd­angos i'r bŷd gan ymhonni o' [...] fod yn broph­wyd. Ac er peri iddynt goelio hynny cynnefi­nodd glomen i bigo pyssen allan o'i glûst ef; a thaera [...] ma [...]'r yspryd Glân ydoedd yn descyn arno ef yn y rhîth hwnw i fynegu iddo beth a wnai. A phan gafodd drwy 'r gau arwydd hw­nw ynghŷd a'i ffeintiadau ei gydnabod yn bro­phwyd gan ei gymmydogion, y mae yn ymgodi i fod yn frenin hefyd, gan gyhoeddi iw ddilyn­wyr ryddhâd oddiwrth bob caethiwed bydol, yr hyn a wnaeth iddynt liosogi yn ddirfawr. Canys y caethwe [...]sion drwy Arabia oll a adaw­sant eu meistraid, ac a y [...]gascla [...]ant atto ef, ac yn ewyllysgar a dderbyniasant ei gyfraith ef Y rhain a fyddinoedd ef yn ddyfal, ac â hwynt curodd bawb o'i amgylch a'r a wrthwynebent ei athrawiaeth ef. Wedi iddo orchfygu pennae­thiaid Mecca, a gorthrechu yr Juddewon yn Medina, aeth yn dywysog ar lû dewr, ac yn arglwydd ar w [...]ad eberg Y pryd hyn darfu i' [...] Sarac [...]niaid hefyd preswylwyr rhyfelgar y diff­aerhwch (y lid [...]a [...]ent wrth Heraclius ymmeraw­dr Christianogol Constantinopl, eisiau cael cy­flog eu milwriaeth) ymuno ar gau brophwyd hwn, a i gymeryd ef yn ben- [...]iwdod arnynt. Ac yn ebrwydd dygasant ei deyrnged oddiar yr ymmerawdr, a lladdasant ei swyddogion ef yn [Page 83] y gwledydd hynny. A thynnasant oddiwrtho ef nid Arabia yn unig, ond yr Aipht befyd. Ac ymostyngodd y bobl yn gyffredin i grefydd Mahomet wrth weled ei arfau ef mor llwyddia­nus. Ac ar ddydd ei farwolaeth ef gwelwyd se­ren gynffonnog vn ffurf á chleddyf yn blaen weddu o'r dehau tua'r gogledd, a barbáodd i oleuo ganol dydd dros ddeng niwrnod ar vgain. Ac wrth yr arwydd hwnw britiodd y genedl honno y lledai brenhiniaeth Arabia ar draws y bŷd drwy nerth y cleddyf, fel y digwyddodd yn rhy wir er gwae i lawer gwlád. Ei athrawi­aeth ef sy gynwysedig yn y llyfr a elwir Alcoran, a arwyddocca cascliad o orchymmyion. Ac o herwydd ei fod ef yn crybwyll weithiau am y ffydd Gristianogol, detholais a chyfieithais y pe­thau goreu ynddo, am fod cyfaddefiad gelyn yn dystiolaeth grêf yn ei erbyn ei hun, ac yn dda ar du'r gwir a orthrymmo ef. A'r pethau cyfeiliornus a'r sydd ynddo ef, a ddylent ein bannog ni i garu ein ffydd i [...]chusol yn wresoc­coch, canys gwelir y glân yn hawddgarach wrth ei gyffelyba â'r gwrthyn. A bydd y plan [...] afrad­lon pan ddelon [...] attynt eu hunain yn well gan­ddynt en hymborth cartrefol, ar ol profi 'r ci­bau y sydd yn y wlâd bell.

PEN. XII. Helynt y ffydd Gristianogol hyd y pedwerydd cant ar ddêg o oed Christ, a chwedi.

YNghylch yr amse [...]oedd hynny hefyd y da­eth y gwasanaeth ladin, letaniau, ac amryw [Page 97] ddychymedig ddefodau mewn Cymeriad yn yr Eglwysydd, er lleihâd i rinwedd, a phurdeb cre­fydd. Fel hyn drwy 'r Alcoran a'r offeren y mae bwgwth Duw yn dechreu Cymeryd gafael ar y byd, 2 Thes. 2.10, 11. Da [...]c. 13.11. sef nerthol weithrediad cyfeiliorni am angharu'r gwirionedd. Tybiff rhai mai âr amser hwn y Cuttuna rhifedi enw'r bwystfil. gan beno­di ei ddechreuad ef. Etto ni adawodd Duw mo'i etholedigion yn y monachlogydd, a'r eglwy­sydd, o ba rai bu Beda yn enwog ymhlith y Sae­son, ac a gyfieithiodd beth o'r yscrythur yn Sae­sonaec. A gadawodd llawer o foneddigion a chyffredin eu hachosion bydol, ac ymroddasant i fuchedd gaethach yn y monachlogydd, gan ymprydio a gweddio yn aml; 729. ond Cam-arferwyd hynny mewn amser i gynnal llygredigaeth o­fergoelus. Canys gorchymmynodd y Pâb osod i fynu ac addoli lluniau'r grôg a'r Seinctiau, ac escymunodd Leo Isaurus yr ymerodr, am geisio o hono wahardd addoli 'r delwau mudion, ac attaliodd yr ltal rhag ufuddhau iddo ef. Cym­mellodd y Pâb hefyd arfer offeren Gregorie ym­hob Eglwys, fal y byddei yr un ffurf wasanaeth ymhob man, a choronodd ef Carolus magnus brenin ffrainc yn ymerodr y gorllewyn, er mw­yn cael ganddo ef ei hyfforddi ef yn y pethau hyn. Ac ymhen talm o ddyddiau chwanegwyd defodau newyddion at yr offeren, sef gweddiau dros y meirw, a gwyliau calan gaiaf, Oed. Cri. 854. a lluddwyd priodas ir offeiriaid, gan roddi iddynt lawer o freintiau awdurdodol yn lle priodas. Y pryd hyn y bu cystudd trwm ar y Saeson; daeth gwyr Deumarc i mewn i Loegr, ac a laddasant y Sae­son yn llidiog, heb arbed na Phethau Cyffredin, [Page 98] na Phethau Cyssegredig, canys Paganiaid oedd­ent. A Pharhâodd y difrod anhrugarog hwnw yn hwy na dau cant o flynyddoedd. A chyn dyfod yr estroniaid hyn am eu pennau, ni phei­dieu'r Saeson a llâdd eu gilidd, canys yn saith brenhinieth y rhannasent Loegr, yr hyn y ba­rodd ymrysson yn eu mysc; felly dialodd Duw waed y Brittaniaid arnynt; a gallent ddywedyd fel Adonibezec, Ba [...]n. 1.7. megis y gwnaethom felly y talodd Duw ini, er iddynt dderbyn yr efengil; fel y Cymmerth Dafydd edifeirwch am lâdd Ʋrias, 2 Sam. 12.9, 10. etto nid ymadawodd y cleddyf ai dŷ ef, dros hir am­s [...]r. Cafodd Alured, er ei fod yn frenin duwiol, ei ran o'r gorthrymderau hyn. Hwn y Seiliodd yscolion yn Rhydychen i hyfforddi gwybodaeth ymmysc y Saeson, ni byddei ef un amser heb ran o'r Scrythur yn ei gylch: a dymunodd ar Dduw anfon rhyw ddolur arno ef iw gadw oddiwrth anlladrwydd, a chynorthwyodd Duw ef yn ei flinderau. Er hynny mewn amser daeth Canu­tus o Lychlyn i fod yn frenin ar Loegr, ac wrth weled fal y trawsei Duw ei dâd ef Swanus am ei greulondeb yn llâdd rhai crefyddol, of­nodd ac adeiladodd fonachlog; a phan oedd gwenheithwyr yn mawrhau ei awdurdod ef, ei­steddodd ar y traeth yn ymyl y môr, ac archodd ir llanw beidio a dyfod atto ef: ond pryd nad ufuddhae iw orchymmyn ef, ceryddodd ei wenheithwyr, ac a ymddarostyngodd o flaen Duw, ac a gyfaddefodd mae Duw oedd frenin, a bod pob peth dan ei lywodraeth ef. Oed. Cr. 990.

Cyn dyfod y blinder echryslon ar Loegr o­ddiwrth Denmarc, gwelwyd Cwmwl drwy 'r deyrnas, ai hanner o dân, a'r hanner arall o waed; [Page 99] a glawiodd gwaed yn ymyl Eborac: wedi marw Canutus cafodd Edward y Cyffesswr y frenhini­eth, yr hwn oedd wr Duwiol: 1043. ac wedi ei farw ef, daeth y Normaniaid i Loegr, ac ynnillasant y deirnas drwy vn frwydr, ac a freistrolasant y saeson yn drahaus, 1066. a rheolodd William y Cwn­cwerwr arnynt. Y flwyddyn o'r blaen gwelwyd seren gynffonog ofnadwy uwch-ben lloegr dros saith niwrnod.

Yn yr oes hon y tynnodd Anghrist y mwg­wd oddiar ei wyneb; gan ymddangos ir byd, 1074. y Twrc yn rheibus yn y dwyrain, a'r Pab Hilde­brandus yn y Gorllewin, yr hwn oedd yn ym­dderchafu uwchlaw brenhinoedd y ddaiar: ac o'r amser yma allan, a thalm o'r blaen, drwy gleddyf, a gwenwyn, yr ymgodeu yr Pabau yn o [...] fynech: weithiau byddeu dau, weithiau tri o honynt yn ymdynnu am y goruchafieth A chan iddynt ymroddi i ddilyn cyngor y drwg, cyd­ffurfiasant addoliad Eglwysig yn y modd tebyc­caf i ddiffodd purdeb ffydd yn enw crefydd; dr­wy attal oddiwrth bobl air Duw, ac yspryd de­allus mewn gweddi, ac yn lle hynny adrodd gei­riau ladin ar dâsc heb ddirnad, na theimlad. Yn­ghylch hyn y dechreuwyd cadw digwyl y mei­rw, yr hwn a ordeinwyd o herwydd breuddwyd Abbad Cluniac; yr hwn y welodd drwy hûn e­neidiau 'r meirwon yr cael bûdd oddiwrth ei offerenau ef. Trâ yr ydoedd y gweision yn cyscu, Math. 13. yr havodd Satan yr Efrau. Rhoddes Berengarius gynnyg ar argyhoeddi ofergoelion yr oes hon, a gorthrymmwyd ef. Ond drylliodd mellt a tha­ranau amryw o'r delwau yn eglwysydd lloegr. A bu anfodlonrwydd cyffredin am orfod o'r offei­iriadau [Page 100] adel eu lleodd, Oed. Cri. 1092. neu wrthod eu gwragedd drwy orchymyn y Pâb: a phan appeliodd escob gorthrymmedig at Grist, rhoddes rybudd ir swy­ddogion pabaidd iw gyfarfod ef. Ymhen ych­ydig bu ef farw, ac mewn modd erchill cyrch­odd ang [...]u nhwythau ar unwaith. A gwelwyd rhyfeddodau lawer; Sychodd yr afonydd, cry­nodd y ddaiar, 1110. berwodd ffynnon o waed yn llo­egr dair wythnos. Ymddangosodd dwy leuad, a seren gynffonnog, a megis aneirif Sêr yn syrth­io, a'r wybren ar dân oll Wedi hynny gwelwyd tri haul, a thair lleuad, a chroes gôch ar draws yganol. 1158. Tystiolaethodd amryw wyr duwiol a dy­scedig yn erbyn llygredigaeth yr amser hwn, a merthyrwyd hwynt. Ie er ir Ymerodr Ffredericus Barbarossa gyhoeddi beiau 'r Pâb, etto gorfu iddo ymostwng iddo ef; a rhoddes y Pâb ei droed ar ei ŵddf ef, Psal. 91.13. 1164. gan gamarfer geiriau'r Psal­mydd y llew a'r ddraig a sethri. Yr un yspryd balchder a yrrodd y ddau Arch-escob saesnig mewn cymanfa eglwysig i ymwthio cymmaint am yr eisteddle uchaf. 1177. A thra yr oedd y Pharise­aid-yn anrhydeddu Duw yn ofer a thraddodi­dau dynol, Cyfododd Duw bobl iddo ei hun iw addoli mewn yspryd a gwirionedd; Sef yr Albin­genses yn Tholouse, a Croatia, a Dalmatia: A'r Waldenses yn Lugdunum o ffrainc, y rhai a alwyd fal hyn. Tra yr oedd Waldez dinasydd goludog, ac eraill yn cyd-ymddiddan, ac i un oi cymdei­thas Syrthio yn farw yn y lle, trawodd y fath ddychryn ynddo ef, ac y barodd iddo ymroi i wellhâu ei fuchedd: dechreuodd rannu llawer oi dda ir tlodion, a chwilio'r yscrythyrau, canys llythyrennog oedd ef, a chynghori ei deulu ai [Page 101] gymmydogion i edifarhau; a chyfieithodd ran­nau o'r yscrythur lan ir rhai y welei ef yn ewy­llyscar iw dilyn: ac aeth y gronyn hâd mwstard yn bren aml ei ganghennau. Am hynny cystu­ddwyd ef a'i ddilynwyr gan yr eglwyswyr pa­baidd, a chwalwyd hwynt, rhai i Bohemia, era­ill i Lombardy, eraill hyd taleithiau Ffrainc, ac amlhâsent wrth eu gwascaru fal yr ŷd wrth ei hau. Eu athrawiaeth oedd. Na ddylid ollwn dim ir grefydd, ond sy guttunol a'r Scrythyrau. Nad oes yr un Cyfryngwr heb law Crist, ac na ddylid gweddio at seinctiau, na thros y marw; na ddylid addoli mor cymmun, na lluniau, na themlau; mae Anghrist oedd y Pâb y pryd hynny, ac am hynny y dylid gadel ymmaith ei ddefodau ef mewn bwyd­ydd, ac amseroedd. Eu buchedd oedd gweddio yn hîr, yn wresog, yn fynych ymmysc eu gilidd. Nid arferent un ffurf weddi, ond gweddi'r Ar­glwydd yn unic. Cyn Cymeryd eu bwyd gwe­ddient ar i Dduw ei fendithio ef, fel y torthau yn yr anialwch. Athrawiaethent eu gilidd yn boenus. Nofieu un o honynt liw nôs dros afon amser gaiaf i hyfforddi cymmydog yngrâs Duw; byddei'r Scrythur ganddynt ar eu tafod lefer­ydd, ie gan y bobl wledig; dioddefent eu llâdd am eu ffydd yn gyssurus.

Yn fynych byddei Duw yn eu gwaredu hw­ynt a'u brodyr yn rhyfeddol, megis yn Tholouse lle y lleihâodd cornwyd y fyddyn Babaidd oedd yn gwarchâu arni: Oed. Cri. 1220. ond wedi hynny rhoddodd y ddinas honno genad i escobion coelgrefyddol i ddyfod i mewn i ymgommio ynghylch eu ffydd, y rhai fel bradwyr y ddygasant filwyr gy­da 'u Cyttiau i ddywallt gwaed gwirion.

1237.Mae eglwys y Groegiaid yn ymadel ag eglwys Rufain, eisieu cael gan y Pâb ddiwygio'r pethau oedd feius. Yr hwn oedd yn pwyso yn drwm ar Loegr hefyd, ac yn tynnu ei thryssor atto ei hun am ollyngdod ir eneidiau, ac wrth amryw droseydd eraill, 1245. onid oedd y penaethiaid yn a­chwyn arno wrth gymanfâodd Cyffredin. Blin echryslon hefyd oedd belynt Cristnogion y dwy­rain yn Asia, Syria, a'r gwledydd oddiamgyl­ch, o herwydd y Twrciaid; y rhai er nad oedd­ent ar y cyntaf ond byddyn fechan y ddaethei o Scythia i gynorthwyo Persia am gyflog, etto wedi Syrthio allan a'r Persiaid gorch [...]ugasant eu teyrnas hwynt, ac eraill o'u hamgylch, a derby­niasant goelgrefydd Mahomet, oedd yn y gw­ledydd hynny o'r blaen. Ac er i dywysogion y gorllewin sef. Godfrey o Builon, ac eraill, arwein byddinoedd Cedyrn yn eu herbyn, ac ynnill Jerusalem oddi arnynt, a llâdd o honynt lawer cant o filoedd, etto tyfei anghydfod rhwng y tywysogion a'u gilidd, neu rhwng yr ymerodr a'r Pâb ynghylch arglwyd dieth, y roddei achly­ssur i'r Turciaid i ynnill eu colled gyda'g elw. Ie Cenfigennodd Ymerodr Constantinopl a'r Groe­giad wrth y byddinoedd Ladingaidd, a chym­myscent galch gyda'r blawd y werthent iddynt, iw gwenwyno. Er bod y Cristnogion ofergoelus (y rhai oeddent yn erlid purdeb crefydd yn eu gwladwyr eu hunain) yn anllwyddianus yn eu rhy fel â'r Twrc, etto daeth Tamerlan ymerodr Tamaria a byddyn yn ei erbyn ef, ac ai gorch­fygodd ef; gan gau ar Bajazet (y Twrc pennaf a chreulonaf yn ei amser) mewn grât haiarn fel llew iw her-ddangos: ac er mwyn cospi ei falchder [Page 103] ef, sangei ar ei gefn ef wrth fyned ar ei farch. Ar y daith hon dûg y Cwncwerer hwn lawer o de­yrnasoedd dano, a bu dirion wrth y Cristnogi­on. Pan oedd Bajazet yn myned [...]ua'r frwydr hon mewn gofal a galar, (canys clywsei ddarfod i Tamerlan ynnill Sebastia oddiar eu wŷr ef, a llâdd ei fab ef Orthobules) aeth heibio i fugail y­doedd yn canu pibau dan areilio ei braidd, gan ochneidio, a dywedyd, dedwydd wyti nad oes ge­niti na Sebastia nag Orthobules iw golli. Yr hyn sy'n dangos, mae gwell yw Cyflwr y rhai Sy'n bodloni ar ychydig, na' rhai Sy'n meddu llawer.

Yn y gorllewin rhydd Duw fwyfwy o oleu­fyneg am lygredigaeth yr eglwyswyr; ac mae rhai yn cael deall yn llyfr y Datcuddiad, ac yn profi mae Anghrist ydoedd y Pâb; ac yn proph­wydo y cofodei Duw weinidogion tlodion i bregethu'r efengil, ac i borthi praidd Crist yn dduwiol: Ac yn dangos fel yr oedd rhagrithwyr ofergoelus, yn addurno escyrn y Sainct Meirwon, Oed. Cr. 1324. ac yn penydio y rhai byw am wirionedd en ffydd. A'u [...]od yn fflangellu delwau bywiol Duw, sef ei bobl, er iddynt addoli delwau mudion. A'u bod yn porthi, neu yn hytrach yn siomi defaid Crist â phorfa súr, ac afiachus, sef dychymygion dy­nol, ac yn cau yn fanwl rhag iddynt gael blâs ar dîr Duw, sef y scrythyrau. Rhagfynegodd rhai Sanctaidd y Cyfodoi Duw rai yn yspryd Elias i adferu purdeb crefydd, er ei bod y pryd hynny dan gwmwl. Ac ymhen ychydig annogodd y­spryd yr Arglwydd Joan Wiccliffe atbro'r Ga­dair y [...] Rhydychen i oleuo Llogr. Yr-hwn wedi ei erlid gan yr escobion, a bregethodd yn dro­ednoeth, gan dynnu llawer oddiwrth eulyna­ddoliad [Page 104] pabaidd, i chwilio'r Scrythyrau, ac iw dilyn. Oed. Cr. 1371. Arferei ef, a llawer o'i frodyr bregethu yn yr heolydd ar ddyddiau marchnad, pan lyswyd yr Eglwysydd iddynt. A phan oedd Cymanfa yn Llundain yn myned ynghylch holi Wiccliffe ai lyfrau, digwyddodd yn yr awr honno ddaiar­gryn mawr, a ddychrynodd y prel adiaid. Aml­hâodd dyscyblion i Grist yn ddirfawr drwy bregethau, a llyfrau yr efengylwr daionus hwn, ai gydweithwyr, er gwaetha'r rheolwyr oedd­ent yn ceisio eu rhwystro: ac wedi ei farw ef ai ben ar y gobenydd (canys cawsei ddiogelwch drwy hyfforddiad rhai o'r penaethiaid) yscrifen­nodd yscolheigion Rhydychen dystiolaeth ir hollfyd oi burdeb ai Sancteiddrwydd ef.

Je yn Bohemia cyfododd John Husse, ac yscol­heigion enwog yn Prague i siccrhâu ei athrawi­eth ef, gan brofi fod Duw yn anfon y pregethwyr oeddent yn dal allan burdeb yr efengil, er bod y Pâb ai escobion yn eu gommedd, a bod eu cariad tu ag at Dduw ai b [...]bl, au Sancteiddrwydd, au dioddefgar­wch, yn arwyddion disiomedig ou galwad; canys wrth gariad yr adwaenir dyscyblion Crist. Ac er i lawer geryddu Husse (fel y gwnawd a Bartimae­us) i geisio ganddo dewi, etto llefodd yn fwy o lawer yn erbyn eulynaddoliad yr amser, a dan­gosodd y f [...]th Anghenfil ydoedd yr Anghrist, gan fod tri phen, sef tri Phâb ar unwaith yn ym­drechu am y llaw vchaf; y gwahaniad hwnw y lèdodd iddo ef ddrws ymadrodd. Er diwedd anfonodd yr ymerodr am dano ef i Gymanfa Constance, lle y caeth garcharwyd ef mewn he­irn, er iddo o'r blaen gael addewid yr ymerodr a'r Pab penaf, (y rhai oeddent yno yn bresenol) [Page 105] y gallei ef fyned a dyfod yn ddiogel ddirwystr. A phan welsant nas gellid moi ddenu ef at Ba­byddieth, blingasant ei goryn ef, (er tynnu ym­maeth yr olew Cyssegredig meddent, ar hwn yr enneiniasid ef wrth dderbyn urddau) a gwi­scasant am ei ben ef gap â lluniau Cythreuliaid wedi eu peintio arno, a lloscasant ef yn vlw; a thaerasant na ddylid cwplau addewid i Heretic. Ond tra yr oedd ef wrth y stangc yr oedd ei gynghorion ef mor fuddiol, ai weddiau ef mor nerthol, Oed. Cr. 1415. onid oedd y bobl yn cydnabod iddo farw yn rasol.

O Garchar yscrifenodd at ei wladwyr iw ca­darnhâu yn y ffydd, gan ddywedyd iddo gael datcuddiad y galwei'r Arglwydd bobl rasol iddo ei hun, ac o'r rheini y Cyfodeu weinidogion i adferu grym duwioldeb. Jer. 36.23 Ac os llosceu 'r Papisliaid ei lyfrau ef, fel y gwnaeth yr Juddew â phrophwydo­lieth Jeremi, etto gosodid allan yr athrawieth eil­waith yn belaethach.

Ar ol Husse Canlynodd Jerome, ei gyfaill au­wyl, ac athro dyscedig o'r un ddinas. Yr hwn pan aeth i Constance o honaw ei hun i ymweled ai frawd Husse, (fal y Cynorthwya 'r naill aelod y llall mewn anghyflwr) Carcharwyd ef yno yn gaeth-filain dros agos i flwyddyn; ac er iddo li­thro unwaith, etto yr eilwaith yr ymddangosodd o flaen y gymanfa, argyhoeddodd hwynt yn llym am waed Husse, a phrofessodd y wir gre­fydd yn nerthol, a daliodd hi hyd farw: am hyn­ny lloscwyd ef wrth stangc cerfiedig ar lûn Hu­sse er ychwanegu ei alar-dywedodd y ddau fer­thyr hyn wrth y Papistiaid, y caent atteb i Dduw, ac iddyut hwythau am eu gwaed ymhen y can mly­nedd. [Page 106] Ond darfu ir tân y laddodd 'yr athrawon fywhâu'r dyscyblion yn Bohemia, lle 'r ymner­thasant i ddiffyn eu crefydd, au bywyd; ac er ir Pâb a'r ymerodr anfon llûoedd mawrion iw dife­tha hwynt, etto gorchfugasant y Papistiaid mewn un brwydr ar ddêg cyn marw Zisca eu Capten, a hynny mewn modd rhyfeddol: canys ychydig nifer oeddent mewn Cyffelybieth iw gelynion; a thrawei'r fath ofn yn y Papistiaid, oni ffôent Cyn ymladd weithiau. Ac wedi'r gw­arediadau rhyfeddol hynny, mewn amser ty­fodd gwahaniadau rhwng y penaethiaid, a thr­wy frád rhoddwyd y deyrnas ir ymerodr; yr hwn ai Cymerth yn fwynaidd, ac a orchymmy­nodd ir hên filwyr ymgasclu i fewn yscuboriau er mwyn derbyn eu Cyflog yn heddychol, a Phan gafodd hwynt ynghyd, parodd losci'r ys­cuboriau, a nhwythau ynddynt.

Yn Lloegr y Paratowyd yr un ymdrin ir ffy­ddloniaid gan eu llysenwi yn Lolards, (sef loli­um art) hynny yw efrau: ac am hynny Ceis­wyd eu chwynnu, a'u llosci, a rhwystro eu cyfar­fodydd. Er gosod petisiwnau ar ddryssau 'r Par­liament am ddiwygiad grefyddol, etto ni cheid hynny drwy awdurdod ddynol yn yr oes hon­no; eithr rhoddwyd i farwolaeth y rhai ni addo­lent y groes, a'r bara yn y Cymmun, a gosod­wyd Cyfreithiau caeth i chwilio am bob dyn, a phob llyfr iw difetha, a'r y ddalieu allan y wir athrawieth: er hynny chwanegeu rhyfedi y rhai duwiol; er syrthio rhai, cyfodeu eraill. Ond llei­hâodd y Papistiaid beth, canys lladdwyd o ho­nynt ddau cant [...]o filoedd yn y rhyfel y fu rhwng dau Báb oeddent yn ymrysson ai gilidd dros [Page 107] naw mlynedd a'r hugain. Gwnaeth Arglwydd Cobham ei ran yn pledio gyda'r wir grefydd hyd farw, tystiolaethodd iddo gael grâs i ofni Duw, er pan dderbyniasei ef athrawiaeth Wiccliffe, ai fod o'r blaen yn by w mewn amryw bechodau ynghymdeithas y Papistiaid. Pan alwent arno i addoli 'r g [...]oes, estynnei allan ei freichiau, gan ddywedyd, Dyma groes o wneuthuriad Duw. (gan feddwl ei gorph tra'r oedd ei freichiau ar lêd) ac etto nid addolwch, onid erlidwch fi, anrhe­symol ynteu addoli croes o waith dyn.

Merthyrwyd un ar bymtheg ar hugain ar un­waith, ac ymhen y mîs trawodd Duw dafod Arundel Arch-escob Caergaint, fel nad allei na llyncu, na llefaru amryw ddyddiau cyn ei farw. A chydnabyddodd llawer yr amser hwnw, gy­mhwysed oedd barn Duw yn erbyn yr hwn o­edd mor fywiog yn Ceisio gostegu gwir brege­thwyr yr efengil. Oed. Cr. 1439. Yn yr oes hon y gorchymynwyd dau ŵyl i Fair.

Ond y mae Duw yn dychwelyd at y bŷd â mawr drugaredd, 1450. ac yn rhoddi dawn i ddyn y brifiodd yn hyfforddiant mawr ir efengil, sef celfyddyd preintio; Isa. 28.24. mynnei 'r yscrythyr i ddynol ryw gydnabod mae o'r nêf y mae cyfarwydd­yd yn dyfod i drîn y ddaiar, fel y caffo dyn lu­nieth Corphorol: ynteu llwyr y dylid fendithio Duw am y modd hwn i amlhâu llunieth yspry­dol, ynghylch mor fuddiol a dawn y tafodau yn amser yr Apostolion.

Cyn y pryd hyn yr oedd yr Scrythyrau a lly­frau da eraill yn anaml, ac yn ddruthon, o her­wydd meithder eu yscrifennu. Profwyd ar lŵ yn erbyn proffesswr mewn llŷs pabaidd yn y flwyddyn [Page 108] 1429 iddo roddi un swllt ar bumtheg ar hugain am y testament newydd yn Llundain: tebygol y Costiasei'r bibl Cyfan y tri chymaint, am yr hyn swm y gallesid purcasu hawl i gryn dysyn o dîr yn yr oes honno. Ond yn ein dyddiau ni aml a rhâd yw llyfrau da, ac yscolion iw dyscu; am hynny hawsach cael gwybodaeth o air Duw, yr hyn sydd yn ddyrnod pen i bob Anghrist: am fod anwy bodaeth yn Cadarnhâu Cyseiliorni, fel y mae oerni yn caledu 'r pŷg, a goleuni ai gyrr i gilio, fel y gwna 'r tân ir plwm ymollwn.

Ystyr rhaglunieth Duw, pan oedd yr Eglwys yn amlhâu ac yn dyfod o'r Aipht, y rhoddes ef ei ewyllys yn gyntaf yn yscrifennedig, a phan o­edd ar amlhâu a gwaredu ei bobl oddiwrth Ba­byddieth, caniadodd ei yscrythyrau yn breintie­dig gyntaf.

PEN. XIII. Llwyddiant y Twrciaid, ymdrech Protestaniaid a Phapistiaid.

YN y flwyddyn o oedran Christ 1453. darfu ir Turciaid ynnill Constantinopl. prif ddinas ymerodraeth Gristnogol y dwyrain dros un cant ar ddêg o flynyddoedd, Sef er amser ein gwladwr Constantinus, yr hwn ai had eiladodd hi. Gofidus fyddei mynegu a chlywed dosted fu ei difrod. Gorescynnodd y Twrciaid Creulon yn yr oes hon ddau cant o ddina [...]oedd, a deuddeg o deirnasoedd, a dwy ymerodraeth Gristnogol, a hynny yn amser un oi brenhinoedd: heb law y teirnasoedd enwog y dreisiasant drwy fin arfau [Page 109] gynt a chwedi. Yr achosion amlwg o lwyddi­ant yr Anghred hyn ydoedd lawer. Sef,

Oblegid ir Cristnogion ymlygru gan mwyaf, heb roddi iawn ymddiried yn- Ghrist, ond dewi­sent St George, a St Dennis, a'r cyfryw yn ym­ddiffynwyr iddynt, gan adel Jesu heibio, heb yr hwn nis gallent ddim. Joan. 15. [...] Ac yr oeddent mor fi­lain yn erbyn eu brodyr y ddilynent rym yr efengil, ac oedd y Twrciaid yn erbyn y rhai a broffessent ei ffurf hi; ie mor amhûr ydoedd bu­chedd y rhan fwyaf o'r Cristnogion, oni orfu i Grist ddangos barn arnynt er tystiolaethu yn­gwydd ei elynion mor anfodlon oedd ef i be­chodau y rhai a ymhonnent oi enw ef, ac mor gâs oedd ganddo anwiredd; i hyn ystyriwn yr histori yma. Wedi ir Twrc wneuthur Cyngrair a brenin Polonia, ac Hungaria, a Symmud ei fyd­dinoedd ymmaeth oddiwrtho ef yn ddigon pell, gwelei'r Pâb y gallei'r brenin gael barr gwâg i ynnill peth oddiar y Twrc, os torrei ei ammod, ar hyn gwnaethpwyd rhuchr am ben y Twrci­aid, a nhwy heb ddisgwil dim o'r fath beth: a phan oedd y Twrciaid yn y frwydr ar golli'r maes, tynnodd eu brenin hwynt oi fynwes yr ysgrifen, lle yr oedd ammodau'r Cyttundeb ar lawr, gan ddywedyd; O Crist [...]s wyti Dduw fel y dywedant, ac y tyb [...]wn ninnau dy f [...]d ti [...] dial yr anffyddlondeb hwn ar y b [...]bl sy'n proffessu dy enwdi, ond a'u gweithredo dd yn dy wadu di. Ar hyn aeth y Twrc yn d [...]èch, er e [...] fod o'r blaen ar y gwa­ethaf. Amseroedd eraill pan aent ir frwydr dan gablu Crist, gorchfygid nhwythau; ond y naill amser gyda'r llall, caniadodd Duw iddynt fod yn fflangell lifeiriol iw bobl anu [...]udd; odid ddinas [Page 110] na thrêf drwy Asia, Affrica, a rhan fawr o Europa, lle ni wnaeth yr anghred geirwon hyn i waed y Cristnogion ffrydio; a'r rhai y arbedei eu cledd­yf, a werthid fel anifeiliaid o farchnad i farchnad i dynnu yn lle ychen, neu i wneuthur rhyw ga­ledi arall, Ac yn awr ni chaiff y Cristnogion y sydd dan drêth drom ymysc y Twrciaid, mor ymgynnill ond yn ddirgel, na bod mewn swydd, na gwisco arfau, na dillad chwaith o'r un sut á hwynt; na gwrthwynebu un cabl-air yn erbyn Crist: ac os dywedant ddim yn erbyn Mahomet, cant eu llosci. A'r peth truanaf o'r cwbl yw or­fod iddynt ymadel a'u plant i ddwylo gelynion Crist iw dwyn i fynu megis mewn monachlo­gydd yn y gau grefydd, ac i ddyscu traenio; fel pan dyfont, ac anghofio eu rhieni (canys ni ch­ânt fyth moi hadnabod mwy ar ôl eu tynnu o­ddiwrthynt) yr ymladdont yn fedrus yn erbyn yr efengil.

Cymer yr hyspysrwydd a ganlyn ynghylch y modd y mae'r Turciaid yn trin yr Alcoran a'u crefydd yn yr oesoedd diweddaf hyn.

Y mae ganddynt demlau eheng a chostus, yn y rhai nid oes dim lluniau onid y geiriau hyn yn yscrifennedig yn iaith Arabia, Nid oes ond vn Duw, a Mahomet yn brophwyd iddo. Ʋn creaw­dur a'r prophwy di yn gyd-radd. Nid oes gadarn fel yr Arglwydd. Y mae eu hoffeiriaid i weddio yn­ddynt ynghŷd â'r bobl foneddigaidd bum waith beunydd. Ac wrth ddyfod iw gweddiau golch­ant eu dwylo a'u traed, a thanellant ddwfr ar eu pennau deirgwaith, gan ddywedyd gogoniant i'n Duw. Yna wedi tynnu eu hyscidiau oddiam eu traed, a'u gadel wrth ddrws y ddeml, ant i [Page 111] mewn, rhai yn droednoeth, eraill mewn escidiau glân 'âr rhai ni chyffyrddant y ddaiar mewn lle arall yn y bŷd. Wedi y darfyddo gan yr offeiri­ad bregethu, caniff ef á'r bobl â llais isel dros hanner awr, heb ddywedyd dim ond y geiriau hyn nid oes ond vn Duw.

Ymprydiant bum wythnos yn y flwyddyn. Yn y dyddiau hynny ni phrofant ddim nes gweled y sêr, ac yna bwyttânt bob rhyw fwyd, oddiei­thr y peth a dagwyd, a chig moch. Enwaedant eu plant yn saith neu wyth mlwydd oed, pan all­ont wneuthur cyffes. Priodant heb gynhyscaeth. Yn eu pebyll wrth fyned i gyscu, ac wrth gych­wyn dranoeth llefant yn vchel gan ddywedyd Duw deirgwaith, sef Allah, Allah, Allahu. Y mae 'r Juddewon hefyd yn glynu yn ffurf crefydd yn rhyfeddol. Y maent yn yr oes hon yn wascare­dig ar hyd y bŷd, ac yn preswylio draw ac obry yn y rhan fwyaf o deyrnasoedd y dwyrain a'r gorllewin, ond heb ymuno â chenhedloedd eraill mewn addoliad, eithr ar eu pennau eu hunain yr addolant, ac â'u gilidd gan mwyaf yr ymgym­deithasant. Cadwant y Sabbath bob wythnos ddiwrnod o flaen y Christianogion. Enwaedant ar eu plant fel gynt. Y mae ganddynt yr hên De­stament Hebraeg yn yscrifennedig ar femrwn, a chadwant ef yn barchedig yn eu synagog, ac wrth ei gyrchu o'r fan lle y mae ynghadw at y da­rllenwr, sefiff yr holl gynnylleidfa ar eu traed, a chanant fawl i Dduw. Ac heb law hynny y mae ef gan lawer o honynt yn brintiedig, ac edrych­ant ynddo i galyn eu hathro pan fyddo ef yn dar­llein yn y memrwn. Tra fyddont yn addoli ni thynnant mo'u hettia'u, eithr bwriant orchgudd [Page 112] teneu arnynt, a syrth i lawr dros beth o'u hwy­nebau, mewn coffadwriaeth (tebyg cennif) o'r gorchgudd a roes Moses ar ei wyneb pan ydoedd yn discleirio, wedi iddo aros cyhyd yn y mynydd gydâ Duw i dderbyn y gyfraith. A'r arfer hwn a allai roddi achlysur i'r Apostol i ddywedyd am danynt yn ei amser ef, fod eu meddyliau hwynt wedi eu dallu: canys (medd ef) hyd y dydd hedd­yw y mae 'r vn gorchgudd wrth ddarllen yr hên de­stament yn aros heb ei ddatcuddio. Disgwiliant y Messias i ddyfod, 2 Cor. 3.14. a gobeithiant y caiff eu cenedl hwynt ddychwelyd i wlâd Canaan etto.

1506.Yn Lloegr Lloscwyd pobl dduwiol am ymwr­thod â phabyddieth. Tra yr oeddent yn llosci un o honynt yn Cheaping Sadberie, torrodd tarw bai­tiedig yn rhydd, ac a whyliodd y Doctor Whit­ [...]ington a gondemniasei'r merthyr, gan lusco ei ymyscaroedd ef hyd yr heol wrth ei gyrn, heb gwffwrdd â neb arall yn yr holl ymwasc. Etto ni chymereu'r erlidwyr ddim rhybudd: eithr cipia­sant John Browne o'i dy, ac ni chafodd ei wraig moi hanes ef, nes ei ddwyn ef iw losci yn agos iw gartref: a thra'r oedd ef yn y cyffion yn aros ei ddihenydd, mynegodd iw wraig fal y darfua­sei ir Escob losci ei draed ef hyd at yr escyrn, iw gymell ef i wadu ei ffydd: [...]c wedi dymuno arni hi, a'i blant barhâu yn ofn Duw, ymroddodd ir tân.

A Thomas Man a folianodd Dduw am ei wneu­thur ef yn offer i droi saithgant at y ffydd, yr oedd ef yn marw drosti.

Yr oedd cynnulleidfâu mawrion o bobl ddu­wiol yn ymgyfarfod heb wybod ir Escobion yn amryw fannau yn Lloegr; ond wrth gymmell y wraig i dystiolaethu yn erbyn y gwr, a'r plant [Page 113] yn erbyn eu rhieni, a'r naill frawd yn erbyn y llall, cafwyd yspysrwydd, pwy oeddent yn dyscu i eraill wersi o'r testament newydd, a'r credo, a'r dêg gorchymmyn, ac yn darllen neu yn gwrando yr Scrythyrau saesonaec y nôs, a tharfwyd hwynt fel y defaid gan y bleiddiaid.

Er nad oedd ond ymbell ddarn o'r yscrythyrau yn saesoneg a rheini yn waharddedig drwy gy­fraeth y deyrnas, ac heb fawr bobl lythrenog hyd y wlâd y fedreu eu darllen, etto rhyfeddol amled oedd y rhai y gawsent râs wrth eu clywed mewn cornelau, 1 Cor. 1.25. a gwelwyd gwendid Duw yn gry­fach na dynion.

Ynghylch y dyddiau hyn y prophwydodd rhai duwiol y glanheid yr Eglwys oddiwrth ei lly­gredigaeth, ac yr ail flodeuei purdeb yr efengil, digwyddodd hefyd rai rhyfeddodau. Syrthiodd cr [...]esau gwaedlyd, a llun hoelion, a gwaiwffon ac yspwng ar wiscoedd pobl yn Germania. Tra yr oe­ddid yn Rhufain yn Cyssegru prif henuriaid, tra­wodd temestl angerddol yr Eglwys lle'r oeddent, oni syrthiodd yr agoriadau o law delw Peder. Anghwa­negodd dysceidieth, a phreintwyd llyfrau'r hên athrawon, drwy lafur Erasmus ac eraill. A chyfo­dodd llawer o wyr duwiol dyscedig i chwilio 'r y scrythyrau yn yr ieithoedd hynny ymha rai yr yscrifenaseu'r Prophwydi, a'r Apostolion hwynt, sef yr Hebraeaeg ar Groeg, a chawsant ddwfr y bywyd yn loiwfach yn y ffynnonau nag yn llestri mŵs y Pab.

Scrifennodd Luther, a Melancton, a Zwingli­us, a llawer eraill yn erbyn marsiandiaeth, ac eu­lynaddoliaeth y Pâb: na thaleu yr Pardynau ddim [...]anfonei ef i bob gwlâd iw gwerthu am arian, ond [Page 114] bod maddeuant Pechod drwy ffydd yn-Ghrist, ac y dylid addoli yn ol ewyllis Duw, ac nid yn ol coel y Pab. Ar hyn casclodd Ymero dr Germania gyman­fa fawr o holl l [...]wodraethwyr ei wledydd i ddi­nas Wormes, lle yr anfonwyd am Luther i bledio ei achos. A phan amlygodd yr Ymerodr wrthwy­neb i ddywgiad crefydd, ceisiodd ei gyfeillion gan Luther nad anturieu fyned ir ddinas: attebodd yntef, Yr ai ef i mewn yn Enw'r JESƲ, er bod yno gymaint o gythreuliaid iw wrthwynebu ef, ag oedd o gerrig ar bennau yr tai. A phan ddaeth ger bron, ymadroddodd yn galonnog ymhlaid yr efengil; Gal. 2. gan yspyssu iddynt, Na ddylid coelio an­gel o'r nef, gwaethach dynion ar y ddaiar, yn erbyn gai [...] Duw. A'r flwyddyn gwedi hyn yscrifennodd y Pâb at Benaethiaid Germania oeddent ynghyd yn Norenberg, Oed. Cri. 1522. i ddymuno arnynt chwareu yr meddygon gofalus, a serio Cancr Luther â thân, fal na thaneu ymmhellach. Ond attebasant iddo, fod ei reolaeth lygredig ef yn gerydd ir byd, am fod y gollyngdod y wertheu ef oddiwrth bechod, a' [...] benyd yn y byd hwn, a'r purdan, yn gwneu­thur pobl yn annuwiol, gan hyderu y gallent gy­flawni eu chwantau, ac achub eu heneidiau am y­chydig arian; gan bennodi ynghylch cant o feiau anafus oedd yn cyd-ganlyn pabyddieth.

O hynny allan ymosododd y tywysogion i swc­cro'r pregethwyr, a'r bobl dduwiol i addoli Duw mewn purdeb yn gyhoeddus, ac nid yn unig mewn tyllau fel o'r blaen. Cafodd gweinidogaeth Zuinglius a Leo Juda dycciant mawr yngwladwri­eth Helveria; lle gorchymmynodd y Swyddogion losci yr delwau, a bwrw ymmaeth ddefodau lly­gredig, a phregethu gair Duw yn aml, ac yn [Page 115] eglur, gan gyhoeddi eu bod yn dal sulw fel yr oedd yr offeiriaid Pabaidd yn arfer eu hofergoeli­on er mwyn elw, a derchafu'r Pâb, a hod gweinido­gion efangylaidd yn ceisio bûd [...] eneidiau, a derchafu Crist. ie ymmha ddinas bynnag, neu deyrnas y cafeu pregethiad yr e [...]eng [...] ychydig rydd-did, Syrthieu'r offeren a'r delwau i lawr y­no, fel Dagon gynt o flaen yr Arch. Ac yn gyma­int nad ellid disgwil amgenach, na chyfodei Ceidwad y Carchar uffernol waedd ac erli [...] ar ol y Carcharorion aeth [...]nt yn rhyddion oddiwr­tho ef drwy ffydd yn-Ghrist, ymunodd tywysogi­on Germania, ac arglwyddi dinasoedd breiniol mewn protestasiwn, sef c [...]hoedd ddatcan eu meddwl i gyd-gynal dywigiad, ac am hynny y galwyd hwynt yn Brotestaniaid.

O hyn allan aeth y Papistiaid, megis eirth wedi colli eu cenawon, yn greulonach wrth y Protesta­niaid y fyddeu dan eu palfau hwynt: gan dynnu aelodau rhai a gefail, a chladdu eraill yn fyw, a llosci eraill yn vlw, a chrogi llawer. Ac er na ddi­ffoddeu eu gwaed hwynt mo boethder digofaint yr erlidwyr, etto troe llawer at râs Duw, wrth weled dioddefgarwch y merthyron diweddaraf megis y rhai cyntaf.

Encyd wedi torri pen George Scherter (y droe­seu lawer at Grist yn ei fywyd) ac ir corph farw yn nhŷb pawb, trôdd ar ei gefn, ac a roddes y tro­ed deheu dros yr asswy, ac felly ei ddwylaw yn groes. Wrth weled hyn ofnodd pawb, a chredodd llawer iw athrawiaeth ef, canys a ddawsei iddynt arwydd oi fod ef yn marw dros Grist.

Yr oedd un ym mynydd Peliers yn bodloni ymwadu á ffydd y Protestaniaid, er mwyn cael [Page 116] myned allan o garchar; a chyttunodd y Papisti­aid ir peth, ond iddo gymeryd hyn yn benyd ar­no, sef edrych ar losci un ni hên gymde [...]thion yn y ff [...]dd, yr hyn y wnaeth e [...]: ac wrth weled mor gyssurus yr o [...]dd hwuw yn marw, gwrthododd wadu ei ffydd, eithr dewisodd dd [...]oddef drosti.

Er maint in bl [...]nder eraill, etto cafodd Luther farw ai ben ar y gobenydd yn heddychol, ar ol i­ddo d [...]os naw mlynedd ar hugain bregethu yn fuddiol, a gweddio yn nerthol, ac yscrifennu yn o [...]chestol, a chael gwarediadau rhyfeddol, a dilyn buchedd Sanctaidd. Pan fyddeu golud yn dyfod atto, ofnai yn ddirfawr rhag bod Duw yn cynyg ei wobr iddo yn y byd hwn, gan ddwedyd, Na chafei Duw fodloni mono felly. Y diwrnod cyn ei farw ef yr oedd ymddiddan ar ei fwrdd ef ynghylch y Néf, a ydoedd y sainct yn adnabod en gilidd yno; A thra'r oedd ynteu yn eistedd yn egwan gyda hwynt iw bryd bwyd, adroddodd ei dŷb, mae fel yr adnabu Adda Efa ym- Mharadwys er na welsei moni [...]rioed o'r blaen, felly y bydd cym­deithas y rhai perffaith yn y nêf, er na welsent eu gilidd mewn cyrph gog [...]neddus eiroed o'r blaen.

Yn yr P [...]n mae yr ymgais yn llâdd llawer o rai duwiol, dysc [...]dig, a boneddigaidd. Teifl y [...] hyn y neb y fynnont i garchar tywyll du, lle ni chaiff y Carcharor na darllen, nac yscrifen­nu; [...]c [...]s dywed y plentyn air dros ei dâd caeth, caiff [...]r u [...] [...]iniad [...]c yntef, am ddymuno yn dda i heretic. Dirdynnir yno, a llwythir a heirn yn gr [...]ulon, ac yn ddirgel.

Ymmysc eraill y ferthyrwyd yn yr Ital, nodedig fu dieddefgarwch Pomponius Algerius yscolhaig o Padna; yr hwn pan garcharwyd ef am ei zêl i [Page 117] bur grefydd, yscrifennodd at ei frodyr, Iddo ef fel Sampson gael dil mêl ymmol y llew, a phara­dwys hyfryd yn y daiardy drewllyd, a llawenydd ne­fol yn yr ogof uffernol; a lle byddeu eraill yn crynu, ei fod ef yn ymhyfrydu a bod Crist mor fwyn a chadw cymdeithas ai weision yn y carchar isaf, Seliodd ef y ffydd ai waed yn Rhufain. Wedi hyn con­demnwyd vn cant ar bumtheg yn Calabria gwlâd or Ital, lle y derbyniasid yr efengil yn ewyllyscar; a thorrodd y Papistiaid wythi gwaed pedwar ugain o'r Protestaniaid yn yr un diwrnod a chyllell gigidd, gan eu llâdd fel defaid ol yn ol: yr ydoedd y merthyron mor fodlon i farw, 1560. a'r dihennyddiwr mor waedlyd yn taro ei gyllell rh­wng ei ddannedd, tra fyddei yn ymaflyd yn y na­ill ar ol y llall, onid oedd yr edrychwyr yn wylo gan erchylled oedd y golwg: etto ni orphwysa­sont nes dinistrio dwy dref, a mil oi trigolion.

Yr un ffunyd y gwnawd yn ffrainc â'r Waldefi­aid yn Merindol, a Cabriers; y rhai a ddaliasent burdeb yr efengil yn dreftadol er ys talm o fly­nyddoed, lle y lladwyd y gwyr a'r gwragedd, a'r plant, heb arbed neb; a chyflawnodd y Papi­stiaid yr un peth ac yr ydoedd yr Apostol Jago yn achwyn rhagddo, pen. 5.6. Condemnasant a lladda­sant y cyfiawn, ac ynteu heb sefyll iw herbyn. Y cyfryw zêl waedlyd i Babyddieth y barodd i Dduwc Safoy, erlid yr un bobl yn ei arglwyddieth yntef, Sef Piedmont, tan y mynydd Myneu, gan rostio rhai o honynt wrth dân araf, a chaethiwo eraill mewn llongau, a gyrru eraill i lechu ir crei­giau.

Ynghylch hyn y bu Calfin yn bregethwr hynod yn Genefa, yr hwn oedd yn studio 'r gyfraeth ar [Page 118] y cyntaf, nes i Dduw ynnill ei galon ef at yr yscry­thy [...]au, yr ydoedd ef yn un o'r pregethwyr purâf, a chyfl [...]wnaf o râs a dysceidieth, a'r y fu er amser yr Apostolion; daeth llawer o'r Ital, a'r Hispaen, a lloegr a [...] ei weinidogaeth ef, o ran arogl y by­wyd oedd ynddi: dûg lawer o boen, a chyst­udd yngwaith yr arglwydd. Er bod Duwc Safoy yn cenfigenu wrth ffyniant yr efengil yn y ddinas enwog hon, etto ymddiffynnodd Duw y ddinas ai eglwys yn ei erbyn ef. Ar ol Calfin bu Beza yn golofn yn eglwys Genefa, yr hwn oedd lawn o olud, â dysc, a goruchafieth: ac wedi ir Arglwydd ei ddarostwng ef drwy dd [...]lur, ymrôdd i ogoned­du ei waredwr yngweinidogaeth yr efengil, gan wneuthur ammod â Duw yn ei gyfyngder ynge­iriau'r Prophwyd, Psal. 142.7. dwg fy enaid allan o garchar fel y m [...]lianwyf dy enw.

Yn Scotland bu Cnocs yn athro llwyddianus i adferu gwir rasol ddysc; rhoddodd Duw iddo ddawn i ragfynegu Pethau, yn enwedig yn erbyn rhwystrw yr efengil. Annibennus syd­deu porreiadu llasur a lludded cymaint ac y gyfododd Duw i alw'r bŷd o dywyllwch i oleu­ni yn yr oes hon y tu hwnt ir môr; dyfal oedd­ent, a mentrus mewn dadlau cyhoeddus i gau safnau athrawon Pabyddieth: Diwyd yn Prege­thu ac yn y scrifennu, addfwyn yn dioddef; nerthol mewn gweddiau; rhaid ini ddywedyd yngeiriau Dafydd, Psal. 68. [...]1. yr Arglwydd a reddes y gair, mawr oedd mintai y rhai ai pregethent.

Yn Llo [...]gr hefyd bu tystion ffyddlon i Dduw y pryd hyn, megis Rilney, yr hwn wrth glywed llawer yn dywedyd, na chlywsent erioed sôn am adgyfodiad y Corph, (canys ni ddeallent mo'r [Page 119] credo Ladin) tosturiodd wrth ei wladwyr, a phregethodd ymhob man y cafei rydd-did ynd­do: ac yn y maeusydd, ac o dŷ i dŷ, nes ei losci ef am ei boen; efe drôdd Latimer at Dduw.

Hynod fu gwaith grâs hefyd yn James Bain­ham, gwr o gyfraith, a mâb i farchog; yr hwn drwy gosp y gymellwyd ai enau i wadu ffydd ei galon, ond cyn pen y mîs wedi iddo gael rhy-dd-did ei gorph, yr oedd ei gydwybod ef yn gaeth, nes iddo fyned at gynulleidfa ddirgel o'r bobl dduwiol, a chydnabod eu gwymp yn edifarus: Oed. Cri. 1532. aeth hefyd ir eglwys blwyf ar y Sabboth, a'r testament newydd Saesonaeg yn ei law, a myne­godd ir holl bobl dan wylo dagrau heilltion, fel y darfuaseu iddo ef wadu Duw, a dymunodd arnynt faddeu iddo ef: gan eu cynghori i ochelyd dicter Duw, a'u galw hwynt yn dystion, ei fod ef yn dy­chwelyd at y gwirionedd eilwaith, yr hyn a scrife­nnodd ef at yr Escob hefyd. Am hyn carcharwyd ef yn fileiniach nag o'r blaen; gan ei gadw yn y cyffion a heirn ar ei draed bumthegnôs ynglôdy yr Escob, ai fflangellu yn fynych, ac er diwedd llo­scasant ef wrth Stanc. A thra yr oedd ef yn tân ai aelodau wedi hanner llosci, dywedodd wrth y Papistiaid. Yr ydych yn gofyn am ryfeddodau gennym, gwelwch yma yn awr ryfeddod, Canys nid wyfi yn teimlo mwy o boen y tân hwn, na Phe byddwn ar wely mân-blu, neu un o bêr-lysiau.

Ar ol hwn canlynodd John Frith, yr hwn y fcrifennodd mor fuddiol o'r Carchar; ac y sicor­hâodd ymadrodd yr Apostol, na rwymir gair Duw; canys derbyniodd Cranmer ac eraill adeiladaeth oddiwrth ei waith ef.

Ynghylch hyn y collodd y Pâb ei awdurdod yn [Page 120] Lloegr, fel na cbydnabyddid ef yn ben ir Egl­wys, ac am hynny na roddid un tammed brâs iddo ef mwy. Ac y bu Tyndal gwr o gyffiniau Cymru yn hyfforddiant mawr i wir wybodaeth, canys cyfieithodd a phreintiodd yr scrythyrau yn saesonaeg, ac anfonodd hwynt iw tanu yn Lloe­gr, a llyfrau buddiol eraill; a thycciasant er iechy­dwrieth i laweroedd yn yr oes honno: ar hyn cyffrôdd y rhai oedd yn caru tywyllwch, fal Je­rusalem wrth eni Crist, ac ni orphwysasant nes cael ei losci ef ai lyfrau; tra yr oedd yn disgwil ei ddiwedd, efe a drôdd geidwad y Carchar ai dyl­wyth i ofni Duw. Pan wahoddodd ei wladwyr Mr Tyndal i edrych ar gonsurwr y syddeu arfe [...] o wneuthur pethau rhyfeddol, drwy ei ffydd atta­liodd ef nerth gythreulig yr hudol; yr hwn wedi chwysu yn swyno, ac heb allu gwneuthur dim oi gynefin gastiau, a gyfaddefodd fod rhyw un yn y stafell yn diddymmu ei scil ef. Er bod y Brenin Harry 8 yn bwrw i lawr awdurdod y Pàb, etto nid ymwrthododd ai athrawieth ef; am hynny dygpwyd Lambert cydweithiwr Tyndal yn yr efengil, i bledio ar gyhoedd â dêg o'r escobion ol yn-ol o flaen y brenin; yr hyn y wnaeth ef yn orchestol, Oed. Cri. 1538. canys yr oedd Duw wedi ei gynysca­eddu ef â Zêl, ac â dysceidieth ragorol: Ac am ei dystiolaeth lloscwyd ef yn Llundain. A phan oedd ei holl gorph ef yn ffaglu, cododd ei ddwylaw i fynu, ai fusedd yn goleuo fol Canhwyllau, gan lefain wrth y bobl, Neb ond Crist, neb ond Crist.

Ar ol hyn lloscwyd llawer o'r bobl dduwiol yn Lloegr, a thorwyd pen Arglwydd Cromwell, yr hwn ydoedd ir ffyddloniaid fel Obadiah ynhŷ A­hab. Ymmy sc eraill hynod su ffydd llestr gwan sef [Page 121] Anne Ascew, gwraig fonheddig; yr hon y ddan­gosodd iw herlidwyr, fal yr oeddent yn gwrth­wynebu'r yspryd Glân. Hwy ai racciâsant hi yn greulon, oni thynnasant agos ei holl gymalau a'i hescyrn oddiwrth eu gilidd, eisieu caffael genddi wadu ei ffydd, neu ochain dan ei phoen. Ac er ei bod hi o dylwyth ardderchog, a chynnig iddi be­thau mawrion am droi yn Bapisties, Oed. Cr. 1546. etto gwrtho­dodd y cyfan, ac ymroddodd i ddiweddu lei dy­ddiau yn tân er tystiolaeth yr Efengil.

Gwelwyd yr un dewrder mewn gwraig rasol yn Scotland, yr hon y farnwyd yn hetetic, eisieu iddi alw ar Fair, gyda'g ar Grist, pan fyddeu hi mewn gwewyr escor; a phan oedd hi yn cymeryd ei chenad ai gwr (yr hwn oedd hefyd i gy meryd ei farwolaeth gyda hi am ei ffydd) annogodd ef i lawenychu, ac eb hi, Ni ddywedaf nôs da i chwi, canys yn ebrwydd ymgyfarfyddwn ynheirnas nêf.

Yn y flwyddyn 1547. gwelodd Duw yn dda roddi ynghalon y brenin Edward 6 ai gynghor­wyr serch ir wir ffydd, a gallu yn eu dwylaw iw hyfforddi. Ac er nad oedd y Brenin ond bachgen, etto fel Josiah brenin daionus Jerusalem, parodd ymofyn â gair Duw, ac ufuddhâu iddo; ie arser­odd Duwc Somerset, y pennaf o Arglwyddi'r cyn­gor, ei holl egni mewn zêl rasol i fwrw eulyna­ddoliaeth i lawr. A thrwy Act o Barliament di­ddymwyd y Cyfreithiau caeth gwaedlyd y wn­euthid o amser i amser i orthrymmu grym yr efengyl. Ond cododd ynghylch dengmîl o wŷr Cerniu a Defonsire yn arfog i wrthwynebu diwy­giad y ffydd, gan geifio 'r gyfraeth gaeth yn ei herbyn i fod eilwaith mewn grym, a'r offeren [Page 122] Lladin; i hyn attebodd y brenin, Nad oedd achos i ddeiliaid gwyno rhagddo ef, am iddo yscrifennu cy­freithau a llaeth yn lle gwaed, ac nad oedd y llyfr gwasanaeth ond yr un yn saesonaeg, ac oedd o'r blaen yn Lladin, er ei fod beth yn llai o herwydd gadel all­an o hono ef rai pethau anweddaidd oedd yn yr offeren Lladin, a bod yn well iddynt glywed y gweddiau yn yriaith y ddeallent. A chan na roddent le i res­wm, gorchfygwyd hwynt mewn dwy frwydr, er eu bod yn fwy eu rhifedi na byddun y brenin.

Yn yr un achos cafodd gwyr y brenin Edwarc suddugolieth yn Scotland, er ir Papistiaid hynny ddwyn y Bara mewn blwch, a'r delwau eraill yr hyderent arnynt, gyda hwynt ir maes. Lle lladdwyd tair mîl ar ddèg o'r Scotiaid, a chant yn unig o'r Saeson, digwyddodd hyn ar yr un diwrnod ac y lloscwyd y delwau yn Llundain.

Darostyngwyd hefyd y gwrthryfelwyr yn Norffole a Sire Eborac. A churwyd gwyr Ffrainc yn Jersey. Yn yr amser hwn rhoddwyd biblau Saesonaec i bob plwyf yn Lloegr, a gosodwyd allan y llyfr Homili i gynorthwy o y llèodd oeddent we­igion: canys anhawdd ydoedd cael pregethwr ym­bob plwyf cyn gynted ar ol troi ymmaeth gy­maint o offeiriadau pabaidd.

PEN. XIV. Cystudd y Protestaniaid yn Lloegr yn amser y frenhines Mari.

OND gan nad oedd y deyrnas yn dwyn ffr­wyth cyfattebol ir llafur, a'r hâd, a'r ca­fodydd [Page 123] nefol yr oedd Duw yn ei ganhiadu iddi, gadawodd ir Papistiaid ei batingo hi eilwaith, a llosci 'r Protestaniaid yn aml; i edrych y ddygei hi ffrwyth gwell gwedi. Canys ar ôl ir frenhines Mari addaw yn dég ir Protestaniaid er mwyn cael y goron, galwodd Barliament i fwrw i lawr y grefydd y gawsei ryddid gan ei brawd Edward, a gosododd Babyddieth i fynu eilwaith, ac i hyff­orddi ei phwrpas priododd Philip brenin Hispaen.

Ac er rhybuddio'r byd o'r peth oedd ar ddy­fod, gwelwyd dau baul yn Llundain, ac enfys ai chefn yn isaf, ai dau gorn i fynu, megis pe bua­seu'r nef ar fedr Saethu tua'r ddaiar.

Yn y brofedigaeth danllyd cymellwyd rhai i wadu eu ffydd, megis yr Justus Hales, yr hwn wedi hynny ai boddodd ei hun o dra gofid calon.

Ac wedi dihenyddio yr arglywyddes Jane Gray, Cristnoges gyflawn o zêl, a gwybodaeth rasol, amhwyllodd yr Justus Morgan ai barnasei hi i golli ei phen, a llefodd nes ei farw, am dynnu 'r arglwyddes Jane oddiwrtho ef.

Yn y flwyddyn 1555 â'r drydydd o deyrnasiad y frenh. Marie, y dechreuwyd llosci 'r Pregeth­wyr duwiol: a'r Cyntaf o honynt y dorrodd y brîsc, oedd Mr Rogers. Yr hwn, pan arweinwyd ef o gaeth garchar ir tân, a chyfarfod ar y ffordd ai wraig ag un a'r ddêg o blant, y rhai pe gal­lasent y ddiffoddasant y tân ai dagrau; ni ru­sodd garu Crist ai wirionedd yn fwy na'i wraig, a'i blanr, ai fywyd hefyd. A gorfoleddodd y bro­dyr yn ddirfawr weled cadernid ei ffydd ef.

Ac wedi hwn canlynodd Mr Sanders i wneu­thur yr unrhyw dystiolaeth. Yr hwn yn ei ieven­ctid y roddasid yn fersiant. Ond ni orphwysodd [Page 124] ei gydwybod ef nes troi at ei lysrau i fyned yn bregethwr. Dangosodd fod yr offeren fel gwenwyn lawer wedi ei gymmysc ag rchydig lefrith, sef llawer o amryfusèddau ymysc rhai Scrythyrau. Llosc­wyd ef yn Ghofentri.

Felly hefyd y digwyddodd i Hooper Escch Ca­er Wrangon, yr hwn wedi cau arno yn fanwl yng­harcharau Llundain, (nid ydoedd ryfedd cloi ar­no am ei fod yn dlws mor werthfawr) a anfon­wyd i Gaerloiw iw losci; lle yr ymgasclodd lla­wer iw weled ef, ac i weddio gyda'g ef, gan fen­dithio Duw am y grâs y dderbyniasent drwy ei bregethiad ddwys ef; canys dywedei, nad oedd pobl, heb ir yspryd ferwi ymaeth eu trachwantau, gymhwy­sach i Dduw, nag a fyddai cig amrwd yn fwyd i ddyn. Pan ddaeth at y stanc rhoddwyd ger ei fron ef yscrifen oddiwrth y frenhines i beri arbed ei fywyd ef, os troeu yn Bapist, ac wedi iddo wrth­od y gau gymwynas hwnw, rhoddodd ei enaid i law Dduw, ar ol iw gorph ef ddioddef angerdd y tân dri chwarter awr heb chwimio. Tystiolaeth­odd nad alleu un garu Crist a'i enaid, a pherchi yr offeren á'i gorph, mwy nag y gall gwraig serchu ei gwr â'i chalon, tra y rhoddo hi ei chorph i craill.

Yr achosion pennaf yngolwg dynion o ferthyr­dod y bobl dduwiol y pryd hyn, oedd eu cefno­grwydd hwynt i sefyll gyda'r yscrythyrau yn erbyn traddodiadau pabaidd. Gan wrthod ad­def y pâb yn ben ir eglwys, nag yn wir aelod o honi, o herwydd ei feiau. Gommeddasant hefyd addoli lluniau, a'r bara yn yr offeren. Ni chilient y maeth er cael rhybudd ou perigl; canys dewisent goron ferthyrdod, fel y bobl rasol yn y brif eglwys.

Pan roddwyd dyfyn i'r Dr Tailor (yr hwn y gynyddodd y praidd y ddechreuaseu Bilney ei ga­sclu yn Hadley, onid aeth y plwyf yn yscol ddysce­dig) naccâodd ddianc, er bod ei berthynasau yn tâergeisio ganddo ei arbed ei hun; eithr dy­wedodd, Na chai ef fyth y fath achlyssur i ogo­neddu Duw a thrwy ddioddef dros ei efengyl ef. Am hynny aeth i Lundain heb neb yn ei wilied ef ar hyd y ffordd. A phan ddaeth ger bron, tystiolae­thodd y gwir yn hŷ. Ac yn y carcbar llaweny­chodd yn enwedig am gymdeithas yr Angel Brad­ford. Yr oedd Carcharau Lloegr yn awr fal Egl­wy sydd llawn o'r bobl dduwiolaf, a hyfryd oedd weled eu rhinweddau, a chlywed eu cynghorion, a'u gweddiau. Wedi ei fwrw ef i farw, a'r Swy­ddogion yn eiriol arno am gymodi â phabyddi­eth, dywedodd Iddo dwyllo llawer yn Hadley; ar hyn tybiasant y troeu ef, hyd oni ddeonglodd y peth, sef y twylleu ef y pryfed yn monwent Hadley, am na chaent fwytta mo'i gorph Cnawdig ef, eithr gadawei ei losci yn tân cyn y gwadeu Grist; ac felly y bu.

Ac nid pregethwyr yn unic, ond proffesswyr cy­ffredin hefyd fuont ffyddlon hyd angau canys wedi i Boner escob Llundain holi un Tomkins gwe­hydd, ac am nad ymwadeu â'i grefydd, yr hon a ddilyneu ef yn ddiwyd, pwyodd yr Escob ef yn greulon, gan dynu gwallt ei ben a'i farf, a chy­merth ganwyll dair-dyblig olau, ac a loscodd ei law ef, onid oedd y dwfr yn saethu allan o'r giau; etto nid oedd y merthyr yn teimlo gronyn o bo­en, am fod ei y spryd ef yn gyflawn o gffyur, ac wedi hynny lloscasant ei holl gorph ef yn Smith­field.

Felly y gwnaethpwyd ag William Hunter, bach­gen o ran oedran, a gwr mewn gwybodaeth. Tra yr oedd hwn wrth y stanc yn gweddio y geiriau hyn, mab Duw tywyna arnafi, yn ebrwydd disclei­riodd yr haul yn ei wyneb ef, er bod yr wybren yn dy wyll iawn, ac yn gymmylog o'r blaen.

Yn Neheudir Cymru hefyd dioddefodd rhai am yr un achos, sef escob Ffarrar o Fynyw, yr hwn y gyhuddwyd gan swyddogion malaisys ei esco­baeth yn amser y brenin Edward, ac a garcharwyd ar gam, megis pe buasei yn tueddu at Babyddieth; ac yn amser y frenhines Mari mynnodd yr un cyhuddwyr ei losci ef am wrthwynebu pabyddi­eth. Wrth fyned i farw pan oedd un yn cwy no iddo dosted fyddeu ei boen, attebodd ynteu, os gwelwch fi yn aflonydd, na choeliwch fy athrawieth. A safodd ynghanol y tân nes ei drengu.

Yr oedd hefyd un Rawlins Wynne Yn Ghaer­ddydd, yr hwn er ei fod yn anllythrennog, etto wedi cyffroi ei feddwl i geisio gwybod, a dilyn ewyllis Duw, wrth wrando ar ei blentyn yn dar­l'en yr Scrythyrau Saesonaeg y gafodd y fath wy­bodaeth a zel, ac y droes lawer at ofn Duw, am hynny ar ol hir garchar, lloscwyd ef yn ei dref gartresol. Ac wrth fyned at y stanc gweleu ei gy­my dogion gyfnewidiad ryfeddol yn ei gorph ef, canys lle'r oedd o'r blaen yn crymmu gan oe­dran, yr oedd yn awr yn syth inion, a chantho wy­neb siriol. Am yr un achos lloscwyd gwr duwiol siml yn Harford West elwid William Nichol. 1558.

Yn Ghaer-Lleon yn ymyl Gwynedd y lloscwyd George Marsh Pregethwr duwi [...]l, yr hwn pan gly­wodd fod ymofyn am dano ef, aeth i mewn o, ho­no ei hun, ac argyhoeddodd ei ddiodefgarwch ef [Page] [Page]

[Page] [Page 127] lawer o bobl: oni orfu ir Escob bregethu i geisio gan bobl goelio mae heretic y loscasei ef: a chyn pen nemawr bu yr Escob yntef farw. Dywedodd Marsh fod Duw yn dyrnu ac yn nithio yr ŷd yn amser y frenhines Marie y hauasai ef yn amser y brenin Ed­ward; Ac y dyleu rhai dá ddioddef mwy er mwyn Crist, nag y mae y rhai drwg yn eu goddef er mwyn pechod; gan eu bod yn dwyn carchar ac angeu, am ym­ddial, neu ledratta arian iw treulio ar eu chwantau.

A thra yr oedd y merthyron yn canmol Duw wrth y stanciau, yr oedd yr offeiriaid yn can­mol y pâb yn eu gorsèddau, ond cyrhaeddodd llaw Dduw rai o honynt. Canys tra yr oedd offe­iriad Crondal yn ei bregeth yn clodfori y madd­euant pechodau y dderbyniaseu ef oddiwrth gen­nad y pâb iddo ef ei hun, ac ir plwyf, ac wrth hwnnw yn hyderu ei fod mewn cyflwr da, yn ebrwydd syrthiodd yn fârw yn y pulpud, ac ni symmudodd fyth na llaw na throed.

Gwelwyd arwydd gwell ar un Mr Hankes gwr galluog yn yr scrythurau: yr hwn pan oedd yn myned iw llosci eisieu dwyn ei blentyn iw fedy­ddio yn ol yr offeren, y gadarnhâodd ei gyfnes­eifiaid yn y ffydd; y rhai a ddymunasant arno pan fyddei ef yn tân, roddi iddynt arwydd os gellid cadw y meddwl yn llonydd yn y fâth boen er mwyr yr efengyl. A phan oedd y merthyr yn tân, wedi crychu ei groen, a cholli ei leferydd, a llosci ei fysedd, oni thybiodd pawb iddo drengu, yn ebrwydd cododd ei ddylaw (a nhwy yn ffaglu yn olau) vwch ei ben, gan eu taro ynghyd dair­gwaith: yr hyn y barodd ir bobl glodfori Duw gyda bloedd fawr.

Ni bu ddim llai cyssurus helynt Bradford yn ei [Page 128] gystudd [...]; yr hwn y gawseu râs mawr gan Dduw yn ievangc, a phan oeddid yn ei alw ef i weinidogaeth yr efengyl, yr oedd yn arfwydus ganddo fel Moses gymeryd y swydd arno, o ran y dŷb wâel oedd ganddo am dano ei hun, nes i ath­ro enwog ei argyhoeddi ef, a'i annog ef, Nad at­talieu fara haidd oddiwrth eneidiau newynllyd, onid oedd ganddo fara gwyn iw roddi iddynt. Rhag­ddangosodd y deuei plà am broffessu'r efengyl yn gnawdol, a chanlynodd y chwys marwol y pryd hynny. Pregethu, a darllen, a gweddio a my­syrio oedd ei fywyd ef, ar ei liniau y byddeu yn studio dan fynych wylo. Addfwyn, a ffyddlon, a chyflawn o Zêl oedd ef. Yscrifennodd fod y byd yn fodlon i Babyddieth, oblegid nad oedd yr offe­nen yn ceryddu neb am bechod, fal yr oedd prege­thiad yr efengyl, a bod yr eglwys butteinaidd yn ym­drwssio â defodau brithion, Psal. 45. ond bod yr eglwys briod yn blayn hebddynt, ac yn dèg oddifewn.

Wedi ei garcharu yn amser y frenhines Marie, cafodd y fath garedigrwydd gan ei geidwaid, ac a roddes iddo achlyssur i bregethu beunydd, a llenwi ei stafell o bobl dduwiol, ac yn fynych i gyfrannu swpper yr Arglwydd. Er ei fod ef unwaith yn ô-anewyllyscar i swydd y weinidoga­eth, etto yr oedd ef yn chwannog i ferthyrdod, gan ddywedyd yn ei weddi, pan ddaeth yr am­ser cystudd cyffredin ar dduwioldeb, wele fi, anfon fi. Isai. 6.8. A gor [...]oleddodd ynghariad Duw, am iddo anfon am dano ef, fel Elias, mewn cerbyd tanllyd. Wedi er rybuddio ef yngarchar oi farwolaeth, gweddiodd, a chyng horodd mor ysprydol ymmy­sc ei gyfeillion, a bu mor hyfryd yn ei enaid, me­gis pe huafeu yn y nêf eufus. Pan ddaeth ar y stanc [Page 129] yn Smithfield, a dechreu cynghori'r bobl, rhwyst­rodd y Siri ef, am fod yr ymwasc yn fawr. ( [...]el y byddeu wrth losci'r holl ferthyron, am hynny of­neu'r swyddogion rhag cythryfwl, a phryssurent i orphen eu gorchwyl.) Ond trodd Mr Bradford at ei gyd-ferthyr, gan ei galonni ef, wrth yst­yried y casent y nôs honno swpper llawen gyda'r Arglwydd. Ar ol hyn lloscwyd mewn amryw fan­nau yn Lloegr y flwyddyn hon lawer o wŷr du­wiol, boneddigion a chyffredin; weithiau pedwar, weithiau Pump, weithiau chwêch yn yr un tanll­wyth, dan gyffessu eu ffydd yn rasol: ie yr ydo­edd y fath nerth ynghyffes y merthyron, ac y dr­ôdd lawer y [...]uasent Bapist [...]aid yn amser y brenin Edward, yn Brotestaniaid cynnes yn amser y fren­hines Marie. Canys gwelwyd llawer o râs ac o anwyldra Duw tuag at y rhai cystuddiedig y pryd hyn.

Pan oedd Robert Smith wrth ei losci yn dymuno ar Dduw ddangos arwydd arno er daioni, wedi iddo fyned yn loûn dû yn tân, yn ddisymwth cyfododd yn ei sefyll a churodd y bonion breichiau ydoedd ganddo, i ddangos llawenydd ei galon.

Yn Norwich hefyd carcharwyd un Mr. Robert Samuel Pregethwr grasol; gan ei gadwyno ef yn ei union sefyll wrth bôst, fal na chaseu onid blaenau ei draed i gynal ei holl gorph; ai benydio â new­yn, heb roddi iddo ond tri thammaid o fara, a tha­ir llwyaid o ddwfr yn y dydd, a phan geisieu y­fed ei drwnc ei hun, nid oedd ddefnyn o ddwfr yn ei gorph iw wnenthur. Yn y cyflwr hwn syr­thiodd mewn llewyg, a safodd un mewn gwisc wen yn ei ymyl ef, ac a ddywedodd, Samuel Cym­mer gyssur, canys ar ôl y dydd hwn, ni newyni ac ni [Page 130] sychedi byth mwy: ac o hynny allan ni theimlodd na newyn na syched hyd oni loscwyd ef. A chyn pen nemawr o amser dygpwyd ef at y stanc lle y mynegodd y weledigaeth iw gyfeillion, gan ddywedyd nad allei ef o ran gorchwyledd adr­odd y fath gyssuron y gawseu ef gan Grist yn ei boenau. Pan ddaeth at y tân ni thybiodd y penyd hwnw ond chwareu wrth y triniad y gawseu ef gan erlidwyr yngharchar. O greulondeb Pabaiddl o ddioddefgarwch sanctaidd! Tystiolaethodd rhai iddynt weled ei gorph ef yn discleirio yn tán fel arian côeth.

Felly y ceisiodd yr vnrhyw erlydwyr lâdd Ro­bert Glover gwr bonheddig, drwy oerni; a gorth­rymder yngharchar; onid nerthodd Duw ef yn ei gorph ai enaid gan roddi iddo brawf o fywyd tragwyddol. Wedi iddynt ei gondemnio ef, bu anghyssurus ddwy nôs cyn ei losci: ond pan dda­eth at olwg y stanc, cafodd y fâth siccrwydd hy­fiyd o gariad Duw, oni chûrodd ei ddwylo yn­ghyd, gan lefain ar ei gyfaill yn llawen, a dywe­dyd, efe ddaeth, efe ddaeth: mor siriol ac un y gaw­seu ei waredu oddiwrth ryw berygl marwol, ac nid fel un yn myned iddo.

Gwelodd yr erlidwyr achos i ddychrynu pe go­sodasent hynny at eu calonau; canys pan loscwyd Escob Ridley a Latimer yn Rhydy [...]hen, am iddynt dystiolaethu gydâ 'r efengyl yn ddiwyd yn yr eglwysydd, ac yscolion dysc, arhosodd Gardi­ner Escob Winchester un o'r erlidwyr penaf heb ei giniaw hyd yr hwyr, nes clywed ir merthy­ron hynny gael eu diwedd, ac yno eisteddodd i wledda gyda 'i gyfeillion yn llawen. Ond traw­odd llaw Dduw ef ar y bwrdd, oni chwyddodd ei [Page 131] gorph ef, a Phoethodd y tu fewn iddo ef, a bu farw a'i dafod allan fel gloun dû.

A thra yr oedd un Hubberdin yn pregethu yn erbyn y Protestaniaid, ac mewn gwŷn yn curo'r pulpid a'i draed, syrthiodd y pulpid, ac yntef he­fyd, ac ychydig gwedi bu ef farw oi gwymp.

Etto ni pheidieu'r erlid. Eithr dygpwyd Philpott, un o gedyrn Duw ir tân yn Llundain. Yr oedd y merthyr hwn yn fâb i far chog, ac yn vscolhaig mawr, a thrafaeliwr. Ymddadleuodd mor ner­thol mewn cymanfa, nad alleu'r Papistiaid wrth­sesyll yr yspryd a'r doethineb drwy 'r hwn yr o­edd ef yn llefaru. Argyhoeddodd hwynt yn eg­niol o flaen arglwyddi'r cyngor, canys doeth, a duwiol, a dewr ydoedd ef. Am hynny cafodd ef gyda'g eraill helynt gaeth drymder gaiaf, mewn cyffion o heirn ynglôdy Boner Escob Llundain: et­to llawenychent a chanent psalmau. Yscri [...]ennodd at ei gyd-filwyr caeth, ei fod ef yn gobeithio y lla­reiddieu angerdd y tân wrth fod Duw yn yscafn­hâu trymder y carchar. Pan ddaeth at yr stanc, plygodd ei lîn, a dywedodd, talaf fy addunedau ynoti o Smithfield: a chussanodd y stanc, gan ddy­wedyd eilwaith, a wrthodafi ddiodd [...]f wrth y pren hwn dros fy mhrynwr, y ddioddefodd farwolaeth wra­dwyddus drosofi ar y groes? ar ol ei ferthyrdod ef, yscrifennodd gwraig dduwiol at Boner, y byddeu raid iddo roddi Cyfrif am waed yr Abel cyfiawn hwnw, ac y gorfyddeu iddo ef, a'i offeiriadau cor­ynfoel (eilliant eu corynau i wneuthur eu gwalle wrth eu clustia [...] ar lûn coron) roddi biswel ar en pennau i guddio nôd y bwystfil; am i wir grefydd anghwanegu wrth dywallt gwaed y merthyron, ac wrth dorri'r blychau hynny, yr oedd yr ena­int [Page 132] gwerthfawr yn llenwi'r deyrnas [...]'i arogl. Hyfryd oedd gweled mor gariadus yr ydoedd y bobl dduwiol y fyddent rydd, yn gweini i gyfre­idiau y rhai rhwym, yn enwedig amryw wragedd boneddigion a chyffredin, fel y rhai a ymgledda­sant Grist hyd farw, ac a baratoesant bér-lyssiau iddo ef yn ei fêdd. Gwniau rai gryssau newyddion ir merthyron hyn iw llosci ynddynt, (dioscid hw­ynt wrth y stanc hyd at y crysau) paratoent scar­ffiau i filwyr Crist i ynnill y frwydr olaf. Ynteu hyspy [...] yw fod yr un yspryd cariad yn y rhai creda­dw y ymheb oes.

Yscrifennodd Mr. Philpott fod patrwn eglur o nerthigrâs Duw yn y [...] Arglwyddes Fane, yr hon er ei bod yn gyfoethog, yn ievanc, yn anrhyde­ddus, yn dêg e [...] phrŷd ai gwêdd, ac heb fod dan awdurdod neb etto dirm godd y cwbl oll, ac ymroddes i Groes Crist: ac y cyfodei hi yn y farn yn erbyn y rhai oeddent yn gwadu Crist rhag ofn colled, fel brenhines y debeu yn erbyn y genedl gynt. Cyffessodd bi ei hun yn amser en­ [...]ydus, fod melysdra [...]rist yn ei hynnill hi fwy­fwy, ai bod yn blasu mwyniant y bŷd fal physyg­wrieth gwrthwynebus.

Ac fel y gwelwyd yn awr yn y brofedigaeth hon ffyddlondeb y merthyron, ac ymgêledd Duw tuag attynt yn eu cystuddiau trymmaf, a'i ddia­leddau ar yr erlidwyr, felly'r anghyssur y ddig­wyddei [...]r encilwyr llyrfion; megis i un West, yr hwn rhag ofn y ddarllennodd yr offeren yn erbyn ei gydwybod, a bu ef farw ychydig gwedi.

Eraill am y cyfryw wendid y syrthient i flinder meddwl, byd oni ddychwelent at Dduw, neu wn­aent ben am danynt eu hunain, neu nhwy gasent [Page 133] ryw aflwydd arall. Fel y bu i Richard Denton gôf; at yr hwn yr anfonodd un o'r merthyron fflyring yn arwydd, gan gofio iddo ef ei fywiogr­wydd yn y ffydd gynt, a dymuno arno bryssuro ar ol ei gymdeithion; Attebodd Denton, gwir yw, ond och ni fedrafi ddioddef fy ll [...]sci. Etto gwedi, trawodd tân yn ei dŷ ef, ac wrth geisio achub ei ddodrefn, lloscwyd ef a dau oi dylwyth, gan ddi­oddef heb ddiolch yn ei achos ei hun y peth a wr­thodaseu ef yn achos Crist.

Gwelwn ymen fod Paul yn caru Timotheus pan orchymmynnodd iddo gymeryd ei ran o gystudd yr efengyl. 2 Tim. 1.8.

Yn nechreu'r flwyddyn 1556 lloscwyd saith yn yr un tanllwyth yn Smithfield, a phump ar vnwaith yn Ghaergaint. Yn y [...]ân [...] Canasant psall mau, trâ'r oedd yr edrychwyr ou hamgylch yn rywallt dagrau.

Yn Rhydychen dioddefodd Cra [...]mer ferthyrdod, ar ol iddo gael llawer segfa gan y Papistiaid dr­wy ymddadlu, ac iddynt ei ddiûrddo ef, gan roddi am dano ef ddillad escobaidd au diosc, (fel y gwnaeth y milwyr â Christ wrth ei watwor ef â gwîsc frenhinawl) Pan aeth ef at y tâ [...] daliodd ei law ddeheu ynddo yn gyntaf, am iddo o'r bla­en drwy weniaith ei elynion yscrife [...]nu ei henw â hi wrth bapyr pabaidd, yr hyn y wnaeth iddo ef wylo yn chwerw-dost. Rhyfeddodd llawer na sy­flodd ef ronyn yn y tân, er ei fod yn hen-wr barf­wyn.

Ar ol hyn lloscwyd chwech yn yr un tân yn Smithfield, a'r un rhyfedi yn Colchester, a digwydd­odd i Boner losci dan ŵr duwiol yn yr un tâ [...], a'r [...]aill yn gripl, a'r llall yn ddall, ac wedi eu rhwymo [Page 134] hwynt gerfydd eu canolau wrth y stanc, bwriodd y cripl ei faglau ymmaeth, gan ddywedyd wrth ei gydferthyr, Cymer gyssur fy mrawd, iacheir di o'th ddallineb yn awr, a minneu o'm cloffni.

Llosgwyd llangc dall yn Ghaerloiw am yr un a­chos, a thrannoeth merthyrwyd gwraig weddw â dwy o wyryfon grasol yn Smithfield, y rhai a ddaliasant y ffydd yn gadarn. Ac yn ymyl Llun­dain lloscwyd tri ar ddég yn yr un tân, sef un ar ddêg o wŷr, a dwy wraig, y rhai a safodd yn rhy­ddion yn tân, nes rhoddi eu heneidiau ir Argl­wydd. Wrth fyned a hwynt iw dihenydd, cau­odd y siri arnynt mewn dwy stafell, ac wedi hyn­ny aeth at y naill blaid, ac a daerodd iw Cymdeî­thion hwynt wadu eu ffydd, ac am hynny yr ar­bedid eu bywyd hwynt; attebasant iddo ef, nad [...]edd eu ffydd hwynt wedi ei hadeiladu ar ddynion, ond ar air Duw. A phan wnaeth ef felly ar blaid arall, cafodd yr un atteb.

Lloscwyd tri yn yr un tân yn Newberie, un o honynt oedd ŵr dyscedig o Rydychen, y gollaseu ei lê yn amser y brenin Edward am ei Zêl ir pâb; y pryd y cyfaddefodd ef wrth ei gyfaill oedd yn gadel y deyrnas am yr un styfnigrwydd, fel hyn, Yr ydym yn dioddef llawer dros y Pâb, ond nid o [...]s gennym y fath felysdra yn ein Calonnau oddiwrth ei grefydd ef, ac y welwn ni y Protestaniaid yn eu fw­ynhau yn eu ffordd nhwy; yr ydym ni yn ymdrechu am ni wyddom ni pa beth, yn fwy o ran ewyllis, na chydwybod, etto gwell genifi fyned i gardotta, na chael o honynt eu gair yn drechaf. Ond yn amser y frenhines Mari, er iddo gael y bŷd wrth ei fôdd, etto wrth weled cyssur a graslonrwyd y merthyron, trôdd yn hollhawl at yr efengyl, a [Page 135] theimlodd yrofferen yn flin iddo ei gwrando. Am hynny cystuddwyd a dygpwyd ef ir tân, lle y dywedodd wrth ei gydfilwyr, Byddwch gyssu­rus, yn llê 'r marwor hyn ni gawn berlau, y mae yspryd Duw yn tystiolaethu hynny i'n ysprydoedd ni.

Yn Garnsey y Lloscwyd gwraig ai dwy ferched yn yr un tán; yr oedd un o'r merched yn wraig i bregethwr, ac yn feichiog agos iw thymp; a phan dorrodd angerdd y tân ei bol hi, Syrthiodd y plentyn oddiwrthi hi: Ac wedi ei gipio ef i fy­nu, ai ddwyn at y Swyddogion, gwnaethpwyd ag ef mor anghrugarog, ac y gwnaeth Pharao â Phlant yr Hebreaid, neu Herod â phlant Beth­lehem, gan ei fwrw ef ir tân at ei fam, er ei fod yn blentyn gwryw golygus. Felly bedyddwyd â thân yr hwn a aned yn ferthyr, i dystiolaethu dynered mamaethod oeddent.

Yr un fath hyfforddiad y gafodd morwyn ddall yn Darby, ydoedd yn byw wrth wau hosânau, ac a brynodd Destament newydd; rhoddei geiniog fel yr ynnillei hi i ryw un am ddarllen iddi beno­dau ynddo, oni chafodd hi wybodaeth iachusol; am hynny lloscwyd hi.

Yn y flwyddyn 1557 Lloscwyd saith yn yr un tân ynghaergaint, a phump ar unwaith yn Smith­field, a saith ar unwaith yn Maidstone; ac eilwa­ith saith yn yr un tân ynghaergaint. Yr oedd un o honynt sef gwraig Benden y garcharwyd naw wythnos mewn twll cyfyng, ni chafodd hi un gw­ely i orwedd arno, na newid ei dillad, na dim llunieth, ond gwerth tair ffyrling yn y dydd, ac ni chafodd neb wybod p'le yr oedd hi, nes iw brawd ar foreucweth ei chlywed hi yn adrodd ei chwyn wrth Dduw mewn gweddi: ar ol hynny [Page 136] pan ofynnodd yr Escob iddi, a fodlonei hi i fyned i'r offeren, attebodd, y gwyddei hi yn yspyssach y pryd hynny nag o'r blaen, nad oeddent hwy o Dduw, am eu bod mor giaidd.

Merthyrwyd dêg yn yr un tân yn Lewes, a dêg eraill yn Colchester.

Yn y flwyddyn 1558 merthyrwyd rhai o'r gynylleidfa ddirgel y gyfarfyddent yn Islington. Tystiolaethodd yr- Athro ei fod ef yn Rhufain, lle y gwelsei ef gymaint o lygredigaeth ac y wnaeth iddo ffieiddio Pabyddieth. A bu ryfedd ddioddesgarwch Cutbert Sympson y diacon, Pan boenwyd ef yn greulon, eisieu iddo ddangos y llysr, lle'r oedd henwau'r bobl dduwiol oedd­ent wedi ymwneuthur i gyd addoli yn o [...] ys­pryd yr efengyl; er hynny dalwyd hwynt ynghyd gwedi, a lloscwyd tri ar ddeg o honynt. Carchar­wyd gwraig dlawd, ddewr yn yr Scrythyrau, yn Ecseter, am iddi argyhoeddi un ydoedd yn ad­gweirio delwau, y rhai a anffurfiafid yn amser y brenin Edward; Eb hi, yr wyti yn ynfyd wneuthur trwynau newyddion ir delwan y gollant eu pennau cyn bo hîr. Pan fygythid hi, atteb [...]i fod ei chalen yn siccr gyd [...] Christ: pan gynygid iddi arian, dy­wedei ei bod hi yn myned i ddinas llè ni cherddent. Ac ynghylch wythnos cyn marw'r frenhines Ma­rie, lloscwyd pump yn yr un tân yn Ghaergaint. Pan farnwyd y rhain i farw, cyfododd un o ho­nynt yn enw'r lleill eu gyd, ac wedi ei gynhyrfu gan Zèl ddirfawr, adroddodd escymundod yn er­byn yr erlidwyr ag yspryd awdurdodawl, gan ddymuno ar Dduw ddangos barn arnynt er adei­lad aeth ir deyrnas. A gwnaeth Duw yn ol gair en weision. Canys cyn pen yr wythnos, bu farw'r [Page 137] frenhines, a syrthiodd pabyddieth yn Lloegr: ac yna dychwelodd yr Hispaenwyr adref. Ac er eu dyfod i Loegr i geisio diffodd eglurdeb yr Efen­gyl, etto hi enynnodd râs yn eneidiau rhai o hon­ynt, a hyfforddiasanr wîr wybodaeth yn eu gwlâd eu hunain, oni erlidwyd yno lawer o'i phlegyd.

Maith fyddei mynegi gymaint y ferthyrwyd yn Lloegr yn y dymmhestl hon, am hynny mi a grybwyllais am ychydig o lawer, ac na bô ond sôn a chrybwyll am y fâth bêth mwy.

Pan fu farw y frenhines Marie, agorwyd drys­sau carcharau i lawer oeddent wedi eu bwrw i farw. A chafodd yr adar nefol y canasid arnynt yn y cewyll, eu gollwng allan i byngcio yn y Côed. Ie Cafodd rhai fal Joseph eu codi o garchâ­rau i orsêddau; yn amser y trwm gystudd gwel­wyd gofal Duw yn pryssuro gwarediad iw bobl.

Methodd gan yr eilidwyr gyflawni yr hyn a ewyllysient, pan oedd gailu dynol yn eu dwylo; megis pan ddaeth marchog ai weision i lusco gw­raig dduwiol i'r offeren yn erbyn ei meddwl, tra­wodd [...] or gowt arno ef cyn dosted, ac y gorfu ei dd [...]yn ef adref a gadel y wraig yn llonydd. A dywed Melanitoa i angel roddi rhybudd i drosg­lwyddo Grineus dduwiol oddiar ffordd erlid pery­glus oedd yn dyfod am ei ben ef yn ddisymmwth. Tra yr oedd yr arglwyddes Elizabeth yngharchar yn. Woodstoc, yn amser ei chwaer, daeth un â dêg ar hugain o wŷr gydag ef yno mewn bwriad iw llâdd bi fel y tybid; ond yr oedd y pen ceidwad wedi myned oddi cartref, a chwedi gadel siarse ar ei frawd na chafei nèb siarad a hi; a'r gorchym­myn y roddasid er gwneuthur ei charchar hi yn gaethach, y brifiodd yn fôdd i achub ei bywyd hi: [Page 138] felly trowd ei chaethiwed yn ddiogelwch iddi.

Nid anhynod fu anfodlonrwydd Duw yn erbyn yr erlidwyr; ni chafodd y frenhines Mari ond yr aflwydd bîgilidd wedi tywallt gwâed y rhai duwiol; (yr oedd Hezechias a Jehosophat wrth ddiwygio pethau Crefyddol yn ffynnu, a Man­asses eulynaddolgar yn methu.) Bu newyn mawr yn Lloegr yn ei hamser hi, oni orfu bwytta més yn lle ŷd. Hi gollodd Calice dinas enwog o Ffrainc, y fuasai ym meddiant y Saeson er's llawero flynydd­oedd. Gwradwyddwyd hi yn ddirfawr o herwydd anffrwythlondeb ei phriodas. Gorchymmynwyd ir Escobion a'r offeiriadau roddi diolch yn yr egl­wysydd am ei beichiogi hi, a gweddio am nerth iddi i escor, canys dymuniad ei chalon hi oedd cael plentyn i etifeddu 'r goron, y peth ni chani­âdodd Duw iddi.

Yr hyn a gyhoeddodd i bawb, fod offeiriadau yr Eglwys Gatholic (sel y galwent eu hunain) yn siommedig, ac nas galleu eu offerennau dynnu e­naid o'r pûrdân ir nèf, mwy na phlentyn o'r brû ir byd.

Hefyd collodd y frenhines honno serch a chym­deithas ei gŵr, a phryd na pheidieu ag erlid er dim a ddigwyddeu iddi tra fyddeu fyw, llonydd­odd angeu hi yn fuan; a bu farw dan ochneidio, ac nid fel y merthyron dan byncio.

Goddiweddodd dialedd weinidogion ei chreu­londeb hi hefyd. A daeth rhyw glwyf byrr yn eu mysc hwynt a yscubodd ymaeth lawer o hon­ynt yn ddisymmwth. Bu farw'r Cardinal Pool Cenad y Pâb dranoeth ar ol y frenhines. Cipiodd angau disysyd un Duning Canghellawr Norwich, a Jeffery Canghellawr Salisburie. Bu farw Gardiner [Page 139] ai dafod allan, fel pe buasei gyda Dives tra yr o­edd ef ar y ddaiar, heb ddefnyn o ddwfr iw oeri. Ofnodd yr Justus Morgan yr arglwyddes Jane ar ol torri ei phen hi, yn fwy nag yr ofnodd Herod Joan Fedyddiwr ar ol torri ei ben ef er bodloni Herodias. Pan oedd Escob Defer yn dyfod allan o ystafell y Cardinal Pool, lle buasei yn ceisio ei fendith ef, syrthiodd dros y grisiau a thorrodd ei ŵddf. Ehedodd Brân dros ben Baili Crowland (yr hwn ychydig o'r blaen y gymellasei 'r offè­ren ar ei blwyf ài holl allu) a than grawcio go­llyngodd ei brynti yn ei wyneb ef, oni redodd i lawr o ben ei drwyn ef hyd ei farf; ac yr oedd y fawr mor ffiaidd, na pheidiodd ef â chwdy, a rhê­gu 'r frân nes ei farw. Syrthiodd y Goliah hwn drwy foddion gwael, a gorchfugwyd ef gan elyn mwy anfoesol nag egniol, gan ddioddef dirmyg gyd â dinystr; felly gwybedyn y dagodd y Pab Adrianus. Nychodd un Baulding hyd angeu, o ddyrnod mellten ai trawsei ef wrth ddala un Sea­man y ferthyrwyd.

Ni ddiangodd erlidwyr y tu hwnt ir môr rhag dialedd chwaith. Pan oedd Cardinal Cressentius yn llywodraethu cymanfa Tridentum dros y Pâb, daeth Cî du mawr, a llygaid tanllyd iw ystafell ef, ac ni welei nèb ond y Cardinal mo­no ef, ar hynny clafychodd a bu farw. A phan oedd erlidiwr mawr yn Antwerp yn myned gy­da'i wraig mewn cerbyd dros bont ymmhen y drêf, safodd y meirch; oni ddolefodd ef yn ddiclon wrth y gyrrwr ar iddo fyned ymlaen yn enw mîl o gythreuliaid: ar hynny Cododd Corwynt dis­ymmwth (er bod yt hîn yn dêg o'r blaen) y da­flodd y Cerbyd dros y bont i glawdd dwfn, lle trigodd ef ai wraig.

PEN. XV. Llwyddiant y ffydd yn Lloegr yn amser y frenhines Elizabeth, ei herlid yn ffrainc a lleoedd eraill.

WEdi Coroni'r frenhines Elizabeth, ac iddi roddi ei bryd a'i gallu i gynal yr efen­gyl, Cynnyddodd gwybodaeth o Dduw yn Lloegr yn ddirfawr; ac er in Papistiaid oddifewn ac oddi allan ir deyrnas osod maglau yn aml iw dinystrio hi, etto ymddiffynnodd Duw hi, ai waith yn ei llaw hi. Ac yn fynech daeth eu dichellion nhwy ir golau drwy foddion rhyfeddol: megis Pan gy­merwyd llong yr oedd offeiriad Pabaidd yn mo­rio ynddi, ac iddo rwygo a thaflu ei bapyrau ir môr, Chwythodd gwynt hwy ir llong eilwaith, ac wedi eu rhoddi ynghyd gwybuwyd wrthynt fod y Pab a'r Hispaen a Ffrainc yn bwriadu rhu­rhro am ben Lloegr. Ac er mwyn Cadarnhâu yr deyrnas yn eu herbyn hwynt cafwyd peirianau rhyfel ni chawsid yn Lloegr erioed o'r blaen, me­gis Powder gwn, a mwyn Près, a charreg reidiol iw drin ef, i wneuthur gynnau mawrion; y pethau oeddent ddeffygiol o'r blaen. Ac adeiladwyd mwy o longau nag oedd cyn ei hamser hi.

Wedi methu pob brâd ddirgel, y mae 'r Hispa­en yn bârod i wneuthur celanedd yn yr amlwg, ac yn anfon byddyn fawr, elwyd Anorescynnol, i gwncwerio Lloegr. Yr hon pan ddaeth ir môr Saes;nig, bwriodd angor y tu nesaf i Ffrainc i aros am ychwaneg o gymdeithion. Ond yn y Cyfam­ser gyrrodd y Sa [...]son, oedd yn agos nhwythau, ŵyth o longau tanllyd ymysc llongau'r Hispa­enwyr; [Page 141] yr hyn y barodd ddychryn, a chri, a gwa­scarfa fawr yn eu plith; ac a roddes achlyssur a mantais ir Saeson i ddryllio rhai, Oed. Cr. 1588. ac i yssigo eraill o honynt, ac i ddigaloni 'r cwbl; oni ymroesant i hwylio gyda'r gwynt tua'r gogledd, o amgylch Scotland, a'r Jwerddon, i ddychwelyd adref gyda chywilydd a cholled fawr, rhwng ymlâddau a th­ymhèstlau. Wedi hynny cyfaddefodd un o'u Pe­naethiaid hwy, ei fod ef yn tybied mae Protestant ydoedd Crist.

Cafodd y Papistiaid y gwaethaf yn y rhyfel y godasent drwy iarll Tyron yn yr Jwerddon hefyd, er iddo barhâu yn hîr, a Chynorthwyodd y Sa­eson yr Hollandiaid i ynnill rhydd-did eu gwlád, a'u crefydd. Ond yn Ffrainc wedi i dduwioldeb amlhâu, a methu o'r brenin drwy ryfel ddiwrei­ddio ei dilynwyr, denwyd tywysog-Nafarre, Pe­naeth y Protestaniaid, i briodi Chwaer y brenin me­wn ffûg cuttundeb rhwng y ddwy blaid. A phan ymgasclodd y rhai ardderchoccaf o'r tu crefyddol ir neithior yn y brif ddinas, rhuthrodd y Papisti­aid am eu pennau liw nôs tra yr oeddent yn eu gwlâu yn ddiofal, a lladdasant ddengmil o ho­nynt ar ddigwyl Bartholomeus, yn y flwyddyn 1572. Ac yn gyflym anfonwyd gair i ddinasoedd eraill i wneuthur yr un cieidd-dra a lladdwyd y tadau a'r plant yn eu breichiau, a lladdwyd y plant a'u dwylo am yddfau eu tâdau; yn rhai dina­soedd cauwyd y Pyrth rhag ir un ddianc oddi­wrth y gigyddieth waedlyd.

Lladdwyd cantoedd yn Weldis, a miloedd yn Orleance, ac wyth gant yn Lugdunum, lle y de­chreuodd Waldez adgweirio crefydd; Tri ugain ar ddèg yn Burdeauos, llawer yn Tholos a Roan: ym­hob [Page 142] man wedi dengmil a'r hugain. Mor dostu­rus oedd y golwg, oni orfu ir cigyddion anfon am wîn i gynal eu calondid, er bod defaid y lladdfa yn rhoddi ei gyddfau i lawr yn ddiymdrech.

Am hyn gorchymmynnodd y Pàb lawenydd mawr yn Rhufain, a gorfoleddodd brenin Ffrainc, gan dybied iddo wneuthur diben llwyr o'r Pro­testaniaid.

Ond ymwrolodd Rochel, a rhai dinasoedd era­ill, lle'r oedd y Protestaniaid amlaf, iw ymddiffyn eu hunain, ac ni thycciodd i holl allu Ffrainc war­chau a'r Rochel, am i Dduw anfon pyscod dieithr hyd yr anfon yn ymborth ir ddinas; ac felly dr­wy ryfeddod ddiddymmu pwrpas ei gelynion. Ar hyn blinodd y brenin yn ymguro, a chyflychodd i roddi rhydd-did a heddwch ir rhai crefyddol a weddillasid drwy Ffrainc oll. Ymhen y ddwy fly­nedd, bu farw'r brenin hwnw dan waedu drwy holl dyllau ei gorph, sef ei safn, a'i ffroenau, a'i lygaid, a'i glustiau, a'i rannau isaf; yr hwn a wn­aeth i waed ffrydio, ffrydiodd gwaed o hono, fal y darllenai ei bechod yn ei benyd. Yn nyddiau'r trychineb hwn gwelwyd Seren newydd dros ddwy flynedd, ac yna diffoddodd. Yn Sevil o'r Hispaen y carcharwyd wythgant ar unwaith am burdeb ffydd, gan eu llosci o fesur yr ugain, er bod llawer o honynt yn uchel-râdd yn y byd.

Yn Fflandria hefyd cynnyddodd yr efengyl, yn enwedig yn ninas Lile, ac erlidwyd hi yn fanwl. ymmysc eraill o rai duwiol y ferthyrwyd yno, enwog fu dau bregethwr, sef Guy de Brez, a Pe­regrine de la Grange, y rhai pan oedd eu caredigi­on yn cwyno iddynt wrth weled eu heirn, a ddy­wedasant, Fod yn werthfawroccach ganddynt gad [...] [Page 143] wynau heirn er mwyn Crist, na chadwynau aur ffordd arall, a bod sŵn y linciau yn felysach gandd­ynt na cherddorieth, a'u bod yn eu cystudd yn cael prawf Sicer o'r peth y bregethasent o'r blaen.

Yr un amser merthyrwyd llawer yn Fenice, gan eu taflu ir môr. Yn Falence cyn gwyd ei by­wyd i Margaret Pierrone er taflu ei bibl ir tân o flaen y dref, eithr gwrthododd wneuthur felly, a chymerth ei merthyrdod, gan garu gair bywyd rragwyddol yn fwy na 'i bywyd naturiol. Oed. Cr [...] 1593.

Wedi i Loegr gael hîr dawelwch, a goleuni Cynnes yr haul efengylaidd, dychymmygodd y Papistiaia gyfodi tembestl erchill drwy frâd y powder gwn.

Canys pan ydoedd y brenin James, a'r ddau dŷ o Barliament i eistedd yn Westminster, 1605. y nôs o'r bla­en cafwyd un baryl ar bumtheg ar hugain o how­der gwn, wedi eu cuddio mewn seleri dan dai'r Parliament; lle dalwyd Guido Fawkes, a chelsi yn ei gylch parodol i ennyn y powder i chwythu if, nu yr Pa [...]liament dranoeth pan y mgyfarfydd­ent. Ar yr un dydd ymgasclodd y rhai penaf o'r Papistiaid yn y wlâd hefyd, ar hyder yr ymchwa­negent fel pellen eira wrth ymsymmud ar hyd y deyrnas, a galw ar eu cyfeillion i gyfodi mewn arfau; ir diben hwnw dûgasant lawer o feirch mawrion: yr hyn y wnaeth ir wlâd ganlyn, ar eu hôl hwynt drwy ddwy shire neu dair, nes llâdd a dal y rhai pryssuraf o honynt.

Ond yn y Faltoline cyflawnodd y Papistiaid eu dychymygion drygionus yn erbyn y Protestani­aid, er iddynt fethu yn Lloegr; canys cyfodasant yn ddisymmwth mewn arfau, a lladdasant y rhe­olwyr a'r pregethwyr, a'r cyffredin yn eu rai, ac [Page 144] yn yr eglwysydd, heb arbed na gwragedd na phlant. Y pryd y bu nodedig calondid gwraig fonheddig ievangc ai phlentyn yn ei breichiau; canys pan ofynnodd y lleiddiaid y droei hi yn Ba­pisties i achub ei bywyd ei hun ai phlentyn, atte­bodd hi iddynt fel hyn; Gan nad arbedodd Duw mo'i fâb, 1620. ond ei roddi i farw er fy mwyn i, minneu a'm rhoddaf fy hun am plentyn i farw er ei fwyn yn tef. Ar hynny lladdasant hi.

Cyn y gelanedd hon yn y gwledydd hyn canodd clôch alarwm o honi ei hun; ac wedi'r gigyddi­eth, clybw [...]d llais yn yr awyr yn dywedyd, gwae, gwae [...] waed y gwirioniaid; A gwelodd y bŷd y seren g [...]ffonog gôch yngylch dwy fly­nedd o'r blaen. Ac ychydig gwedi torrodd allan ryfel echryslon yn Germania rhwng y Papistiaid a'r Protestaniaid, a barbâodd ddêg ar hugain o flynyddoedd; a naw mlynedd cyn ei ddarfod, clybwyd hela mawr gan y Cythrael yn Bafaria arglwyddieth o Germania, gyda bloeddio mawr, a llais cŵn: a dywedodd pan ddarfyddei iddo hela, yr ai i bysgotta; sef yr arferei ddichell pan beidiei trais.

Ni bu ac nid yw'r oesoedd diweddaf (er dryc­ced moddion llaweroedd) heb ymbell rai grasol ac anwyl gan Dduw y gaent gymundeb enwedi­gol ag ef, a pheth hyspysrwydd neilltuol o'i ewy­llis a'r gariad ef: Darllennir i vn defosionol (yd­oedd yn drist eisiau medru o honaw ganfod vni­ondeb Duw yn ei ragluniaeth tuag at ddynion da a drwg) ar ei daith gael cymdeithas Angel yn rhith gŵr, yr hwn ai dug ef i letteua at ŵr da, lle y cawsant ymddiddanion hyfryd ynghylch pe thau nefol, a chroesaw carradus. Etto dranoeth [Page 145] wrth ymadel cymmerth yr Angel phiol aur gy­dag ef o'r lletty. A'r ail nôs daethant i letteua at ŵr duwiol, a thranoeth wrth ymadel lladdodd yr Angel ddŷn bychan yn y crŷd ydoedd vnig blen­tyn gwr y tŷ. A'r trydydd nôs hefyd daethant i letteua at ŵr duwiol, y ddanfonodd ei wâs dra­noeth iw hebrwng hwynt: a phan ddaethont at afon taflodd yr Angel y gwâs i'r afon, lle y bo­ddodd ef. A'r pedwerydd noswaith dywedir idd­ynt ddigwydd i fewn tŷ dihirŵr, lle y cawsant lettŷ diffaith; etto dranoeth rhoddes yr Angel y phiol aur i ŵr y tŷ, ac a aeth ymmaeth. A thra'r oedd y pererin defosionol yn rhyfeddu ynghylch y pethau a wnaethai ei gyd ymdeithiwr ef, am­lygodd yr Angel ei hun iddo ef, a rhoddodd iddo reswm am y barnedigaethau a welsai; gan ddy­wedyd fod meistr y tŷ cyntaf yn ŵr da, ond y­fed yn y phiol honno bôb boreu a hi yn ormod a'i gwnai beth yn anghymhwysach i ddyledswy­ddau sanctaidd, er nad ydoedd hynny yn ddirnad­wy iddo ef ei hun nac i eraill. Am hynny eb ef y cymmerais i y phiol ymmaith, gan fod yn well iddo golli honno na'i gymhedroldeb. Pen y teu­lu lle y buom ni yr ail nôs ydoedd ddyfal mewn dyledswyddau sanctaidd ac haelioni i dlodion tra 'r oedd yn ddiblant. Ond pan gafodd fâb aeth mor anwyl ganddo ef, a threuliodd gymmaint o amser yn chwareu ag ef, oni Esceulusodd ef yr ar­ferion sanctaidd oedd gynnefinol iddo o'r blaen, ac attaliodd ei haelioni ir tlawd er cynhilo iw fâb. Am hynny cymmerais y plentyn i'r nêf, fel y gallo ef wasanaethu Duw yn well ar y ddaiar. A'r gwâs a foddais i ydoedd yn bwriadu llâdd ei fe­istr y nôs nesaf. Ac am y diffeithwr i'r hwn y rho­ddais [Page 146] i y phiol aur, nid oedd ef i gael dim yn y bŷd arall, rhoddais iddo beth yn hwn, yr hyn fydd iddo yn fagl, canys efe a fydd yn fwy anghymhe­drol.

Mynegiff vn o Groniclau Lloegr fel yr oedd newyn mawr yn y deyrnas: a chynted ac y de­chreuodd yr ŷd ydoedd yn y ddaiar addledu, nid allau'r tlodion mo' [...] arbed, onid ei hel a'i fw­ytta ennyd cyn ei fod yn barod ir Crymman. Yr hyn a gyffrôdd blwyf i beri i'r offeiriad yn gyho­eddus adrodd melldith yn erbyn y rhai ydoedd yn anrheithio 'r ŷd. Ond vn o'r plwy folion a sa­sodd i fynu, ac a ommeddodd ir offeiriad felldigo neb am ei ŷd ef, o herwydd iddo wybod angen y tlodion a'i tod ef yn fodlon iddynt gael cymmor­th. Ond llèf y lliaws a aeth yn drechaf. A thra 'r oedd yr offeiriad yn adrodd melldith yn erbyn y tlodion a anrheithiau'r ŷd, syrthiodd cafod o genlly sc gydâ mellt a gurodd yr ŷd i lawr, fel ped fuasau gertwyni wedi myned drosto, ac ni phro­fau nac anifeiliaid nac adar mono. Yn unig ŷd y gŵr trugarog hwnw er ei fod ym mhlith ydau 'r lleill a fu diangol heb ir gafod ei gyffwrdd.

Yn yr Jwerddon ym mhlwyf Dunagor yr oedd pregethwr duwiol elwid Mr Steward, yr hwn wrth farw yn y flwyddyn 1634 a ddywedodd y digwyddau rh [...]feloedd gwaeth yn y teyrnasoedd hyn nag a fuasau yn Germania: ac y byddau i gelaneddau miloedd o'r rhai a ddirmygasent yr efengyl fod ar wyneb y ddaiar fel tom heb eu clad du. Ac eb e, gwae di Dunagor, canys bydd danadl poethion a glaswellt hirion yn amlach ynot ti, nag a fu erioed bobl i wrando gair Duw. A chyn pen y deng mhlynedd cyflawnwyd ei bro­phwydoliaeth [Page 147] ef yn dra dŵys ysowaeth.

Yr oedd pregethwr arall yn oddiweddar a fua­sai fyw yn rasol a chariadus: yr hwn ddiwrnod cyn ei farw a Esponiodd yr 8 Penod At y Rhufei­niaid dros ddwy awr, ac yn ddisymwth efe atta­liodd ac a dywedodd, beth yw 'r discleirdeb a we­lai? tywyniad fy Achubwr yw, bydd wŷch fŷd, croesaw nefoedd: y seren ddydd o'r vchelder a ymwe­lodd â ' [...]ghalon i. A chan droi at weinidog yr e­fengyl a ddaethai i edrych am dano ef, efe a ddy­wedodd wrtho ef, yr wyfi yn dymuno arnoch chwi bregethu yn fy nghladdedigaeth i, canys heno y bydd­af farw. A dywedwch hyn oddiwrthifi, a dywed­wch ef yn hyderus, fod Duw yn gwneuthur yn gywei­thasgar â dŷn. Yr wyfi yn t [...]imlo ei drugaredd ef, ac yn gweled ei Fawrhydi ef, pa vn ai yn y Corph, ai allan o'r corph nis gallaf ddywedyd, Duw a ŵyr. Ond yr wyfi yn gweled pethau anrhaethadwy. A chan fod yn gyflawn o gariad Duw yn ei yspryd efe a ymgyfodai tuag i fynu, a thua'r boreu efe a ymadawodd a'r bŷd gan ddywedyd y geiriau hyn; O y cyfnewidiad bendigedig a gafi oddiwrth nôs at ddydd, oddiwrth farwolaeth at fywyd, oddi­wrth dristwch at gysur, oddiwrth fŷd cynhennus i fod yn y nêf! O fy 'nghyfeillion anwyl yr wyf yn to­sturio eich gadel chwi o'm hol. Ond y peth yr wyfi yn ei deimlo yn awr, gobeithio y teimlwch chwithau cyn eich marw, fod Duw yn gwnenthur yn gyweith­asgar â dŷn. Ac yn awr gerbyd tanllyd a [...]yrchaist Elijah, dwg fi i'm dalfa fendigedig. O Angylion bendigedig dygwch fi i fonwes fy anwylyd goreu. Ty­red Arglwydd Jesu, tyred yn fuan, Amen. Amen.

Yn yr Jwerddon Cyfododd y Gwyddelod yn ddisymwth, Oed. Cr. 1641. a lladdasant o'r Saeson a Chymru ddau [Page 148] cant o filoedd mewn dau fîs, cyn cael hamdden iw gwrthsefyll hwynt; ond wedi hynny daeth dial dwys arnynt hwythau. Dwy flynedd cyn hy­nny Cododd y Scotiaid mewn arfau. Ac ychydig gwedi hynny torrodd allan y rhyfel brwd yn Ll­oegr, am yr hwn angh ydfod anafus, nid rhaid yn awr sòn yn helaethach, am fod ei friwiau, neu ei greithiau iw gweled etto. Yn unig Cyfaddefwn drugaredd Duw yn peri i wybodaeth efangylaidd chwanegu drwy ymdrech y ddwyblaid. Oddi­wrth ymgur y dûr a'r Callestr ennynnodd goleu­ni gyda 'r tân. Cyn y rhyfel, hi lawiodd wenith, a digwyddodd amryw ryfeddodau eraill.

Yn Piedmont rhuthrodd Duwc Safoy am ben y Waldefiaid duwiol; a digwyddodd yr un rhyw drychineb i Brotestaniaid Gracofia yn Polonia. Ca­fodd y rhai gorthrummedig o'r ddau fan hynny gymmorth Caredig allan o Loegr, y gasclwyd idd­ynt drwy ddefosiwn ewyllyscar; fal y derbyni­odd y Sainct Cystuddiedig o Judea elusen haelionus oddiwrth eglwysydd y cenhedloedd yn amser yr Apl. Paul. Cyn pen yr hanner blwyddyn gwedi, cafodd Duwc Safoy ei lenwi â gwaed drwy ddw­ylo 'r Hispaenwyr.

Bellach wedi bwrw golwg ein meddwl ar bob gwlâd, ac oes, ni allwn ddywedyd yn bŷ, na bu gwybodaeth yr efengyl er ioed eglurach, a'r scry­thurau, a llyfrau da amlach; a rhattach, na phre­gethwyr fedrussach, oddieithr y Propphwydi, neu 'r apostolion â'u cymdeithion, nag ydynt yr am­ser hwn ynheirnasoedd y Gorllewin, lle mae ad­gweiriad a rhydd-did crefydd. Yr Arglwydd a roddo ei râs i wneuthur ein bucheddau yn gyfat­tebol ir cynorthwyau, fal na ddiffodder yr ysp­ryd, [Page 149] ac na thywyller moddion grâs.

Ac am deyrnasoedd y dwyrain, gobeithio nas gorthrymma coel-grefydd Mahomet mor efengyl yn y gwledydd hynny yn oestadol. Oed. Chr. 1620. Amlygwyd (mi debygwn) arwydd o hynny ir Twrciaid yn Medina, lle mae bedd Mahomet, i ymweled a pha un yr ymgasclant o bell. Canys ar ol i daranau dychrynllyd a themmestl ddeffro meddyliau'r bobl yno, gwelwyd y geirian hyn yn scrifennedig á llythrenau Arabaidd yn y ffursafen, oh Pam y Credwch mewn Celwyddau! Ac yn foreu gwel­wyd gwraig siriol mewn gwisc wen, a'r haul oi hamgylch, a llyfr yn ei llaw, yn dyfod oddiwrth y gogledd-orllewin, a chyferbyn â hi yr oedd megis byddinoedd o'r Persiaid ac o'r Twrciaid mewn trefn barodol i ymlâdd â hi: etto hi safodd yn ei llê, ac a agorodd y llyfr ydoedd yn ei llaw hi; ar hynny ffoáwdd y byddinoedd, a diffo­ddodd yr holl lampau wrth fèdd Mahomet. A bu hyn beunydd dros dair wythnos. Cynhyrfwyd un o' uoffeiriadau hwynt i esponi iddynt y ddrychiolaeth, gan ddywedyd, mae fal ac y darfu ir Juddewon, a'r Cristnogion ddigio Duw wrth droi at ddelwau, a defodau dynol, oddiwrth ei gyfraeth Sanctaidd ef; felly ddarfod iddynt hwythau, un ai llygru deddf Maho­met, a'r euogrwydd o hynny a banasci i'r byddinoedd ffoi; Neu fod llyfr arall nid oeddent yn ei chwilio, yr hwn pan agorid ef, y barai i bob gallu dynol gilio. Am hynny, eb ef, yr wyfi yn ofni, nad yw ein cre­fydd ni ond llygredig, a'u prophwyd ni ond hudol; yr hwn a addawodd ddychwelyd attom cyn hyn, ac ni chyflawnodd, ie daw Crist y sonir am dano, ac a fydd ag enw mor ddisclair a'r haul. A hynny tros byth. Am hyn poenwyd a lladdwyd yr offeiriad. [Page 150] Ond byw yw'r Arglwydd nêf y ddichon ddwyn i ben yr hyn yr anfonodd y weledigaeth iw ragar­wyddocâu.

1664. 1665.Gwelwyd tair seren gynffonog odifewn yr un hanner blwydd yn, ac ychydig gwedi torrodd all­an gornwyd angerddol yn Lloegr, 2 Chron. 21.24. a gwympodd fwy o bobl na haint y nodau yn amser Dafydd. A lloscodd Llundain: a bwriodd mynydd Aetna dân ofnadwy allan o honaw, a loscodd drefydd, ac a wnaeth niwed mawr yn Sicilia. Canys ar ol dai­argryn dychrynllyd, tarddodd allan o'r mynydd ffrwd boeth o ryw fettel toddedig, ac a aeth yn ddilyw o chwe milltir o lèd, gan ddifetha pethau y ffordd y cerddodd.

PEN. XVI. Hanes y ffydd ymmhlith y cymru.

WRth ddwyn hanes y ffydd mewn gwle­dydd eraill, tybiais yn ddyladwy draethu beth yn helaethach am ei helynt yn ein gwlâd ein hunain, mal na byddem ddieithrol ac anghyfar­wydd gartref.

Diammau fod ein Cenedl ni er ys hír amser wedi gwladychu yn yr ynys hon, a thebygol ei dyfod ar y cyntaf oddiwrth wledydd y dwyrein, gan fod cymaint carenydd rhwng ein iaith ni ag iei­thoedd y parthau hynny. Mae ei llefariad yn aml fel yr Hebraeg yn dyfod oddiwrth gyffiniau y ga­lon, o wraidd y geneu, ac nid fel y Saesonaeg odd­iar flaen y tafod. Yr ydoedd cydnabyddiaeth rh­wng ein gwlâd ni â'r Groegiaid. Canys darllennir [Page 151] i Bladud brenin Prydain fyned ir Athen er mwyn dysceidiaeth a phan ddychwelodd adref dûg bed­war o Philosophyddion oddiyno gyda'g ef i ddy­scu'r celfyddydau yma; Oed. byd. 3300. ac i hynny seiliodd ysco­lion dyfc, ac wedi hynny bu'r Druidion yn ddy­scawdwyr doethion o Baganiaid. Ond tebyg fod ein gwladwyr yn anufudd ir gwybodaeth anianol ydoedd yn eu mysc. Canys yn yr oes honno, tra yr oedd Rhifall yn rheoli, glawiodd gwaed dros dridiau yn ddibaid; ac o hynny cododd y fath li­aws o wybed gwenwynllyd, ac ar ol y rheini can­lynodd y fâth blâ marwol, oni ddeleuwyd agos genedl a henw y Britaniaid. Mewn amser attyfa­sant drachefu, a gorchfugâsant ogledd Germania, a thrwy guttundeb rhoddwyd Cambria merch Beli brenin Prydain i dywysog y wlad honno, ac o honi y daeth y Cimbriaid, cenedl enwog o'r gog­ledd. Yn y drydydd oes gwedi bu Llûdd yn frenin clodfawr yma, efe a ehengodd ac a gadarnbâodd y brífddinas, pryd y galwyd hi caer-Lûdd, ac o­ddiwrth hynny Llundain, fel y tybia rhai, ond gwell gan eraill gymmeryd o honi yr enw oddi­wrth longau, megis Llong-ddinas. Yn ol hyn an­fonodd Pry dain fyddun gynorthwyol i Gallia yn erbyn Caesar ydoedd yn rhyfela yno. Yr hyn a gy­ffrôdd y Rhufeiniaid (y gwncweriodd y rhan fwyaf o'r bŷd o Persia hyd yma) i orescyn yr ynys hon, ydoedd anghydnabyddus iddynt hyd hynny. Ond prifiodd y Britaniaid yn anioddefgar dan iau y Rhufeiniaid, a daeth Claudius Caesar attynt iw llonyddu. Drachefn cododd Prydain gyda y bre­nin Arifog i geisio ynnill ei rhydd-did; ac er i Glaudius Caesar ddyfod eilwaith i mewn yn llidi­og, etto gorfu iddo guttuno ag Arifog a rhoddi ei ferch Genista iddo, ac ammodau esmwythach o [Page 152] ufudd-dod ir ynys. Yn amser ei mâb hwy Meu­rig, yr heidiodd y Phichtiaid i mewn o Scythia (felly y gelwid gwledydd y gogledd, Llychlyn, a rhan o Germania gynt) y rhai a diriasont yn Scotia i nythu yno. Galwyd yr Jwerddon yn Sco­tia (y sydd air Groegaidd yn arwyddoccâu tywy­llwch) o herwydd bod ei choedydd yn ei gwneu­thur yn ynys dywyll. Ond darfu ir Scotiaid eu hwylio hwynt oddiyno ir Scotland. Albain gogledd Pry­dain. Lladdodd Meurig eu brenin hwy mewn br­wydr, a chaethiwodd nhwythau, ond goddefodd iddynt fyw yn eithafoedd anial y wlâd, a alwyd Caethnes. Galwyd hwynt Phichtiaid neu Grai­thuniaid, am eu bod yn gwneuthur creithiau ag argraphiadau ar eu cyrph, tebyg mal yr ymddan­gosent yn fwy ofnadwy iw gelynion.

Wedi dyfod peth caethder bydol ar ein gwlad ni o Rufain, anfonodd Duw iddi foddion rhydd­did ysprydol o Gaersalem, gan ganhiadu yr efen­gyl yn gynar iddi; sef yn nyddiau 'r apostolion, er pelled ydoedd hi oddiwrth Palestina. [...]. Dywed Eu­sebius fyned rhai o'r apostolion ir ynysoedd a elwir Brittanaidd. Ac aeth ffydd ein henafiaid mor enwog drwy 'r bŷd, oni byddai athrawon godi­doccaf y Cristnogion yn bostio o honi ynheirna­soedd y dwyrain a'r gorllewyn; Ac yn argymme­nnu oddiwrthi i brofi Duwdod Crist, gan fod ei deirnas ef yn treiddio, lle nid allai un Caesar finio. Felly y dengis Tertullianus y scrifennodd gyda'r Cristnogion yn yr ail canfed o oedran Crist. Medd ef, Brittannorum inaccessa Romanis loca Christo subdita. Mae'r mannau o'r eiddo 'r Britaniaid sydd anhygyrch ir Rhufeiniaid, wedi ym­roddi i Grist. Yr oedd rhai o'n cenedl ni yn yr Al­bain [Page 153] heb fyned dan awdurdod y Rhufeiniaid. A thystiolaethiff Origen, y scrifennodd ynghylch pedair blynedd a deugain gwedi, Vircus Domini Salvatoris & cum his est, qui ab orbe nostro in Britannia dividuntur, & cum universis qui sub so­le in nomine ejus crediderunt. Fod rhinwedd yr Arglwydd Jachawdwr gydâ rheini yn Prydain a wahanwyd oddiwrth ein byd ni, a chydâ phawb dan haul a'r a gredasant yn ei enw ef. Ac medd Theo­doret, ein pyscodwyr ni, a'n Pub­licanod, [...]. a'r Gwniedydd a dduga­sant y cyfreithau efengylaidd ir holl genhedloedd, ac ynnillafant nid yn unig y Rhufeiniaid, ond y Scythiaid hefyd, a'r Inaiaid, a'r Ethiopiaid, a'r Persiaid, a'r Brit­taniaid, a'r Cimbriaid, a'r Ger­maniaid i dderbyn deddfau'r Cro­eshoeliedig. A gwelodd Duw yn dda beri i'r wreichionen efengylaidd yn Prydain losci tua'r nenn, ac ennyn zêl yn y brenin Lleu­cius, Oed. Cri. 180. yr hwn a fedyddwyd ynghylch y naw uga­infed flwyddyn o Oedran Crist. Galwyd hwn Lles, a'r Lleufer Mawr, am y gwybodaeth a ddi­gwyddodd yn ei amser ef; canys canlynodd y Pe­naethiaid ei esampl ef; a chynorthwyodd Doe­wan a phregethwyr eraill y ffydd yma yn odidog. Ac felly aeth ein gwlâd ni yn flaenor ar yr holl deyrnasoedd yn proffessu'r efengyl drwy gyffre­din gyngor. Tybir iddi ymgaloni mewn Crist­nogaeth beth yn hyfach, o herwydd i ymerodr Rhufain gyhoeddi ei ewyllis da tuag at y Crist­nogion, am iddynt weddio am law iw fyddyn ef oedd ar drigo o syched. Dywed Croniclau Ger­mania [Page 154] i Leucius adel ei reiolti bydol a myned i bregethu 'r efengyl mewn rhannau o honi, a throi llawer at Grist. Ond tebyccaf mae Brittwn arall o'r un henw a wnaeth hynny cyn ei amser ef. We­di marw Lleucius yn ddiblant, daeth Seferus yr ymerodr i heddychu Prydain ydoedd gythryblus: a gwnaeth glawdd ar draws yr Albain i attal y Phichtiaid. Gwedi hynny ynnillodd y Britanniaid eu rhydd did gan ddifetha y Rhufeiniaid; a phan ddaeth Constan­tius. Custeint a byddyn yn eu herbyn hwynt, heddychasant ag ef; yr hwn ai dyhuddodd hwy ai fwynder, ac a briododd eu penadures Helen, merch hawddgar, ddyscedig, a chrefyddol, o'r hon y ganwyd iddo y mâb grasol Constan­tinus. Custenyn; yr hwn wedi marw ei dâd ynghaer Ebrauc, a a­eth yn ymerawdr; ac a brifiodd yn Swccwr dai­onus ir Cristnogion oll. O prydain y pryd hyn y dechreuodd Duw weithio dywygiad yn y byd drwy Cwstenyn fawr, blwydd. yr Arg. 306. fal y dywed ei broclamasi­wn ef at Raglawiaethau palestina. Pan farnodd Duw fy ngweinidogaeth i yn gymwys i gyflawni ei cwyllis ef, gan ddechreu o fôr Prydain, a'r parthau tua machlud haul, gyrrodd ar ffô y drygau oeddent yn gorthrymmu dynion, a chynnyddodd y ffydd dde­dwyddaf. Cydna byddir hyn yn anrhydedd i pryd­ain, olau etewyn o eirias ei Sancteiddrwydd y lewyr­chodd ir ymerodraeth oll. Casclodd Cwstenyn gy­manfa gyffredin Eglwysig yn Gallia, Efraingc yn y flwydd­yn o oedran yr Arglwydd, trychant a phedair ar ddèg, ac un arall yn Nicea wedi hynny, ac yr oedd Escobion Prydain ymhob un o'r ddau. Ac nid oedd milwyr Britaniaidd ddieithrol iw fyddinoedd ef, wrth fwrw gorthrymwyr y bŷd i lawr. Ynghylch ôes gwr gwedi, aeth ein gwladwyr ni yn dra lli­osog [Page 155] i ganlyn Macsimus eu rheolwr i Gallia; yr hwn a geifiodd ddiswyddo ei feistreid ymerodron Rhufain, a chymeryd eu llê hwynt. Oed. Cri. 400. Y pryd hyn­ny fel y tybir y plannodd Canon Meriadoc Argl­wydd Rhywfonioc wŷr Gwynedd yn Letavia. Llydaw. Y rhai a anfonasant adref am wragedd, ac hebryng­wyd iddynt un mîl ar ddèg o wyryfon; y rhai a daflwyd gan demmestl ar y môr i ran o Ger­mania; lle y derbynwyd hwy gan genhedloedd Barbariaidd gelyniaethol i Prydain, Oed. Cri. 450. a fynnas­ent ymrewydd â hwynt, ac am nas Caent eu llâdd a orugasant. Y mae parch i goffadwriaeth y merthyron hyn am eu diweirdeb. Ar ol hyn­ny gorfu i Frittaniaid Llydaw, gymeryd gw­ragedd o'r wlâd honno, a thorrasant eu tafo­dau hwy, rhag iddynt lygru Cymraeg eu plant. Ond wedi ir Phichtiaid ymgyfathrachu â'r Sco­tiaid, preswylwyr yr Jwerddon, Cawsant eu Cynorthwy nhwy i flino ein henafiaid ni, ac i helaethu eu terfynau, a rhyngthynt meddiana­sant yr Albain. Ac oddiyno mewn amser anrh­eithiasant Loegr, ydoedd rŷ wan iw gwrth­sefyll hwynt, gan ir Rheolwyr Rhufeiniaidd dynnu allan o honi agos yr holl wŷr jevaingc iw Can­lyn hwy ar bob achlysur i Gallia, a'r Ital, i ddiffyn ymerodraeth Rhufain, ydoedd yr am­seroedd hynny yn cael lloneid ei dwylaw gan amryw elynion gartref. Wedi 'r bedwaredd gan­sed o oed Crist, mae tystiolaeth hynod am ffydd y Britaniaid yn Scrifenâdau un o'r hên bregethwyr Groegaidd, clod-fawrussaf yn y bŷd, sef Joan Chryso­stomus. Aureneu o Constantinopl. Profodd ynysoedd Prydain rin­wedd y gair, [...]. [...]. canys seilwyd [Page 156] eglwysydd yno. Od ai i'r môr mawr, neu'r ynysoedd hynny o'r eiddo Prydain, nen os Llon­gwrio a wnei i fôr Eucsinus, neu od ai i barthau yr Deheu, cai glywed pawb ym-hob man yn philosophyddio ynghylch pe­thau 'r scrythyrau, yn ddiau ag iaith arall, ond nid â ffydd arall, â garw sain y llefarant, ond buchedd dduwiol a ddilynant

Ynghylch hyn Cyfododd o Gymry un Mor­gan, yn Ladin gelwir ef Pelagius, tybir mae Ab­bad Bangor îs y coed oedd ef, a thano fwy na dwyfil o fynych. Aeth hwn i Rufain, ac oddiyno i Gaersalem; fel yr oedd arfer Gristnogion y pryd hynny i ddyfod ynghyd yno o bob parth ac iaith, er mwyn gweled gwlâd ganedigaeth Crist ai a­postolion. A phan ddeuent ynghŷd byddai gan­ddynt yr un ffydd, er nad oeddent o'r un iaith. Ymgyfarfyddai pob cenedl ar ei phen ei hun, ond yr un Crist a addolent, a'r un rheol wirionedd y gadwent. Bu ein Gwladwr ni yn enwog, ac yn anwyl am ei sancteiddrwydd ai wybodaeth ymy sc y Cristnogion, a'r dyscawdwyr godidoc­caf yn y bŷd; megis escob Rhufain, ac Awstin escob Hippo. ond er diwedd athrawiaethodd ym­mhob gwlâd, fod ewyllis rŷdd gan bob dŷn, heb bechod gwreiddiol, a pharodd anghydfod ma­wr ymhob mann. Yscrifenodd Hierom ydoedd yn Bethlehem, yn erbyn Morgan y doedd yntef yn Jerusalem, gan gymwyso yn ei erbyn ef eiriau Jeremi, oddiwrth brophwydi Jerusalem yr aeth halogrwydd allan ir holl dir. [...]. 23.15. Gan ei fod ef yn cael [Page 157] achlysur i hâu ei athrawiaeth ymmysc y Cristno­gion a ymgyfarfyddent yno o'r holl fŷd. Ar ol hyn magodd llid, a lladdodd dilynwyr Morgan rai o braidd Hierome, a lloscasant eu monachlo­gydd. A phan ymrwystrodd trigolion Prydain hefyd â'r ddadl hon, cawsant gan escobion Gall­ia anson Garmon escob Antisiodor, a Lupus escob Trecasse attynt i gynorthwyo eu ffydd. Y rhai wedi dyfod i'n gwlâd ni, lle 'r oedd Cristnogaeth wedi gwanhychu, a droesant lawer at ddaioni wrth ymddadlu yn gyhoeddus, a phregethu yn aml. A phan oedd ein henafiaid ni mewn Cyfyng gyngor o herwydd y Phichtiaid a'r Saeson ydo­edd yn rhuthro arnynt yn unfryd, Ar ol aml ym­prydiau, a gweddiau dorchafedig, a chymûnau, arhôfodd Garmon gyda thyrfa ddewisol o ddy­scyblion mewn Cynllwyn: a chynted ag y daeth byddyn y gelynion yno, yn ddisymmwth Crôch­lefodd ef ai ddilynwyr, gan adrodd Alleluia deir­gwaith, onid oedd y wlâd yn dadseinio: a thra­wodd y fath fraw yn y Saeson a'r Phichtiaid, oni ddiangasant gan fwrw eu harfau ymmaith, a bo­ddodd llawer o honynt yn yr afon wrth geisio myned trwyddi ar frŷs. Digwyddodd hyn yn ym­yl yr Wyddcruc yn sïre y fflint, a gelwir y lle Ma­es Garmon hyd heddyw. Dyma fuddugolieth debyg i un Gideon gynt, pan ffôawdd gwersyll y Midi­aniaid wrth glywed rhai diarfog yn llefain Cledd­yf yr Arglwydd a Gideon. Barn. 7.20. Gwedi hyn darfu ir Gwyddyl Phichtiaid ddyfod i Fôn, a churo 'r Bri­taniaid mewn man a elwir Cerrig y Gwyddyl. Ond gwedi hynny Caswathon Law-bir tâd Mael­gwyn. blwydd. yr Arg. 420. Mag­locun ai hymlidiodd hwynt ymmaith. Pregethodd Ninianus Brittwn yr efengyl ir Phichtiaid yn yr [Page 158] Albain, ac a ffynnodd yn ei waith: ac ymhen de­uddeg mlynedd gwedi daeth Padrig Britwn arall i bregethu ir Jwerddon. Ganesid ef yn yr Albain yn nhrèf Banafau, yn nhalaith Tabernia, ai dâd oedd Ddeon, ai daid yn henuriad. Cipiodd yr Scotiaid hwn gyd a'g eraill yn garcharor yn ie­vangc, a gwerthasant ef yn gaethwas yn yr Jwer­ddon, yn yr hwn gyflwr y trôdd ef at Dduw yn ddifrifol, gan weddio yn aml; ac wedi hîr gystudd cafodd ddychwelyd adref: a phan oedd ei rieni yn daer arno am aros gyda hwynt, mewn breuddwyd gwelai un o'r Jwerddon yn rhoi llythr iddo ef, yn nechren 'r hwn y darllennai, llais y Gwyddelod, a thybiai glywed eu llefain hwynt yn un-air yn dywedyd, yr ydym yn deisyf arnati fachgen San­ctaidd ddyfod a rh [...]dio yn ein mysc ni etto; a chyn­hyrfodd hynny ei galon ef. Aeth i Gallia at Gar­mon a Marthin dyscawdwyr ysprydol, nerthol, ac arbosodd gyda hwynt rai blynyddoedd i ym­gadarnhâu mewn grâs a dysceidiaeth. Ac oddiyno Cyrchodd i Rufain, lle cafodd hyfforddiant a chymdeithion i ddychwelyd ir. Jwerddon, lle y tycciodd ei weinidogaeth ef yn ddirfawr, i droi'r tywysogion a'r Cyffredin at ffydd Grist, yr hon oedd yno ymysc rhai o'r blaen. Cymmerth ef he­fyd boen rasol yn Neheubarth Cymry wrth fy­ned ar ei daith. Ychydig gwedi bu Dubricius o Gaerlleon ar ŵysc, a Chadoc o Langarfan, a Gildas Albainus yn hyfforddiant mawr i ddysceidiaeth a chrefydd yn-Ghymry. Dywedir am Gildas, pan oedd ef yn pregethu, a dyfod o fam Dewi (a hi yn feichiog arno ef) i mewn iw gynnulleidfa ef, yn ddisymwth Syrthiodd attal ar ei bregethiad ef, fel ar leferydd Zacharias, Luc. 1.22. a chwedi hynny prophwy­dodd [Page 159] ir wraig y byddai'r plentyn y ddygai hi yn ei chroth yn odidog yngair y gogoniant. A phrifiodd y peth felly. Canys aeth Dewi yn Archescob tra ysprydol, ac anrhydeddus. Yr ydoedd Mynyw mor hynod am grefydd yn ei amser ef, ac y dy­wedid y gallai Cristion gael Cymaint adeiladaeth iw enaid wrth fyned yn Bererin yno ddwywaith, ac y gai o fyned i Rufain unwaith.

Ynghylch y pryd hwn gwnaeth Teilaw; a Phadern hefyd eu rhannau yn gwasanae­thu eu cenhedlaeth. Yn yr oes hon yr ydo­edd gan y Britanniaid dri Archescob, un yn Llundain, un yn Ghaer Ebrauc, ac un yn Ghaer Lleon ar Wysc, yn Neheubarth Cymru, heb law Escobion, a gweinidogion. Yr oedd eglwysydd Cymru dan lywodraeth Archescob Caer Lleon ar Wysc, a rhai Lloegr dan lywodraeth Arches­cob Llundain, a rhai yr Albain a'r gogledd-dir tu hwynt i Humber, dan lywodraeth Archescob Ca­er Ebrauc. Yr ydoedd hefyd yscoldai nodedig yn amryw fannau, lle 'r oeddid yn dwyn philosophy­ddion i fynu, ac athrawon; ac enwediccaf coleds yn Ghymru ydoedd yn Ghaer Lleon ar Wysc.

Ond am fod Prydain yn gwybod ew [...]llis ei Har­glwydd ac heb ei wneuthur, darperir iddi lawer o ffonnodiau: ac am ei bod yn dir cyndyn, yn dwyn drain a mieri yn lle llyssiau cymwys ir llafurwr ne­fol, aeth yn anghymeradwy, ac yn agos i felldith a llosciad. Ynghylch Pedwar Cant a thrugain o oed Crist, Oed. Cri. 460. mae'r Rhufeiniaid y fuasent yn lly­wodraethu [Page 160] arni yn hîr, yn ei gadel yn weddw. Mar 'r Phichtiaid a'r Scotiaid yn rhuthro iddi fel bleiddiaid yr hŵyr, ac mae'r Saeson anghredadwy, pobl o ogledd-dir Germania, a gyflogasid iw gwrthsefyll hwy, yn lle cynorthwywyr yn prifio yn llwyr ddinistrwyr ein cenedl ni: a thrwy dân a chleddyf yn troi'r dinasoedd yn garneddau, a chelaneddau 'r dinasyddion yn domennydd, a'r hyn nis gallent ei reibio wrth chwareu 'r llewod, yscly faethent ef ar ddull llwynogod. Canys wedi ir Britanniaid eu curo hwy yn ddewr, ac wrth gyttundeb ddyfod o'r penaethiaid ynghŷd yn ddiarfog i dynnu ammodau heddwch, ac i gyd­wlêdda â'u penaethiaid nhwythau, cawsant eu llâdd yn dwyllodrus â chyllill hirion yngwasta­dedd caer Salisbu­ris. Caradoc. A rhoddes hynny o drychi­neb fantais ir dihirwyr i orescyn llawer o'r ynys. Ond drwy ddewrder a phwyll Emrys Aurelianus, a'i frawd Uthr, a'i nai ef y brenin Arthur, gwe­lodd Duw yn dda roddi'r Maes ir Britanniaid mewn llawer brwydr, ac attal gerwindeb y Sae­son, nas gallasant mo ddifrodi ein henafiaid ni i gyd a'r unwaith. Canys heb law Cymru glyna­nasant yngorllewin a gogledd Lloegr amryw flynyddoedd, wedi ir Saeson breswylio Llundain, a dwyrein barthau 'r ynys. Yn yr amseroedd hel­bulus hyn gosododd rhai law Dduw at eu calon­nau, ac ymroesant iw wasanaethu ef gyda'g ofn a dychryn. O'r cyfryw yr ydoedd Centigernus, yr hwn a Seiliodd fonachlog Llanelwy ynghylch y flwyddyn 560: ordeinwyd ir mynych oeddent naw cant ymrannu, fel y delai'r naill dyrfa i me­wn i addoli Duw, pan ddarfyddai ir llall; fel na pheidiai addoliad Soniarus un amser. Oddiyno [Page 161] aeth ef i Glascu yn yr Albain, Lle bu ef yn hy­fforddiant mawr ir efengyl, a Gildas Albainus hefyd. Clomen Celli yr un môdd a gyfododd la­wer o fonachlogydd ym Mhrydain, a'r Jwerddon. A phan aeth i Glascu, ef a rhai oi ddilynwyr i ym­weled a Chentigernus, Cyfarsuant ai gilidd dan ganu psalmau. Meddai 'r naill blaid y Sainct ânt o rinwedd i rinwedd, ymddengis pob un ger bron Duw yn Sion. Meddai 'r llall, Psal. 84.7. Psal. 138.5. yn ffyrdd yr Arglwydd mawr yw gogoniant yr Arglwydd. Anfonodd A­meric brenin yr Jwerddon am Frittwn duwiol dyscedig elwid Gildas, (Ac a gyfenwir Badon) i adferu trefn eglwysig yn ei deyrnas ef, gan add­aw ufuddhâu iw athrawieth ef. A phan gymme­rodd yr athro ysprydol y gwaith mewn llaw, bendithiodd Duw ei orchwyl ef yn diwygio pe­thau crefyddol drwy'r Jwerddon oll; lle y llaccia­sent lawer er amser Padrig. Mae 'r Prydydd y ddaroganodd ynghylch y Coronog Faban, yn galw hwn yn brophwyd.

Bu ef fyw yn y tô nesaf at y brenin Arthur, ac a scrifennodd lyfr Ladin y sydd etto iw weled, i fynegi helynt Prydain, ac i argyhoeddi ei wlad­wyr oi pechodau a'u peryglon. Blwy, yr Arg. 564. Ac o herwydd ei fod yn hynaf llyfr o waith Cymro a'r sydd iw gael yn brintiedig, a mwyaf ei barch, ac yn berthynasol i'm perwyl, wedi ei scrifennu at ein henafiaid ni ynghylch amser en difrawd, darfu i mi ei dalfyrru, ai gyfieithu o'r Ladin ir Gym­raec. Ac i'th hyfforddi iw ddeall ef, gosodais ym­bell air ynghwrr y dalennau, y pennodau hefyd, a'r adnôdau, lle ceir yr scrythyrau y arferiff ef [Page 162] yn aml, er nad oeddent wedi eu rhannu felly yn ei amser ef.

PEN. XVII. Llyfr Gildas yn argyhoedai ein henafiaid o'u pechodau.

RHagymadrodd hwn a brintiedd y Llyfr gyntaf. Polydorus Fergilius at Cuthbert Tonstall Escob Llundain.

Pan i'm rhoddais fy hun i scrifennu histori Lloegr, ac er mwyn hynny i ddyfal chwilio Cro­niclau, darllenais yn Beda ddarfod i ryw histori­awr gynt â'i henw Gildas, yn wylofus alaethu di­nystr a phechôdau ei wladwyr y Britaniaid. A thra yr oddwn yn chwilio am dano, tydi goreu Escob, yr hwn wyt yn dra gofalus am chwanegu dysceidiaeth, a gefaist y llyfr: A phan aeth y gair allan ymmysc yscolheigion gael hên awdwr, a bod chwant iddo, gwelais yn dda ei gyhoeddi, ac yntef yn grŷf mewn athrawiaeth. Os gwnaiff lessâd, fel y mae yn dra-buddiol, cysrifer hynny i ti, am ei ddyfod o'r tywyll ir golau a thi yn ar­weinydd; bydd wych. 1525.

Tewais â sôn gyda mawr ofid Calon, fel y mae'r Arglwydd chwiliwr yr arennau yn dŷst i mi, dros ddeng mlynedd. Ond gwelwn yn ein am­ser ni mal y galar-nâdodd Jeremi, fod y ddinas aml ei phobl yn eistedd ei hunan yn weddw, Galarnad. Jer. pen. 1. ac 4.1. a thywy­soges y taleithiau tan deiruged, sef yr Eglwys: a thy­wyllu yr aur, sef llewyrch gair Duw. A darllennwn­ir [Page 163] Arglwydd ddywedyd y teflid plant y deyrnas ir tywyllwch eithaf. Math. 8.12. Ac y torrid ymmaith yr oli­wydden wyllt a impiasid yn y dda, Rhuf. 11.17. oddieithr iddi ofni. Gwelwn faint o ddifrawch sydd mewn pobl o'r oes hon, er ei bod yn dra phechadurus a du. Mewn zél gan hynny i dŷ Dduw, a'i gyfraith, a chwedi fy nghymmell gan weddiau Sanctaidd y brodyr, ymosodais i lefaru, fel yr assyn y dda­ngosodd ir Swynwr fod angel â'i gleddyf noeth yn ei erbyn ef, er cael ei churo am ei phôen. Num. 22.

Ynys Prydain sydd fel priodas-ferch wedi ei thrwssio â llawer o dlyssau. A chyn dyfodiad Crist yn y cnawd addolodd fynyddoedd, ac afon­ydd peryglus; a phethau cythreulig, (agos cyn am­led a rhai 'r Aipht) lluniau hyllion rhai o honynt sydd etto iw gweled ynghylch Caerau anghyfan­neddol Ond wedi i Grist y gwir haul ddangos ei belydr, sef ei orchymynion iddi, yn amser Tiberius Caesar; derbynwyd hwynt gan rai eneidiau yn llygoer, a chan eraill yn galonnog: ac yn yr erlid yn amser Dioclesianus goleuodd lampau'r merthyron ynddi. Y rhai a safasant yn y maes yn ddewr gyda Christ yn wrryw ac yn fenyw. Y prŷd yr addurnwyd Albanus Sanctaidd â gwrthiau rhyfeddol yngolwg yr an nuwiol, oeddent yn ei arteithio ef am ei gyffes rasol. Canys drwy weddi wresog agorodd ffordd i fyned drwy frwynen yr afon enwog Temes yn Droed sych gydâ mîl o wŷr, a'r dyfroedd yn se­fyll o'u deutu fel caulennydd mawrion. Oni thr­ôdd yr arteithiwr o flaidd yn oen, i sychedu am fuddugoliaeth merthyrdod. Ond wedi'r demme­stl, mae'r Cristnogion â golugon siriol yn mwyn­hâu goleuni tawel yr awyr nefol. Adnewyddant [Page 164] yr eglwysydd y fwriasid i lawr, addolant â cha­lonnau ac à geneuau pûr, a gorfoleddant. A phar­hâodd Cyssondeb hy fryd ymmysc aelodau Crist, nes i hocced Arrius ac eraill, fel nadrodd chwythu gwenwyn marwol amryw heresiau o'r tu hwnt ir môr i'n gwlad ni, yr hon oedd chwannog i glywed rhyw newydd-beth. Er diwedd gan tod yr ynys yn dwyn henw y Rhufeiniaid y rhai ai gorescynnasent hi er ys talm o flynyddoedd, ond nid yn arfer eu moddion hwynt, eithr yn bwrw allan egin chwerw, anfonodd ei gwyr jevaingc yn llûoedd i ganlyn Macsimus y Gormesdeyrn i Gallia, y rhai ni ddychwelafant adref mwy. Ar ol hyn y mae Prydain wedi Colli ei milwyr ai rheolwyr, yn tuchan dan orthrymder dwy genedl tramor greulon, sef y Phichtiaid a'r Scotiaid dros lawer o flynyddoedd, ac yn cael Cymmorth yn eu herbyn o Rufain ddwy waith. Ond gwedi dy­chwelyd o'r Rhufeiniaid adref (y rhai cyn y ma­del a rybuddiasent ein gwlâd ni i ddyseu traenio, ac nad ymollyngai 'n llibyn o ran muscrelli iw ch­aethiwo gan genbedloedd nid oeddent ddim cry­fach na hi) y mae'r Phichtiaid a'r Scotiaid (y rhai a orchguddient eu hwynebau a blew, yn hy­trach na rhannan gwradwyddus eu cyrph â di­llad) yn heidio drachefn, ac yn cymeryd meddi­ant o'r holl ogledd- dir, a darnir y dinasyddion a­laethus gan y gelynion, fel ŵyn gan gigyddion: a newyn angeiriawl a lynai wrth y diangol, gan fod y wlâd mor synych wedi ei hyspeilio, nid o­edd ymborth ond y ddelid wrth hela. Mae'r gwe­ddiilion truenus yn anfon llythyrau y adroddant fel hyn, At Rhaglaw Galliadan y Rhufei­niaid. blw. yr Ar­gl. 446. Aetius ocheneidiau'r Britaniaid. Mae 'r Barbariaid yn ein gyrru ni at y môr, a'r môr yn [Page 165] eiu gyrru ni at y Barbariaid, rhwng y ddau lleddir neu foddir ni. Yn y Cyfamser wedi methu 'r ge­nadwri, rhoddasant eu hyder ar Dduw, ac nid ar ddŷn, a'r pryd hynny y gwnaethant gelanedd ym­mysc eu gelynion gyntaf; yn ol ymadrodd Philo, Bydd Cymmorth Duw barod lle metho un dŷn. Dros ennyd fechan peidiodd hyfder y gelynion, ond nid ein drygioni ni. Ciliodd y gelynion oddiwrth y dinasoedd, ond ni chiliodd y dinasyddion oddi­wrth eu pechodau. Canys yr oedd ein cenedl ni, megis y mae yn awr, yn grèf i bechu, ac yn wan i ryfela. Yn yr yspaid tangneddyf llifeiriodd yr ŷnys o bob rhyw lawnder cynhalieth, gyda'r hwn y cyd-tyfodd trythyllwch, oni ellid ddywe­dyd y pryd hynny yn gymmwys, fod yn eich plith chwi y Cyfryw odineb, ac na henwir ymmysc y Cen­hedloedd. Ac nid y bai hwnw yn unic, 1 Cor. 5.1 eithr pob rhyw lygredigaeth a'r sydd ddigwyddawl i natur ddynol, ac yn gŵyr-droi pob daioni yn awr he­fyd: Sef casineb ir gwirionedd, ac ir rhai ai haero, serch ir celwydd, ac ir neb ai gwnelo, croesawu'r drwg yn lle da, perchi gloddest am fwynder, a chwennych tywyllwch yn lle 'r haul, a chymeryd Satan am angel goleuni. Hosh. 8.4. Eneinwyd Brenhinoedd nid trwy'r Arglwydd, ond y rhai fyddau creulonach nag eraill; a chyn pen nemawr, lleddid hwynt, a dewisid rhai gwaeth. Ac os digwyddai i un o ho­nynt fod yn hynawsach, ac yn nês at y gwirio­nedd, gwrthwynebid hwnw megis dinystriwr Prydain. Yr un môdd oedd ganddynt y pethau a ddigiau, a'r pethau a fodlonau Dduw; Esai. 1.4 [...] 5, 6. oni ellid ddywedyd wrth ein gwlâd ni— hâd y rhai drygio­nus, gwrthodasoch yr Arglwydd, digiasoch Sanct Is­rael, i ba beth i'ch tarewir mwy? cildynrwydd a ch­wanegwch: [Page 166] y pen oll sydd glwyfus, a'r holl galon yn llèsc, o wadn y troed hyd y pen nid oes dim cyfan ynddo. Ac nid y gwyr bydol yn unic oedd fel hyn, ond praidd Duw hefyd, a'u bugeiliaid. Yn y cy­famser y mae Duw yn ewyllysio glanhâu ei deu­lo, wrth anfon iddynt air fod eu hên elynion yn darparu dyfod attynt iw difrodi, ac i gymeryd y wlâd; Dihar. 29.19. ac 27.22. ond nid ydynt well er hynny. Gan na chy­mer gwâs pengased addysc a'r eiriau; fflangellir yr ynfyd ac nid yw yn synied. Canys y mae plâ anghe­uol yn llâdd cymmaint lliaws o'r bobl, nas gallau'r byw eu claddu. Etto Cyflawnir prophwydolieth Esai, Esai. 22.12, 13. Gwahoddodd Duw i wylofain, ac i foeledd, ac i ymwregyssu â sachliain, ac wele lawenydd a gor­foledd, gan fwytta câg ac yfed, a dywedyd, bwyt­tawn, ac y fwn, Canys y foru y byddwn feirw. O herwydd nessâodd yr amser i gyflawni eu hanwi­reddau fel rhai yr Amoriaid gynt. Gen. 15.16. Y prŷd y dall­wyd y cynghoriaid a'r brenin balch i ollwn y Sa­eson ou gwirfodd ir ynys, iw cynorthwyo yn er­byn eu hên elynion. Oddioglud hurttwydd me­ddwl y tywysogion! Esai. 19.11. fel rhai Zoan, y roddasont i Pharao gyngor annoeth. Ofnent Canys gwnaeth­ent ruthr i Prydain o'r blaen, ac arferent yspeilio ar y mor. y Saeson o'r blaen fel angeu, ac etto gwahoddasont y bleiddiaid hyn­ny i gorlan defaid. yn gyntaf daeth tair llongaid o honynt i mewn ir ddwyrein ran o'r ynys, lle 'r ar­hosasont drwy genad y brenin anhappys. Ac we­di dyfod torfoedd ychwaneg attynt, addawsant yn dèg dros drô, yr ymladdent dros eu lletteu­wyr syber. Ond mewn amser gofynnant haelioni mwy, a thorrant eu cyngrair, a rhuthrant dros yr ynys o'r dwyrain ir gorllewin. Oni chyflawn­wyd ynom ni air y prophwyd, y cenhedloedd o Dduw y ddaethant i'th etifeddiaeth, Psal. 79.1. halogasont dy [Page 167] deml Sanctaidd. Onid oedd dros yr holl wlâd gela­in y trigolion gyda'r eglwyswyr, yn ddarnau hyd yr heolydd, ie yn dyrrau cymyscedig, megis mewn gwryf mawr y gwescir afalau ynddo; heb fêdd id­dynt, oddieithr tai wedi syrthio neu foliau milod. Diangodd y gweddillion ir môr a'r mynyddoedd, gan oer-nâdu sal hyn, Psal. 44.11. Rhoddaist ni fel defaid iw bwytta, a gwasceraist ni ymmysc y cenhedloedd. Ac mewn amser maent eilwaith yn ymgasclu ynghyd o bob parth, fel y gwenin ir cwch ar dymmestl; gan alw ar Dduw â'u holl galon, a llwythant y ne­foedd ag aneirif weddiau na lwyr ddifethyd mo­nynt; a than lywodraeth Emrys Aurelianus, gwr pwyllog, (rhieni yr hwn a laddesid yn y derfysc) maent yn rhoi curfa iw gelynion drw y help Duw. Ac o hynny allan weithiau byddai 'r dinasyddion, weithiau'r gelynion yn cael y maes; fel y profai 'r Arglwydd yn ol ei arfer, ydoedd Israel bresennol yn ei garu ef ai peidio, hyd flwyddyn gwersyll mynydd Bath. Badon, a'r lladdfa ddiweddaf agos y wnawd ar y diffeithwyr, yr hyn oedd bedair bly­nedd a deugain, ac un mîs ar ol dyfodiad y Saeson i mewn, a'r amser y ganwyd fi. Nid aeth destry­wedigaeth yr ynys, a'r cynorthwy y ddigwydd­odd iddi heb ei ddisgwyl, fyth allan o gôf y rhai ai gwelsent. Am hynny gwnaeth y brenhinoedd, a'r penathiaid, a'r eglwyswyr, a'r cyffredin, bob un eu dyledswyddau. Ond pan gyfododd tô arall ni wyddai oddiwrth ddim, ond y tawelwch pre­sennol, dymchwelwyd gwirionedd a chyfiawn­der, fel na welir mo'i hôl mewn grâdd yn y bŷd o ddynion; oddieithr ychydig iawn y sydd a'u by­wyd yn hôff gan Dduw, ac au gweddiau yn cy­nal ein gwendid ni. Na thybied neb fy mod i yn [Page 168] bwrw attynt hwy, tra yr wyf mor hyf'yn cwy­nofain pentwr y rhai drygionus, y sydd yn gwas­naethu eu boliau a diafol yn hytrach na Christ. Canys i ba beth y celwn ni yr hyn y mae'r cen­hedloedd oddiamgylch, nid yn unig yn ei wybod, ond yn ei ddannod? sef bod gan Prydain frenhi­noedd o dreiswyr, a barnwyr o orthrymwyr, y sclyfaethant y gwirion, ac a gadwant yr euog, a chanddynt lawer o wragedd putteinaidd, yn llo­chesu lladron a godinebwyr, yn anudonwyr, yn codi terfyscoedd ymmysc eu gilidd. Megis y darfu ir gormesdeyrn ^† Custenyn y leni yn yr eglwys lâdd dau o'r hâd brenhinol, er iddo ymrwymo a llŵ cyhoeddus na wnai dwyll iw bobl. Wedi iddo o'r blaen yrru ymmaith ei wraig o serch ar butte­iniaid. Oh pam yr wyti yn archolli dy enaid dy hun? Oh pam yr wyti yn ennyn y tân iti dy hun? edifarhâ a thyred at Grist y tâd daionus, y wnaiff wlêdd o gyssur nefol ir dychweledig, Psal. 34.8. fel y profo mor felys yw 'r Arglwydd. A pheth y wnei ditheu Aurelius Conan y ceneu llêw, onid wyti ar foddi yn yr unrhyw frynti o fwrdwr a godineb? oni throi at yr Arglwydd yn fuan, Psal. 7.12. Deut. 32.39. efe a chweri âi gleddyf attati ar fyrder, ac ni bydd à'th waredo di oi law ef. A thitheu Fortipor benllwyd rheolwr Gwent, tebyg i lewpart amllwiog o anwireddau, mab diras i frenin da, fel Manasses i Hezechia, beth a wnei di yn cyffio yn dy orsedd-faingc dw­yllodrus, halogedig gan fwrdwr a phutteindra? na threulia yr ychydig sydd yn ol o'th ddyddiau [Page 169] yn digio Duw. Canys yn awr y mae'r amser cy­meradwy, a dyddiechydwrieth yn tywynnu ir edi­feiriol. A thitheu Cuneglas, pam y gwnei gyma­int helbul i ddynion drwy ryfel cartrefol, ac i Dduw drwy aneirif bechodau, 1 Cor. 6.9. yn erbyn y gair sy'n dywedyd, nas gall godinchwyr etifeddu teyr­nas nef? paid ath ddigofaint tuag at Dduw ai bra­idd, newid dy foddion, Math. 16.19. mal y bo iddynt hwy we­ddio drosoti, y rhai allant rwymo yr euog ar y ddaiar, a rhoi gollyngdod ir edifeiriol. Titheu hefyd Maelgw­yn tywysog Gwynedd. Maglocun, a yrraist gymmaint o frenhi­noedd gormesol allan ou teyrn gader au bywyd, pam yr ymdreiglei yn y fath dduon bechodau, megis pettit wedi meddwi ar wîn Sodome? oni orthrumaisti drwy gleddyf a thân, dy Cathwa­llain. ewy­thr y brenin ai filwyr dewr, y rhai oeddent me­wn brwydr, nid anhebyg yr olwg arnynt i gen­awon llewod? esceulusaist eiriau'r prophwyd y ddywed, gwyr gwaedlyd a thwyllodrus ni byddant byw hanner eu dyddiau. Gwae di anrheithiwr, Psal. 55.23. Esai. 33.1. pan dd [...]rffo it anrheithio i'th anrheithir. Pan addune­daist fynd yn fonach, (ysgatfydd o ran pigiadau dy gydwybod) a chwedi troi o frân yn glo­men, a hedeg rhag ewinedd creulon y gwalch i gelloedd diogel y Sainct; o faint fuasai llawenydd yr eglwys, oni buasai i elyn dynol ryw dy dyn­nu di allan oi mynwes hi! O fel y buasai gobaith nefol yn calonni yr ysprydoedd cystuddiedig, bu­asit heb ddychwelyd fel y ci at y chwdfa! 2 Pet. 2 [...] Yn awr rhoddi dy aelodau yn arfau anghyfiawnder i bechod a diafol. Ni wrendi dy glustiau hyfrydlais dy­scyblion Crist yn canu mawl i Dduw, ond dad­wrdd gwenheithwyr celwyddog yn canu dy fawl dy hun. Ie yr wyti fel ebol gwyllt yn rhedeg drwy [Page 170] faeusydd anwiredd, yn tybied fod y fan lle ni bu yn felysach, ac fyth yn myned rhagddo. Canys gan ddirmygu dy wraig briod, ceraist wraig gwr arall, ac yntef yn fyw, a hwnw nid estron, ond mab dy frawd. Ac i soddi dy warr galed yn ddyf­nach, bwriaist arni ychwaneg o bwys euogr­wydd, gan i ti drwy hocced y fudrog, lâdd dy wraig dy hun, a gwr y llall, iw chymeryd hi attat. Pa wr duwiol wrth glywed y fath beth, nad ocheneidiau ei ymyscaroedd ef? Pa eglwyswr a'r sydd a'i galon yn union tuag at Dduw, na ddy­wed gyda 'r prophwyd, pwy a rydd i'm pen ddwfr, ac i'm llygaid ffynon o ddagrau, Jer. 9.1. fel yr wylwn ddydd a nôs, am laddedigion sy mhobl? Nid oes diffyg cy­nghorion arnati, gan fod geniti athro sydd ^† ddy­scawdwr hyawdl agos i Prydain oll. O frenin gol­ch dy galon oddiwrth dy ddrygioni, ac na ddir­myga Dduw sydd yn dywedyd, Pan lefarwyf am genedl neu frenhiniaeth, Jer. 18.7, 8. y diwreiddiaf, y ch­walaf, y tynnaf i lawr, ac y difethaf, os y genedl honno y dywedais yn ei herbyn a dry oddiwrth ei drygioni, myfi a edifarhâf am y drwg a am­cenais ei wneuthur iddi. Hefyd ynghaniad Deu­teronomium, cenedl heb gyngor a deall ydynt hwy, Deut. 32.28, 29, 30. oh na baent ddoethion, na ddeallent, nad ystyrient eu diwedd. Pa fodd yr ymlidiei un fîl? ac y gyrrei dau ddengmil i ffoi? Ac deuwch at­tafi bawb sydd yn llwythog. Math. 11 Na fychana 'r pro­phwydi, na ninnau chwaith er ein gwaeled, y rhai ydym mewn mesur o ddiragrith dwywolder me­ddwl yn dal ar air y prophwyd, Esai, 56.10. rhag ein cael yn gŵn mudion. Er nad wyfi mor gyflawn o rym [Page 171] i ddangos ei anwiredd i dŷ Jacob, ai bechodau i dŷ Israel, etto cofiwn eiriau Solomon, Mic. 3.8. "y neb a ddywedo wrth yr annuwiol cyfiawn wyt, Dihat. 24.24, 25. Dihar. 29.4.12. y bobl ai melldithiant ef, ond ir neb a'i ceryddo y bydd gobaith. Y brenin drwy farn a gadarnhâ y wlâd, ond os gwrendi ar gelwydd, ei holl weision fyddant annuwiol. Gwae y rhai a ddywedant am y drwg da yw, ac am y da drwg yw. Esai. 5.20. Gan osod tywyllwch am oleuni, a goleuni am dy­wyllwch, y chwerw am felys, a melys am chwe­rw. Y rhai sydd ganddynt lygaid heb weled, Math. 13.15. a chlustiau heb glywed, a'u calon wedi tywyllu gan gwmwl têw eu drygioni. Na ddywedwch mae dychymyg dychryn i chwi yr ydym ni, gan fod y prophwydi Sanctaidd oeddent enau Duw i ddynion, yn tystiolaethu gyda ni yn erbyn y cenfigenus, a'r gwargaled o'r oes hon. Canys diammau gan bob doeth, fod pechodau yr amser hwn yn llawer trymach na rhai 'r cynfyd; Heb. 10.28, 29. gan fod yr apostol yn dywedyd — yr un a dorrai gyfr­aith Moses a fyddei farw, pa faint mwy cospedi­gaeth y bernir ha [...]ddu o'r hwn a fathrodd Fab Duw. Pan ddywedodd Samuel wrth Saul, — ynfyd y gwnaethost, ni chedwaist orchymyn yr Arglwydd, 1 Sam. 13, 14. ni saif dy frenhinieth di. Beth y wnaeth ef iw gyff­elybu i fwrdwr a godineb, sef anwireddau 'r am­ser hwn? 1 Sam. 15.23. hefyd — anufudd dod sydd fel pechod de­winiaeth, a throseddiad sydd eulunaddoliaeth, o her­wydd it fwrw ymmaith air yr Arglwydd, ynteu ath fwrw ditheu ymmaith. Creffwch fod troseddiad yn ddelwaddolieth. Am hynny na wenheithied yr an­wiriaid hyn monynt eu hunain, am fod heb aber­thu i Dduwiau'r Paganiaid; tra fônt fel môch yn Sathru gemmau Crist dan draed, eulyn addolwyr [Page 172] ydynt. 2 Sam. 24.1.15. Pan rifodd Dafydd y bobl, darostyngwyd ef a lladdfa deng mil a thrugain o honynt. A daeth gair yr Arglwydd at Baasa brenin Israel gan ddy­wedyd, 1 Bren. 16.1, 2, 4. — o herwydd i'm dy wneuthur yn flaenor ar fy mhobl Israel, a pheri o honoti iddynt fy nigio i au pechodau, wele y cŵn a fwytty yr hwn a fyddo marw o'r eiddo Baasa yn y ddinas, ac adar y nefoedd a fwytty yr hwn a fyddo marw o'r eiddo ef yn y maes. Gwrandewch hefyd beth y fwgythiodd yr Argl­wydd drwy enau Elias Sanctaidd yn erbyn Ahab brenin drygionus Israel, drwy ddichell pa un ai wraig y gorthrymwyd Naboth wirion am ei win­llan. — A leddaisti ac a feddiennaist hefyd? Yn y fan lle llyfodd y cŵn waed Naboth y llyf cŵn dy wa­ed titheu hefyd. 1 Bren. 21.2.13.19. A gwybyddis yn siccr ir peth ddy­fod felly. Ond rhag i yspryd celwyddog yngenau eich prophwydi chwi, eich hudo chwi fel y bu i Ahab, 1 Bren. 22, 23. clywch eiriau 'r prophwyd Michea, wele yr Arglwydd y roddodd yspryd celwyddog yngenau dy holl brophwydi hyn, a'r Arglwydd a lefarodd ddrwg am danat ti. Canys dir yw, fod yn awr athra­won llawn o yspryd gwrthwynebus yn cyho­eddi eu Ewyllis llygredig eu hunain, yn hytrach na'r gwirionedd; Psal. 55.21. a'u geiriau yn dynerach nag olew, a hwynt yn biccellau. Y rhai a ddywedant heddwch, heddwch, Jer. 6.14. Esai. 57.21. er na bydd heddwch ir rhai a barbânt yn eu pechodau. Nid oes lawenydd ir annuwiol medd yr Arglwydd. Dywed Azariah wrth Asa, yr Ar­glwydd sydd gyda chwi, tra fyddoch gyd ag ef, ac os ceisiwch ef, 2 Cron. 15.2. chwi a'i cewch ef; ond os gadewch ef, yn­tef a'ch gedi chwitheu. Ac os prophwyd a gery­ddodd Jehosaphat am helpu brenin anghyfiawn, gan ddywedyd, 2 Cron. 19.2. ai cynorthwyo yr annuwiol, a charu 'r neb a gaffa 'r Arglwydd a wnait ti? Am hyn dig­ofaint [Page 173] oddiwrth yr Arglwydd sydd arnat ti: beth y wneir ir rhai a leffetheirir â'u pechodau eu hu­nain? Camweddau pa rai sydd raid ini eu casâu, fel y dywed y Psalmwr, Psal. 97.10. y rhai a ger­wch yr Arglwydd casewch ddrygioni. Ystyriwch eiriau 'r prophwyd Zechariah, yr hwn a safodd oddiar y bobl, ac a ddywedodd wrthynt hwy oeddent yn gadel yr Arglwydd, fel y gwnewch chwithau yn awr, fel hyn y dywedodd Duw, pa ham yr ydych chwi yn troseddu gorchymmyni­on yr Arglwydd? diau na ffynnwch chwi, 2 Cron. 24.20. Ca­nys gadawsoch yr Arglwydd, am hynny yntef a'ch gedi chwithau. Medd Esai, gwrandewch air yr Arglwydd tywysogion Sodoma, Isai. 10.13.15, 16.19. clywch gy­fraith ein Duw ni pobl Gomorah: na chwa­negwch ddwyn offrwm ofer. Ond yr ydym ni yn awyddus yn derbyn yr offrymmau y mae ein Harglwydd yn eu gwrthod. A thrach­efn medd ef, pan weddioch lawer ni wranda­waf. Ond dengis pa fodd y Cymmodiff, ym­lanhewch, bwriwch ymmaith eich drygioni, dy­scwch wneuthur daioni, ceisiwch farn, os byddwch Ewyllyscar, ac ufudd, daioni y tîr a fwyttewch; Ond os gwrthodwch â chleddyf i'ch yssir. Gwrandewch, derbyniwch yr hwn sydd mor ddiragrith yn ty­stiolaethu beth fydd gobr eich da a'ch drwg. Ac nid fel eich bolerwyr gwenhieithus y anadlant wenwyn i'ch clustiau. Gwae i chwi y rhai a gy­fodwch yn foreu i ddilyn meddwdod, Esai. 5.11.12, 13, 14.24, 25. a arhoswch hyd yr hwyr, oni ennyno y gwin chwi. Yn eich gwleddoedd y mae y delyn, a'r bibell, a'r gwin; ond am waith yr Arglwydd nid edrychwch, a gweithredoedd ei ddwylaw ef nid ystyriwch. Am hynny y caeth-gludwyd fy mhobl, am nad [Page 174] oes ganddynt wybodaeth, ai gwyr anrhydeddus a newynwyd, au lliaws a wywodd gan syched▪ O herwydd hynny yr ymhengodd uffern, ac yr agorodd ei Safn yn anferth, ac yno y di­scyn eu gogoniant au lliaws, am iddynt ddiy­styru cyfraith Arglwydd y lluoedd, a dirmygu gair Sanct yr Israel. Er hyn oll ni ddychwe­lodd llid ein Arglwydd, ond etto y mae ei law ef wedi ei hestyn allan. Clywch yr hyn y ddywed Jeremi wrth y bobl ynfyd, au brenhino­edd ystyfning, Jer. 2.5, 6. pa anwiredd a gafodd eich tadau chwi ynofi, gan iddynt ymbellhâu oddiwr­thif, a rhodio ar ol oferedd, a myned yn o­fer? ac ni ddywedant pa le y mae'r Argl­wydd an dug ni i fynu o dîr yr Aipht? mi a wrandewais, ac a glywais, ond ni ddywe­dent yn iawn, Jer. 8.6, 7. nid edifarhâodd neb am ei anwi­redd gan ddywedyd beth a wneuthum i? pob un oedd yn troi iw yrfa megis march yn rhu­thro ir frwydr. Y barcyt yn yr awyr a edwyn ei dymhorau, y durtur a'r wennol, a'r aran, a gadwant amser eu dyfodiad, eithr fy mhobl i ni wyddant farn yr Arglwydd. Jer. 9.13, 14, 15. Drachefn ein Arglwydd a ddywedodd am wrthod o honynt fy nghyfraith y [...] hon a roddais iddynt, ac na wrandawsant ar fy llèf, na rhodio ynddi, eithr myned yn ol drygioni eu calon eu hun; am hyn­n y mi a'i bwydaf hwynt y bobl hyn â wermod, ac ai diodaf hwynt â dwfr bustl. Am hynny na weddia dros y bobl hyn, Jer. 11.24. Canys ni wrandawaf yr amser y gwaeddant arnaf o herwydd eu dryg­fyd. Beth ynteu y wnaiff ein rheolwyr anha­pus ni yr awr hon? Gommeddwyd gan Dduw ir ychydig y gawsant y ffordd gûl, ac a adawsant y [Page 175] lydan dywallt eu gweddiau dros y cyfryw ac y barhânt yn eu drygau. Yn y gwrthwyneb pan droent at Dduw a'u holl galon, nid allai Jonas beri i ddial ddescyn ar y Ninifeaid. Jonah. 4. Ac medd yr Arglwydd yn Amos. Mewn tair o anwire­ddau Judah, ac mewn pedair ni throaf hwynt; Amos 2.4, 5, 6. am iddynt ddirmygu Cyfraith yr Arglwydd, ac nas cadwasant ei ddeddfau ef; ond eu oferedd ai cyfeiliornodd hwynt. Eithr anfonaf dân i Ju­dah, ac efe a ddifa Sylseini Jerusalem. Mewn tair o anwireddau Israel, ac mewn pedair ni throaf hwynt; am iddynt werthu y cyfiawn am arian, a'r tlawd er pâr o escidiau. Gwrandewch fwgythion y prophwyd Zephaniah. Agos yw dydd mawr yr Arglwydd, agos a phryssur iawn, Zeph. 1.14, 15, 16. sef llais dydd yr Arglwydd sydd chwerw. Diwr­nod llidiog yw'r diwrnod hwnw, diwrnod trall­od a chyfyngdra, diwrnod dinistr, ac anghyfan­nedd-dra; diwrnod tywyll a dû, diwrnod Cym­mylau a thywyllni diwrnod udcorn, ac a [...]rwm yn erbyn y dinasoedd Caeroc. Ac Haggai. Hag. [...].6. "Un­waith etto, escydwaf y nefoedd, a'r ddaiar, a'r môr a'r sychdir. Yn awr hefyd edrychwch beth y ddywed y prophwyd Zechari [...]h, Zech. 1.3.4. Dychwelwch attafi medd yr Arglwydd, ac mi a ddychwelaf attoch chwithau. Na fyddwch fel eich tadau y rhai y galwodd y prophwydi o'r blaen arnynt, gan ddywedyd, fel hyn y dywed Arglwydd y lluoedd, dychwelwch oddiwrth eich ffyrdd dr­wg, ond ni chlywent, ac ni wrandawent arnaf. Mal. 4.1. Medd Malachi Sanctaiddd wele ddydd yr Argl­wydd yn dyfod, yn llosci megis ffwrn, a'r holl feilchion, a holl weithredwyr anwiredd a fydd­ant Sofl, a'r dydd sydd yn dyfod ai llysc hwynt, [Page 176] medd Arglwydd y llúoedd, fel nas gadawo idd­ynt na gwreiddyn na changen. Gwelwch hefyd fel yr ymadroddiff Job Sanctaidd ynghylch de­chreu a diwedd yr annuwiol. Job. 21.7, 8, 9, 10, 12, 17, 18. Pa ham y mae'r annuwiol yn byw, yn heneiddio, a'u hâd yn ol eu dymuniad? Eu tai fydd mewn heddwch allan o ofn, ac nid yw gwialen Duw arnynt hwy. Nid yw eu buwch yn erthylu; Cymerant dympan a thelyn. Ai nid yw Duw yn edrych ar weithredoedd yr anghrefyddol? ydyw; Ca­nys diffydd Canwyll yr annuwolion, a daw dinystr arnynt hwy, a byddant fel sofl o flaen gwynt, ac fel man-us y gippiodd Corwynt. Ezec. 9.8, 9.10. Pan oedd Ezeciel yn gwaeddi o herwydd llâdd Israel, dywedodd yr Arglwydd wrtho, anwiredd tŷ Israel a Judae sydd fawr tros ben, a llawn yw y tîr o gamwedd, wele fi, nid erbyd fy llygad, ac ni thosturiaf. A gair yr Arglwydd a ddaeth atto ef drachefn gan ddywedyd, Ezec. 14.13, 14. Hâ fâb dyn pan becho gw­lad i'm herbyn trwy wneuthur camwedd, yna yr estynnaf fy llaw arni, a thorraf ffon ei ba­ra hi, ac anfonaf arni newyn, ac a dorraf ym­maith o honi ddyn ac anifail; pe byddei yn ei chanol y trywyr hyn, Noah, Daniel, a Job, hwynt hwy yn eu cyfiawnder a achu­bent eu henaid en hun yn unig medd yr Argl­wydd. 1 Sam. 2.30. Ey anrhydeddwyr a anrhydedda fi medd yr Arglwydd, am dirmygwyr a ddirmygir. Oh Ceisiwn a chwiliwn ein ffyrdd, a dychw­elwn at yr Arglwydd, derchafwn ein calon­na [...], Galarnâd. 3.40, 41. a'n dwylo at Dduw yn y ne [...]oedd. Onid oes ynofi y peth oedd yn yr apostol i ddywed­yd mi a ddymunwn fy mod fy hun yn anathema oddiwrth Grist dros fy mrodyr; Rhuf. 9.3. Etto gallaf ddyw­edyd [Page 177] o'm holl galon gyda'r apostol mewn lle arall, Phil. 1. — hiraethus wyf am donoch oll i fod yn ymy­scaroedd Jesu Grist.

Yma o ran gwylder y gorphywy swn yn ewylly­scar fel un a ddelei o'r môr ir porthladd, oni bae fy mod i yn gweled gymaint mynyddoedd o ysce­lerder yn ymgodi yn erbyn Duw yn yr escobion a'r eglwyswyr o'n urdd ni. Y rhai sydd raid i mi eu llabyddio â cheryddon caledion, fel y by­ddont fcirw i bechod, a byw i Dduw, ac na byddwyf euog o dderbyn wyneb. Ond dy­munwn nawdd y rheini, buchedd pa rai yr wyfi nid yn unic yn ei ganmol, ond yn ei gy­frif yn well na holl olud y byd, ac yn dei­syf bod yn gyfrannog o honaw. Y mae gan Pry­dain offeiriadau annoeth, a llawer o weinidogion digy wilydd, a elwir yn fugeiliaid, a nhwy yn fle­iddiaid parodol i ládd eneidiau; yn rhag-ddarbo­di iw boliau eu hunain, ac nid i leshâd y gwerin. Yn Rhoddi esamplau o'r gwaethaf drwy ddrwg foddion, heb argyhoeddi'r bobl ou pechodau, o herwydd eu bod nhwy eu hunain yn euog o'r unrhyw. Yn trais-feddiannu Cadair Pedr, ac yn haeddu un Judas fradwr. Yn edrych â golugon sarrug ar y cyfiawn tlodion fel ar nadroedd, ac yn perchi yr anwiriaid cyfoethogion fel an­gylion; yn fudion, ac yn anfedrus ynghylch ordinhâdau 'r Apostolion, ond yn gyfarwydd ar achosion bydol. Yn ymdreiglo mewn brunti pe­chodau annoddef; heb fod ganddynt deilyngdod athrawaidd, ond yr henw yn unig. Yn anaddas i neb rhyw râdd eglwysig, yr hon ni ddylai neb ei chymeryd, ond rhai Sanctaidd, perffaith, a dilyn­wyr yr apostolion, a diargoedd, 1 Tim. 3, 2. i ddywedyd yn­geiriau [Page 178] athro 'r cenhedloedd. Pa fodd y gall y rhai nid ydynt gydnabyddus â ffydd, ac ni chymera­sant edifeirwch am eu pechodau, ymgodi i urdd eglwysig heb gyssegrledrad? Pan gaffont yr o­ruchafieth ymgryfhânt mewn chwantau cybydd­dod a thrythyllwch, heb neb a lefaso annod idd­ynt na'u hanwireddau hèn, na'r newydd. O bobl anhappys, oni ddiengwch rhag y bleiddiaid rhei­bus hynny, fel y gwnaeth Lot oddiwrth gafod tanllyd Sodom? a chwi ddeillion, os y'ch arweinir gan y deillion, Math. 15.14. Syrthiwch ynghyd i ffôs uffern. Gwn nad yw'r escobion a'r henuriaid oll wedi eu diwy­no â balchder, ac aflendid, eithr bod rhai yn ddi­wair, ac yn dda; etto cospwyd Eli â'r un fath farwolaeth a'i feibion, 1 Sam 2.22.24. er nad ydoedd ef ei hun yn treisio aberthau'r Arglwydd. Pa un o honynt fel Noah a ommeddodd ollwn gelynion Duw ir Arch, yr hon yn awr yw'r eglwys? fel y dango­sid, na ddylai neb ond y diniwed, a'r gwr edifei­riol fod yn nhŷ Dduw. Pwy a gassâodd gynnulleidfa y drygionus, Psal. 26.5. a chydâ 'r annuwolion nid eisteddodd? pwy sydd yn bendithio yn unic y rhai a waredant y cyfiawn, Gen. 14.18. ac ni chwenychant eiddo arall, fel y gwnaeth Melchisedech? Pa un fel Esai y glan­hawyd ei wefusau â thân yr allor, wedi ei gyffes ostyngedig? Psal. 6, 7, 8. Pa un o honoch chwi y rhai ydych yn cyffio yn yr eisteddle weinidogaethol, wedi eich bwrw allan o gyngor yr anwiriaid, a ch curo fel yr apostolion Sanctaidd, Act. 5.34.40. a gyfrifwyd yn deil­wng i ddioddef ammarch o achos Crist, y gwir Dduw? Ar ol rhwymau, carcharau, a llongddryll­iddau, a gwialennodiau, a pheryglon lladron, llif­ddyfroedd, 2 Cor. 11. [...], 26, 2 [...]. cenhedloedd, Juddewon, a gau apostolion, ar ol newyn, ac ympryd, ac anhunedd, a gofal tros [Page 179] yr eglwysi, a llafur yn pregethu'r efengyl, fel y llestr etholedig. Pa un o honoch chwi fel y merthyr Sanctaidd Ignatius escob Antiochia, ar ôl gweith­rediadau rhyfeddol yn-Ghrist; er ei dystiolaeth ef y falwyd gan lewod? wrth glywed ei eiriau ef pan dducpwyd ef i ddioddef, ni thybiwch eich hunain yn Gristianogion canolig, chwaethach gw­einidogion mewn cyffelybieth iddo ef. Canys dy­wed yn y llythyr a anfonodd ef at eglwys Rufain; Yr ydwyf yn ymdrechu ag anifeiliaid ddydd a nôs O Syria hyd Rufain, ar fôr ac ar dîr, a dêg o lewpardiaid sef milwyr yn fy ngwilied, y rhai a ymgreulonant wrth fy nghymwynâsau, ond dy­scir fi yn fwy wrth eu di-hirwch hwynt, ond ni'm cyfiawnheir wrth hyn. Pa bryd y daw'r bwystfilod iachusol y baratowyd i mi? pa bryd y gollyngir hwynt? pa bryd y bwyttant fy ngh­nawd i? os arbedant fi, fel y gwnaethant â rhai, mi ai cymmellaf hwynt i'm llyncu: myfi a ym­hyrddaf fy hun arnynt hwy. Rhoddwch genad i mi, gwn beth sydd oran ar fy llês, yn awr yr wyfi yn dechreu bod yn ddyscybl i Grist: ym­maith â gwŷn ddynol, fal y byddwyf deilwng i gaffael Jesu Grist. Gosoder arnafi bob cospedi­gaeth allo'r diafol ei ddychymyg; y tân, y groes, anifeiliaid, tyniad fy escyrn, drylliad fy aelodau, am y byddwyf deilwngi fwynhâu Jesu Grist. Pa un o honoch chwi fel Polycarpus bugail Eglwys Smyrna, a hiliodd y bwrdd yn addfwyn ir rhai oeddent yn ei gyrchu ef ir tân er cariad Crist? ac a ddywedodd y rhoddid iddo allu goddef ange­rdd y tân yn ddiyfcog heb ei hoelio wrtho. Pa un o honoch chwi y gadwodd y rheol apostolaidd me­wn cythrybliadau Gormesdeyrn, sef y dylid uf­uddhâu [Page 180] i Dduw yn hytrach nag i ddynion. Act. 4.19. Am hyn­ny gwrandewch ymadroddion ein Arglwydd, a'i brophwydi yn erbyn bugeiliaid diog, anonest, ammherffeth, fel i'ch piger au picceliau hwynt er mwyn eich iachau. Condemnwyd Eli yr offeiriad yn Silo, eisieu iddo mewn Zêl Duw iawn ger­ [...]ddu ei blant, y rhai a laddwyd yn yr un diwrnod. Ac os digwydd y fath bethau ir rhai a geisiant amendio eu deiliaid â geiriau heb gôsp, beth y wneir ir rhai sydd yn tynnu eraill i ddr­wg, [...] ac yn eu hannog? Medd Esay, yr Argl­wydd sy yn sefyll i farnu y bobloedd. Yr Ar­glwydd a ddaw i farn â henuriaid ei bobl au tywysogion. Canys chwi a borasoch y win­llan, [...] 2, [...], 24. anrhaith y tlawd sydd yn eich tai. Yr offeiriaid y gyfeiliornasant drwy ddiod ga­darn, [...] 10. 5. 18 y byrddau oll sy lawn o chwdfa, a bu­dreddi heb lè glân. Am hynny gwrandewch air yr Arglwydd ddynion gwatwarus; llywodra­ethwyr y bobl hyn y rhai sydd yn Jerusalem, am i chwi ddywedyd gwnaethom ammod ag angau, ac ag uffern y gwnaethom gyngrair: pan ddêl ffrewyll lifeiriol ni ddaw attom ni, Canys gosodasom ein gobaith ar gelwydd, a than ffalster y llechasom. Y cenllysc a yscuba noddfa celwydd, a'r dyfroedd a soddant y llo­ches: A diddymir eich ammod ag angau, a'ch Cyngrair ag Uffern ni saif; pan ddèl y ffrewyll li [...]eiriol, byddwch yn sathrfa iddi. A thrachefn medd yr Arglwydd, o herwydd bod y bo­bl h [...]n yn nessau attaf â'u genau, ac yn fy anrhydeddu i â'u gwefusau, a phellhâu eu calon oddiwrthif; am hynny wele fi yn ch­wanegu gwneuthur yn rhyfedd ymmysc y bobl [Page 181] hyn, sef gwrthiau a rhyfeddod. Canys difethir doethineb eu doethion hwynt, Esai. 29.13, 14. Jer. 2.8, 9. a deall eu rhai deallgar hwynt a ymguddia. Gwrandewch beth y ddywed y prophwyd Jeremi wrth y bugei­liaid annoeth, yr offeiriaid ni ddywedasant pa lê y mae 'r Arglwydd? a'r rhai sy yn trino y gyfraith nid adnabuant fi; y bugeiliaid hefyd a droseddasant im herbyn, oblegyd hyn mi a ddadleuaf â chwi etto medd yr Arglwydd, pen. 5.30.31. ie dadleuaf â meibion eich meibion chwi. A pheth erchyll y wnawd yn y [...]ir, y prophwydi a bro­phwydant gelwydd, yr offeiriaid hefyd ai can­molant, a'm pobl a hoffant hynny: etto beth a wnewch yn niwedd hyn? Wrth bwy y dy­wedaf, a phwy a rybuddiaf fel y clywant? wele eu clust hwy sydd ddienwaededig, ac ni allant wrando: wele dirmygus ganddynt air yr Argl­wydd, ac ni dderbyniant ef. pen 6.10.12, 13. Canys estynnaf fy llaw ar drigolion y wlâd medd yr Arglwydd: oblegyd o'r lleiaf o honynt hyd y mwyaf pob un sydd yn ymroi i gybydd-dod, ac o'r prophwyd hyd yr offeiriad pob un sydd yn gwneuthur ffal­ster. cynorthwyant ddwylo y drygionus, fel na ddychwel neb oddiwrth ei ddrygioni. Gwnaeth­pwyd hwynt oll i mi fel Sodoma, ai thrigolion fel Go­morrah. Am hynny fel hyn y dywed ein Argl­wydd wrth y prophwydi, wele mi ai bwydaf hw­ynt â wermod, ac ai diodaf hwynt â bustl. Canys dywedant wrth fy nghablwyr bydd i chwi heddwch, ac wrth bob un sydd yn rhodio yn ôl anwiredd ei galon ei hun ni ddaw arnoch niwed. pen. 23.14, 15, 17.19, 20. Wele Cor­wynt llidiawgrwydd yr Arglwydd aeth allan, a themestl angerddol a syrth ar bennau y drygionus, digofaint yr Arglwydd ni ddychwel, nes iddo gw­plâu [Page 182] meddwl ei galon. Joel Sanctaidd hefyd wrth gynghori yr offeiriaid esceulus, a galaru am go­lled y bobl o herwydd eu pechodau, a ddyw­edodd, deffrowch feddwyr, ac wylwch, ac udwch holl yfwyr gwîn, canys torrwyd hyfrydwch oddiwrth eich mîn. Joel. 1.5. ŵyled yr offeiriaid gweinidogion yr Argl­wydd, a dywedant, arbed dy bobl o Arglwydd, ac na ddyro dy etifeddiaeth i warth, i lywodraethu o'r cenhedloedd arnynt, pen. 2.17. fel na ddywedont ymhlith y bobloedd pa lê y mae eu Duw hwynt? Ond ni wrandewch chwi ar y pethau hyn, ond ar y pe­thau a ddigiant Dduw yn fwy. I chwi y perthyn gair yr Arglwydd yn Amos, Caseais a ffieiddi­ais eich gwyliau; ac nid aroglaf yn eich cym­manfâoedd. Canys er i chwi offrymmu i mi boeth offrymmau, Amos 5.21, 22. ac pen. 8.11.12. a'ch offrymmau bwyd, ni fyddaf fodlon iddynt. Canys wele yr dyddiau yn dyfod medd ein Arglwydd, yr anfonef ne­wyn ir tîr, nid newyn am fara, na syched am ddwfr, Llwyr y cyflawn­wyd hyn yn-Ghym­ru. ond am wrando geiriau'r Arglwydd. A hwy a wibiant o'r gogledd hyd y dwyrain i gei­sio gair ein Arglwydd, ac nis cânt. Ac medd Micah. Llefant ar yr Arglwydd, ac nis ettyb hwynt, efe a guddia ei wyneb oddiwrthynt y pryd hwnw, Mic. 3.4.6. fel y buont ddrwg yn eu gwei­thredoedd. Yr haul a fachluda ar y prophwydi, a'r dydd a ddua arnynt.Ac medd Zephaniah. Zeph. 3, 4, 5. Offeiriaid Jerusalem a halogasant y cyssegr, gwnaethant yn Sceler yn y gyfraith. Yr Argl­wydd cyfiawn a ddwg ei farn i oleuni yn foreu. Ac yn Malachi, Mal. 1.6, 7, 14. Chwi offeiriaid y rhai ydych yn dirmygu fy enw, wrth offrwm ar fy allor fara halogedig, melltigedig yw y twyllodrus, medd [Page 183] Arglwydd y lluoedd. Ac yn Ezeciel, Ezec. 13.18. ac pen. 22.26. "Gwae y wniant glustogau tan holl benelinoedd i ddy­mchwelyd eneidiau. Ei hoffeiriaid a ddirmyga­sant fy nghyfraith, ac a halogafant fy mhethau Sanctaidd: ni wnaethont ragor rhwng cyssegre­dic a halogedic, ac ni wnaethont wybod rhagor rhwng yr aflan a'r glan. Cuddiasant hefyd eu llygaid oddiwrth fy Sabbothau. Gwelwn beth y ddywed gwneuthurwr ac achubwr y bŷd; chwi yw halen y ddaiar, eithr o diflasodd yr ha­len â pha beth yr helltir ef? ni thâl efe mwy ddim, onid iw fwrw allan, ai sathru gan ddy­nion. Chwi yw goleuni y bŷd. Math. 5.13.14.19. Ond pa un o offeiriadau yr oes hon sydd yn gyrru ymmaith dywyllwch? ie oni wnaeth en pechodan dûon hwynt y fath nôs niwlog drwy'r holl ynys, ac a beriff i bawb agos golli'r iawn ffordd: Pwy bynnag a doro un o'r gorchmynion lleiaf, ac a ddysco i ddynion felly, lleiaf y gelwir ef yn nhe­yrnas nefoedd. Pa un o honoch sy'n ystyried y peth a ganlyn? sef, pa fodd y dywedi wrth dy frawd gâd i mi fwrw allan y brycheuyn o'th lygad, ac wele drawst yn dy lygad dy hun? Mat. 7.4.6 na roddwch y peth sy Sanctaidd ir cŵn, ac na theflwch eich gemmau o flaen y môch. Gwae chwi ragrithwyr sydd yn cau teyrnas nefoedd, Lu. 11.5 [...] nid ydych yn myned i mewn eich hunain, nac yn gadel i eraill fyned i mewn; gwa­ed pa rai a ofynnir ar eich dwylo chwi yn nŷdd y farn. Dylai pob dyscawdwr debygu i Paul, yr hwn nis gallai dim ei wahanu oddiwrth gari­ad Crist, na gorthrymder, nac ymlid, na chleddyf. Rhuf. 8, 35. ond yr ydych chwi yn goddef llawer er mwyn gwneuthur drygioni, a digio Crist. Darllenwyd i chwi wrth dderbyn urddau, chwychwi ydych [Page 184] rywogaeth etholedig, brenhinol offeiriadaeth, cenedl sanctaidd, 1 Pet. 2.9. pobl briodol: fel y mynegoch rinwedda [...] yr hwn a'ch galwodd allan o dywyllwch iw ryfeddol oleuni ef. Ond nid ydych chwi yn unic heb fy­negi rhinweddau Duw, eithr yn peri ic angh [...]e­dadwy eu dirmygu drwy eich drwg fucheddau chwi. O elynion Duw, ac nid ei offeiriaid ef! o fradwyr ac nid dilynwyr yr apostolion Sanctaidd; gwrthwynebwyr Crist, ac nid ei weinidogion. Gellid rhoi i chwi senn glaiarach, ond ni lesnâ te­imlo briw pwdr yn esmwyth, y bo rhaid ei se­rio â thân. Clywsoch hefyd y rhaid ir diaconi­aid fod yn honest, 1 Tim. 3.8, 9. nid yn ddau eiriog, nid yn ym­roi i wîn lawer, nid yn budr elwa: ond yn dala dirgelwch y ffydd mewn cydwybod bûr. Ond troir hyn yn y gwrthwyneb, gan fod y gwŷr [...]gl­wysig yn anonest, yn ddau eiriog, yn feddwon, yn budr elwa, yn dala anffyddlondeb mewn cyd­wybod amhur. Clywsoch hefyd yn y dydd hw­nw, (pryd y buasai unionach eich llusco chwi i garchar i'ch cystwyo, na'ch gollwn ir offeiriada­eth) ir Arglwydd ddywedyd wrth Pedr am ei gyffesse, Math 16, 17, 18. Gwyn dy fŷd ti Simon, canys nid cîg a gw­aed a ddatcuddiodd i ti hyn, ond fy Nhâd. ar y graig hon yr adeiladaf fy eglwys. Ond yr ydych chwi yn gwadu Crist a'ch gweithredoedd yn lle ei gyffe­ssu ef. Math. 7.26. Hosh. 8.4. Ac ni chydweithia Duw â chwi i adeiladu ar y tywod, yn ol y gair, hwy a wnaethont frenhinoedd ac nid trwofi. Addawyd i bob gweinidog Sanct­aidd, Pa beth bynnag a rwymech ar y ddaiar, a sydd rhwymmedig yn y nefoedd, a pha beth bynnag a ryddhaech ar y ddaiar a fydd wedi ei ryddhau yn y nefoedd. Ond pa fodd y rhyddhewch chwi beth, fel y byddo wedi ei ryddhâu yn y nefoedd, a chwi [Page 185] eich hunain wedi eich cau allan o'r nefoedd am eich pechodau? a chwedi eich gefynnu â rhaf­fau anfad anwireddau; â rhaffau ei bechodau y rhwymir pob un. Dihar. 5.22. Pa fôdd y rhwymwch beth ar y ddaiar mal y byddo rhwymedig uchod, a chwi­thau wedi eich attal gan eich pechodau, fal nas galloch escyn i fynu, eithr descyn ir carchar uff­ernol? Ceisiwch un astyllen edifeirwch ar ol llong-ddrylliad, fel y diangoch i dîr y rhai byw; ac y troer oddiwrthych ddigofaint yr Arglwydd: yr hwn a ddywed yn drugarog, nid wyf yn ewyllysio marwolaeth pechadur, ond yn hytrach iddo droi a byw. Yr Holl-Alluog, Duw pob diddanwch a thrugaredd, a gadwo yr ychydig fugeiliaid da oddiwrth bob niwed, ac ai gwnelo yn freiniol o ddinas caer Salem ne­fol. Ir Tâd, a'r Mâb, a'r Yspryd Glân y byddo gogoniant yn oes oesoedd Amen.

PEN. XVIII. Llygredigaeth a chystudd Cymru.

WRth a draethwyd y gwelwn gael o'r Britaniaid yr unrhyw rybuddion, ac y gafas yr Israeliaid gynt o flaen eu caethiwed, ac ynghylch yr un môdd y gwrthodasant hwynt, ac ynghylch yr un fâth gystudd a ganlynodd; ac nid heb ei haeddu. Yr achos amlwg o'u destryw ydo­edd hollhawl bechadurieth pob grâdd ar ddyni­on, Sef barnwyr, eglwyswyr, a chyffredin. A'r ymlygriad a fagodd oddiwrth ymbleidiau yr Ar­riaid a'r Morganiaid. 1 Tim. [...].3, 4. Pan gymerodd ymddadlau [Page 186] opiniwnus lè pregethau iachus parasant lîd yn lle duwioldeb. Aml ryfeloedd hefyd a ostegasant gyfreithiau dinasol ac ysprydol; ac a wnaethant bechaduriaid yn hyfach: a ffrwythlondeb y tîr au gwnaeth yn wresoccach. Y Britwn fel Jeshu­run a aeth yn frâs, Deut. 32. [...]5. ac a wingodd, pwyntiodd, yna efe wrthododd Dduw yr hwn ai gwnaeth. Am hynny cafodd ei gystwyo, a chollodd y wlâd a halogodd. Ac ni wnaeth Arglwydd y winllan mor cam fw­rw allan denantiaid anniolchgar. Yr hwn yn ei ddoethineb ai gyfiawnder a ganhiadodd ir un fath bêth ddigwydd mewn llawer o wledydd e­raill ynghylch yr un amser, gan laccio ffrwyn cenhedloedd y gogledd; y rhai oeddent bôb am­ser pan lanwent eu gwledydd oerion eu hunain, yn deirion am ymhyrddu i leoedd cynhesach. Heidient am bennau rhai eraill, pan lenwent eu cychod eu hunain. Y cyfryw oedd y Phichtiaid y ddaethant ir Albain, Y Gothiaid ar Fandaliaid a ymgyrchasant ir Ital, A'r Affric, a'r Hispaen ych­ydig cyn yr amser hwn: a'r Lwmbardiaid a bref­wyliasant yn yr Ital. A'r Ffranconiaid ynghylch hyn a arhosasant yn Gallîa, ac ai galwasant hi Ffrainc. Ac ychydig wedi hyn daeth y Twrciaid a'r Tartariaid i gymeryd meddiant o'r gwledydd gorau yn yr hollfyd, Sef Asia leiaf, Arabia, yr Aipht, a Syria. Ymhob oes torrodd Duw genhed­loedd pechadurus i lawr fel glaswellt: Psal. 37.2, 38. a hynny iw ymddiffyn ei hun ai anrhydedd yn erbyn pe­chaduriaid afreolus. Pan addfedeu eu hanwiredd­au trosseddwyr a gyd ddestrywid; Weithiau drwy'r elfenau, sef drwy ddwfr yn amser Noah, a thrwy dân yn amser Lot: Weithiau drwy ddynion, me­gis y Cananeaid yn amser Joshua; a'r Israeliaid [Page 187] drwy'r Assyriaid, ar Caldeaid. Ie yn y Cynfyd pan oedd llawer o'r ddaiar yn wâg, a digon o lê i bobl i fyw wrth ystlys eu gilidd, etto difethodd meibion Esau yr Horiaid a thrigasant yn eu llê hw­ynt. A'r Ammoniaid a ddifethasant y Zamzumiaid, ac a drigasant yn eu llê hwynt. Deut. 2.12.21.23. A'r Caphtoriaid a ddifethasant yr Afiaid. y môdd cyntaf difwynwyd y ddaiar gyd a'i thrigolion, ond yr ail môdd dig­wyddodd dialedd i bobl yn unig: a bu'r tîr dian­gol, fel y rhoddai gynhaliaeth i genedl arall y brifiai dros drô yn ufuddach iw Duw.

Yr achlysur o wanhychiad ein gwlâd ydoedd rheoliad y Rhufeiniaid arni a'u hymadawiad hwy o honi i ddiffyn yr Ital. Megis mewn dychryn pan gilio'r gwaed o'r wyneb a'r aelodau at y galon iw diddanu hi, digwydd glesni a llescedd ynddynt hwy. Ni adawodd ei hen feistraid fawr o'u hôl, ond amryw eiriau Ladin yn gymyscedig â'n iaith ni. Aphlanniad y Britaniaid yn Llydaw a eiddi­lodd lawer ar eu cenedl gartref: ac au cymwysodd i dderbyn yr un mesur gan y Saeson, Math. 7.2. ac y rodda­sent hwythau ir Letafiaid. Anghydfod y penae­thiaid hefyd a agorodd adwyau i ollwn aflwydd ir ynys. Pan aeth Fortigern duwc Cerniu yn fre­nin drwy frâd gwaedlyd, rhoddodd fwy ymddiri­ed yn y Saeson y gyflogasai, nag yn ei ddeiliaid ganedigol. Gorfu ir brenin Arthur ryfela â'i wla­dwr Melfas tywysog gwlâd yr hâf, i ddial trais ei frenhines Gwenhwyfar. A chwedi iddo ynnill deuddeg brwydr oddiar y Saeson, trwy anfodlo­nrwydd ei nai Modred cafodd ei farwolaeth: a chydag ef Syrthiodd llwyddiant ei genedl; a'r deyrnas wedi ymrannu yn ei herbyn ei hun a anghyf­aneddwyd Hefyd tra yr oedd Prydain yn wan, Math. 11.25. yr [Page 188] oedd hi yn brydferth; a'i glendid y barodd i gy­maint o ddieithraid ei threifio hi. Ni chafodd lo­nydd gan yspeilwyr wrth fod ei thîr mor gyfoe­thog. Ffrwythlond [...]b y pren afalau y wnaiff er­gydio cymmaint o basty nau atto, yn enwedig os bydd heb gae yn ei gylch. Job. 1.10. Aeth ei hymddiffynfeydd fel ffigyswydd â'u blaenffrwyth arnynt, pan yscyd­wyd hwynt, Nahum. 3.12. syrthiasant yn safnau y bwyttawyr. Pe buasai yn addoli Duw yn ddyladwy, ni chawsai neb chwennych moi thîr, Exod. 34.23, 24. er anamled ei gwr-rywiaid: ac os buasai rhuthr iddi, creuasai'r Arglwydd am­ddiffyn ar ei holl ogoniant. Ond wedi iddi ddigio Duw, Esai. 4.5. aeth ei golud hi yn obrwy ir Sawl ai Lla­ddent hi. Esai. 5.2.5, 6, 7. Plannasei'r Arglwydd winllan (Sef ei eg­lwys) ynddi, a disgwiliodd iddi ddwyn grawnwîn o weithredoedd grafol, a hitheu a ddûg rawn gwyll­tion o foesau drwg: Sef trais yn llê barn, ac yn llê cyfiawnder gwaedd. Am hynny tynnodd ymmaith ei chae amdiffin fel y porid hi, a thorrodd ei magwyr fel y byddai yn Sathrfa: a gosododd hi yn ddifrod, ac i'r cwmylau y gorchymynnodd na lawient law arni, gan attal oddiwrthi neu brinhâu ei ordinhâdau a moddion grâs. Cyn pen nemawr ar ôl yscrifen Gildas bu agos i blâ a elwid y yn rhyw­le gelwir hi y Gall Felen. Fall felen a di­bennu gweddillion y Britaniaid: y rhai wedi hyn­ny a gollasant Gaerloiw, a'r Bath, a'r cwbl o or­llewin Lloegr, oddieithr Cerniu. A delèodd y Sa­eson y grefydd Gristnogol, Oed. Cri. 586. a throefant yr Egl­wysydd yn demlau eulynnod Paganaidd, drwy eu harglwythiaethau oll.

Er i Awstin y monach, a phregethwyr eraill ddyfod o Rufain, a throi llawer o'r Saeson at bro­ffesse y grefydd Gristnogol; etto ni cha [...]odd y cymru fawr esmwythâd, o herwydd na chynorth­wyent [Page 189] bregethiad yr efengyl ir Saeson, ac na dderbynient ddefodau Eglwys Rufain, oeddent wedi amlhâu y pryd hwnw. Yn enwedig cythry­bliodd y ddadl loerig (sef pa ddydd o'r lleuad y cedwid y pâsc) lawer ar y Britaniaid a'r Gwydde­lod. Dilynai ein cenedl ni arfer yr Asiaid, a chad­wai 'r Gwyddelod yr un tymhorau ac oedd ar­ferol ymmysc eglwysydd y Gorllewin, a Rhufain yn amser Padrig. Ond talm gwedi sef yn y ch­weched oes, newidiodd eglwys Rufain ei harfer gyntaf i ddilyn defod Alecsandria, a chymerth boen i droi eraill i gydffurffio â hi. Ynghylch hyn gorescynnodd y Saeson Gaerlleon ar Ddwfrdwy, a lladdasant un cant ar ddèg o fynych Bangor îs y coed. Ond rhwystrodd Brochwel tywysog Po­wys iddynt ddyfod tros Ddwfrdwy, nes i Cadfan brenin Gwynedd, a Bledrus tywysog Cerniu, a Meredyth brenin Deheubarth ddyfod iw swccwr ef. Pryd yr ymladdasant a'r Saeson, Blwydd. yr Argl. 617. ac a ladda­sant o honynt fwy na mîl, a gyrrasant y lleill i ffoi, a dialwyd arnynt waed y mynych. Ynghylch blwyddyn yr Arglwydd chwe chant a phedair a thrugain, amser hâf, digwyddodd tywyllwch ma­wr oddiwrth ecclips ar yr haul; ar ol hynny gw­elwyd y nefoedd yn danllyd, ac yn nechreu'r Cynhaiaf gwnaeth plâ tra marwol ddifrawd an­gerddol ar drigolion Prydain a'r Jwerddon. Ond arbedodd y plâ hwn a'r fall felen y Pictiaid a'r Scotiaid yn yr Albain, er iddynt fod yn dôst wrth y Britaniaid. Cydnabyddwn ddoethineb, a daioni, a chyfiawnder Duw, yn ei farnedigaethau ar ein henafiaid ni. Canys gadawai gryn ennyd rhw­ng y dyrnodiau y roddai iddynt, fel y caent am­ser i ystyried eu ffyrdd, ac i droi oddiwrth eu [Page 190] hanwireddau er y naill gerydd, cyn dyfod y llall. Ac felly y gwnaeth ef ar Israeliaid pan ddygn ddigiodd ef wrthynt, gan adel caethiwo Sama­ria yn gyntaf, ac ymhen talm o flynyddoedd gwedi, [...] Bren. [...].9. ac pen. 24.11. ac pen. 25.4. y caethiwyd Jerusalem ar ddwy waith neu dair, a'r cystydd olaf fyddai drymmaf. Wedi i weddillion y Britaniaid lynu encyd mewn dal­fau yng-ogledd Lloegr o Cumber­land. Cumbria i Glascu rh­wng y Saeson, a'r Pictiaid, megis rhwng y rhisc a'r pren; ynghylch y flwyddyn o oedran yr Argl­wydd saith gant a thrugain, y mosododd eu gely­nion o'u dautu i warchae ar ddinas Alcluid, lle gwnaethant ymroad iddynt drwy guttundeb. A chan eu bod fel ŷd rhwng dau faen melin, aeth­ant yn wynn wrth eu dryllio, a rhoddasant eu brŷd ar wasanaethu Duw yn fanylach, ac amlhâ­sant yn y monachlogydd. Ac er iddynt gadw eu crefydd, collasant eu biaith, canys Saesonaec a sieryd y Cumbriaid yn awr. Yn yr un oes cyfyn­gwyd ar Gymru hefyd. Canys gwnaeth Offa Sais, brenin Mersia, glawdd mawr dwsn o fôr i fôr, yn derfyn rhwng Cymru a lloegr. Bl. yr Arg. 777. Y pryd y cwtto­gwyd terfynau Powys a deheubarth. Yr ydoedd Cymru wedi ei rhannu yn dair talaeth; sef Gwy­nedd, ac yn Aberffraw ym Môn yr oedd llŷs y tywysog; a Deheubarth, ac yn Ghaer Fyrddin a Dinfawr y cartrefai'r tywysog: a Phowys, ac yn Mathrafal y Preswyliai'r tywysog, wedi colli'r Mwythig. Tywysog Gwynedd oedd bennaf, a'r ddau eraill i dalu teyrnged iddo ef. A gorfu i Gerniu fyned dan jau'r Saeson.

Ynghylch oes gwr gwedi teyrnasodd Alfred yn Lloegr. Anfonodd ef i Gymru am ddau ŵr dyscedig iw hyfforddi ef i Seilio yscolion yn Rhy­dychen; [Page 191] Sef Asser, ac Joan D'erigena o Fynyw: yr hwn wedi iddo ystudio gartref, a aethai ir Athen i gael ychwaneg o gydna byddiaeth ag yscolhei­ctod, a phan ddychwelodd ef adref, Bl. yr Arg. 872. cyrchwyd ef a [...] Alfred i ddechreu dysceidiaeth yn Rhydychen. yr Alfred hwn a drôdd gyfreithiau Dwfnwal Moelmut brenin Prydain o'r Gymraeg ir Saeson­aeg, ac ai gosododd yn rheol iw ddeiliaid mewn rhan o Mersia, o'r tu dehau ir Teames, a pharhâ­odd hynny hyd amser Edward y Cyffesswr.

Ynghylch wyth mlynedd a thrugain gwedi hynny y rheolodd Howel dda Gymru oll. Ac am ei fod ef yn ŵr crefyddol, Blwyddyn yr Argl. 940. ac yn ceisio gwell­hâu ei wlâd, casclodd ynghyd eglwyswyr a Phendefigion cymru i ddiwygio 'r gyfraith, gan ddiddymu pethau afreidiol, ac esponi pethau am­mheus, a chadernhâu pethau iachus. Y mae ei gyfraith ef iw gweled etto yn Gymraeg, ac yn Ladin, a bu mewn grym drychant a deugain o flynyddoedd, nes dwyn y Cymru iw rheoli wrth gyfraith Loegr.

Wedi ir Normaniaid gwncwerio Lloegr, a ch­ael tiroedd pennaethiaid y Saeson, blysiâsant Gym [...]u hefyd, a chymerasant bob âchlysur i ym­hyrddu iddi. Yr hyn fu haws iddynt ei wneuthur, o herwydd yr ymrysonau cenfigenus oedd rhwng y blaernoriaid Cymreig yn eu mysc eu hunain. William Rufus. Yn amser Gwilym Gôch cyflogodd Jestyn Arglwydd Morganwg weision y brenin iw gyn­northwyo ef i ryfela yn erbyn tywysog Deheu­barth; yr hyn a wnaethant hwy yn gefnog, 1091. gan lâdd y tywysog ac Jestyn hefyd, a chymeryd ei arglwyddiaeth ef iddynt eu hunain, yr hon a ddaliasant hwy, a'u etifeddion rhag llaw. Yng­hylch [Page 192] yr un amser ynnillodd y Normaniaid Argl­wyddiaeth Brecheiniog, a meddianasant y wlâd. yr un môdd y gwnaethant a Dyset, sef Swydd Penfro, ac Aberteifi, a Phowys, a Rhywonioc, a Tegengl, a glan y môr o Gaer lleon ar Ddowrdwy i Gonwy, gan eu gorescyn â'r cleddyf, ac adei­ladu cestyll iw preswylio'n ddiogelâch. Ond nid allai'r Cymry oddef y gormesiaid; am hyn­ny yn synech cyfodasant mewn arfau iw gyr­ru ymmaith. Yr hyn a gyffrôdd y brenin Wil­liam Rufus i ddyfod yn eu herbyn â'i holl allu ddwywaith yn filain; a gwaeddodd y gorthrum­medig ar Dduw yn daer, ac a gawsant eu gwa­redu na lwyr ddifrodwyd hwynt. Er hynny an­ghofiant law Dduw drachefn, ac yspeilia 'r penae­thiaid eu gilidd yn ddichellgar, ac yn waedlyd, a threisiant wragedd. Ac wrth glywed eu bod mor afreolus, tyngodd y brenin Harry y Cyntaf o'r henw, nas gadawai un byw yn Gwynedd, na Pho­wys, heb eu llwyr ddiffetha: a bwriadodd ddwyn pobl eraill i gyfanneddu yn eu llè hwynt. Ir pwr­pas hwnw cyfododd holl allu Lloegr, Blw. yr Argl. 1113 a'r Albain, a gosododd allan dair b [...]ddun ar un-waith yn erbyn Cymru. un tua'r Deheubarth, a'r llall tu [...] Gwynedd dan law brenin yr Albain, a'r drydydd y arweiniai'r brenin ei hun. Ond-ymgasclodd y Cymbry ir creigiau a'r coedydd, ac ymgadwa­sant nes iddynt heddychu â'r brenin. Ond we­di ei farw ef, yn amser y brenin Stephen rhod­dasant gais ar guro 'r dieithriaid allan o'u gw­lâd, gan lâdd o honynt dair mil mewn brw­ydr dôst. Daeth y brenin Harny yr ail â byd­dyn grêf yn eu herbyn nhwy yn dra-llidiog, a gwersyllodd ar fynydd Berwyn. Ymgasclodd [Page 193] y Cymru ynghŷd ir coedydd a'r uchelderau, a chwaraesant oddiy no mor ddyfal nad allai dim llunieth ddyfod at wersyll eu gelynion. A fyr­thiodd glaw mor angerddol, oni ymroddodd y brenin i ddychwelyd tua Lloegr heb wneuthnr fawr niwed. Yn amser y blinderau hyn mentrodd Madog, un o feibion Owen tywysog Gwynedd, 1166. i geisio gwlad arall ar amcan hyd y môr mawr tua machlud haul: a chwedi gweled gwledydd hyfryd heb drigolion, dychwelodd adref, a llan­wodd ddêg o longau a'r cyfryw oi genedl ag y­doedd chwanog i fyned lle caent heddwch; 1170. a thy­bir iddynt wladychu yn Mecsico. O herwydd pan ddatcuddwyd America ir Europeaid yn yr oes ddiweddaf aeth heibio, cafwyd yno eiriau Cymre­ig. Canys pan ymddiddanont ynghŷd dywedant wrth eu gilidd, gwrando, ac y mae yno aderyn brith a chraig y alwant Pengwyn, ac ynys a elwir Corroeso, a Phen Briton; ac afon elwir Gwyndor.

Er maint oedd helbul Joan brenin Lloegr odd­iwrth y Pâb, a'r Arglwyddi; etto cymerth ham­dden i ddyfod ddwy waith tua Gwynedd â thorfoedd mawrion. Ond Cadwodd Llywe­lyn ap Jorwerth y tywysog ei bobl, 1211. a'u da yn yr eryri, nes cyttuno â'r brenin, gan roddi iddo Swydd y fflint, ac ugain mil o gattel. Ond pan welodd Llewelyn fantais gwrthry felodd eilwaith, ac ynnillodd y Mwythic. A lloscodd y brenin tebyg cen­nif mai he­nw yr drêf yw Croes syll Allt. oddiwrth y syllau, sef cloddiau yr hên ddinas ar allt. Groesoswallt, a thalm gwedi, lloscodd y tywy­sog hi hefyd. Cyfododd yn Ghymru benadur dewr ar ei ol ynteu, sef Llewelyn ap Gryffyth, ac a geisiodd fwrw ymmaith iau'r Saeson, ac a gadwodd y maes â dengmil o wŷr, gan guro ei elynion yn fynech. Yn ei amser ef hi lawiodd [Page 194] waed yn amryw fannau yn-Ghymry, ac ymhen pum mlynedd gwedi lladdwyd y tywysog Llewe­lyn, 1282. Galarnad. 3.9. a darfu i frenin Lloegr sef Edward y Cyntaf lwyr ddarostwng y Cymbry, a gosod dieithraid a [...]nynt iw cystwyo; â chaeodd eu ffyrdd a cherrig nâdd, gan adeiladu cestyll cryfion yn Gwynedd, sef yn Ghonwy, Caer yn Arfon, a Beumaris i lo­chesu gorthrumwyr. A gosododd ei Arglwyddi yn Nimbech, a Rhuthyn, a llêodd cedyrn eraill ir unrhyw ddiben. A phan dersyscai'r Cymbry lle­ddid peth echryslon o honynt: ac er hynny ni pheidient â mentro eu bywyd ar bôb achlysur. Yn amser y Wi [...]l [...]fiaid, yr oedd un Cymro nodedig,

A elwid Walter Brute o escobaeth H [...]nffordd, yr hwn oedd ddyscedig, ac yn dyf [...]l gynghori eraill i dduwioldeb, er ei fod yn ŵr llyg. Argyhoeddodd ei wladwyr am swyno drwy eiriau, neu ddwfr bendigaid, Act. 19. [...]. gan ddangos na lesodd enw'r Jesu i fei­bion Scefa. Eglurodd mor wrthwyneb i Grist o­edd yr ymarweddiad gyffredin, gan fod Crist yn gorchymmyn cariad, nid tywallt gwaed, ac i'r efengil ddiddymmu'r desodau cnawdol, a bod y Pâb yn eu hailgosod hwynt i fynu.

Digwyddodd amrafael rhwng yr arglwydd Gray o gastell Rhuthyn, ac Owen Arglwydd Gsyndwfrdwy ynghylch cau mynydd. A Phan sa­fodd ei gymydogion gyda'g Owen, ac ymladd a'r Arglwydd Gray, a'i gymeryd ef yn garcharor, ar hynny o rwydddeb ymgasclodd y Cymbry at­to ef o bob parth, gan ei annog ef i ryfela a'r Sae­son, a'r hyder bruttiau Merddyn a'r daroganau; i edrych allent ynnill yn ôl drachefn yr hyn a go­llasau eu henafiaid. 1400. Ond gwnaeth y gwrthryfel hwnw niwed mawr iddynt. O herwydd wedi eu [Page 195] gorchfygu, aeth y brenin Harri y pedwerydd yn orddig wrthynt, ac yn orthrymwr creulon ar­nynt: efe a wnaeth eu lleffetheiriau yn drymmach, a'u rhwymmau yn dynnach; Galarnad. 3.7. ac ordeiniodd be­thau anrhesymol yn eu herbyn hwy; gan osod cyfreithiau ydoedd yn gwarafun i un Cymbro brynu tîr, na bod yn fwrdes o un drêf farchnad, na swyddog, na gwisco arfau, na chael cyfraith ar Sais ond drwy Justisiaid a chwèst o Saeson: na cha­dw ei blant at ddysceidiaeth, na'u rhoddi yn brentisiaid i grefft yn y bŷd mewn un drêf yn y deyrnas. Gosodwyd deddfau hefyd na chai 'r Cymbry mor ymgyfarfod ynghŷd i ymgyngho­ri ond yngŵydd y swyddogion seisnig, ac na ch­aent gadw neb rhyw gastell, nac amddiffynfa. Ac os Sais a briodai Gymraes, gorfyddai iddo golli ei fwrdeisiaeth ai swydd. Nid oedd llafasus chwa­ith ddwyn dim lluniaeth i Gymry heb genad y­spysol y brenin neu 'r cyngor. Y gyfraith yw go­leuni gwladwriaeth, am hynny os ydoedd hi yn dy­wyllwch, oh faint oedd y tywyllwch hwnw? Ma [...]h. 6.23. Amos. 5.7. os rhe­ol llywodraeth oedd anghyfiawn, mawr oedd yr anghyfiawnder hwnw! pan drowd barn yn wer­mod, aeth trais vn fustl. Tôst oedd y gyfraith, ond tostach oedd anghyfraith y swyddogion mi­lain.

Gwelwn yma mor aflesol fu i'n henafiaid amca­nu bwrw cystudd oddiwrthynt cyn troi at Dduw drwy edifeirwch. Prifiodd y gwrthryfel hwn fel un zedeciah, yn achos o gaethiwed Babilonaidd. 2 Bren. 24.20. Darfu ir daroganau eu siomi nhw hefyd. Cnawd i bob cenedl dan orthymder goelio pôb Bruttiwr a'r addawo ryddhâd iddynt. Cresawai'r Israeliaid y prophwydi gwenheithus, ond deuai'r peth yn y [Page 196] gwrthwyneb ir bobl anwireddus. Jor. 28.10. Pan dorrodd Han­aniah y gefyn pren, rhoddes Duw yn ei lê iau o ha­iarn ar eu gwarrau. Dull yr amseroedd Pabaidd hynny, a chystudd, gyda'g hiraeth am warediad, a wnaeth ein henafiaid ni yn dueddol i roi llê i fe­ddyliau ofergoelus. Esai. 29 8. Y newynog a'r sychedig a freu­ddwydia am lunieth, ond pan deffrò gwâg a deffy­giol fydd ei enaid. Pan gafodd y brenin Arthur ei friw marwol aeth i ynys Glassen­bury. Wydren iw ddiweddu, er mewn celu ei farwolaeth; rhag llawenychu ei elynion, na digaloni ei ddeiliaid. Am hynny bu ein gwladwyr ni gantoedd o flynyddoedd gwedi, yn tybied na buasai ef farw; ond yn brithgoelio y caent ef eilwaith i lywodraethu arnynt fel y taer ddymunent. A phan aeu tywysogion Cym­ry â'r mâes oddiar y Saeson mewn dwy frwydr neu dair, ymhyfâent yn aruthr, gan ddisgwyl cy­flawni bruttiau 'r prydyddion am gael o'r Britani­aid ail gorescyn yr ynys. A hynny a wnaeth ir Sa­eson o ran gwawd, wisco coron am ben Llewelyn y dorrasent oddiar ei gorph ef, wrth ei osod ar y tŵr yn Llundain. Ar ol Rhyfel Owen Glyndwfr, parhâodd y caethiwed gorthrwm hwn ar ein ce­nedl ni drwy yr amser y rheolodd pump o frenhi­noedd Lloegr; ac yn ddigon o hŷd er dwyn dygn dlodi, ac anwybodaeth arni. Ac i ddigaloni neu ddiffodd yr hyn o fawrfrydigrwydd, ac o fedrus­rwydd, celfyddyd, ffydd, a moesau da y fuasai yn eu mysc gynt. Yn y cyflwr hwn cafodd achos i alaru ger bron Duw fel Sion gustuddiol; Nyni a wnaethom gamwedd, ac a fuom anufydd, a thitheu nid arbedaist. Galarnad. 3.42, 43. ac pen. 5.16. Gorchguddiaist ni â sorraint. Ti a'n gwnaethost yn sorod ac yn yscybion. Dychryn a magl a ddaeth arnom, anrhaith a dinistr. Syrthiodd y go­ron [Page 197] oddiam ein pen, gwae ni [...]n awr hechu o honom. Canys cyflawnwyd ynddi fwgwth Duw yn ddi­gon union, — oblegyd na walnaethodd yr Arglwydd ei Duw mewn llawenydd, ac mewn hyfrydwch ealon, Deut. 28.49, 48. am amldra pob dim, am hynny y gwasanaethodd ei gelynion mewn newyn, ac mewn syched, ac mewn no­ethni, ac mewn eisieu pob dim, ac efe a roddes iau hai [...]rn ar ei gwddf. Yn amser yr anwybodaeth hon yr arferodd ein gwladwyr ymgymde [...]thasu â'r tylwyth têg yn y coedydd y nôs. Er hyn nid yn dragywydd y gwrthododd yr Arglwydd hwynt, Galarnad. 3.31, 32. ond er iddo eu cystuddio yn drwm, etto efe a dost [...]riodd wrthynt yn ol amlder ei drugareddau. Ac a ddat­tododd lawer o'u rhwymmau trwy y brenin Har­ri y Seithfed: Yr hwn oedd ŵyr i Owen Tudyr O Fôn (a briodasai frenhines weddw yr oedd ef yn ei wasanaethu) ac a gafodd y frenhiniaeth fel hyn. Pan ddigiodd penaethiaid Lloegr wrth y brenin Rissiard y trydydd, am iddo fwrdro ei neiaint bychain ydoedd dan ei olugiad ef, a chipio 'r goron oddiarnynt, gwahoddasant i mewn yr iarll Harri, ydoedd yn Ll [...]daw yn llechu Ar hyn­ny tiriodd ef yn Aber daugleddeu, a chwedi i gryn fyddun o Gymru a Saeson godi gyda'g ef, aeth a'r mâes oddiar y brenin Rissiard, a chy­merth ei lê'ef. A ph [...]ifiodd yn esmwythâd, nid i Gymry yn unic ond i Loegr hefyd: a diweddodd ymdrech tôst a fuasai rhwng dau deulu frenhinol am y goron dalm o flynyddoedd, ymha un y lla­desid llawer o filoedd Gan ei fod ef yn erifedd y naill dŷ, priododd etifeddes y tŷ arall, ac felly he­ddychodd y deirnas. Yn y chweched flwyddyn ar ugain o deyrnasiad ei fâb ef, y brenin Harri Wy­thfed, gwnawd Act o Barliament i gael o Gymry [Page 198] yr un breintiau, rhydd-did, a chyfiawnder â Llo­egr, gan ei rhannu yn Siroedd, a threfnu Sessiw­nau iddi. Yn nyddiau ei fâb yntef, sef y brenin Edward y chweched, cynygwyd iddi warediad oddiwrth ei chaethiwed ysprydol, fel y cawsai ryddbâd o'r blaen oddiwrth ei chyfyngder byd­ol. Ond nid oedd nemawr a fedrai, ac a fynnai gy­fieithu, a phregethu gair Duw yn gymraeg yn yr yspaid hwnw. A dyna'r achos na chafwyd nêb yn Ghymry wedi hynny sef yn amser y frenhines Mari, i ddwyn tystiolaeth gydâ ffydd y Protesta­niaid drwy ddioddefaint, oddieithr tri yn y de­heubarth y fedrent Saesonaeg. Yr hyn sydd Ar­goel h [...]nod reitied ydyw cyfeithiad, a phregethi­ad yr Scrythuran yn iaith gyffredin pobl, i wei­thio ynddynt ffŷdd iachusol.

PEN. XIX. Helynt cymru er pan gyfieithwyd yr yscrythyrau yn Gymra [...]g.

YN nechreu teyrnasiad y frenhines Elizabeth, gorchymynwyd drwy Act o Barliament droi 'r bibl yn gymraeg. Ond yr oedd ein gwlâd ni wedi myned yn ddichwant am dano, neu yn anfedrus tuag at y fath bêth. Am hynny safodd y gwaith ynghylch naw mlynedd, ac yno Rissiard Dafies escob Mynyw, ac William Salisbury gwr bonheddig, a gyfieithasant y Testament Newydd yn Gymraeg, ac ai printiasant ymmlwyddyn yr Arglwydd, Oed. Chr. 1567. mil a phum Cant. a thrugain, a Saith. Ac am fod llythr Saesonaeg Mr. W. S. at y fren­hines [Page 199] yn amlygu peth o helynt ein cenedl ni y prŷd hynny, cyfieithais hyn o honaw ef.

Pan ail cofwyf ddull y grefydd wedi ei llygru yn Lloegr, a'r defodau ofer a ymluscasent i'n gwlád ninnau Cymry, pryd yn lle'r bywiol Dduw yr addolau dynion ddelwau meirwon, o gôed, a che­rrig, clychau ac escyrn: a phan ystyriwyf hefyd ein diweddar gyffredin ymadawiad oddiwrth Sa­ncteiddiolaf air Duw, y dderbyniasid unwaith, a'r erlidigaethau anuhrugarog y sydd ar lawer etto mewn gwledydd eraill; nid allaf amgen na wnel­wyf fal y truan Bartimeus ddall, neu'r gwahan­glwyfus O Samaria i'n Achubwr, sef dyfod yn dra­gostyngedig o flaen eich mawrhydi, nid yn vnic drosof fy hun, ond hefyd am waredigaeth llawer mîl o'm gwladwyr oddiwrth ysprydol ddallineb anwybodaeth, a ffiaidd haint hên eulun-addolia­eth, a gau ofergoel: yn ddyladwy i gydnabod eich cymwynas digyffelyb chwi i ni, wrth gan­hiadu cael o honom yr Scrythyrau Sanctaidd, eli ein dallineb ysprydol, a'n gwahanglwyf, yn ein hyspysaf dafodiaith. Yr oedd ein gwladwyr ni gynt yn anhawdd ganddynt dderbyn y grefydd Rufeinaidd, ac nid heb achos; etto yn awr gwe­di (y cyfryw yw niwed drwg arfer) anhawdd fu ganddynt ei gadel, a derbyn efengyl Jesu Grist. Ar ol cystuddio 'r genedl hon yn dra-go­fidus â hîr ryfeloedd, am ei gwrthgiliad, fel y ty­bir; a'i llwyr orescin, a'i chadw tanodd â chy­freithiau sarrug, etto er diwedd rhyngodd bôdd i Dduw oi gynefin drugaredd edrych i lawr dra [...]hefn arnynt, gan anfon dau frenin o goffad­wriaeth [Page 200] tra-enwog, Harri Seithfed, ai fâb Harri yr wythfed, Sef eich tâd â'ch taid chwi, y rhai yn rasusol a'u gollyngodd hwy o'u poenau ac a e [...]m­wythâsant eu beichiau anoddef; y naill a [...]ateri o rydd-did, a'r llall ag Actâu o Barliament, gan droi ymmaith eu caethiwed hwy, a'u gwne­uthur yn ungorph ai ddeiliaid o Loegr. Diam­meu nad cymwynas bychan ydoedd hynny. Etto y mae'r llessâd hwn o'r eiddo eich mawrh di chwi, yn rhagori arno, yn gymaint ac y mae 'r enaid yn rhagori ar y corph. Os yw Mair Mag­dalen mor enwog drwy'r holl fyd lle pregethir yr efengyl, am roddi blychaid o ennaint de [...]nyddiol i enneinio Corph cnawdol Crist; cedwir eich haelioni chwithau byth mewn coffadwriaeth am ganhiadu ennaint yr yspryd Glân i ennemio ei gorph ysprydol ef, sef yr eglwys. Yn gymaint ac i escobion Cymry fy'ngalw i wneuthur pèth tu­ag at osod allan y gorchwyl teilwng hwn, tybiaf yn ddyledus yma yn eu henw hwy gyflwyno i'ch mawrhydi (megis y blaenffrwyth goreu) lyfr Testament Newydd ein Harglwydd Jesu Grist, wedi ei gyfeithu ir Gymraeg. A dym­unwn ar Dduw gael o'ch deiliad chwi o Gymru gwbl o lyfr gair Duw yr un ffunud. Yna y gal­lau eu cyd-ddeiliaid o Loegr adrodd yn hyfryd am danynt yn y geiriau hyn, Y bebloedd a eisted­dent mewn tywyllwch a wellant oleuni mawr: y rhai a breswylient yn nhîr Cyscod angeu, arnynt hwy y llewyrchodd y goleuni. Gwynfŷd y bobl y mae felly iddynt, ie bendigedig y bobl y mae 'r Arglwydd yn Dduw iddynt. Yna y dywedent ill dau yn frawdol fel hyn, Deuwch ac escynwn i fynydd yr Arglwydd, i dŷ Duw Jacob, ac Efe a [Page 201] ddysc i ni ei ffyrdd, ac ni a rodiwn yn ei lwybrau ef.

Dros ugain mlynedd wedi hyn, bu Cymru heb nemawr o bregethwyr ynddi, na'r hên destament yn ei hiaith, er bod rhai ewyllyswyr da idde. Dy­wedodd y doctor Powel drosti yn y llyfr Saeson­aeg y breintiodd ef 1584, Os rhyglyddai fodd i Dduw anfon iddi y Bibl yn ei hiaith ei hunan yn ol y cyfreithiau Duwiol a wneithid, y byddai iw chystad­lu ag un wlâdyn Lloegr, os y rheolwyr a'r dyscawd­wyr fyddent da. Y flwyddyn nesaf at hon anrhei­thiodd cynhaiaf anhymerus yr ŷd, a lladdodd y gaiaf y cattel agos i gyd drwy Gymru oll. A chy­fododd Cymbro â'i galon yn gresynu wrth an­wybodaeth ei wlâd i betisiwna 'r frenhines a'r Parliament am ychwaneg o hyfforddiant iddi gan ddangos fod y blâ o newyn arni, Hag. 1.9. o herwydd anghy-fanned-dra tŷ Dduw ynddi. Ac ym mlwyddyn yr Arglwydd mîl a phumcant, Oed. Cri. 1588. a phedwar ugain ac ŵyth, cyfieithwyd a phreintwyd y Bibl cyfan yn Gymraeg gan y doctor Morgan Ficcr Llanrhaia­dr ym Mochnant. Ond ni hwyrach fel y dywed­odd Nathaniel, a ddichon da ddyfod o Nazareth? Joan. 1.46. Yr amheua'r Gwyneddwr, a allai 'r fath gymwynas iachusol ddeilliaw o'r gymdogaeth honno. Etto gwèl fel y prifiodd ceccri rhai o'i blwyfolion yn fautais ir athro hwn yn ei orchwyl pwys-fawr. Canys pan orfu iddo fyned i lŷs yr Archescob i atteb iddynt, canfu'r prelad pwyllog ei odidowg­rwydd ef, ac ai hannogodd ef ir gwaith bendigaid hwnw. Cymer hyn o grynodeb a chyfieithad oi lythr ladin ef at y frenchines, a breintwyd gyda 'r Bibl Cymraeg oi ladmeriaeth ef. —

Pa gymaint y mae eich mawrhydi chwi (odi­doccaf dywysoges) yn nylêd y goruchaf Dduw, nid yn unic ei ryfeddol amdiffin ef vn tarfu y ge­lynion creulon yn ddiweddar, eithr hefyd y duwi­oldeb rhagorol, clodfawr drwy'r hollfŷd, â pha un yr addurnodd ef eich mawrhydi, sy'n eg [...]ur dy­stiolaethu. A hyn a ddengis pa radlawn ofal ydo­edd gan eich mawrhydi chwi am eich Britaniaid, nid amgen na'ch ordinbâd drwy awdurdod Par­liament y deyrnas i droi yn Gymraeg yr ddwy yscrifen o Sanctaidd air Duw, sef yr hên a'r ne­wydd. Yr hyn hefyd sy'n datcan ein syrthni, a'n esgeulysder ni, gan nad allai y fath athrwm an­ghenrhaid ein cynhyrfu ni, na chyfraith mor lle­sol ein cymell ni, fel nad arhosai pêth mor bwys­fawr, (mwy na pha un nis gallai dim fyth fôd) cyhyd heb ei gymeryd mewn llaw. Canys y Te­stament Newydd yn unic a drôdd escob Menyw yn Gymraeg er ys ugain mlynedd, gyda chynor­thwy William Salisbury, gŵr a haeddai yn dda ar law ein eglwys ni. Nid hawdd mynegi faint o leshâd y wnaeth ef i'n gwlâd ni wrth y gor­chwyl hwnw. Canys y prŷd hynny prin y me­drai ymbell un bregethu yn Gymraeg, o her­wydd bod y geiriau rheidiol i egluro Sanctaidd ddirgeledigaethau yr Scrythr lân yn gymraeg wedi myned ar aball, megis wedi eu golchi ym­maith â dwfr Afon yn Affrica yn gwneuthur ir rhai a yfau oi dwfr an­ghofio pob peth. Lethe; neu wedi eu claddu dan lŵch anarf [...]r: mal nas gallau na'r dyscawdwyr agor yn ddigon amlwg yr hyn a ewyllysient, na'r gwrandawyr eu deall; na dirnad pa rai oedd geiriau'r scrythyrau, a pha rai oedd esponiadau o honynt. Yn ddiau pan ymgasclent yn chwan­nog at bregethau, a bôd yn ddyfal ynddynt, etto [Page 203] yn anhyspys ac yn amheus y byddai y rhan fwyaf yn ymadel, megis wedi cael tryssor mawr nis gall­ent gloddio atto, neu fod mewn gwlèdd fawr, heb gael bwytta o honaw. Ond yn awr drwy ddir­fawr ddaioni y Goruchaf Dduw, a llafur y Cyfi­eithydd hwn, y mae genym fwy o bregethwyr, a pharottach, a gwrandawyr hyddyscach. Fel y mae'r ddau beth hyn yn dda gan y duwiol, etto nid yw'r un o'r ddau hyd yn hyn yn gyfattebol iw dymuniad hwy. Canys gan fôd ar ein gwlâd ni eisiau yr yscrifen gyntaf honno o air Duw, y sydd ragfynegiad, a darluniad, a thŷst ddiogel ir llall: och faint o esamplau, pa nifer o addewidion a ch­yssuron sydd dan gûdd? Pa faint o ry buddion, an­nogau, a thystiolaethau y mae em pobl ni o'u han­fodd hebddynt iechydwriaeth dragwyddol pa rai sydd mewn mawr berigl hyd yn hynn; pan yw pôb un i fyw drwy ffydd, a bôd ffydd trwy glywed, Rhuf. 10.17. a chly­wed trwy air Duw: Yr hwn ni Seiniodd ond ychy­dig i'n cenedl ni hyd yn hyn, gan ei fôd mewn iaith ddieithr. Am hynny wrth weled mor llesol, ac anghenrheidiol ydoedd cyfieithu'r Scrythyrau eraill ir Gymraeg, (er i atgof om gwendid fy hun, a maintioli 'r gorchwyl, a drygianiaeth rhai anwydau fy nigalonni yn hîr) gan gydsynio â dymuniadau 'r duwiol, goddefais fy mherswa­dio i osod ar y gwaith poenus hwn, a thra anghymeradwy i lawer. A chwedi ei ddechreu, deffygiaswn o ran anhawstra yr pêth, a main­tioli 'r gôst, a dugaswn bum llyfr Moesen yn unig at y printwâsc, oni bae ir parchediccaf ar­chescob Caer Gaint, achleswr dysceidiaeth, Joan Whitgift. amddiffynwr y gwirionedd, a thirion wrth ein cenedl ni, fy nghymorth â'i haelioni, a'i aw­durdod, [Page 204] ac â'i gyngor i fyned ymmlaen. Ar ol ei esampl ef, aeth gwŷr da eraill Escobion Llan el­wy, a Ban­gor. Dr Dafydd Powel. Mr Ed­mund Prys. Mr R. Vauch­an o Li­terwrth. Mr Ga­briel Goodman Deon West­minster. yn gynorthwyol i mi: Oni chyfieithais i yr Testament Hên i gyd, a diwygiais argraphiad y Newydd. Os tybia neb ma i gwell er mwyn cyttundeb fyddai cymell ein cenedl ni i ddyscu Saesonaeg, na throi 'r Scrythyrau i'n iaith ni; dymunwn arnynt ymo­gel, na yrront grefydd ymmaith wrth hyfforddi cordiad. Er bod yn ddymunol i drigolion yr un ynys siarad yr un iaith; etto mae yn gystal iw yst yried, y gofyn hynny gymmaint o amser a thrafferth iw ddwyn i ben, oni byddai yn rhy greulon ewyllysio neu oddef pobl Dduw i golli drwy newyn ei air ef yn y cyfrwng. Heb law hynny diammau y dichon cyssondeb crefydd wneuthur mwy tuag at danghnefedd, na chys­sondeb iaith. Ac nid duwiol cyfrif bûdd yn well na chrefydd, a chordiad addiallan yn well na'r heddwch y mae gair Duw yn ei seilio ymmeddy­liau dynion. Yn olaf, mor an noeth yw y rhai y dybiant, pe gwarafunid gair Duw yn ein iaith mammawl, yr annogai hynny i ddyscu un arall. Canys bydd crefydd yn anadnabyddus onis dy­sc ir yn iaith y cyffredin; a'r peth y bo un heb adnobod ei felysdra a'i werthfawrogrwydd, ni chymer ddim poen er mewn ei gael. Am hynny attolugwn ar eich mawrhydi i'r rhai y rhodda­soch un fron y gwirionedd eusus, ganhiadu yr llall, fel y clodforo bob tafod Dduw.

Yn yr oes hon preintwyd hefyd rai llyfrau Cymraeg eraill i wneuthur ymaddroddiaid yn­ghylch pethau Scrythyrol yn hawsach, ac yn rh­wyddach, Megis Dicsionari William Salisburi, sef llyfr yn dangos arwyddoccâd geiriau Cymreig, y [Page 205] hoeddodd ef ugain mlynedd o flaen cyfeithad y Testament Newydd. Ac ar yr un flwyddyn ac y preintwyd y Testament Newydd gartref, cyhoe­ddodd y doctor Griffith Roberts Ramadeg Cym­raeg yn yr ital, ac ai anrhegodd ef i jarll Penfro, gan ei ganmol am na ddywedai ond bruttania­eth wrth Gymro ymmysc Penaduriaid y deyr­nas. A chwedi hynny yscrifennodd y doctor Joan Dafydd Rhys Ramadeg Cymraeg arall: ac yn y flwyddyn 1595 gwnaeth Harri Perri ddosparth ar Retoreg, yn dyscu lluniaeth ymadrodd yn Gymraeg. Yn nechreu yr hwn y mae 'r fersi la­din yma o waith Henri Holland.

Ydoedd yn datcan ei obaith ef fôd aml brege­thiad, a gwybodaeth o'r efengyl ar ddyfod ir wlâd am i'r Arglwydd anfon y llawforwynion, sef. Gramadeg a Retoreg i gyweirio 'r ffordd iddi. Ac ar yr un flwyddyn rhoddwyd y psalmau ar gynghanedd Gymraeg yn America. A thrôdd trafaeliwr arall sef Mr M. Cyffin lyfr escob Juel yn Gymraeg. Wedi dychwelyd caethiwed Cymru fel un Job, cynhyrfwyd rhai o'i charedigion o bôb parth, i roddi iddi bôb un ei dlws iw chyssuro am yr holl ddrwg a ddigwyddasai iddi. Job. 42.12 Ynghylch hyn gwnaeth Mr Robert Holland gweinidog Llandd­yserwr yn Sire Gaer-Fyrddin, draethawd byrr yn erbyn consurwyr a Dewiniaid, ar dull ymadrodd rhwng Tudyr a Gronw. Ac ymhen dwy flynedd ar ugain gwedi trôdd ef gatecism Mr Perkius yn Gymraeg, ac ai preintiodd ef. Yn nheyrnasiad y brenin James wedi diwygio cyfieithad y Bibl yn Saesonaeg, gwnaeth yr escob Parry drwy gynor­thwy [Page 206] y Doctor Dafies o Fallwyd yr un cymwy­nas i'n gwladwyr ni yn cywreinio yr Bibl cym­raeg. Gan addef yn ei lythr ladin at y brenin, iddo dacclu'r adeilad a wnaethau ei rag flaenoriaid ef, 1620. a Lloffa tywysennan ar ol eu cynhaiaf hwy. Y Pryd y preintwyd y llyfr Homili hefyd yn Gymraeg Er dyfod y Bibl Cymraeg ir llannau, ni ddaethai mono etto yn gyfan i dai, am ei fod o brînt ma­wr; ac o gymaint prîs na chlywai ond rhyw un arno ei bwrcasu, am hynny yn y flwyddyn mîl a chwechant a dêg ar ugain, drwy draul yr anrhy­deddus Sr Thomas Midleton, a Mr Heilyn Al­derman o Lundain preintwyd ef â llythyrennau mân; ac aeth ei faintioli a'i bris yn gynhwysach, ac yno daeth i ddwylo 'r gwerin yn amlach. Gallesid galw 'r gorchwyl hwn fel mâb Zilpha, Gad, Gen. 30. [...]1. sef bagad, y mae tyrfa yn dyfod. Canys o hyn­ny allan aeth gwybodaeth o Dduw ar gynydd a­mlwg ymmblith ein gwlâdwyr ni. Ac i hyfforddi ein pregethwyr, perffeithiodd y Doctor Dafies ddicsionari Cymraeg, a ddechreuasai 'r doctor Thomas Williams, ac eraill o ewyllyswyr da i Gymru: a gwnaeth ef Ramadeg Cymraeg hefyd. a chyfieithwyd llyfrau godidog tuag at adeila­daeth ysprydol; Sef llyfr y Resolusion, a'r ymar­fer o Dduwioldeb, a'r Llwybr Hyffordd ir nefoedd. Gwnaeth Carwr y Cymro, a Sail y grefydd Grist­nogol, a chaniâdau Scrythyrol Ficcar Llanddyfri leshâd i amryw. Lluosogodd hefyd yscolion i blant drwy Gymru, a ducpwyd i fynu lawer oi gwyr ievaingc mewn dysceidiaeth yn y coleds y berthyn iddi yn Rhydychen (y seiliodd y frenhi­nes Elizabeth yn y flwyddyn 1572 drwy anno­gaeth Sr Hugh Prise) ac mewn yscoldai eraill. Ac [Page 207] sel y rhoddes Duw hâd ir hauwr, amlhâodd y torthau ir bwyttawyr, a phreintwyd eilwaith chwe mîl o Fiblau Cymraeg â llythyrennau mân, 1654 ac ae­thont cyn ratted a biblau Saesonaeg. Ac er mwyn bên bobl, a'r rhai fyddent â golugon gwannach, preintwyd llaweroedd o'r Testament Newydd yn gymraeg ar eu pennau eu hunain â llythyren­nau brâsach. Felly gwnawd yscrifen gymraeg o ewyllys Duw yn eglur ar lechau, Hab. 2.2. fel y rhedo yr hwn ai darlleno; a chyn rhatted, ac y llawenhycho yr hwn ai pryno. Preintwyd hefyd lawer o lyfrau buddiol eraill yn gymraeg, megis catecism Escob Ʋsher, a'r hwn a wnaeth y Gymanfa yn Westmin­ster. Drecselius ynghylch tragwyddoldeb, y Cywyr Ddychwelwr. Galwad ir anychweledig, a'r cyfryw. Ac fel y gwelodd Duw yn dda amlhâu cynorth­wyau 'r ffydd yn ein plîth, felly amlhâodd rifedi y Sawl au iawn arferant. Wedi iddo roddi goleu­ni'r efengyl i'n gwlâd, deffrôdd gydwybodau am­ryw bobl i fwrw oddiwrthynt weithredoedd y ty­wyllwch, ac i rodio yn weddus megis wrth liw dydd. Nid mewn meddwdod, anlladrwydd, a chenfigen, ond mewn sobrwydd, diweirdeb, a chariad Duw. Am hynny nid yn ofer y goleuodd ef ei lampau, gan fòd rhai yn gweithio eu iechydwriaeth wrth­ynt. Ac ni chwbl gywil yddwyd gobaith ein he­nafiaid; Yr rhai yn eu Zèl a addawsant ir awdur­dod, os cafai eu gwlâd air Duw yn ei hiaith, Gwêl ly­thr. W. S. a'r Dr. Po. y rho­diai hi yn ei ffyrdd ef. Gwn i'm gofid, fod y rhan fwyaf yn rhodio 'n ddrwg fucheddol, etto tâl yr hyn sydd o eneidiau grasol ynddi yn awr, fwŷ na'r gôst a'r boen a gymerwyd iw hyfforddi me­wn gwybodaeth er ys can mlynedd. A'r Arglw­ydd a ganhiado iw daloni rhag llaw debygu ir go­leuni [Page 208] yr hwn a lewyrcha fwyfwy hyd ganol dydd.

Bellach ystyriwn mor ddwys y darfu i'n hena­fiaid ni ddigio Duw, gan iddynt fôd dan drais a blinder echryllon ynghylch mîl o flynyddoedd. Oni ellid eu galw Magor Missabib, Jer. 20.3. Hosh. 4.1. sef dychryn o amgylch; a syrthiasant ar gleddyf eu gelynion. Bu hîr gŵyn rhwng yr Arglwydd a thrigolion ein gwl­âd, nes iddynt gael y gwaethaf, a'u torri yn niw­yn. Amo. 7.2. Yna y gallasai un ofyn pwy a gyfyd Gymru, Canys bechan yw? Ond yr Arglwydd ai cofiodd yn ei hisel rádd o herwydd ei drugaredd: Psal. 136.23. a gweithiodd ei gwarediad fel un Israel yn amser Ahasuerus, ac Esther, drwy briodas. Gan wneuthur ei chase­ion yn dirion wrthi, ai herlidwyr yn ddiddanwyr iddi. Y rhai a dynasant oddiarni y caethiwed teimladwy mewn pethau bydol yn gyntaf, ac ar ôl hynny canbiad [...]sant iddi foddion rhydd-hâd oddiwrth gadwynau'r tywyllwch ysprydol. Pe rhôn ir saeson tra yr oeddent yn gorthrummu ein cenedl ni, gynnyg ffordd y Protestaniaid iddi, tebyg y buasai cyn anhawsed genddi ei derbyn, ac oedd gan yr Americiaid truenus dderbyn ffydd yr Hispaeniaid trahaus, y rhai a ddyweda­sant, na cheisient hwy mor nêf, os oedd yr Hispaeni­aid yn myned yno: Neu ac oedd gan yr Israeliaid goelio addewidion Duw drwy ei brophwyd Mo­ses yn yr Aipht, Y rhai ni wrandawsant gan gy­fyng dra yspryd, Exod. 6.9. a chan gaethiwed caled.

Ac er tynered fu'r moddion i ddwyn gair Duw at ein cenedl ni, etto arafaidd, ac oerllyd y cre­sawyd ef. Cododd Cerniu mewn arfau iw wrth­wynebu ef. A bu Gymru ugain mlynedd heb ddim o'r Scrythyr lân yn ei hiaith yn gyhoeddus, wedi troi'r Bibl cyfan yn Saesonaeg drwy genad aw­durdod [Page 209] y deyrnas. A chwedi troi'r naill Desta­ment yn gymraeg, bu ugain mlynedd drachefn heb y llall. A phan gafwyd y ddau ir eglwy­sydd, bu ddwy flynedd a deugain gwedi cyn eu cael i dai, ac i ddwylo 'r cyffredin. Ac hyd yn hyn nid aeth diwydrwydd crefydd gymaint mewn cymeriad yn ein plith ni, ac ydyw yn Lloegr, a'r Albam, a gwledydd eraill. Ac nid rhyfedd i anwybodaeth bylu ein cenedl ni, pryd na lefasent gan y gyfraith roi dysceidiaeth iw plant: na chan babyddiaeth yr amseroedd hyn­ny gael golwg o'r scrythyrau. A chwedi iddynt dros lawer oes gynefino â'r cyflwr hwnw, aeth y carchar yn gartref; a dywed y ddihareb, yr ade­ryn a faccer yn uffern, yn uffern y myn drigo. Y rhai fyddo yn hîr yn gorwedd mewn daiar dŷ ty­wyll, trist, a ly smeiriant pan ddelont ir awyr heu­log. Grwgnachodd yr Israeliaid ymadel â'r Aipht, wedi eu bod yno cyhyd. Yn yr oesoedd diwe­ddaf, yr oedd y Germaniaid, a gwyr Ffrainc, a'r Saeson yn daer ar yr awdurdodau oedd arnynt am gael rhydd did i ddilyn purdeb crefydd, ac o­nis caent, nhwy ai dilynent hyd ferthyrdod. Ond gorfu ir awdurdodau goruchel gymell y Cymry i ddaioni, a braidd y deffrôent er hynny. Ond Arglwydd y cynhaiaf a ddichon drefnu ir dydd a gododd yn araf, brifio yn dèg i achub llawer o ffrwyth a llafur yn ein gwlâd, Zech. 14.7. a bod goleuni yn yr hwyr, a llestair i'n pechodau ei dywyllu.

Ond er pan ddaeth yr scrythyrau yn Gymraeg i'n plith, y mae 'r helynt orau ar ein cenedl ni ac y fu ers llawer o genedlaethau. Rhoddes Duw id­di heddwch oddiamgylch. Ni ŵyr y tô presennol oddiwrth y cyfyngdra gofidus ydoedd gynefin [Page 210] i'n henafiaid ni gynt. Y mae'r Saeson oeddent fle­iddiaid rheibus, wedi myned i ni yn fugeiliaid ymgeleddgar, ac agos cyn hynawsed wrthym ni, ac ydym ni wrth eu gilidd. Y nhwy sy'n preintio ein llyfrau ni, ac yn dyscu celfydd y dau i ni; ac yn marchnatta â'n gwlâd nid wrth y dur a'r baiarn, ond yr aur a'r arian. Yr hon sydd yn awr law­nach o ddynion ac o olud, nag y fu ers talm o'r blaen; a'n celloedd yn llawn o bôb rhyw luniaeth, a'n defaid yn dwyn myrddiwn, a'n hychen yn gryfi­on i lafurio, Psal. 144.13. heb na rhuthro i mewn, na myned al­lan, na gwaedd yn ein heolydd. Mae gwybodaeth wedi amlhâu, a'r cythreuliaid yn y coedydd wedi distewi. Mae ein moddion hefyd wedi rhywioge­iddio llawer. Nid oes mor fath yspeilio, a threi­sio, a mwrdro ag y glywsom ni gan ein henafiaid ei fod yn eu mysc er's talm. Mae Powys yn wed­dus wrth fel y bu. Mae Lloegr yn agored i ni he­fyd, a chyn hyfed ini breswylio ynddi mewn cy­fiawnder ac oedd i'n bèn rieni ni cyn ei cholli. Ni bu ein cenedl ni yn yr Jwerddon er ioed omlach. A diammeu pe cryfhaeu ufudd-dod i air Duw yn ein mysc ni, ychwanegid at ein tru­gareddau ni. Canys gwyn fŷd y bobl y mae'r Arglwydd yn Dduw iddynt. Er gorwedd o honynt ymmysc y crochanau, Psal. 144.15. Psal. 68.13. byddant fel escyll colom­men wedi eu gwisco ag arian, a'i hadenydd ag aur melyn. Ynteu nag anghyttuna ag iachus eiri­au ein Harglwydd Jesu Grist, 1 Tim. 6.3. a'r athrawiaeth sydd ar ol Duwioldeb. Os ewyllysi yn dda i'r wlâd, a gweled dyddiau da, gochel y drwg, a gwna y da. 1 Pet. 3.11 Am hynny dywedaf wrth y Cymro a ry­ddhawyd, yn ol y siarse y roddes Christ ar y clwyfus a iachawyd, Joan. 5.14 — Wele ti a wnaethpwyd [Page 211] yn iach, na phecha mwyach, rhag digwydd i ti beth a fyddo gwaeth. Mae ewyllis Duw yn ddatcuddi­edig yn yr oes hon; Caffed ei pherffaith waith y­nom ni, rhag nad arbedo'r Arglwydd monom ni mwy na'n henafiaid. Cyndyn yw'r anwyboda­eth, a'r drygioni sydd yn ein mysc ni etto. Wedi yr hyn oll a ddaeth arnom am ein mawr gamwedd, a rhoddi o'r Arglwydd ini ddiangfa fel hyn, Ezr. 9.13.14. a dorrwn ni drachefn ei orchymynion ef; oni ddigia efe wrth­ym nes ein difetha, fel na byddo vn diangol? Nid y­dym ni heddyw ond tipin o weddill y Britaniaid, mogelwn rhag i'n Gwneuthurwr yn ei ddig fw­rw ymmaith hynny ir dinistriwr ar ôl y llall. Rhuf. 11.22. Gwelwn ddaioni a thoster Duw, Sef i'n tadau a gwympasant, toster, eithr daioni i ni os arhoswn yn ei ddaioni ef, os amgen torrir ninnau hefyd ymma­ith. Canys prifia goleuni yr efengyl i bobl anu­fudd fel mellten beryglus, a ddwg daranau dy­chrynllyd ar ei hôl. Levit. 18.26, 27, 28. Cadwn farnedigaethau'r Ar­glwydd, ac na wnawn y ffiaidd bethau a wnaeth y rhai a fu o'n blaen: fel na chwydo y wlâd ninnau megis y chwydodd hi y genedl a fu o'n blaen.

Gweddiwn ar Dduw am roi yspryd ei râs i bôb grâdd ar ddynion yn ein mysc, Esai. 61.4. fel yr adeila­dont yr hên ddiffaethfa, ac y cyfodont anghyfan­nedd dra llawer oes: Sef tabernacl Dafydd yr hwn a syrthiodd yn ein gwlâd ni yn amser ein hèn dadau; ac yr adeilader ei fylchau drachefn: fel y byddo ir hyn a weddillwyd o honom geisio 'r Arglwydd, Act. 15.16, 17 yr hwn sydd yn gwneuthur yr holl bethau hyn; ac a'n gwaredodd o dŷ caethiw­ed bydol ac ysprydol, y mae'r Gwyddelod yn nychu ynddo etto. Gwilia arnat yn ddyfal o Gymbro, rhag iti rwystro na digalon i adferi­ad [Page 212] y ffydd yn dy frô. Canys yr Arglwydd yr hwn a ddewisodd y gweddill a gerydda bôb gwrthwyne­bwr, Zech. 3.2. Onid pentewyn yw hwn wedi ei achub o'r tán? yn hytrach gwnaed yr oes hon ei rhan yn adeila­du ar y sail yscrythyrol a osododd yr oes ddiwe­ddaf, ac yn cynnyddu'r gwaith a ddechreuwyd drwy gymmaint o anhawstra, fel y torro goleuni Cymru allan fel y wawr, ac na ddiffodder ei phente­wyn. Bydda i yn gymorth nid bychan iddi, pe cy­fodau ei blaenoriaid goleds neu ddau ynddi, i ddwyn gwyr jevaingc gobeithiol i fynu mewn dysceidiaeth a moesau da, tuag at eu cymhwyso gy [...]a bendith y goruchaf i weinidogaeth efangy­lol, a swyddogaeth wladwriaethol. Beth sydd fwy cyssurus ir gydwybod, na'r hyn y wneler tuag at adieru addoliad Duw ym mysc pobl y fu mewn hîr drueni a thywyllwch pan ddychwelwyd cae­thiwed yr Israeliaid o Babilon, aeth Joshua yr ar­choffeiriad, Ze [...]h. 3.1. ac pen. 4.7. a Zerubb bel y tywys [...]g wrth ail-adeil­adu 'r deml yn anwyl gan Dduw, a dynion, ac angy [...]ion Ac ychydig gwedi ni bu neb rhyw or­chwyl a ddiddanodd Nehemiah gymmaint, a'i la [...]u [...] ef yn ail-adeiladu Jerusalem, gyda ei zêl yn gwellhau buchedd a threfn ei genedl. Medd ef, Co­fi [...] fi o fy Nuw er llès i mi, Noh. 5.19. ac pen. 13.22. yn ol yr hyn oll a wneu­thum i r bobl hyn. A phan ddug hwynt i Sanctei­ddio'r Sabboth yr oeddent o'r blaen yn ei halogi, dywedood e [...], Am hyn hefyd [...]ofia fi fy Nuw, ac arbed fi in ol lliaws dy drugareda. Ni ddel [...]ir y ca­re [...]igrwydd a waeler i deml yr A [...]glwydd, Ac ni phalla ei wobr. 2 Sam. 7.2.4.11. Pan gyfrannodd Dafydd ei feddwl i [...] prophwyd Nathan, ei fod ef ar fedr adeila­du yŷ i Dduw, y nosson honno mynegodd Duw y gwnai ef dŷ iddo yntef; ac a'i cwplaôdd yn [Page 213] helaeth. Pan swccrodd Obed Edom Arch Dduw, cafodd daledigaeth syber a hynod, oni fynegwyd ir brenin, gan ddywedyd, yn Arglwydd a fen­dithiodd dŷ Obed Edom, a'r hyn oll oedd ganddo, 2 Sam. 6.12, er mwyn Arch Dduw. Diandlawd ydoedd y fendith a lonnodd gymaint oll ac oedd eid do ef. Y tarth a weler yn escyn i fynu, a fydd siccr o ddescyn i lawr eilwaith yn law ffrwythlon. Ac felly y gwnaiff anadliad y galon rasol, y fyddo â'r ewyl­lis ac â'r gallu yn ymgodi at bethau perthynol i deyrnas nêf, gan ddychwelyd â chafodydd o fen­dithion aml. Ni bydd y nêf yn nylèd y ddaiar. Yr hyn a wyddai Salomon yn hy-dda wrth ei brawf, a'i lwyddiant ryfeddol wedi iddo adei­ladu'r deml. Am hynny yn ei ddoethineb a'i serch cynghorodd ei fâb, gan ddywed yd, Dihar 3.1.9, 10. anrhydedda yr Arglwydd â'th gyfoeth, ac â'r peth pennaf o'th holl ffrwyth: felly y llenwir dy yscuboriau â digonoldeb, a'th winwyryfoedd a dorrant gan wîn newydd. Ac nid yn y bŷd yma yn unig y ceir tâl am yr hyn a dreulier ar wasanaeth Duw, eithr yn y bŷd arall hefyd. Pan gipio marwolaeth y rhai didda at be­nyd a phrinder dragwyddol, caiff y Goruchwyl­wyr ffyddlon a arferant eu talentau yngwasa­naeth eu Harglwydd dryssor yn y nefoedd yr hwn ni dderfydd, a chynhalieth ogoneddus byth. Luc. 12.33. Ynteu masnach ynnillfawr yw rhoddi echwyn i'r Arglw­ydd, a goreu hwsmonaeth yw llafurio i danu 'r hâd y tyfiff ei gnŵd yn uwch na'r cymylau. Oble­gyd yr hwn sydd yn hau iw gnawd ei hun, o'r cnawd a fêd lygredigaeth, eithr yr hwn sydd yn hau i'r yspryd, o'r yspryd a fêd fywyd tragwyddol. Gal. 6. [...]. Oh nad ymegniai'n cenedl i fod mor fywiog, ac mor wre­sog yn y grefydd Gristnogol ac y [...] rhai o'n [Page 214] hen deidiau ni gynt. Troesant hwy Scotiaid, a Phi­chtiaid, a Germaniaid, a cenhedloedd eraill at ffydd Grist, ac a esceuluswn ni hi yn ein cartref ein hunain? yr oeddent hwy yn flaenaf, ac a fyddwn ninnau yn olaf yn achosion teyrnas nêf? yr oeddent hwy fal cryrod yn ymgais â Haul y Cyfiawnder, ac a fyddwn ninnau fal tulluanod yn hoffach gennym y tywyllwch? Na ddiry­wiwn, eithr fel Naboth glynwn yn y Winllan efan­gylaidd y sydd dreftadaeth ein henafiaid: a rhodiwn fel plant y goleuni: 1 Bren. 21.3. Rhuf. 13, 13. ac ymddygwn yn ddyladwy wrth fôdd Duw, megis y mae hi yn bryd i ni bellach. Nid mewn cyfeddach, a meddwdod; nid mewn cyd-orwedd, ac anlladrwydd, nid mewn cynnen, a chenfigen. Mal y gaho ein gwlâd a fu cyhyd dan wradwydd fy­ned yn enwog am rinwedd. Tybia rhai mae hep­pil Cam ydym ni, a pheth o weddillion y Cen­hedloedd a ddiangasant o dir Canaan tua'r gorlle­wyn rhag y dialedd dinistriol a ddaeth arnynt yn amser Joshua. Os yw hynny yn bod, (Canys nid yw'r chwedl heb liw) etto byddwn rasol, a ben­dith Christ a ylch ymmaith felldith Noah. Gen. 9.22.25. A chaiff y cenhedloedd o'n hamgylch wybod nad ardal drygioni ydym, Mal. 1.4. Esai. 61.9. na'r bobl wrth y rhai y llidi­odd yr Arglwydd yn dragywydd. Eithr y rhai a'n gwelant a gydnabyddant, ein bod yr hâd a fen­dithiodd yr Arglwydd. Cyd-ystyriwn bawb ei gilidà, i ymannog nid i gâs, Heb. 10.24 Dihar. 14.34. a thyrnau drwg, eithr i gariad a gweithredoedd da. O Herwydd cyfiawnder a dderchafa genhedl: ond cywilydd pobloedd yw pe­chod.

PEN. XX. Siccr wirionedd y Ffydd Gristianogol.

ER bod achau'r ffydd (y argraphwyd eusus) yn gwirio Duw yn dâd iddi, etto gellir cael ychwaneg o hyspysrwydd am hynny wrth ei phrŷd ai gwêdd y fydd yn tebygu iddo ef; a'i ofal ymgleddus yntefyn cynal ei hathrawieth, sef yr yscrythurau sanctaidd: ac oddiwrth am­ryw ystyriaethau eraill y ganlynant.

1. Rhaid ydoedd i ddŷn er y dydd cyntaf y gwnawd ef wasnaethu Duw, i hynny y creawyd ef. Ac fal y gwnai ef hynny mewn môdd cyme­radwy, rheidiol oedd iddo wybod ewyllis ei Gre­awdwr. Yr hon y synegwyd ir bobl gyntaf hîr­hoedlog, ac a scrifenwyd ir cenedlaethau byr-oes: yr hwn a ordeiniodd yr haul i ddŷn er y dechre­uad i wneuthur gorchwylion corphorol wrtho, y roddes iddo reol yn foreu i gyflawni dyledsw­yddau ysprydol wrthi: a mwy na thebygol mai'r efangylaidd oedd honno, gan nâd oes grefydd yn y bŷd cyn hyned â'r Gristnogol, na scrifennâ­dau yn y bŷd mor oedranus â rhai'r prophwydi, nac yn mynegu cymmaint ynghylch y cynfyd. Nid yw dychymygion y Pâb, a Mahomet, a'r cenhedloedd, ond Babanod anelwig, disynwyr wrth y rhain; ie cywion gorphenhaf y ddeorodd gwresogrwydd llwyddiant bydol, y ddaethant o'r cibau yn ddiweddar, ac a ddarfyddant eilwa­ith. Cafodd yr efengyl ei chredulawer Cant o flynyddoedd cyn eu geni hwy, a chaiff etto ar ol eu marw hwy, canys tragwyddol yw. Datc. 14.6 Gwelwn bar­hâu [Page 216] o adeilâdau Duw, sef y nefoedd a'r ddaiar, yn hwy na rhai cadarnaf o waith dynion, ac a wnaethpwydou blaen hwynt hefyd. Y mae ffordd grâs yn hynach na ffordd pechod; ac y mae am­ser yn dwyn gwîr ir goleu: haeddeu'r ffydd yn­teu barch o herwydd ei phenwynni, a'i bod yn brofedig ac yn ganmoladwy gan bôb oes.

2 Perffaith helaeth yw gweithredoedd Duw; nid oes yn y nefoedd a'r ddaiar ddim yn niffig, eithr yn gwbl ddigonol y ma ent i gynal dŷn gy­da chariad Duw; gwelir hyn hefyd yn athrawieth y ffydd; Psal. 119.96. medd Dafydd dy orchymyn sydd dra eheng. Yn yr yscrythyr y mae digon o gyfarwyddyd i ddŷn pa fodd i ymddwyn tu-ag at Dduw, a thu­ag at ddŷn, ac i edrych atto ei hun, i fyw yn ddu­wiol, yn gyfiawn, ac yn sobr. Ac ni reola ein gw­eithredoedd ni yn unic a'n geiriau; ond ein me­ddyliau, a'n gwyniau, a'n chwantau, a'n dymuni­adau, y rhai ni chyffwrdd cyfreithiau dynol â hwynt.

Y mae pôb pêth y wnelo, y ddywedo, y feddy­lio dynion yn orchymmynedig neu yn ommedd­edig yngair Duw. Ac y mae pôb daioni a ddig­wydd ir grasol yn y bŷd yma, ac yn y bŷd a dd­aw; a phob aflwydd a ddigwydd ir anusydd, yn gynwysedig yn ei addewidion, a'i fwgythion. Nid yw 'r delwau y gerfier gan ddyfais gywrein­waith ddim wrth ddŷn y greawdd doethineb Duw, yr hwn sydd ganddo bôb aelod, a chymal, a gien, a gwythen a'r sydd reidiol iddo, ac yspryd iw cynhyrfu, er ei wneuthur yn wasnaethgar i Dduw, ac iddo ei hun; dyna 'r fath ragorieth berffeithrwydd y welir rhwng cyfreithiau dynol, a gorchym mynion bywiol Duw.

[Page 217]3 Ergyd scrifenâdau 'r grefydd Gristianogol yw gogoneddu Duw, a chymwyso dynion i hyn­ny yn dragywydd; y rhai sydd o'r ddaiar â'r pe­chod am hynny y soniant, ac y syniant, ond yr hyn sydd o'r nêf, yno y cyrchiff eilwaith. Arwydd yw bod elfen y tân nefol hwn uchod, am ei fod yn escyn tu-ag i synu.

Dengis yr scrythurau mal y creawdd; ac y pr­ynodd ac y cynal yr Arglwydd y bŷd, er eglur­hâu ei drugaredd ef, ac fal y barnodd ef y bŷd yn amser Noah, ac wedi hynny er amlygu ei gy­fiawnder ef. Galwant am sancteiddrwydd, gan orchymmyn hynny, a rhoddi ger bron annoga­ethau cryfion i berswadio dynion i fôd yn rasol; megis esampl Duw ei hun, a ddywed byddwch sanctaidd, canys Sanctaidd ydwyfi; 1 Pet. 1.16. cyd-ymffurfia rhai â'u pen-llywydd: a'i aml ddaioni ef, attoly­gant ar bobl er trugareddau Duw roddi en cyrph yn aberth byw, sanctaidd, Rhuf. 1 [...].1 yr hyn yw eu rhesymol wasanaeth hwynt. Torrir callestr ar glustog, a'r galon galed ar ymyscaroedd tyner Jesu Grist; Gal. 2.20. fal y byddo 'r edifeiriol fyw trwy ffydd Mâb Duw, yr hwn a'i carodd hwynt, ac a'i dodes ei hun drostynt hwy. Archant Adel pôb mwyniant bydol, a dwyn pôb croes i ddilyn Duw. Marc. 10.28. Ni buasai dyn fyth yn rho­ddi y fath dâsc arno ei hun, a chûed ganddo ei bleser, a'i bechod, a'i esmwythder: yr hyn sydd argoel i Dduw wneuthur y gorchymynion heb genad dŷn; canys y mae dŷn pechadurus yn du­eddol i geisio, ac nid i wadu yr hunan. Tŷst yw Crefydd Mahomet, y ganiâda iw dilynwyr ddi­gon o anlladrwyd, ac yspail; a dychymygion y Pâb a gynhaliant ei falchder ef. Beth yw ei bur­dan ef, onid pair gelfyddgar i droi ei weddiau ai [Page 218] bardynau plumaidd ef yn arian iw goffrau ef?

4 Y mae gair Christ yn awdurdodol, ac felly yn amlygu ei ddyfod oddiwrth y brenin nefol. Math. 7.28. Gen. 1.3. Megis y bu yn y creadigaeth, pan ddywedodd Duw bydded goleuni, a goleuni a fu. Gweithia'r sc­rythyrau mor rymmus ryfeddol ar eneidiau dy­nion, ac y rhaid en cydnabod yn allu Duw er ie­chydwrieth ir rhai sydd yn credu. Rhuf. 1.16 Nid anhawdd dir­nad pendefig goruchel wrth ei foddion, ai ymddygiad, er ei fod mewn trwsiad plaen. Pan lefaro Duw yn ei air wrth gydwybodau dynion, bwrir i lawr y me­ddyliau balchaf, trumheir y meddyliau yscafnaf; dychryniff y meddyliau dewraf, archollir y calon­nau calettaf megis â chleddyf daufiniog. Heb. 4.12. Luc. 1.51. Aml ac am­lwg yw gwaith rhagluniaeth Duw yn tynnu i la­wr y cedyrn, a'r beilchion ymmysc ei elynion; ac nid llai hynod gwaith ei drugaredd ef drwy'r sc­rythyrau yn iselu ucheldrem dynion Parodd carch­aror truan wrth adrodd ewyllis Duw i farnwr gr­ynu ynghanol ei reiolti. Act. 24, 25 Gwnaeth pyscodwr gwa­el i eraill weithio allan eu iechydwrieth drwy ofn a dychryn, oeddent o'r blaen yn pryssuro at golledi­gaeth drwy wawd a chwerthin. Casodd gwatwar­wyr wybod rhagor rhwng gwaith meddwdod a prophwydoliaeth, prifiodd y gwîn newydd yn fineger llym, a barodd iw cydwybodau dolurus hwynt ofidio, a llefain am iachàd. Canys tra yr oedd Petr yn agori iddynt yr hyn oedd gynwy­sedig yn scrifennâdau'r prophwydi, (fal y tywal [...] ­tei Duw o'i yspryd ar bôb cnawd yn y dyddiau diwe­ddaf, Act. 2.13, 14, 16, 17, 31.35.37. ac yr adgyfodei ef Grist i'r orseddfaîngc, gan osod ei elynion yn droed-faingc iddo ef) dwysbigwyd y gwrandawyr yn eu calonnau, oni ddywedasant wr­th yr Apostolion, Ha-wyr frodyr beth a wnawn ni? [Page 219] Ac mal y mae'r scrythyrau yn feibion y daran i ddeffroi cydwybodau cysclud, felly hefyd yn feibi­on diddanwch i gydwybodau dychrynllyd. Cyhoe­ddant rydd-did ir caethion yn gystal a chaethi­wed i'r rhyddion: a chan eu bod yn attal poethder y ffwrn danllyd, sef digofaint a gofid meddwl, Dan. 3. byddem waeth na'r anghrèd gynt, oni chyfadde­fwn fod eu gallu o Dduw. Y pennod cyntaf o'r epistol at y Rhufeiniaid y gynhyrfodd Luther, y bennod gyntaf o'r epistol cyntaf at Temotheus, a'r 15 adn. a gyssurodd Junius a Bilney, oni ymroe­sant i garu Duw. Y mae gwlithin hyfryd ar bôb glaswelltyn, a mèl ymmhôb meillionen, a melys­dra ymhôb mefusen, ac arogl peraidd ym mhôb llysieuyn yn yr ardd ysprydol hon. Gwelir y fath gyfnewidiad ryfeddol yn y rhai sydd yn der­byn grâs yr efengyl, megis pe troeu gwiberod yn glommennod, neu fleiddiaid yn ddefaid. Paul yr erlidiwr a aeth yn bregethwr yr efengyl. Troiff y meddwon yn sobr, a'r anllad yn ddiwair, a'r da­iarol yn nefol, a'r dŷn oi gôs iw iawn bwyll, er i­ddo o'r blaen dorri pob rhwymau i ganlyn ei dra­chwantau. Dôfiff y boneddigion gwresoccaf, Psal. 119.9. 2 Brenb. 22.10, 11.19. ac epn. 23.3. a'r llanciau gwylltaf a lanhânt eu llwybrau, wrth ym­gadw yn ol gair Duw. Er bod Josiah yn frenin hoyw-deg, etto wrth glywed darllen llyfr y gyfrai­th meddalhàodd ei galon ef, ymostyngodd, ac wylodd ger bron yr Arglwydd, a gwnaeth gyfammod cyhoe­ddus ar fyned ar ôl yr Arglwydd, ac ar gadw ei or­chymynion ef â'i holl galon, ac â'i holl enaid. Yr hyn hefyd a gyflawnodd ef yn ffydd on. Pe cerddai afon yn erbyn ei ffrŵd, (fel yr Jorddonen gynt) ni byddei hynny ryfeddach nag ymarweddiad y gwir Gristianogion, y sydd yngwrthwyneb iw chwantau naturiol.

[Page 220]5. Gwaith Duw yn cadw yr scrythyrau o am­ser i amser, er maint ydoedd bwriadau angylion, a dynion drwg iw difetha hwy, a ddengis fod eu ganedigaeth hwy o honaw ef. Cais y creaduri­aid oll ymddiffin eu hepil, megis yr jâr ei chywi­on, a'r ddafad ei hoen. Ceisiodd y cythrael ym mhob oes fwrw geiriau Duw allan o feddyliau, a serch pobl; a gwneuthur eu coffadwriaethau fal rhidyllau; i ollwn i lawr yr ŷd ffrwythlon, ac i ddala yr sothach, Math. 13.19. a'r ehêdion. Y mae 'r drwg yn cipio gair y deyrnas oddiar y galon anneallus, etto mae'n scrifennedig ar galonnau miloedd. Ni bu ma­lais dynion drwg segur chwaith, eithr ymegniâ­sant i ddileu 'r scrythyrau allan o'r bŷd. Mae'n rhyw i bôb dŷn drwg gasàu eu goleuni, a'i wrth­od, Jaan. 3.20. fel nad argyoedder ei weithredoedd ef. Lliaws y bŷd a'i gadernid y wnaethant ruthr arnynt. Y bobloedd a derfyscasant, a brenhinoedd y ddaiar a y­mosodasant, Psal. 2.1. ac a ymgyngorâsant i ddryllio rhwymau'r Arglwydd, er cael rhydd-did i bechu. Yr oedd amsder y cyffredin, a gallu, a chyngor pennae­thiaid ynghyd yn eu herbyn. Yr ydoedd ir bwy­stfil a'i hwylieu hwy lawer o bennau, Dat [...]. 13.1 a mwy o gyrn, fef cyffrwystra a mawr allu. 2 Cron. 34.14. Gyrrodd brenhino­edd eulynaddolgar Israel yr scrythyrau i lechu mewn cornèlau. Ynghûdd yn y deml y cafodd Hel­ciah lyfr cyfraith yr Arglwydd, yr hwn a roddasid drwy law Moses. A thaflasant hwynt ir tân: torrodd Jehojacim lyfr Jeremi â chyllell, Jer. 36.23 ac a'i lloscodd ef. Ac wedi hynny cawsant yr un fath ymdrin gan gedyrn frenhinoedd Assyria, Babylon, Caelosyria, ymerodron Rhufain, yr a wdurdodau mwyaf yn y bŷd; y rhai oeddent fel bleiddiaid gwangcus, a llyfrau 'r ffydd, a'i dilynwyr ar olwg fal wŷn di­ymwared. [Page 221] Collwyd lly frau Philosophyddion, a phrydyddion, a'r eiddo Solomon ynghylch plan­higion; er nad oedd llid iddynt yn ceisio eu llâdd, etto buont feirw o ran oedran. Ond y mae llyfr­au Duw wedi dyfod drwy lawer o beryglon, a gelynion, etto yn fyw ac yn iâch, ac yn cenhedlu yn eu henaint; er i lû ei gorchfygu hwynt, Gen. 49.19. Psal. 104.16. (fal Gad) hwy orfyddasant er diwedd. Prennau'r Argl­wydd sydd lawn sugn, er gwaethaf poethder an­gerdd uffernol; ie gwreiddiâsant yn ddyfnach, ac yn gadarnach, ar ôl eu siglo gan y temhèstlo­edd cryfion, ac a aethont yn ffrwythlonach, nerth Duw y berffeithwyd yn eu gwendid hwynt. Pan fy­ddo'r gwyntoedd yn ystyno yr ŷd wrth flodeuo, er saled y blewyn sydd yn dala y blodeuyn, etto o herwydd nas gall dynion fyw heb lunieth, y mae Duw yn peri ir gronyn gwan lynu yn ei ga­fael er gwaethaf gwrthwyneb cryf; yr un môdd y gwelir rhaglunieth Duw yn cadw ŷd yr enaid.

6 Cafodd yr efengyl y fath dycciant yn gor­chfygu'r bŷd, ac a ddengis fôd Duw ar ei phla­id. ystyriwn fod llawer o rwystrau i attal ei chyn­nyrch. Yn amser yr Apostolion yr oedd arfer a de­fod pòb un o deyrnasoedd y ddaiar yn ei herbyn; yr ydoedd eulynaddolieth wedi hir wreîddio yn eu mysc. Cais anifeiliaid dynnu at eu cynefin er afiachussed fyddo. Y mae gorchymmynion y wîr ffydd yn anhawdd i gig a gwaed. Gadel plesèrau, tai, a thiroedd, a'r bywyd naturiol hefyd er mwyn Crist, ydoedd gâs gan y cyfoethogion. Marc. 10.22. Ac y mae ei phynciau yn anhebygol yn nhyb y doethion; sef i forwyn escor, ac i Dduw gymeryd natur dŷn. Am hynny nid oedd râdd yn y bŷd ar ddynion nas gwrthwynebodd ufuddhâu, megis tywysogion, Luc. 19.14.47. [Page 222] dinasyddion, Act. 17.18. Act. 24.1. Math. 27.27, 28. Act. 16.24. Math. 27.25. Act. 19.34. Philosophyddion, Phariseaid, scrifeny­ddion, areithwyr, milwyr, Crefftwyr, a chyffredin. Darfu i'r swyddogion gospi y rhai credadwy, a'r milwyr eu dychrynu, a'r areithwyr eu cyhyddo, a'r philosophyddion drwy gau resumau geisio eu hurtio, a'r lliaws er mwyn eu pendafadu flo­eddio, er hynny aeth y ffydd ymmlaen yn orche­stol drwyddynt oll. Nid allodd cleddyfau'r swy­ddwyr, na gwaiwffyn y milwyr, na cholynnau'r aspiaid, sef drwg dafôdau ei chadw yn ol.

Hefyd er bod y rhwystrau yn fawrion, nid oedd cynorthwyau gweledig, ac offêrau yr efengyl o­nid bychain; Gwâel ydoedd cyflyrau, a theneu ydoedd mintai pregethwyr y brif eglwys: ychy­dig oeddent yn erbyn llawer, a rhai siml yn erbyn cyfreithwyr; pyscodwyr, a gwehyddion yn erbyn be­neddigion, a swyddogion; etto cawsont oruchafiaeth yn-Ghrist, 2 Cor. 2.14. yr hwn a eglurhâodd arogledd ei wybo­daeth trwyddynt hwy ymhôb llê. Gan fod bwled, sydd dippin o blwm crwn heb na blaen, na mîn, yn myned yn rhwyddach drwy fâen a phren, nag y gall llaw dŷn hyrddu'r arf flaen-llymmaf, mae'n dangos egni 'r tân yn torri allan o gyfyng­dra. Pylni yr offêrau efangylaidd a ddylai'n argyhoeddi, Isai. 9.7. mai nerth Zêl Arglwydd y lluoedd ydoedd yn eu gyrru drwy gymaint o anhawstra. Exod. 8.17.19. Pan orchfygodd Moses ffyddlon yr Aipht a'i bre­nin â gwialen ac â llwch, cyffessodd ei elynion fod bŷs Duw gydag ef. Ni syrthiasai styfnigrw­ydd y bŷd wrth bregethiad yr apostolion, na mu­riau Jerico wrth waith yr Israeliaid yn bloeddio, oni bae fod Duw gyd â hwynt. Ni buaseu ffôl bethau y bŷd yn gwradwyddo y doethion, 1 Cor. 1.27. a gwan be­thau 'r bŷd yn gwradwyddo y pethau cedyrn, oni bae [Page 223] i Dduw eu hethol. Pan ydoedd yr adar yn di­fa, a'r haul yn llosci, a'r drain yn tagu tair rhan o hâd y gair, hawdd fuasai i'r môch a'r mîlod or­pen y rhan arall, fel nad aethai fyth mor gnud­fawr, am nad oedd un cae o waith dŷn yn ei gylch. Cyffelyb oedd teyrnas nefoedd i ronyn o hâd mwstard, y lleiaf o'r hadau, Math. 13.4, 31. a lliaws mawr o gy­wion drwg yn ceisio ei gipio, heb ddŷn iw tar­su; ac etto tyfodd yn bren canghennog. Rhy­fedd nas gallasau cymmaint o gŵn lyngcu 'r tip­pin surdoes, cyn iddo beri i'r bŷd newid ei flâs! Ac wrth adferu 'r ffydd bu pin scrifennu Luther yn drèch na chleddyf Caesar.

7. Y mae pethau yn digwydd yn y bŷd fel y rhagfynega 'r scrythur am danynt. A phwy a wyddai beth fyddei helynt y bŷd, onid yr hwn ydoedd iw reoli? Digwydd cystudd a blinder ir duwiol, fal y mae 'n scrifennedig, 2 Tim. 3.12. Psal. 34.19. pawb a'r sy yn ewyllysio byw yn dduwiol yn-Ghrist Jesu a erli­dir. Ac aml ddrygau a gaiff y cyfiawn, ond yr Arglwydd a'i gwared ef oddiwrthynt oll. Encilia proffesswyr diffrwyth, a'u crefydd a ddiflenniff o ran eu chwantau cnawdol a phrofedigaethau bydol, fel y rhagfynegodd Christ y gwyweu 'r egin gan boethder erlid, Math. 13.21, 22. ac y tegid hwynt gan ddrain gofalon y bŷd. Gwelir llwyddiant amserol ir annuwiol, Psal. 37.35, 36. yr hwn dros ychydig sydd yn ga­darn ac yn frigog, fel y lawrif gwyrdd, ac yn y man aiff ymaith, ac ni bydd mwy o honaw, mal y datcan y prophwyd. Amlwg yw fod y rhan fw­yaf o ddynion yn myned hyd ffordd lŷdan llygre­digaeth i uffern, Math. 7.13, 14. a'r rhan leiaf yn cael ac yn ca­dw y ffordd gûl ir nêf, fal yr yspyssa 'r efengyl. [Page 224] Pwy ni chydnebydd fod pobl ddrwg yn amlach na rhai da yn yr oes hon, a phôb amser? Cwy­niff gair Duw yn drwm rhag pechaduriaeth dy­nol ryw, Gen 6. ac oni weli achos? A ydyw dŷn yn perchi ei wneuthurwr a'i Brynwr? Y mae'r ani­feiliaid yr ydwyti yn eu magu yn ufuddach iti, nag wyti ir hwn ath wnaeth, a phôb pèth arall ith cynnal di. Beth bynnag ath ddigio di, enw Duw a gaiff ei rwygo drwy dy lŵon di. Rhy gynnefin hefyd yw i ddynion orthrechu, a thw­yllo, a llâdd eu gilidd, a hynny yn ddichellgar. Chwrna 'r cî, a chwŷth y neidr cyn brathu, a hynny o rybudd ath hyffordda iw gochelyd: ond dan dewi, ie dan wenu y dryga 'r naill ddŷn y llall; onid all ei ddifetha à chuwch, fel Judas efe ai bradycha â chusan. Am hynny os cwbl anghredi, rhaid iti ymwrthod ath deimlad naturiol gystal ac â ffydd ysprydol.

8. Y dialeddau trymion a oddiweddasant wr­thwyneb wyr y gair ym mhob oes a ddylent ber­swadio dynion iw berchi ef. Psal. 9.16. Adweinir yr Argl­wydd wrth y farn a wna. Bu a bydd Jerusalem a'i chyfraith (sef yr eglwys ufudd i ewyllis Christ) fel maen trwm, Zech. 12.3. Exod. 8.9. Datc. 15.7. a yssiga 'r neb a geisio ei daflu ymmaith, a phawb a ymlwytho ag ef yn ddiau a rwygir. Plâau yr Aipht, a'r Anghrist a dystiolaethant hyn. Er bod llawer fel y glŵth yn diangc yn ddigosp nes myned ir tân anniffodd­adwy, Luc. 16.19. etto odid wlâd nac amser na wnaeth Duw rai trosseddwyr echrysson yn ddrychau iw cy­mydogion, i weled ynddynt mor ofnadwy yw syrthio yn nwylo 'r Duw byw. Aneirif weithiau y canfuwyd ac y canfyddir dôst farnedigaethau [Page 225] yn digwydd ir drwg er bod ganddynt lawer o foddion tebygol ac o ddyfais iw gochelyd. Tra­wodd y saeth Ahab ddrygionus er iddo ei orch­guddio ei hun mewn gwiscoedd, mal na byddai iw elynion mo'i adnabod, ac ymddiogelu mewn arfogaeth. A phan fetho gan rai ymachub er all­ont ei wneuthur, pan ddigwyddo 'r dial arnynt, dywedir mai peth oedd a fynnai fod. Pan gy­mero yr Arglwydd yr annuwiol ymmaith yn ei ddigofaint megis â chorwynt, Psal. 58.9.11. dywed dŷn diau fod gwobr ir cysiawn, diau fod Duw a farna ar y ddaiar. A thra mynech y bydd yr Hollalluog â blaen ei gleddyf yn dangos i ddynion y pecho­dau y byddo iw llâdd hwynt o'u plegyd gan an­fon y fath gymwys gospedigaeth, ac a fyddo yn dwyn i gôf ac i gydwybod pôb un yr anwiredd ai haeddodd. Gwelir cyfiawnder y Goruchaf yn rhoddi i ddynion yr un mesur ac a roesant hwythau i eraill. Fel y darfusai i gleddyf Agag ddiblantu gwragedd, 1 Sam. 19.33. felly y diblantwyd ei fam yntef â'r cleddyf, a darniwyd ef ger bron yr Ar­glwydd. Yr hyn a gasclo 'r tadau drwy gybydd­dod anwireddus, a wascara 'r plant drwy afrad­londeb fasweddus. Y rhai ystyriol a graffont ar ddiwedd y drygionus a gant weled achos i ddy­wedyd, wele 'r gwyr ni osodasant Dduw yn ga­dernid iddynt, Psal. 52.7. eithr ymddiriedasant yn lluosogr­wydd eu golud, ac a ymnerthasant yn eu drygioni. Y mae mor hawdd i bôb cymydogaeth henwi rhai na cherddasant fyth gam rhwydd ar ol gw­neuthur rhyw anwiredd erchill a waherddir yn yr scrythyrau, nad rhaid i mi roddi esamplau y­chwaneg ar lawr heb law y rhai sydd yscrifenne­dig [Page 226] o'r blaen yn histôri'r ffydd.

9. Nid all fod fwy o amgylchiadau tebygol i wirio hên scrisennâdau a wnawd er's miloedd o flynyddoedd, nag sydd yn perthyn ir yscrythy­rau. Canys yr oeddent yn gyhoeddus, a galleu eu gelynion eu gwrth-ddywedyd os gwelent achos, ond nid oeddent yn gwadu eithr yn cyfa­ddef y pethau a adroddir ynddynt. yn unig rhodd­ent gam ystyr arnynt, ac yn fynech edifarhâent, ac ufuddhâent iddynt, fel y gwnaeth Saul ac er­aill. Parodd cyfraith Dduw gyfnewidiadau hyn­od drwy'r bŷd, am hynny nid ellid ei chelu. Yr ydoedd copîau o'r yscrythyrau mewn amryw wledydd pell oddiwrth eu gilidd, ac yn cyttu­no ym mhôb pêth sylweddol. Y gwyr gonestaf yn y bŷd (a'u gelynion yn dystion) ydoedd yn eu cadw hwynt; y rhai a ofnent golled tragwy­ddol os chwanegent attynt, neu os tynnent beth oddiwrthynt. Y cloddiau, a'r tomennydd, a'r cestyll amharus cyn amled yn y terfynau rhwng Cymru a Lloegr, sydd yn dangos mai gwir yw'r Croniclau a ddatcanant y rhyfeloedd tôst a fu gynt rhwng y Cymru a'r Saeson. Llediaith Gymreig Llydaw sy 'n creirio 'r historiâu a fyn­egant i'n cenedl ni fyned i Ffrainc i breswylio yn yr amseroedd gynt. Ac nid oes lai o arwydd­ion gweledig i'n siccrhau yn scrifennâdau Duw. Canys gwelir yn awr ôl yr eglwysydd efangyla­idd a blannodd yr Apostolion, ac yr anfonasant epistôlau attynt. Y mae yn Asia, Affrica, a'n gwledydd ninnau gynnulleidfaoedd a theyrnaso­edd Christianogol a barchant yr yscrythyrau et­to, megis y traddodwyd hwynt iddynt hwy gan [Page 227] eu henafiaid; heb law yr Juddewon fydd yn aml yn dwyn tystiolaeth ir hên brophwydi, fel y derbyniasant hwy gan eu henafiaid nhwythau. Os ammheui a fu natur dŷn berffaith ar y cyn­taf, ac iddo syrthio gwedi hynny, fel y mae yn Llyfr Genesis; wele gynneddfau yn yr enaid y sydd yn arwyddoccâu ei fod ef unwaith yn well. Wrth surni llym y ddiod neu 'r gwîn y ge­lli ddirnad eu bod hwy unwaith yn gryf ac yn felys, ond iddynt o honynt eu hunain newid eu blâs. Annigonolrwydd ac awydd yr enaid sy 'n dangos fod iddo gynt etifeddiaeth fawr, a'i fod yn mwynhau peth mwy na'r bŷd, sef y Duw anfeidrol: am hynny y mae 'n ymgyrhaeddyd at ychwaneg fyth heb ymfodloni ar derfyn yn y bŷd. Dyfeisiau, ystrywiau, a dichellion y medd­wl, sydd argoel fod ynddo wybodaeth fawr, pan ydoedd bûr ar ddelw Duw.

Dengis wyneb y bŷd hefyd nad yw ef er y diluw ddim hynach nag y mynega 'r scrythyrau. Ei gyfarwyddyd diweddar i drîn y creaduriaid a yspysa nad oes mor llawer er pan ddaeth iw oed ai synwyr. Nid oes mor llawer iawn er pan arferwyd Philosophyddieth, a dysceidieth, a phreintio, a chyfraith, a physygwrieth, ac hws­monaeth; bu pryd na welsid heb wrthiau droi 'r cerrig yn fara wrth galchu 'r tir. Math. 4. Y mae'r am­ryw jeithoedd ymysc dynion etto yn gwirio'r histôri ynghylch gwascarfa a chymysciad Babel. Gen. 11.9. Canys gan fod yn awr gymmaint o'r vn geiriau, a'r vn rhyw sain gan y llythrennau ym mysc cen­hedloedd ac ieithoedd dieithrol iw gilidd, y mae yn hygoel mai 'r vn iaith oedd ar y cyntaf gan [Page 228] bawb, megis y datcan Moses. Je pwy bynnag a ddeallo 'r Hebraeg ac ieithoedd eraill hefyd, a ddichon ddirnad eu gwneuthur hwynt o honi hi: ac nad yw 'r amrafael ieithoedd a'r sydd amlaf yn y parthau hynodaf o'r bŷd, ond yr vn iaith wedi ei chymyscu a'i thaflu wyneb a gwr­thwyneb allan o'r drefn gyntaf gan ddynion we­di ammhwyllo, a ddechreuent ymbell air yn ei ddiwedd, ac a'i diweddent yn ei dd [...]chreu. Felly y dywed y Cymro mud, yr hwn air yn yr Hebr­aeg yw dum. Dechreuent hefyd rai geiriau yn eu canol, a thrawent eu deupen ynghŷd, a thaf­lent silaftau geiriau eraill y naill ar draws y llall, fel na wyddid mai'r vn geiriau oeddent. Dywed yr scrythyr gymmyscu 'r iaith yn Babel; ynteu digwyddodd ieithoedd newyddion yno wrth ddadgyssylltu, a chwalu, a rhwystrus benblethu aneirif ddarnau o'r hên. Ac o hynny y mae ar­wyddion digon hynod i'r ieithydd a graffo arn­ynt.

10. Daioni budd-fawr y Grefydd Gristnogol a gyhoedda ei bod o'r nef; y mae'n eglur fod Duw yn ewyllysio yn dda i ddŷn, am iddo ddar­paru yn haelionus tuag atto ef; megis awyr i ro­ddi iddo anadl, haul, a lleuad, a sêr, i oleuo ac i gynhesu ei drigle ef; y dwfr, a'r ddaiar, a ch­wbl ac sydd ynddynt iw fwydo, iw ddiodi, ai ddilladu, ai lonni ef. A chan ir Creawdwr ca­riadus ddiwallu y rhan waelaf o ddŷn, sef ei go­rph, a'i fywyd naturiol, nid yw debygol yr es­ceulusei ef y rhan oreu, sef ei enaid a'i fywyd tragwyddol: yn enwedig gan fod yr enaid me­wn cyflwr grasol ar lûn Duw: canys anwylaf gan rieni y plant a fyddo debyccaf iddynt yn eu gwêdd [Page 229] a'u moddion. Ac nid oes nac enw, na llyfr arall dan ynéf drwy ba un y dichon dŷn fod yn gadwedig on­id Crist, a'i scrythyrau: yr hyn sydd amlwg wrth ystyried godidowgrwydd y wir, a ffolineb pob gau grefydd.

Anrhaethol yw'r lleshâd corphorol ac yspry­dol a gynnig Crist, ac y fwynhae 'r bŷd pe dily­nei gyfarwyddyd yr scrythyrau. Pe byddeu pobl fodlon ir hyn sydd ganddynt, 1 Tim. 6.8. Col. 3.12, 13. Math. 7.12. yn maddeu iw gil­ydd, yn cyd-ddwyn au gilydd, yn gymwynasgar, yn gariadus, yn gwneuthur ag eraill fal yr ewyllysi­ent i eraill wneuthur â nhwythau, ac yn cadw go­rchymmynion eraill Crist, ni byddeu cymaint yn tuchan dan orthrymder, a châs, ac ang­hydfod, eithr eisteddent yn danghnefeddus, ac yn ddigonol yn y cys [...]od dan eu ffigysbrenni. ped fa­eu'r iâch yn ddiwyd i weithio, a'r cyfoethog yn rhwydd i gyfranu i gyfreidiau'r gwan, 2 Thes. 3.10. ac yn ymwrthod â balchder, glothineb, meddwdod, afradlondeb, ac yn byw yn dduwiol, gan obei­thio yn yr Arglwydd, a gwneuthur da; Psal. 37 3. Caent drigo yn y tîr, a phorthid hwynt yn ddiau: ac ni by­ddai na noethni, na newyn, na'r trallodau eraill fy'n dyfod ar ol pechod yn poenydio dynion. ie byddau'r moddion y ragddywedpwyd yn peri iechyd corphorol, gan fod seguryd, ac anghym­medroldeb yn achos o ddoluriau, a chodymau, a briwiau, a phlâau oddiwrth ddigter Duw.

Dedwydd hefyd fyddeu eneidiau dynion yn y byd yma wrth ddilyn gair Duw, canys cyssur mawr yn eu cyd wybodau a gaiff y diwyd, a'r trugarog; a thrwy lawenydd y tynnent ddwfr o ffynhonnau iechydwriaeth, sef ordinhâdau Duw. [Page 230] Esmwythach ir meddwl yw ammynedd na di­clonedd, bodlonrwydd na chybudd-dod, di­weirdeb na thrachwant. eithr anifeilaidd, a chwilyddus, a blîn yw mwyniant pechod, a gedi golyn gwenwynllyd gofidus oi ôl yn yr enaid. ynteu profwch, a gwelwch mor ddae yw'r Argl­wydd, Psal. 34.8. a'i ffydd, gwyn ei fyd ygwr a ymddiriedo ynddo. pan fyddo 'r cywyr Gristion ennyd yn y dirgel yn ymddiddan â Duw mewn myfyrdod ddifrifol, a gweddi wresog, daw allan yn dra­hyfryd. Wrth ymgymdeithasu â'i Greawdwr a'i Brynwr, yn ei fendigedig Yspryd, glŷn wrtho ef y fâth lewyrch prydserth yn ei ymddidd­anion, a'i ymarweddiad, ac a fyddo eglur iddo ef ei hun ac i eraill. yn y gwrthwyneb y rhai a fy­ddont yn y dirgel yn ymhalogi ag aflendid, bwri­adau maleisus, llofruddiaeth, a drygau eraill, neu yn ymgymdeithasu â diafol drwy gyfammod, a ddygant euogrwydd teimladwy yn eu cylch, a glŷn wrthynt ryw hyllni chwîth a fyddo dirna­dwy nid iddynt hwy eu hunain yn unig, ond iw cymmydogion hefyd: mal na byddo daioni grâs, a drwg pechod yn anhynod ir bŷd.

Tystiolaethodd Solomon, ac eraill a brofasant bôb pêth, eulynaddolieth, glothineb, difyrrwch cnawdol, llawnder bydol, mai goreu yw grás Duw a'i ffyrdd: Can. Sol. 2.3. a bod ffrwyth Crist yn felys iw genau. Yn y bŷd a ddaw caiff y grasol ddedw­ddwch ysprydol a chorphorol, a hynny yn dra­gywydd. Ped fai am bôb awr o ufudd-dod ond awr o hyfrydwch, byddei yr gwobr yn rhesym­mol; eithr ceir llawer milwaith mwy na 'r can cymmaint.

Brwnt a niweidiol yw pôb gau-grefydd. yr o­eddid yn llâdd ac yn llosci dynion yn aberth ir eulynod gynt, ac yn taflu plant ir tân yn addoliad Molech. Jer. 32.35. Gwneid llawer o aflendid yn noethly­myn, ac yn feddw mewn rhith addoliad i Baccus, Fenus, Flora, Jupiter, Hercules. Nid yw crefydd Mahomet fal un Crist yn peri addfwynder, ond af­rywiogrwydd, a ddinistriodd deyrnasoedd, a thre­fydd, a'u trigolion o fesur y miliwn. Nac yn gw­neuthur rhai i fod heb chwenych eiddo cymydog, ond yn caniadu treisio oddiarno yr hyn a feddo. Bucheddol a diniwed ydoedd dyscyblion Crist, ond lladron, a llofruddion amlwg ydoedd Ma­homet a'i ddilynwyr. Arfer Crist a'i Apostolion oedd bywhâu'r meirwon, ac iachâu 'r clwyfus; ond arfer addolwyr Mahomet yw llâdd y rhai byw, a chlwyfo'r iachus: Nid gwneuthur llês drwy wrthiau, onid niwed drwy arfau. Scythia eger fyddai eu rhan, Luc▪ 19. pe rhoddent yn ôl fel Zach­eus, yr hyn a yspeiliasant drwy orthrymder gwa­eth na'r eiddo Nimrod. Ynghylch yr un fath fo­ddion sydd i ddychymygion Pâbaidd hefyd. a rhag cael allan ddrygioni y coel-grefyddau hyn, gommeddir ir bobl eu chwilio, y rhai ni chânt dan boen marwolaeth ymddadlu yn eu cylch; eithr gwthir hwynt ar y bŷd fal cathod mewn cydau. Pwy nid amheuai'r farchnad yn feius a gymhellid arno ef, heb gael cennad unwaith iw phrofi, na'i hedrych, iw phwyso, nac iw mesur? arwydd eu bod yn ddiflas, pan fynnant eu llyngcu heb eu harchwaethu; ac yn dwyllodrus, pryd na fynnant eu dwyn ir goleu. anwybodaeth yw eu mam­maeth, canys Pette'r bŷd ddewin ni fwyttai fur­gyn: [Page 232] Ond y dall a lwngc lawer gwybedyn.

Joan, 5 59.Yn y gwrthwyneb, nid yw'r gwirionedd yn cei­sio'r cornel. gwahadd yr scrythyrau bawb iw ch­wilio, a chanmolant bawb y wnel hynny. gal­want y Beraeaid yn foneddigeiddiach na'r Thessalo­niciaid, Act. 17.11. am iddynt chwilio beunydd yr Scrythyrau i geisio gwybod y gwir. ac oni bae eu bod yn gy­wyr ac yn dda, ni byddent mor chwanog i gym­meryd eu holi. ie fel y cynnyddo cydnabyddi­eth dŷn â hwynt, goreu fydd ei dŷb am danynt. Am hynny gan fod Duw yn dda ynddo ei hun, ac wrth ddŷn, a bod y grefydd scrythyrol yn oreu i ddynol ryw, nid all na byddo o Dduw.

11 Nid yw'r efengyl ddychymyg twyllodrus dynion, nac angylion. ni edi ofn Duw i ddyni­on, ac angylion da geisio siomi neb: ac ni oddef at­casrwydd yr angylion drwg iddynt amlygu cy­maint o'u dichellion a'u profedigaethau, a 'u ca­sineb yn erbyn meibion dynion, ac y mae'r scry­thyrau yn ei fynegu. Nid yw debygol y rhybu­ddiei'r cythrael bobl rhag dyfod atto ef ir tân tragwyddol; ac y gorchymmynei iddynt gashâu celwydd, a malais, yr hyn y mae ef yn eu chwe­nych; a charu Duw, a sancteiddrwydd, yr hyn sydd gâs ganddo ef: hynod yw ei lafur ef yn cei­sio rhwystro pob dŷn i ddilyn athrawieth dduwi­ol. Gwelir dynion drwg hefyd yn gwrthwyne­bu gorchymmynion, ac yn diflasu addewidion yr scrythyrau; Ceisiasant ym mhob oes eu dileu al­lan o'r bŷd, a llâdd pawb a'u dilynent. Am hynny nid oes neb iw gydnabod yn Dâd ir gwirionedd Sanctaidd, onid Duw yn unic.

12. Amlder y tystion o amryw wledydd, ac yn [Page 233] elynol iw gilydd, y gydnabyddant yr Scrythy­rau a ddichon gynorthwyo ein Siccrwydd o hon­ynt. Heb sôn am eglwysydd y Protestaniaid, y mae Talmud yr Juddewon, ac offeren y Papistiaid, ac Alcoran y Twrciaid, fal clustogau gwniedy­ddion wedi eu cluttio â darnau o honynt. yr hyn sydd eglurdeb hyspys fod yr Scrythyrau yn y bŷd o'u blaen hwynt, ac yn gyfoethog, ac mewn cymeriad, pan fenthyccieu pawb oddiwrthynt, er mewn lliwio eu opiniwnau. Ni cherddaseu arian drwg yr euruchod hynny, oni bae eu tebygolieth i'r arian brenhinol cyfreithlon, ydoedd mewn bri oi blaen hwynt. y peth y byddo pawb yn ei gyfa­ddef yn ddi-nâg, a ellir ei goelio yn ddiddadl; er na buost erioed yn Llundain, etto ni wedi fod y fath ddinas enwog, o herwydd i gymmaint o'th gydnabyddieth ei gweled. Yr un Duw ac sydd yn gwahardd dywedyd celwydd, sy'n gomedd iti anghoelio 'r gwir: ac onid ê, ni cheid ddim llês oddiwrth physygwrieth, a llawer o gelfyddydau eraill, sef oni choelir, oni ddilynir y rheolau sydd yn y llyfrau perthynol iddynt. Periff anghredini­eth anrhesymol i ddyn gadw ei ddolurcorphorol, a gwrthod moddion arferol o iachâd; ie rhynnu o anwyd, a marw o newyn, rhag ir tŷ syrthio yn ei ben ef, ac i fwyd ei wenwyno ef. Ni roddi'r parch dyledus i'th dad a'th fam, oni choeli ddim o'r hyn a fu cyn côf iti, sef iddynt hwy dy genhed­lu a'th fagu.

13. Tystiolaethodd Duw ei fod ef yn perche­nogi yr Scrythyrau drwy y gwrthiau y nerth­odd ef y prophwydi, Christ, a'î ddyscyblion iw gwneuthur. Estynnodd Moses ei wialen a gwna­eth [Page 234] ffordd sych ir bobl i fyned drwy ganol y môr. Safodd yr haul wrth archiad Joshua: aneirif yd­oedd rhyfeddodau Crist, a'i Apostolion, fal y darllenir yn y Testament newydd. Ac ni chwbl beidiodd pethau rhyfeddol a dilyn y pregethwyr duwiol, y safasant gyda gwirionedd yr efengyl yn erbyn llygredigaethau cyffredin yn yr oes ddiweddaf hon, mal y gweli yn histori y merthy­ron. Yn amser y Frenhines Mari ofnai Brenhines Babaidd Scotland weddiau Cnocs rasol, (yr hwn oedd yn adferu purdeb efangylaidd â'i holl egni) yn fwy nag ugain mil o wŷr: a chyfaddefid na syrthiei yr un o'i fwgythion ef ir llawr. yn amser [...]er pân edifârodd ar gonsuriwr iddo wneu­thur cyfammod â'r cythrael drwy scrifen o'i waed er cael ei gymorth i wneuthur castiau, a dyfod o'r amser i fynu i'r cythrael gael ei enaid ef a'i gorph yn ol y cyttundeb a fuasai rhyngthynt, ym­gasclodd pregethwyr a phobl dduwiol ynghŷd i weddio, a'r pechadur dychrynedig yn eu canol hwynt; ac yn niwedd y diwrnod trawodd rhuthr­wynt ystormus wrth ffenestr y fan lle'r oeddent ynghŷd, a fwriodd yr yscrifen waedlyd i mewn attynt. y pryd y nâdodd diafol yn arw, orfod iddo roddi yr fond i fynu heb allu cymmeryd y dyledwr.

Adwaenwn un y gosododd rhyw yspryd arno mewn môdd teimladwy; ac wrth alw yn ei ddy­chryn ar Dduw yn- Ghrist, y gafodd lonydd yn ebrwydd. Rhag-fynegodd Mr Focs yn Germa­nia wrth bregethu, y dychwelid rhydd-did ir efengyl yn Lloegr, ac yn ebrwydd bu farw 'r Frenhines Mari, a chyflawnwyd ei air ef yngo­lwg [Page 235] y rhai a dramgwyddasent wrth ei glywed ef. yn amser y frenhines Elizabeth cyrchwyd y pregethwr duwiol hwnw at un Mrs Honi­wood, ydoedd glâf o dristwch yspryd, a chlefyd wâst; a phan ddaeth iw ystafell hi, cafodd ei theulu hi yn eistedd ar lawr yn synn wedi blino yn wŷlo, ac yn disgwyl yr awr iddi hi: ac we­di iddo ef daer-weddio gydâ hwynt, mynegodd ir clâf, yr adferei Duw ei hiechyd iddi eilwaith, ac y cafai hi hîr oedran yn y bŷd hwn i ogoneddu ei enw ef; ar hynny yn o-ddiclon hi ai attebodd ef, y gallei ef ddywedyd yn gystal na thorrai'r phiol wydr ydoedd yn ei llaw hi er ei thaflu ynghŷd â'r pôst, yr hon a fwriodd hi oddiwrthi gyd â 'r gair, ac a gyfodwyd i fynu oddiar lawr yn gyfan; a bu fyw 'r wraig wedi hynny, oni welodd hi drychant oi phlant, a'i hwyrion, a'i gorescennydd. Amser arall pan ydoedd yr efangylwr hwn yn cymeryd ei genad, ag Jarll Arundel wrth lan y dwfr, dy­munodd yr iarll arno, nad elai ir cafan, o her­wydd bod yr hîn yn dymhestlog, a'r dwfr yn arw beryglus; attebodd yntef, gwneled y dwfr hwn â mi, fel y tystiola [...]thais i chwi 'r gwirionedd (sef purdeb crefydd) mewn simlrwydd calon: fe­lly efe a aeth ir cafan, ac yn y fan gostegodd y gwynt, a gwastattâodd y dwrf. Ie odid oes na gwlâd heb ryw beth rhyfeddol yn digwydd ynddynt i siccrhâu gair Duw, a'i ras, er nad yw pawb yn craffu arnynt o ran eu esceulusdra; Esai. 26.10, 11. Y rhai ni welant uchelder yr Arglwydd na'i law.

Ond nid rhaid ir unrhyw wrthiau fod mor weledig, ac mor aml, ac oeddent yn amser yr Apostolion: am fod y ffydd a'i scrifennâdau yn [Page 336] awr mewn hir oestadol feddiant ym mysc y cen­hedloedd, a hynny yn y gwledydd mwyaf en­wog, a llythrenog drwy 'r holl fŷd. Y mae tref­tadol gyfiawn feddiannau yn gwneuthur titl yn ddiddadl, ac yn afreidiol gyfodi' r meirw iw brofi. Pan oedd Crist yn gorphorol wedi ne­wydd escyn iw orsedd-fainc, gweddus ydoedd i­ddo ef gyfrannu doniau a breintiau tra-rhagorol iw ddeiliaid, ac wedi hynny llywodraethu wrth y rheol gyffredin y gyhoeddasei ef i bawb. Pan goroner brenin daiarol, ar y cyntaf egir y car­chârau, ac aml fydd rhoddion y beidiant gwe­di; a chaiff cwrs cynefin cyfraith lê, a'hynny er llês ir wladwrieth hefyd. Nid cymwys ir Mawr­hydi Nefol dorri trefn arferol ei greadigaeth, a'i ragluniaeth heb raid, wrth ddymuniad pob un moethus, anufydd, yr hwn oni wrendi ar scri­fennadau yr prophwydi, ni chredai chwaith pe cy­fodai un oddiwrth y meirw i fynegi ewyllis Duw; Canys ceisiodd yr Juddewon gwrthnyssig lâdd Lazarus, yn llé ufuddhàu iw dystiolaeth ef am Grist, Joan. 12.9, 10. ar ôl ei gyfodi ef o'r bêdd. A fynni di i Grist fyned ir bôen i ddioddef yn fynnych, ac i adgyfo­di ym mhôb oes, ac ym mhôb gwlâd, a gadel i bob llaw ymhyrddu iw friwiau ef? Bendigedig yw y rhai ni welsant, Joan 20.23. ac a gredasant. Heb law hyn, nid yw pobl yn cymeryd attynt ond ychy­dig ofn Duw, er maint y welant oi ryfeddol allu ef. Beunydd y mae'r ddaiar drom fel pèl fawr yn sefyll ynghanol yr awyr, Job 26.7. ac ynghrôg ar ddi­ddim. Nid oes ond yr awyr yn ei hamgylchu o bôb tu, heb ddim gweledig iw hattegu. y mae olwynion mawr y nefoedd yn troi oddiamgylch [Page 237] mewn pedair awr ar ugain, heb un dŷn yn rho­ddi llaw arnynt, y mae'r cant cwmpasog yn troi, ar fôth sef y ddaiar heb syflyd. Gwnaiff Duw i'th gulla wrth dy borthi di, droi bara a diod yn gnawd, ac yn waed, fal y troes Crist y dwfr yn wîn. Ynghenedliad creaduriaid byw, Joan. 2. aiff defnyn gwlyb yn gnawd, yn escyrn, ac yn groen; etto pwy sydd yn rhyfeddu, ac yn rhoddi'r gogoniant i Dduw, am ei weithredoedd rhyfeddol hyn? Grwgnachodd Israel tra yr oeddent yn cael manna o'r nêf; ni pheidient ag erlid Elias, ac ni choelient ei air ef, 2 Brenh. 1.9, 10. er i dân o'r nefoedd yssu ei wrthwynebwyr ef o fesur y dêg a deugain. Hefyd pe rhoddei Duw yr un gwrthiau ac a wnaeth Christ a'i Apostolion i amlhau ym mhob oes, ac ym mhob man, ni by­ddent ryfeddodau, na chynorthwyau i'n ffydd ni, eithr eu cynefindra y fagei esceulusdra ynom ni. Ni chynhyrfa llysiau physygwriaethol mo'r corph, os arferir hwynt fal llunieth beunyddi­ol. Rhyfeddach yw i'r haul dywynu nâ thywyllu, canys naturiol yw diddymiad, a gallu anfeidrol Duw sydd yn peri bod o ddim. Rhyfeddach i'r ddaiar sefyll ynghanol yr awyr na siglo; etto dy­chrynwn fwy pan so ecclips ar yr haul, a chryn­fa ar y ddaiar, o herwydd eu anamlder. Am hyn­ny gwell ar ein llês, a bûdd ein heneidiau, fod rhyfeddodau apostolaidd yn rhyfeddodau byth, nag yn bethau cyffredin. Ond rhag tybied fod y ffydd yn ddidŷst, gwnaeth Duw yn yr oesoedd diweddaf rai pethau nid ydynt gwbl anghyffelyb i wrthiau y brif eglwys. Canys megis ac yr oedd yr efengyl gynt yn gostegu lleisiau, ac yn rhwy­stro gweithrediâdau cyhoeddus y cythreuliaid; [Page 238] felly er pan adgweirwyd y ffydd yn ddiwedd­ar, nid yw'r tylwyth teg (sef y cythreuliaid cymdeithgar) cyn hyfed ac oeddent yn amser Pa­byddieth: pryd yr ymddangôsent yn finteioedd gweledig i lithio pobl drwy yspleddach â hwynt. Arwydd ei myned hi yn ddydd efangylaidd, pan ymguddiodd pryfed y tywyllwch.

PEN. 21. Ychwaneg o resymmau yn profi gwirionedd y ffydd.

14. Pe iawn arferem ni yr hyn y ddirnad ein deall ni, ac y wêl ein llygaid ni, argyoeddai hyn­ny ni o wirionedd y pynciau mwyaf pwysfawr yn yr scrythyrau, Heb. 11.6. megis fod Duw bywiol. Gwneu­thuriad dŷn y ddengis hyn. Nid y bŷd y wnaeth ddŷn, am nad all pêth difywyd wneuthur pêth byw. Nid oes reswm a deall yn y ddaiar, fel y mae yn nŷn: ac nid all dim gyfranu i un arall, onid y peth sydd ynddo ei hun. Ni phoethei'r tân mor dwsr, oni bae fod poethder ynddo. Nid dŷn chwaith ai gwnaeth ei hun. canys nid all y bychan o gorpholaeth estyn cufudd at ei fain­tioli: Nid all y clâf ei wneuthur ei hun yn iâch, na'r garw ei wneuthur ei hun yn bryd­ferth, na'r gwan ei ddeall ei wneuthur ei hun yn gall. Nid rhieni chwaith sy'n ffurfio eu plant, canys ni wyddant pa un ai mâb ai [Page 239] merch fydd ffrwyth y brû, nes ei eni; yn fyn ych cânt ferch pan ddymunent fab: er nad adwaenant hwy mo osodiad y galon, a'r yscy­fent, y giau, a 'r gwythi, er na feddyliant am danynt, etto cynyddant yn y grôth. Psal. 139.13, 14. Cynhê­sodd y mysyrdod hwn galon Dafydd i hoffi Duw, pan ddywedodd ef wrth yr Arglwydd, Toaist fi ynghrôth fy mam, clodforaf dydi, canys of nadwy a rhyfedd i'm gwnaed.

Gwneuthuriad y bŷd hefyd y ddylei dy gym­ell di i gydnabod Duw. Nid dyn y wnaeth y bŷd, rhaid ydoedd creu'r bŷd oi flaen ef, er rhoddi cynhalieth iddo ef; nis gallasei fyw heb luni­aeth ac anadl yr yspaid y buasai yn gorphen gorchwyl llai: dychweliad y Corph ir ddaiar sydd arwydd fod y ddaiar oi flaen ef, ai wneuthur ef o honi, canys dychwel pob peth ir man allan o ba un y daeth, fal y mae'r tarth gwlyb yn cyfodi o'r ddaiar ir cwmylau, ac yn dyfod i lawr eil­waith yn law. Pe gallai dyn wneuthur bŷd, gw­nai fwy nag un o ran ei awydd, ai gybudd dod. Hefyd ceidw'r bŷd ei drefn osodedig gan Dduw, er gwaetha dyn. Cyfyd yr haul yn ei brŷd yn gynt nag y mynnai'r diog, machluda yn gynt nag y mynnai'r trafferthus. Ceidw'r môr ei lê ai lanw heb ruso dim er un Pharaoh na'i gerby­dau heirn, amser a llanw nid eris am un dyn; am hynny y mae iddynt feistr arall y sydd uwchlaw pawb.

Ac nid yw anhygoel i Dduw greu'r bŷd o ddim; y mae Cymaint, rhagor rhwng byw a difyw, ac sydd rhwng defnydd a dim. Di weli Dduw beunydd yn anfon ir bŷd greaduriaid byw oddiwrth hâd difyw, ac yn rhoddi golwg i [Page 240] ddefnydd dall. Y mae'r pethau mwyaf yn dy­fod oddiwrth bethau bychain, nesaf i ddim; mae'r dderwen fawr yn tyfu oddiwrth fesen fe­chan, nid ydoedd y fesen onid cron, a meddal, y mae'r dderwen yn ganghenog, acyn galed: dyna beth sydd, oddiwrth beth nid oedd.

Hyspyssa'r Creadigaeth ini hefyd fel Moses, Mae un Duw sydd. Daut. 6.4 Canys cydweithia'r crea­du riaid oll er eu bod yn llawer, ac o amryw ddull, nesol a daiarol, at yr un diben. Y mae'r haul yn cynhesu, a'r Cymylau yn dyfrhâu 'r ddaiar i beri iddi dyfu, y mae hitheu a'r môr yn mâgubwystfilod, a'r cwbl i gynal dyn. Bod lla­wer o weision yn gwneuthur amryw swyddau, ac yn y diwedd yn tueddu at yr un peth, sydd arwydd mae un meistr sydd iddynt; wrth adei­lâdu, pan fyddo'r naill yn llâdd llif, a'r llall yn nâddu, arall yn tyllu morteisiau, ac erbyn y dèl y darnau ynghŷd, os byddant gymwys iw gilydd, ac yn gwneuthur adail dêg, cydnabyd­dwn i un pen-saer Cysarwydd fwrw a marcio'r gwaith. Undeb yw'r peth godidoccaf mewn teulu, a theyrnas, anhwylus yw mwy nag un meistr mewn teulu, neu fwy nag un brenin mewn teyrnas, o herwydd rhwystrent eu gilydd drwy groes-amcanion. Pa unaf, hyfrydaf a chryfaf

Nid yw'r Drindod fendigedig hefyd heb ei hargraph ar ddyn, gan fod ei enaid ef yn deall, ac yn ewyllysio; y mae'r Tâd nefol yn deall ei berffeithrwydd, ei ystyrieth ef ai ddoethineb ef yw ei Fâb; y mae dyn yn gwneuthur peth yn ol ei ddeall ai fwriad oi fewn, a thrwy'r mâb y gwnaeth Duw bob peth. Joan. 1, 1 Wrth ddeall ei ber­ffeithrwydd [Page 241] y mae hyfrydwch i Dduw, sef yr Yspryd glan, yn ymfodloni ynddo ei hun, a chyflawniad ei ewyllis; y mae ewyllis yn nyn hefyd yn cyd ganlyn ei ddeall ef, ac yn cynhyrfu ei allu ef, fal y dywedwn, yr ewyllis y wna'r gorchwyl. Am hynny nid all un dyn ystyriol na chydsynio ag ymadrodd yr Apostol am Dduw, Rhuf 11.36. O honaw ef, a thrwyddo ef, ac iddo ef y mae pob peth; sef o'r hanfod, y Tâd nefol, a thrwy ei ddoethineb ef, sef ei Fàb; ac iw ewyllys hyfryd ef, sef ei Yspryd ef, y mae pob peth.

Dywed Paul fod Duw yn ddoeth, 1 Tim. 1.17. a phawb ac a ystyriant ei weithredoedd ef y ddywedant yr un peth. Rhyfeddol mor gywraint yw gwneu­thuriad dyn ac anifail, a maint o bibellau, a gwythi a chymálau sydd ynddynt, heb un di­swydd nag afreidiol, ond pob un yn cynorth­wyo'r naill y llall. y mae'r haul yn cadw ei dymhòrau yn y modd buddiolaf ir bŷd; pettau 'r lamp nef ol hwn yn sefyll ynghanol y ffurfa­fen, neu yn troi yn oestadol uwchben, ac a'r draws canol y ddaiar yn lin y Cyhydedd, byddai 'r naill ran o'r ddaiar yn anffrwythlon gan boethder, ar llall yn anghyfaneddol gan dywyllwch, ac oerder, am fod Crwmmach y ddaiar yn bwrw Cyscod, fal na thywyno'r haul arni i gŷd ar un waith: am hynny ymsymmud yr haul i amgylchynu'r gogledd, nes addfèdu ffrwythau'r tir y tú yma ir bŷd, ac yna gan adel i ni ddigônedd o lunieth nes y delo eilwaith, cilia oddiwrthym ni a gwnaiff yr un cymwynas o amgylch y deheu. Yn y Cyfamser nid yw'r gaiaf anfuddiol ini, gan oeri heintiau, a gosté­gu pryfed, a gwybed; a chaledu dyn ac anifail, [Page 242] gwneuthur yn iach, ac yn gryfach. Gwelir y glaw a'r eira gaiafol yn gwrteithio'r ddaiar i fwrw ei chnwd yr hàf. A bydd y lleuad yn nesaf attom ni, pa bellaf y bo'r haul oddiw­rthym ni, sal na byddom heb oleuni pan fo'r nôs hwyaf. A chan fod cyfnewidiadau cyflym yn beryglus i ddyn ac anifail, nid yw trumder gaiaf yn neidio ar ben poethder hâf, eithr o fesur ychydig y cymer y naill lè r llall. Beth fydd niweidiach i'th iechyd ti nag oeri yn ddisymwth ar ol chwysu? am hynny o fesur mynudyn neu ddau beunydd y byrhaiff ac yr ymestyn y dydd, y chwnnega oerni neu wrès. Ni lamma r haul o'r naill gylch ir llall mewn un dydd, eithr o fesur ychydig y llithra ef, fal y gallo'r naill ran o'r byd ei dderbyn ef, a'r llall ei hepcor ef yn oreu.

Eglur yw nad oes ddeall yn y goleuâdau hyn iw Cyfarwyddo eu hunain, Canys lle mae deall y mae bywyd hefyd, y gynhelir drwy ymborth mewn Creaduriad gweledig, ac er diwedd y dderfydd drwy farwolaeth, y peth ni ddigwydd ir rhain. Ni welwn chwaith un creàdur byw, nad yw'n gwibio i mewn ac allan, weithiau yn symud, weithiau yn sefyll, ond ceidw y rhain yr un mesurau yn oestadol, gan gerdded yn ddibaid. Petteu ganddynt ddeall, byddeu ganddynt ew yllis hefyd, ar tueddei nhw i orphwystra a rhydd­did, yn hytrach na llafur di-dorr, er gwasnae­thu Creaduriaid llai na nhw eu hunain. Dia­meu ynteu mae Duw sydd yn pennodi, ac yn rheoli eu rhodau, ac onidê ni cherddent mwy nag olwynion Clocc, neu felin, heb ryw un [Page 243] Celfyddgar iw ffurfio, ac iw trin i hynny.

Nid digon yw ir ddaiar gynhesrwydd heb wlybanieth. Pe gollyngaseu Duw y mòr am ben y tîr nis gallasai neb fyw; am hynny or­deiniodd bibellau i ddwyn dwfr o'r môr i ddiddanu'r tir: yr hwn wrth bistyllu drwy'r ddaiar, megis drwy hîdl, a edi ei helltni yn ol, fal y bo croiwach, a chymwysach i ddiodi creaduriaid byw. felly y deilliaw afonydd o galon y ddaiar, fal gwythi o'r afu, y gerddant drwy gorph pob gwlâd. Ac am nad yw lesol ir afonydd chwaith fod cyn lletted â'r ddaiar, gor­chymyn Duw i darth escyn ir Cymylau, lle y tywycha gan oerni, ac y troiff yn ddwfr i ddiodi'r ddaiar â chafodydd hyfryd, pan fyddo mwyaf ei syched hi, a llettaf ei safn hi. Psa. 104.24. Mor luosog yw dy weithredoedd di o Arglwydd, gwna­thost hwynt oll mewn doethineb!

Dywed Pcdr fod yr Arglwydd yn gwybod pob peth. a phwy ni chydsynia â'i ymadrodd ef, Joan. 21.17. a'r a ystyria amled yw'r creaduriaid y mae'r Creawdwr yn eu trefnu, a'u rheoli? Nid allai cymmaint o bethau difywyd, disynwyr gyd­weithio mor gysson ac mor union i leshàd dyn, oni bae fod Cyfarwyddwr doeth iddynt, mwy nag y trawei saeth ddall y nôd. oni baeu i un â llygaid yn ei ben ei gollwn hi atto ef. yr hwn a fedrodd osod pob peth mor gelfyddgar oth fewn di, dy mennydd i ddeall ac i gofio, y galon yn ffynnon bywyd, yr iau a'r yscyfent iw swyddau, nid all na wypo hefyd pa rai fwri­adau sydd yn dy galon di, pa ddichellion sydd yn dy ben di. Ps. 94.9.10. Oni chlyw yr hwn a blannodd y glust? oni wèl yr hwn a luniodd y llygad? oni [Page 244] ŵyr yr hwn sydd yn dyscu gwybodaeth i ddyn? Canlyn hefyd fod gallu Duw gyda ei wybodaeth ef ymhob man, Act. 17.27. ac nad yw efe neppell oddiwrth bob un o honom, gaen ei fod ef yn rhoddi bod a bywyd i bôb péth. Ni throei'r felin petteu'r dwrf oddiwrthi, nag olwynion natur oni bae fod eu Cynhyrfwr hwynt yn bresenol; er nad y [...] [...] ly­gaid yn gweled ei sylwedd ef, mwy nâ'r [...]wynt, neu'th enaid dy hun, etto gweli ei we [...]ediâ­dau ef, a nhwythau. Rhodia ditheu y [...] ofalus ger bron dy Dduw, a galw arno ef, am ei fod ef yn agos i'th gynorthwyo.

Amlwg hefyd yw rhaglunieth a gofal Duw yn y drefn osodedig. Adfeiliei adeilad y bŷd, oni bae iw gwneuthurwr edrych atti; a bod­dei'r môr y tîr, er dim gweledig sydd iw gadw i mewn yn llawer man. trigau llydnod newydd swrw eisieu medru sugno, oni bae ei fod ef yn eu dyscu: gwelir hwynt yn ceisio pursau eu mammau, cyn iddynt er ioed weled y fath beth, nag i ddyn roddi llaw arnynt iw hyffordi. y mae llysiau yn hâdu ychydig cyn eu diflanu, a dyfod amser oerni, megis pettent yn rhag­weled eu marwolaeth, ac yn darparu i gynal eu rhyw.

Ac am y ddyled a ofynnir gan ddyn, sef ofni Duw, a chadw ei or [...]mmynion ef, hawdd i ddyn gydnabod fod hywny yn weddus. preg. 12.13. Nid yw rheswm yn gweled yn anghymwys ir tâd a ymgleddo blant, gael ufudd-dod oddiwrthynt. nid yw nêb y [...] gwneuthur offeryn onid iw bwrpas; a fynni di i Dduw dy wncuthur a'th ymgleddu yn haelionus, yn unig fal y gallych wasnaethu'r pechod, a'r Cythrael, a gwrthry­fela [Page 245] fela yn ei erbyn ef? Y fynni di iddo ef dy ddal di yn ei freichiau i scriffinio ei wy­neb ef, ac â'th draed i guro ei ymyscaroedd tyner ef?

A rhag i deimlad o ddigter Duw wneuthur dŷn pechadurus yn ddibris, ac yn anhydyn i ddychwelyd i deulu ei Arglwydd, mynega y mawhrydi nefol, iddo gael iawn gan Grist iw heddychu â phôb un a ddychwelo; ac anrhesu­mol yw'r anghrediniaeth ni chydnabyddo y gol­lwn echwynwr trugarog ddyledwr tlawd yn rhydd, wedi i fachniad galluog dalu drosto ef. Heb. 7.22.

Os amheui'r adgyfodiad, edrych ar yr hadŷd sy'n torri ar eu traws, ac megis yn braen [...] yn y prîdd, etto o'r gronynnau noethion priddlyd hynny, y cysyd tywysennau tal, ac ynddynt ddêg ar hugain. Er ir planhigion a'r llyss [...]au go­lli eu tegwch y gaiaf, a myned fel cy [...]ph meir­won, etto blodeuant eilwaith pan ddel yr hâf. Troiff Duw gyscod angeu (sef y nôs) yn foreu­ddydd. Nid anhaws iddo ef y ffurfiodd iti gorph o ddefnyn ynghroth dy fam, wneuthur felly o briddyn ynyroth y dd [...]ar. Pan luniodd ef Adda o'r pridd, Gen. 5.5. bu fyw naw cant a dêg ar hu­gain o flynyddoedd, er iddo wanhychu llawer ar ei gorph drwy bechu. Ynt [...]u nid anhebygol y peri'r Cyrph gogoneddus byt [...], am y byddant yn ddibechod; hoi [...] fydd er gwisc briodas yn dragywydd, pryd na bydd [...] brynti iw bry­chu nac un gwyfyn anwiredd iw nyssu.

Y mae ynoti arwyddion o [...]nfarwolder a by­wiogrwydd yr enaid tra bo [...] Corph yn farw. canys mewn cwsc (yr hwn y w llûn marwo­laeth) pan fo'r [...] symmud, y mae'r e­naid [Page 246] yn ymgynhyrfu, yn ymresymmu, yn deall pethau, ac yn derbyn rhybuddion, a chyn­ghorion. Nid yw nerth yr enaid yn pallu gy­da'r Corph. pan gollo dyn aelod drwy friw, nid llai deall, a serch, a dymuniad, a chydwybod yr enaid. yn amser henaint pan fo nerth y Corph leiaf, y mae callineb, a sobrwydd, a rhinweddau'r enaid gryfaf. Canlyn ynteu, y bydd gwobr parhaus ir dâ ar drwg, am eu bod yn anfarwol. Nid yw'r Duw, y gwelir cymaint oi ddaioni ai wybodaeth, debyg i adel yr ufudd grasol yn gustuddiedig byth. nid adwaenom un tâd naturiol, na wnaiff fwy er ei blant ufudd, nag er y rhai gwrthryfelgar afrad­lon. Gweliff dynion yn gymwys gospî llofru­ddion ac yspeilwyr, ac oni wnaiff rheolwr y bŷd g [...]fiawnder ar ddrwg-weithredwyr? er bod y p [...]losophyddion gynt heb fawr gyfar­wyddyd [...]'r Scrythyrau, etto wrth ddarllen Llyfr y creadigaeth canfuasant lawer o'r pethau hyn; ond yn o-dywyll gan wendid eu llygaid, fal y dall cyn ei gwbl iachâu, y welodd ddynion fal prenniau. Marc. 8.24. Am hynny dywedent fod y gwi­rionedd megis weali suddo mewn llya, a'u bod yn gweled peth oi le wyrch ef. Da [...]c 3.18. Ond cynnifer ac a irant eu llygaid ag eli Crist y welant ddigon o reswm wrth y [...]yried pethau o'u hamgylch, iw siccerhàu o w [...]rionedd-yr scrythyrau, yng­hylch y pethau y fu, y sydd, ac a fydd.

15 Moddion scrifenwyr a dilynwyr gair Duw ymhob oes y ddengis e [...] bod o Dduw; canys ni thwylli [...] hwynt iw ddigio ef, na thrwy dêg na thrwy [...]agar. Ni ddenai melyswedd golud, na gogoniant y bŷd monynt i ddorri gor­chymmynion [Page 247] Duw. Er i Satan addo yn dèg, y rhoddai ef fawredd i'r Sawl a Syrt [...]ient i lawr iw addoli ef, etto Cafodd ei ymlid ym­maith gan Grist, a'i ddilynwyr. Math. 4.9, 10. Act 8.9.18, 19, 20 Methodd gan Simon o Samaria, er cyfarwydded Swynwr oedd ef, hudo yr Apostolion drwy ddobr: eithr Petr a ddywedodd wrtho, bydded dy arian gyd â thi i ddestryw. Ni thycciau bwgythi­on y bŷd i beri iddynt betruso yn dilyn eu iachawdwr. Nid yw rai gau dystion onid am wobr bydol; yr oedd y ffyddloniaid yn colli a feddent am eu tystiolaeth. Anhawdd cael gan ddrwg weithredwyr gyfaddef y gwir arnynt eu hunain, ond pan holid y Cristno­gion am eu ffydd, cyffessent ou gwirfodd: ie Cospid hwynt eisieu tewi: a than eu custudd byddent lawen a hyfryd. Ofn a thristwch sydd yn anferthu, a chywilydd sydd yn digaloni rhai drwg dan eu penyd, oddi­eithr ymbell un fyddo â chydwybod wedi ser­rio. Bendithieu'r merthyron enw eu Har­glwydd, Act. 5.41. am eu cyfrif yn deilwng i ddioddef er ei fwyn ef, gan farnu erlidigaeth yn orucha­fieth A hynny nid o ran styfnigrwydd me­ddwl, canys yr oeddynt o gydwybodau tyner, Luc. 22.92. ac wylent yn chwerw dost am y pechodau dir­gelaf: nac o ran cefnogrwydd naturiol, ca­nys yr oeddynt lawer o gyrph gweniaid, a thyner, hen ac afiáchus. Yr oedd gwraig dduwiol y waeddei yn dosturus yn ei gwe­wyr escor, ond pan benydwyd hi am ei ffydd ni chwynodd ronyn, gan atteb iw Chyfnese­ifiaid (oedd yn gofyn ei rheswm hi am hyn­ny) fod ei gwewyr escor hi yn ffrwyth pec [...]od, [Page 248] ac o herwydd hynny yn drwm iddi hi; ond dioddef er Crist ydoedd ffrwyth oi ras ef, ac o'r ac os hwnnw yn yscafn iddi hi. Gan or­fod ir proffesswyr duwiol ddioddef Cymaint o gustudd a phoen er mwyn eu crediniaeth; diammau iddynt chwilio'r peth hyd y gw­aelod, cyn yr ymroddent i golli y feddent oi he [...]ydd; am nad yw hylithr gan bobl gyme [...]yd eu twyllo am eu hawddfyd amse­rol. Pa [...]r Duw yw'r brofedigaeth danllyd, i ddangos rhagor rhwng Sothach a mwyn da. Wrth deiladu ar sylfaen iec [...]ydwriaeth, y dydd (yn enwedig y brwd a'r tymmhestlog) a ddengis waith poh dyn, 1 Cor. 3.12, 13. pa un ài meini gwerthfawr, o athrawiaethau a grasau par­haus, ai ynteu coed pwdr a sofl crîn o gau athrawiaeth a rhysyg fyddo eu defnydd. Ob­legyd trwy dan y datcuddir ef. Philip. 1.7.14. Dioddefaint y sainct ydoedd gadarnhâd yr efengyl dan er­lidwyr cynnar a diweddar.

16. Os amheuei etto dywedaf wrthit, fel Philip wrth Nathaniel, Joan. 1.45. tyred a gwêl. Fal yr argyhoedda 'r creadigaeth a rhaglunieth dy reswm di, gwaith yr ailanedigaeth a lwyr ar­gyhoedda dy galon, ac a scrifena'r gyfraith ynddi, oni's gwrthodi hi. Oni choeli fod athrawieth y ffydd yn wîn melys ac iachus, wrth weled eraill yn ei dymuno, ac yn siriol ar ei ôl ef, prawf ef dy hun, a dywedi'r un pêth. Golch lygaid gweniaid dy feda'wl â dragrau edifeiriol, a gloiwach fyddant, a chan­fyddi ewyllis Duw yn graffach; a gweli'r haul Cyfiawnder wrth ei oleuni ei hun. O­ddiwrth darth Cnawdolieth y cyfyd niwl yn [Page 249] y meddwl. Ephes. 40.17, 18. Rhuf. 12.2. 1 Joan. 5.10. Bydd pob dŷn â deall wedi ei dywyllu, tra fyddo wedi ymddieithro oddiwrth fuchedd Dduw. Ond y meddwl newydd y gaiff brofi perffaith ewyllys Duw. A'r hwn sydd yn credu ym mâb Duw, sydd ganddo y dystiola­eth ynddo ei hun. Derbyn yspryd Duw i San­cteiddio dy enaid, ac yna tystiolaethiff iti mai'r scrythyrau yw ei Scrifen ef. Yna y gelli ddywedyd wrth yr eglwys fal y Sama­riaid wrth y wraig, Joan. 4.42. nid ydwyf weithian yn credu oblegyd dy ymadrodd di, canys mi ai clywais ef fy hun, a gwn yn ddiau. Joan. [...].17. Yr hwn a ewyllysio wneuthur ewyllis Duw y gaiff wybod am y ddysceidiaeth ai o Dduw y mae hi. De­said ufudd Crist a adnabyddant ei lais ef, Joan. 10.7. rha­gor llais dieithraid. Oni bydd dŷn yn yr un elfen â'r pêth yr edrycho ef arno, ni's gwèl ef yn iawn; pan edrycho un oddiar y lan ar bren yn y dwsr, efe ai gwêl yn gam er ei fod yn union. Felly ni ddichon yr hwn sydd mewn cyflur Cnawdol iawn ddirnad y gwirionedd grasol, 1 Cor. 2.14. oblegyd yn ysprydol y ber­nir ef. Meibion Duw sydd gynefin ai bre­senoldeb ef, ac arferol o drin ei negesau ef, y adwaenant scrifen-law eu tâd. Math. 5.8. Cais bur­deb calon, a chei weled Duw, ai ewyllys he­fyd.

Y Sawl sy rasol, ac yn dal sulw yn ddy­fal ar waith Duw tuag attynt ac ynddynt a allant ddirnad yn hyspys eu bod hwy yn gweled cyflawniad o addewidion yr Scry­thyrau ynghylch maddeuant ir edifeiriol, ac atteb i weddiau y cystuddiol. Meidr y dyn da dystiolaethu iddo Alw ar yr Arglwydd yn [Page 250] nydd trallod, a chael ei waredu, Megis yr an­nogwyd ef yn Psal. 50. Ac na adawodd yr Arglwydd mono ef pryd y bae yn ym­ddiried ynddo ef. Psal. 34.6. Eithr Y tlawd hwn (medd ef) a lefodd, a'r Arglwydd a'i clybu, ac a i gwaredodd o'i holl drallodau. Teimliff hedd­wch yn ei gydwybod ar ol ymostwng o flaen Duw mewn argyhoeddiad a gofid am ei bechodau. Oni allo ddywedyd mewn Gwirionedd, Psal. 32.5. Addefais fy mhechod wrth yr Arglwydd, a'm hanwiredd ni chuddiais, a'r Arglwydd a faddeuodd anwiredd fy mhechod. I'r cyfryw y troir griddfan yr hwyr yn gân y boreu. Canys caiff ollyngdod yn ei gydwybod, a hyder hyfryd o gymod â Duw drwy Grist; a chynnorthwy yspryd Duw i weddio yn gynnes, i fyfyrio yn ne­fol, iw hyffordi i ddeall Ewyllys ddatcuddi­edig Duw, ac iw dueddu iw chyflawni. Ac mor ffyddlon, Psal. 139.14. a chariadus, a rhyfeddol yw gweithredoedd Duw, yr enaid grasol a'i gwyr yn dda. A thystiolaetha yn nherfyn ei fywyd na phallodd yr un o wirioneddau y goru­chaf.

17. Nid oes gan neb wir resymmau iw dan­gos am anghrefydd ac annuwioldeb. Ni feidr neb brofi nad oes na Duw, na'i ewy­llys ef yn ddatcuddiedig: Nad oes ragor rhwng da a drwg, rhwng rhinwedd a cham­wedd, rhwng cydwybod dda a chydwybod ddrwg. Ni ddichon neb beri i'r bŷd goe­lio fod lledrad yn well na gonestrwydd, a thwyll yn well na gwirionedd, a godineb yn well na diweirdeb: Fod mwy diddanwch [Page 251] i'r enaid mewn helynt bechadurus nag wrth ddilyn daioni; a bod cyflwr y dyn ffiaidd yn well nag un yr hwn sy'n ofni Duw. Ac am hynny nid yw'r pechaduriaid ffieiddi­af yn y dirgel yn ymwrando â rhesymmau eu heneidiau ond â chwantau asreolus eu cyrph: a châs ganddynt gymeryd hamdden i ymddiddan â'u cydwybodau ynghylch eu ffyrdd drwg, gan fod eu dealltwriaethau eu hunain yn briwo ac yn codymmu eu rhy­fyg drygionus hwy, cynnifer gwaith bynnag ac y gadawont iddynt ymdrechu ac yma­flyd â'u gilidd. A phan dynner ymmaith yr hyfrydwch cnawdol ydoedd yn eu hudo, mewn adfyd a dolur dirnedir wrth eu oche­neidiau eu bod hwy yn teimlo sylwedd ac yn clywed pwys y gwirioneddau a esceulu­sasent hwy o'r blaen. Wrth fod ynteu gym­maint o resymmau gydâ ffydd heb yr un gy­dag anghredinaeth, hyspys i ni fod gwirio­nedd yn y naill, ac nad oes dim ond twyll a siommedigaeth yn y llall.

Gobeithio fod yr hyn y ddywedpwyd yn ddi­gonol gydâ gweithrediad yspryd Duw. Col. 2.2. er gwreiddio'r darllennydd ystyriol mewn sicc­rwydd deall i gydnabyddieth dirgelwch Duw, a'r Tad, a Christ: Am hynny dibennaf y perwyl yma, ond crybwyll am rai pethau sydd ddilynawl iddo.

1. Molianwn Dduw am fod yspysrwydd o'r ffydd ai scrifenâdau yn ein iaith ni ein hunain; hynny ydoedd oruchafieth Israel, pryd nad oedd mor amlwg, a chyn helae­thed ac yw yn awr: Canmoleu'r bebloedd [Page 252] oll ddoethineb eu deddfau hwynt. Deut. 4.6, 8. Bu llyfr Duw wedi ei glasbyssu cyn gaethed yn yr iaith Ladin yn amser ein henefiaid diweddaf, na fedrai, ac na lefasai ond rhai edrych ar­no. Yr ydoedd ir bobl gyffredin fel bwyd dan glo, a llys-fam yn cadw'r agoriad. Y prŷd yr adnewyddwyd arfer eglwyswyr lly­gredig Israel, Luc. 11.52. y rhai Y ddyge [...]t ymmaith ago­riad y gwybodaeth, nid aent i mewn eu hu­nain, a'r rhai oedd yn myned, a waharddent. Ond er pan gyfieithwyd y bibl yn Gymraeg, gelli gymmeryd y seigiau melysaf ith law, a bwytta a'th ddiwallo, a bendithio dy Dduw: Yr hwn oi drugaredd y roddes gyfarwy­ddyd i rai duwiol dyscedig yn yr oes diwe­ddaf i gyfieithu athrawieth y ffydd o'r Groeg a'r Hebraeg, i jeithoedd cyffredin te­yrnasoedd y Gorllewin. Ac ni raid ini ofni iddynt gam-gyfieithu ou gwirfodd, canys dio­ddefasant (gan mwyaf) ferthyrdod; ac o­ni ddywedent gelwydd er arbed eu bywyd eu hunain, ni wnaent hynny er damnio ein heneidiau ni. Rhuf. 10.6. Y mae gair y ffydd yn agos at­tom ni, nid rhaid ini fwrw am gyrchu Crist i lawr o'r nêf iw fynegi. Petteu raid dylem fyned cyn belled i wybod doethineb Duw, ac yr aeth Brenhines Sheba, Luc. 11.31. yr hon a ddaeth o eithafoedd y ddaiar i wrando docthineb Solo­mon. Y mae ffynon iechydwrieth yn agos, ac yn agored, Gen. 29.10. wedi i Dduw anfon rhai fel Ja­cob i dreiglo ymmaith y gareg fawr ocdd ar ei geneu. Gelli lenwi dy gostrel o wybodaeth iachus, oddeithr i galon garreg ei rwystro fal na ddelo i mewn. Dangosodd yr Argl­wydd [Page 253] it ddyn b [...]th sydd dda, Mic. 6.8. 2 Tim. 3.15. a pha beth y gais ef gennit: Yr hyn sydd abl i'th wneu­thur yn ddoeth i iechydwrieth. A pham y di­giei'r Pâb am hyn? Canys anfonwyd y gair yn Hebraeg ir Hebræaid, ac yn Roeg ir Groegiaid, fal y galleu'r bobl gyffredin ei ddarllen a'i ddeall. Ac nid yw anghymwy­sach i'r Cymru ei gael ef yn Gymraeg, ac i'r Saeson yn Saesonaeg, Act. 2.11. fel y llefarer ymm­hob iaith fawrion weithredoedd Duw.

2. Chwiliwch yr scrythyrau yn ol gorchym­myn Grist, at y gyfraith a'r dystiolaeth. Joan. 5.39. Isai. 8.2. ac pen. 34 16. 1 Tim. 4.13. 1 Tim. 2.4. Cei­siwch allan o lyfr yr Arglwydd, a darllenwch, ie glynwch wrth ddarllein Ac i'ch annog i hynny ystyria mai trw [...] wybodaeth y g [...]irio­nedd yr ewyllysia Duw i ddynion fod yn gad­wedig. Y mae chwilio as [...]ud ar lyfrau cy­fraith ddynol, a physygwri [...]h, er mwyn elw amserol; ond ceir yma fudd tragwyddol, a difyrrwch presenol hefyd. Psal. 19.8. ac 119.103. Dedddfau'r Ar­glwydd sydd yn llawenhâu y galon, ac yn fely­sach na'r mêl. Hyfrydach ydoedd gan Alphon­sus brenin Arragon ei studi na'i deyrngader. Ac fal na phetruso neb o ran ei wendid, gwybydd eu bod Yn olau ir gwirion, Psal. 19.7. 2 Tim. 3.1 2 Tim. 1.5. Jer. 3.15. 1 Pet. 2.2. i wra­gedd, a phlant. Timotheus oedd yn gwybod yr scrythur lân er yn fachgen, a dyscasai hwynt gan ei Nain Lois, ai fam Eunic. Ymborth yr enaid ydynt, A'i porthant â gwyb [...]daeth, ac a deall. Plant Duw y chwenychant laeth y gair, fal y cynyddont trwy [...]do ef, A phawb ai diflaso a newynant, ac a nychant eu he­neidiau yn dragywydd. A chyfarwyddo dy­nion y maent i ryngu bôdd Duw, gan fod [Page 254] yn llusern a llewyrch iw traed au llwybrau. Psal. 119.105. Yr hyn y gerddech di yngwysc dy ben heb­ddynt hwy, fydd cifeiliorni yn anialwch pe­chod, a'th ddwg ir sybwll peryglus.

Psal. 1 [...]5.18.Ac fel y tyccio darlleniad iti gweddia fel Dafydd ar i Dduw ddateuddio dy lygaid i weled pethau rhyfedd allan oi gyfraith ef; Tra' yr oedd Saul yn gweddio yr anfonodd Duw un iw gyfarwyddo ef, Gan ddywedyd wrth Ananias, Act. 9.11, 17, 18. cyfod a chais un â'i enw Saul o Tharsus, canys wele y mae of yn gwe­ddio. A chwedi i Ananias draethu ei gen­nadwri yn enw'r Jesu, cafodd y llestr ethole­dig olcuad a chryfhâd. Eisieu grâs a gole­uad oddiwrth yspryd Duw, ni chynhyrfa pobl er darllen yr scrythyrau; Act. 13.27. Ni adnabu pres­wylwyr Jerusalem au tywysogion leforydd y prophwydi y ddarllenid bôb Sabbath. Ac yn' amser Jeremi y rhai a drinent y gyfraith nid adwaenent Dduw. Jer. 2.8. Darllen yn ddiwyd, Os gwaeddi ar ôl gwybodaeth, os chwili am dani fel am dryssorau cuddiedig, yna y cei ddeall ofn yr Arglwydd. Dihar. 2.3, 4, 5. Cymor amser i gydfwrw 'r scrythyrau; y mae y naill fan o honynt yn egluro'r llall, fal y mae llawer o ganhwyllau yn rhoddi mwy goleuni nag un; i hynny mae iti beth cyfarwyddyd ynghwrr y da­lennau yn y Bibl, Psal. 1.2. lle mae'r serennôdau. A myfria arnynt ddydd a nôs. Ac ymofyn ag eraill ynghylch y pethau nis gelli eu dirnad, fal y gwnaeth yr Eunuch yr hwn a ddymu­nodd ar gydymmaith eistedd gyd ag ef i es­poni'r scrythur iddo ef. Dihar. 13.4. Enaid y diwyd a wneir yn frâs. Oh gochel fod yn esceulus, [Page 255] na ddisgwil ŷd, heb lafur; tra yr oedd yr Eunuch yn darllen y Prophwyd Isaias, Act. 8.28.31, 34, 35. ni ada­wodd Duw ef yn ddi-gymmortn; gan anfon Philip iw gyfarwyddo ef. Yr hwn a ddechre­uodd ar yr scrythur honno, ac a bregethodd iddo yr Jesu mewn modd ffynnadwy.

Dôd heibio rag-farn, dôs at yr scrythyrau i geisio gwybod ewyllys Duw, nid i gadar [...]hâu dy ewyllys dy hun. Bydd ostyngedig; Math. 11.25. y pe­thau a guddwyd rhag y beilchion, y ddatcuddir i rai bychain: Ir pant y rhed dwfr y bywyd. Drwy rigolau'r galon ddrylliedig, y daw goleu­ni nefol i mewn. Bydd barodol i ufuddhâu ir hyn y ganfyddech o ewyllis dy feistr. Pan oedd Saul wedi ei orchsygu gan frâw, ac ymddango­siad Crist, a chwedi ymroi, dywedodd, Act. 9.6. Ar­glwydd beth a fynni di i mi ei wneuthur? ac ni bu hir oni chafodd wybod ewyllis Crist. Ni che­lei Duw mo'i feddwl rhag Abraham, canys efe ai hadwaenei cf y gorchymmynei ef iw blant, Gen. 18.17. ac iw dylwyth gadw ffordd yr Arglwydd; oni chaiff gwirionedd Duw reoli ynoti fel brenin, ni thrig ef ynoti iw gaethiwo fel carcharwr; o herwydd ir Cenhedloedd attal y gwirionedd mewn anghyfiawnder, ac nas gogoneddasant Dduw yn ôl eu gwybodaeth, Ruf. 1.18, 21.26 ac na buont ddiolchgar iddo, rhoddes Duw hwynt i fynie iw trachwan­tau, a'u gwyniau gwarthus, a'u calon annea­llus hwy a dywyllwyd, onid aethont yn ofer yn eu rhesymmau.

3. Cywilyddiwn ac edifarhâwn am yr es­ceulustra swrth sydd yn ein plith ni ynghylch y peth hwn; gall Duw gwyno ar y Cymro fel ar Ep raim, Hos. 8.12 mi a scrifenais iddo bethau mawri­on [Page 256] fy nghyfraith, ac fel dieithr beth y Cyfrifwyd. Ystyria er bod yn fychan geniti am bethau'r scrythur, fod y Duw mawr yn eu cyfrif yn fa­wrion; rhoddes ef rinwedd, ac awdurdod fawr ynddynt, a chymer ofal mawr am danynt; Haws i nef a daiar fyned heibio nag i un tippyn o honynt ballu. Luc. 16.1.27. A chwennych yr angylion fod yn hyddysc ar yr hyn y gynhwysir ynddynt. Y mae gwobr mawr am eu Cadw, 1 Pet. 1.12. a gwae ofnadwy am eu torri. Ps. 19.11. Cymer digofaint Duw infentori o'r hyn y feddech iw felltithio iti, Oni wran­dewi ar lais yr Arglwydd, gan gadw ei orch­mynion ef. Deut. 28.15, 16, 18, 19. Deut. 32.47. Melldigedic fyddi di yn y ddinas, ac yn y maes. Melldigedic fydd ffrwyth dy dîr, dy ddyfodiad i mewn, a'th fynediad allan. Am hynny nid gair ofer yw o herwydd dy enoies di yw ef. Gwnaeu gwyr mawr gynt gyfrif o'r scrythy­rau, darllennent, ofnent hwynt, ac ufuddha­ent iddynt, fel y gwelir yn y brenhinoedd en­wog hynny, Dafydd, Salomon, Jehosophat, Hezeci [...]h, Act. 8.27. Josiah, Constantinus, a'r Eunuch ga­lluog oedd ar holl dryssor Ethiopia. Hoffeu'r Sainct hwynt yn fwy na'r mêl, Ps. 19.10. nag aur fyddei coeth, a llawer, ie yn fwy na'u bywyd natu­riol. Ac onid allwn ni y Cymru hepcor dim arian iw prynu hwy, na dim amser iw manwl chwilio hwy? Medd Solomon, pennaf peth yw doethineb, Dihar. 4.7. ac 22, 23. â'th holl gyfoeth cais ddeall, pryn y gwir ac addysc. Nid yw gorchwilion hwsmon na chrefftwr mor bwysfawr ac achosion ty­wysog, etto mynnai Duw i'r brenin gymeryd hamdden i scrifennu Coppi o'r gyfraith mewn llyfr, Deut. 17.18, 19. a darllen arno beunydd, fel y dyscei ofni yr Arglwydd. Y mae'r Saeson ac eraill sy'n [Page 257] proffessu'r grefydd Gristnogol mewn dim pur­deb, yn odieth o'r cynnefin a'r bibl, ac yn nwy lâw eu plant y mae llyfrau cyn amled a brechtânau: Etto cyfrifir ef yn beth dieithr yn ein mysc ni, heb ei adnabod, heb ymddi­ried iddo, na'i goelio, na'i berchi, na'i dder­byn, nac ufuddhâu iddo, na deall rheswm am dano. Nid yw ein cenedl ni wrth natur ddim hurtiach, na mwy anhyddysc na phobl eraill, canys parodol ydym a'r chwedlau di­grif, a rhimynnau anllad, a châstiau cyfraith; yn unic arfer, ac anwyllis sydd yn ein cadw yn anwybodus o'r da. Oh nad ystyriem yr hyn y ddywed doethineb, Dih. 1.7. mae ffyliaid yw y rhai a ddiystyrant addysc: a bod anwybodaeth yn gwneuthur pobl nid yn unic yn ffyliaid, ond yn waeth nag anifeiliaid: Isai. 1.3. Ir ŷch a edwyn ei feddianudd, a'r assyn breseb ei borchennog, ond Israel anufudd ni chydnebydd yr hwn sydd yn ei borthi: ie yn garcharion i gythreuliaid yn­ghadwynau tywyllwch, Hos [...]. 4.6. Canys collir pobl eisiau gwybodaeth. Medd yr Apostol, i'r rhai col­ledig y mae 'r efengyl yn guddiedig, y rhai y dallodd Duw y bŷd hwn eu meddyliau. 2 Cor. 4.5, 4. Da­llwyd ac yna difethwyd y Sodomiaid. Y mae anwybodaeth yn arwydd, ac yn achos o golle­digaeth, gan beri i bobl wrthod Duw, a de­wis y bŷd a'r pechod o'i flaen ef, eisieu dir­nad ei odidowgrwydd ef: Pes adwaenent ni chroeshoelient Arglwydd y gogoniant, 1 Cor. 2.8. ac ni dde­wisent un Barabbas o'i flaen ef. Ac ni theby­gent i'r Indiaid Barbariaidd yn Cymeryd peth mor fregus â gwydr am yr hyn sydd werthfawroccach nag aur.

Nid llai perigl y rhyfygus na'r anwybodus. Pa sawl miliwn sydd yn byw mewn gwrthwy­neb i orchmynion, ac yn ddiofn er clywed bwgythion y gair? Jaon. 3.3. Dywed yr scrythyrau, na ddichon dyn weled teyrnas Dduw oddieithr ei eni ef drachefn, ac na chaiff anwiriaid ffiaidd eti­feddu teyrnas nêf. Ond gallant gwyno fel hyn, Ruf. 10.16. Math. 11.17. Pwy a gredodd i'n ymadrodd ni? Neu fel yn y ddammeg, Canasom bibell i chwi, ac ni ddawnsiasoch: canasom alarnâd i chwi, ac ni chwynfanasoch; Sef ni threfnasoch eich cer­ddediad, a'ch ymarweddiad ar ôl ein gorch­mynion hyfryd, ac ni chymerasoch dristwch edifeiriol am bechod, er ein bwgythion gofi­dus.

Iddo yn awr chwi ddiofalwyr, i'r rha i y mae maethgen dynion fel rhuad llew, a senn yr scrythyrau fel brefiad oen, cyffrowch, canys y gair sydd i'ch erbyn o Dduw y mae. Ond os addawch i chwi eich hunain heddwch, er bod Crist yn llefaru toster, dywed wrthych fel yn Jeremi, Jer. 44.28. Cewch wybod gair pwy y saif, ai'r ei­ddo fi ai yr eiddo chwi. Nid yw'r scrythur fond heb dystion wrthi, oni chymerwch ofal i gyflawni y rhwymedigaeth y esyd hi arnoch, dioddefwch garchar tragwyddol am y ffor­ffed.

4. Chwi oll sydd yn ufuddhau ir scrythy­rau, ac yn hyderu ar eu haddewidion, bydd­wch ddiwyd ynghylch y pwnc yma, fel y ga­lloch roddi rheswm am y gobaith sydd ynoch. 1 Pet. 3.15. Nid oes neb na chaiff ei holi gan amheuon yn ei fywyd, a chan Dduw pan fyddo marw. A'r hwn sydd Gristion o ran arfer y wlâd yn unig [Page 259] heb wybod ychwaneg, ni all sefyll mewn pro­fiad, na bod yn gymeradwy yn y farn. Ceisi­wch ddywedyd mewn gwirionedd fel y dy­scyblion, Yr ydym yr credu ac yno gwybod; Joan. 6.69. 1 Pet. 5.12. A chyda Petr dystiolaethu, Mae gwir ràs Duw yw'r hwn yr ydych yn sefyll ynddo, sef mai gwir athrawieth grâs ach dysca chwi, a gwir waith grâs a duedda eich calonnau chwi i hyderu ar y Duw byw, ac i ddisgwil am ei ogoniant ef, i fod yn gyfranogion o honaw. Ac yna mawr fydd eich cyssur, fod cymaint o dystion cywyr i brofi eich yscrifenâdau am etifeddieth dêg.

PEN. 22. RHIN WEDD Y FFYDD Gristianogol yn gorchfygu lly­gredigaeth, ac yn Sancteiddio ei gwir dderbynwyr. Lle'r ystyrir cy­flwr pechadurus dynol ryw cyn eu galw.

CYfiawn, Pur, a Sanctaidd ydyw'r Go­ruchaf Dduw, Psal. 5.4. Psal. 24.3, 4. a'r drwg ni thrig cy­da'g ef: Ac ni saif neb yn ei lè San­ctaidd ef, ond y glàn ei ddwylo a'r pur ei galon. Am hynny y mae'r Arglwydd yn Sancteiddio ei bobl, iw gwneuthur yn gym­wys [Page 260] i fod yn gyfrannogion o etifeddiaeth y Sainct yn y goleuni. Col. 1.12 Ac er mynegi nerth ei râs ef yn gweithredu hynny drwy 'r efengyl, rheidiol i ni ystyried cyflwr halogedig pawb wrth natur, ac yna yr môdd y mae'r Argl­wydd yn galw ei etholedigion allan o honaw i'w wasnaethu ef mewn glendid bucheddol. Pan gafodd ein rhieni Cyntaf (oeddent ia­chus Unwaith) yr haint bechadurus wrth se­fyll yn anadl y Sarph Uffernol, Gen. 3. canlynodd y ffiaiddglwyf anwireddus eu hâd hwy byth. A'r nôf lygredig o fôn y pren (Sef Adda) a chwerwodd y canghennau oll, (Sef ei heppil ef) i ddwyn ffrwyth tra deincodus, hynny yw bucheddau gwrthwynebus i ewyllis Duw. Ac aeth drygioni dyn yn aml ar y ddaiar, Gen. 6.5, 6. a holl fwriad meddylfryd ei galon yn unig yn ddry­gionus bob amser. Oni edifarhâodd ar yr Argl­wydd wneuthur o honaw ef ddyn ar y ddaiar, [...]c efe a ymofidiodd yn ei galon. Yn awr mae'r llygredigaeth yn hollawl, gan fod pob math ar ddynion, a phob rhan o bob dyn, wrth na­tur ynddo. Nid oes neb Cyfiawn, nac o [...]s un, Rhuf. 3.9, 10, 11, 12. nid oes neb yn deall, nid oes neb yn ceis o Duw. Gwyrasant oll, aethant i gyd yn anfuddi­ol; nid oes un yn gwneuthur daioni, nac oes un.

Y mae pob cenedl dan bechod, Juddewon a Groegwyr, Barbariaid a Scythiaid. Yr o­edd [...]aul yr Hebraewr o'r Hebraeaid, ac [...]nwa­ededig yr wythfed dydd, Phi. 3.5. a'r eulnaddolwyr di­enwaededic ymmysc yr ephesiaid yn yr un­rhyw gyflwr cyn eu troi drwy râs. Medd ef; bu ein ymarweddiad ni oll gynt yn chwantau [Page 261] ein enawd, gan wneuthur ewyllysiau y cnawd, Ephes. 2.3. a'r meddyliau. Mae gwledydd Crêd ac ang­hrêd, y bedyddiedig a'r difedydd yn yr un gamweddus anian. Yr oedd Simon y Swyn­wr wedi ei fedyddio, mewn bustl chwerwder, Act. 8.13, 23. ac mewn rhwymedigaeth anwiredd. Mae y rhai sy ganddynt rith duwioldeb ac yn gwadu ei grym hi, yn gynddrwg eu moddion a'r Paganiaid anwybodus; Sef yn ariangar, yn feilchion, 2 Tim. 3.2, 3, 4, 5. yn gablwyr, yn anufuddion i rieni, yn annuwiol, yn angharedic, yn torri cyfammod, yn enllibaidd, yn fradwyr, yn waedwyllt, yn fasweddus. Cy­fyd chwyn yn y llafurdir a'r ardd, gystal ac yn y tir anial. Ezec 22.18, 19. Cwynodd Duw fyned tŷ Israel yn amhuredd oll. Je gan mwyaf gwaeth yw llygredigaethau yr bobloedd sy'n professu'r gwir Dduw na rhai'r eulunaddolwyr. Ma­godd Jerusalem ffieiddiach pechaduriaid na Sodome neu Samaria, ac ymlygrodd yn fwy na hwynt, ac aeth yn gyssur iddynt. Pen. 16.2.46, 47. Mae anwiri­aid Sion yn cael mwy o foddion gwybo­daeth na chenhedloedd eraill, ac wrth gamar­feru eu Cyfarwyddyd yn myned yn fwy hylaw ar y drwg, ac yn nés at natur Satan; yr hwn nid aethai yn ddiafol mor gyfrwys, oni bae ei fod ef unwaith ynghymdeithas yr angyli­on gwybodus. Ac yn yr ystyr hwn gwir yw'r hèn ddihareb, — Pa nesaf at yr eglwys, Corruptio optimi est pessima. pe­llaf oddiwrth Baradwys. Gwaeth yw Phari­seaid na Phublicanod. A pha genedl bynnag o'r anghredaddwy a amlygwyd ir oes hon tua chodiad haul neu ei fachlud, eulyn-addo­liaeth, anwybodaeth, ac anwiredd a gafwyd ynddi.

Gen. 8.21. Esai. 48.8Pob oedran sydd bechadurus, ievangc a hên, Mae brŷd calon dŷn yn ddrwg o'i ievenctid, a gelwir ef o'r groth yn droseddwr. Y mae baich o Ffolineb yn rhwym ynghalonau plant; Dih. 22.15. Yr hwn wedi ymddattod a ystraffa 'r ffordd a gerddont â direidi ac oferedd. Ymgymysc anwiredd gyd a'u defnydd yn y brû, ac mewn pechod y beichioga eu mammau arnynt. Psal 51.5 A chy­nyddant ynddo gyda e'u mâintioli. Nid an­hawdd craffu ar eu cenfigen a'u celwydd, au chwannogrwydd i bob atcasrwydd. Medrau plant Bethel watwar prophwyd Duw. 2 Bren. 2.2, 23. A phan dyfont i bybyrwch rhuthrant ir pechod yn awyddus, Jer. 8.6. fel y march ir frwydr; dan fwrw ewin aflendid, a chnoi 'r ffrwyn a'u at­talio, a myned ar draws y Sawl au ceryddo. Eu hâf yw amser eu ieuenctid, bydd blodau ar y drain, a rhosynnau hyfryd ar y mieri mell­tigedig. Y pryd hyn mae'r anwiriaid yn cael hyfrydwch yn eu drygioni, Gen. 3.6. a thèg yn eu golwg yw ffrwythau'r pren gwaharddedig. Llawen­ychant yn eu hoiwder, a rhodiant yn ffyrdd eu calonau, Preg. 11.9. ac yngolwg eu llygaid, heb ystyri­ed y geilw Duw hwynt ir farn am hyn oll. Ac erbyn yr heneiddiont bydd eu pechodau yn llawer amlach na u dyddiau, a nhwythau yn ddoethion i wneuthur drwg: Je [...]. 4.22. Ac yn feistriaid hylaw medrus ar bob crefft ddrygionus. Au hescyrn yn llawnion o bechodau eu ievenctid, Job. 20.11. a or­weddant gyda hwynt yn y pridd.

Pob grâdd ar ddynion sydd anwireddus, mawr a bychan. Psal 10.4, 5. Y cysoethog gan uchder ei ffroen ni chais Dduw. Ei ffyrdd sydd flin bob amser. Gan orthrummu y duwiol yn nyddiau [Page 263] Jago, au tynnu ger bron brawdléoedd, Jag. 2.6, 7. a chablu'r enw rhagorol a elwid arnynt. Y tlawd nid ed­wyn Dduw, a lledrattaiff oddiar ddŷn. Gw­naiff y gwan yr un drwg yn y dirgel, ac y wnaiff y crŷf yn yr amlwg, fel y mae 'r ffwl­bard yn ei allu mor rheibus â'r blaidd. O Herwydd hynny y dymunodd Agur na chai ef na thlodi na chyfoeth; am fod y llawn yn dueddol i wadu Duw, ac i ddywedyd pwy yw'r Arglwydd? A'r tlawd i ledratta, Dih. 30.8, 9. ac i gymeryd enw Duw yn ofer. Medd y prophwyd am ei bobl, yn siccr tlodion ydyw y rhai hyn, Jer. 5 3, 4, 5. ynfy­dion ydynt: Canys nid adwaenant ffordd yr Arglwydd, na barn eu Duw. mi a af rhagof at y gwŷr mawr, ac ymddiddanaf â hwynt: Ca­nys hwy a wybuant ffordd yr Arglwydd, a barn eu Duw. Eithr y rhai hyn a gyd-dorrasant yr iau, ac a drylliasant y rhwymau.

Mae'r pechaduriaeth hefyd gwedi gorch­fygu pob rhan o bôb dyn, holl gyneddfau 'r enaid, ac aclodau 'r corph: 2 Cor. 7.1. Halogrwydd [...]nawd ac yspryd yw. Yn yr enaid y deall yw tywysog y cyneddfau, fel y mae 'r haul yn y ffurfafen yn benaeth y goleuadau, etto y mae ef dan ecclip du. Mae 'r holl genhedlo­edd wedi tywyliu eu deall, Ephes. 4.18. wedi ymddieithro oddiwrth fuchedd Dduw drwy 'r anwybodaeth sydd ynddynt. Gwan yw'r ddeall mewn pe­thau budol, wrth fel y bu cyn cwymp Adda. Gen. 3.21. Gorsu ir Arglwydd Dduw wneuthur i ddy­nion pechadurus y dillad cyntaf, a dyscu i­ddynt wisco am danynt. A bu 'r bŷd uncant ar bumtheg o flynyddoedd heb fedru gwneu­thur llong ar ddwfr, nes i Dduw yn yspyfol [Page 264] ddyscu hynny i Noah. Gen. 6.14. Y mae llawer o be­thau yn aflefol i ddyn eisiau medru oddiwr­thynt, ni ŵyr mo'u hachos, ac nid edwyn mo'u natur. sethriff lawer llysieuyn dan ei draed a fyddai iachus iw gorph ef, pes gwy­ddai pa fodd iw drwsio. Meidr y creaduri­aid diresum o honynt eu hunain lawer o gam­pau na feidr dyn oddiwrthynt, nes ei ddyscu gan arall: Megis y prŷf copyn wau, a'r ani­feiliaid nofio i achub eu bywyd. Yn siccr y mae rhai ond nid y rhan fwyaf o'r byd, wrth ystudio llyfrau, a dyfeisiau 'r cenhed­laethau aethant heibio, gyda'g ymarfer a phrofiad, wedi myned yn gyfarwydd ar fat­terion daiarol, perthynol i'r Corph, megis celfyddydau, hwsmonaeth, llongwriaeth, a physygwriaeth. Ond ni enir y cyfarwydd­yd hwn gyda phawb, canys genir dyn fel ebol Assyn wyllt, Job. 11.12. yr hwn yw 'r hurtaf o'r milod; eithr cyfrenir ef ir cyfryw ac y rhoddo Duw yr athrylith neilltuol iddynt, ac a arferant ddiwydrwydd a phwyll. Ond er cyfarwy­dded fyddo dynion naturiol mewn achosion budol, maent yn anwybodus mewn pethau nefol. Joan. 3. Er bod Nicodemus yn ddyscawdwr, etto Pabanaidd oedd ei ddeall ef am y grâs sy'n cymhwyso rhai i deirnas nêf. Mae'r a­nianol y sydd cyn graffed eu golugon â'r er­yrod mewn pethau amserol, cyn ddalled â'r turchod daiar mewn pethau tragwyddol. Mae dynion yn llygredig eu meddwl heb y gwirionedd ganddynt. 1 Tim. 6.5. Tit. 1.15. Halogedig yw'r diffydd hyd yn oed eu meddwl, au cydwybod; Yr hon ni wnaiff mo'i swydd, eithr cyscu yn lle ceryddu'r pe­chadur [Page 265] rhyfygus. Dyna 'r cyneddfau godi­doccaf yn yr enaid, ac oedd â mwyaf o dde­lw Duw arnynt; gan fod eu Swyddan i ddirnad ac i farnu, ac i reoli pob pêth. Mae llygaid ein corph ni o ddefnydd godidoccach na'r aelodau eraill, mor loiw a meini gwerth­fawr neu Sêr y ffarfafen. Beth ynteu ydoedd rhagoriaeth golugon yr enaid? Etto yn awr mae 'r fagddu wedi dyfod trostynt, a nhwy­thau wedi tywyllu yn drist: Er eu bod yn bwrw peth llewyrch wrth eu cynhyrfu, fel y discleiria darn o arian ond ei rwbio, er dar­fod i ddelw 'r brenin wisco ymaith oddiarno. Cynddrwg yw'r Coffadwriaeth a'r gydwybod. Angosia dyn yr Arglwydd ei wneuthurwr. Esai. 51.13. Psal. 10.4. Jag. 1.24, 25. Mic. 3.2. Nid yw Duw yn ei holl feddyliau ef. A gw­randawr anghofus yw ynghyfraith y Goruchaf. A'r ewyllis yn waeth na'r deall, gan gasau y da, a hoffi y drwg. Cofleidia 'r serch dra­chwantus y drygau hynny y bo 'r meddwl a'r gydwybod yn ei warafun i ddynion. Rhus. 1.32. Mae rhai yn gwybod Cyfiawnder Duw, (fod y rhai sy yn gwneuthur y cyfryw bethau yn haeddu marwolaeth) ac ydynt nid unig yn gwneuthur y pethau hynny, eithr hefyd yn cydymfodloni a'r rhai sy yn eu gwneuthnr hwynt. Dylai'r deall reoli 'r ewyllis; ond yn awr collodd ei awdurdod, a gwnaiff y deisyfiadau llygre­dig a fynnont er gwaetha iddo ef. Yn yr an [...]refn hwn mae 'r gweision gwrthyfelgar hyn ar feirch, a'r tywysog ar draed, ie ar lawr. Wrth ei gwymp aeth dyn â'i ben tano, a'i fol yn uchaf, (ys drwg yr ystum) trêch yw ei chwant na'i reswm. A thra fo'r fenn yn [Page 266] tynnu'r wêdd dros dorlennydd, tyrr y ddau eu gyddfau.

Mae pechod yn teyrnasu yn y corph mar­wol, ac yn mynnu ufudd-dod iw gyfraith o­ddiwrth yr holl aelodau, y rhai y mae'r pe­chadur yn eu rboddi i fod yn arfau angyfiawn­der, Rhuf. 6.12, 19. ac yn weision aslendid, ac anwiredd. Cy­niwer drygioni i mewn ac allan drwy 'r lly­gaid. 2 Pet. 2.14. Plant y felldith sydd a'u llygaid yn llawn godineb, yn llithio 'r anwadal. Dercha­fodd yr Aiphties ddigwilidd ei golwg ar Jo­seph, Gen. 39.7. Rhuf. 3.18. 1 Cor 15.33. a dywedodd, gorwedd gyda mi. Nid oes ofn Duw o flaen y llygaid. Drwy 'r clustiau y daw i mewn ymddiddanion drwg a lygrant foesau da. Wrth edrych ar y ffrwyth gwa­harddedig, a gwrando ar hudoliaeth y sarph, y daeth anwiredd gyntaf i galon dŷn: Gen. 3.4, 6. Ac ni pheidiodd mwy â thramwyo drwy 'r Synhw­yrau hynny. Y tafod sydd aelod bychan, ac yn gwneuthur drwg mawr, tân ydyw, bŷd o anghyfiawnder. Jag. 3.5, 6. Rhuf. 3.15. Bêdd agored ydyw'r gêg, ac arogl erchyll gyda'r lleferydd yn dyfod o­ddiwrth gorph marwolaeth, Sef y burgyn yn y galon: Megis goganair, a chelwydd oddi­wrth anlladrwydd, melldith a chabledd oddi­wrth wŷn. Y bol yw tryssordŷ anwiredd, a phob cell o honaw yn llawn Camwedd. Yn ei stafelloedd uchaf, sef y galon a'r cylla, y preswylia 'r chwantau hyfaf, ac yn yr isaf, sef y grôth, y rhai anifeilaidd gwaelaf. Y galon sy ddrwg diobaith, Jer. 17.9. 2 Bren. 2.19, 21. Math. 15.19, 20. a mwy ei thwyll na dim; ac fel ffynhonnell Jerico yn bwrw allan ddyfroedd drwg. O'r hon y mae lladdiâdau, a chablau yn dyfod allan, a'r pethau sy'n halogi [Page 267] dŷn. A'r cylla fel ogof Cacus, sy â llawer o yspail ynddo. Llynclyn yw, lle boddiff llawer o greaduriaid Duw. Ynddo y mae merched y gele (sef glothineb, Dihar. 30.15. a meddvvdod) yn llefain moes, moes. Gwneir y grôth yn su­glen vffern, lle'r aiff pob anifail anllad yn ei un llam, yno y glŷn, ac y trig yn esmwyth, Dihar. 7 8. nes descyn i stafelloedd angau. Mae y rhannau ditgel yn cenhedlu llawer mwy o bechodau, nag o bechaduriaid, Ephes. 5.12. Rhuf. 3.15. er lluosocced ydyw 'r bŷd; a'u brunti yn gywilidd ei fynegi. Rhe­dir ir drwg yn nerth y traed, y rhai sy fuan i dywallt gwaed, ac i wasnaethu balchder. Pan falchiodd merched Sion rhodiasant â gwddf e­stynnedic ac â llygaid gwammal, Esai. 3.16. gan rodio a rhygyngu wrth gerdded, a thrystio a'u traed. Gweision diwyd a milwyr dewr i lygrediga­eth ydyw 'r dwylo. Y rhai a ddychymygant anwiredd ar eu gwelâu, Mic. 2.1. ac pen. 7.2, 3. pan oleuo y boreu gw­nant ef, am ei fod ar eu dwylo. Pob un sydd yn hela ei frawd â rhwyd; gofynnant am wobr i wneuthur drygioni â'r ddwy ddwylo yn egni­ol. Am hynny y gweddiodd Dafydd. Psal. 36.11. Na ddeued troed balchder im herbyn; na syfled llaw'r annuwiol fi.

Mae gweithrediad y llygredigaeth hwn yn erbyn pawb, sef Duw, a dynion, a dyn ei hun.

Ymadawiad oddiwrth y Duw bendigedig, a throseddiad oi ewyllis fanctaidd ef ydyw natur felldigedig pechod. Rhus. 8.7 Syniad y cnawd sydd elyniaeth yn erbyn Duw, nid yw ddarost­yngedic iw ddeddf ef. Er i Dduw wneuthur o un gwaed bob cenedl o ddynion, i breswylio [Page 268] ar holl wyneb y ddaiar, Act. 17.26, 27, 28 fel y ceisient yr Argl­wydd, os gallent ymbalfalu am dano ef, a'i gael, er nad yw ef yn ddiau neppell oddiwrth bob un o honom, oblegyd ynddo ef yr ydym ni yn byw, yn symmud, ac yn bod: Etto esceu­lysa dynion eu gwneuthurwr, ac yn lle ym­balfalu am dano ef, a chesio dyfod o hŷd iddo ef wrth deimlo ei ddaioni ef yn y cre­aduriaid sy dan eu dwylo, (megis dilyn ffrŵd oni ddeler at y ffynnon) dywedant wrth Dduw cilia oddiwrthym ni, Job. 21.14. Rhuf. 1.30. canys nid ydym yn chwen­nych gwybod dy ffyrdd. ie Cas ganddynt ef, ac anniolchgar, a thaeog ydyw eu moddion t [...]ag atto ef. Canys er cael o honynt ei haelioni ef iw cynnal ac iw porthi beunydd, a bod yn naturiol dalu diolch am roddion, a'r naill gymwynas am y llall; etto ui ddy­wedant yn eu calon, ofnwn weithian yr Argl­wydd ein Duw, Jer. 5.24. yr hwn sydd yn rhoi y glaw Cynnar, a'r diweddar yn ei amser: efe a geidw i ni ddefodol wythnosau cynhaiaf. Pan welo'r Arglwydd ei elyn yn newynu mae'n borthi ef, cynnifer gwaith ac y sychedo rhoddiff iddo ddiod. Rhuf. 12.20. Ond nid yw'r marwor tanllyd a ben­tyrrir felly am bennau dynion, yn toddi mo'u calonnau i garu eu hymgeleddwr, ond an­nuwiol fyddant. Ac maent nid yn unic heb arfer eu rheswm iw troi eu hunain at Dduw, eithr hefyd â'u rhesymmau yn ymladd yn ei erbyn ef: Gan ddangos achosion da (yn eu tŷb eu hunain) i'w cadarnhau yn eu gwrth­ryfel; ac iw barnu eu hunain yn escusodol, er na wnelo nt y peth a geisio ef. Luc. 14.18, 19, 20 ac yn ddi­ogel eu helynt er ei fwgythion ef. Dywe­dant [Page 269] pale y mae addewid ei ddyfodiad ef? 2 Pet. 3.4. 1 Cor. 1.21. Job. 21.15. Ca­nys er pan hunodd y tadau y mae pob peth yn parhâu fel yr oeddynt o ddechreuad y creaduri­aeth. Nid edwyn y bŷd trwy ei ddoethineb mo Dduw; Ond berniff ei wasanaeth ef yn rho­dres. Pa beth ydyw'r Holl-alluog fel y gwas­naethem ef? a pha fúdd fydd i ni os gweddi­wn arno? Fel hyn y mae pechaduriaid yn anghydsynio â'r hyn a amlyger iddynt o ew­yllis Duw, ac yn elynion iddo mewn meddwl, Col. 1.2. gydag mewn chwant, Hyd y maent yn ad­nabod Duw nis gogoneddant ef megis Duw, Rhuf. 1.21, 28. ac ni byddant diolchgar iddo, eithr ofer yn eu rhe­symau, ac nid yw gymeradwy ganddynt gadw Duw yn eu gwybodaeth. Dyma'r achos o'r camgymeriad sydd mewn pobl ynghylch pe­thau Duw, gan dybied y pechod ffieiddiaf yn rhinwedd o'r buraf. tybiodd yr Judde­won gwrthnyssig eu bod yn gwneuthur gwa­sanaeth cymeradwy ir Arglwydd wrth wrthod Christ, a llâdd ei weision ef. Camsyniant feddwl Duw yn ei farnedigaethau. Joan. 16.2. Pan gos­pwyd Juda am eulunaddoli, ac Arogldarthu i frenhines y nefoedd, Jer. 44.18, 21. dywedafant hwy ir afl­wydd ddigwydd iddynt am adel eu heulunod heibio. A'r un fath gam-ystyriaeth a roddir ar scrythyrau, a thrugareddau Duw, a hynny a faga ryfyg pechadurus, ac heresiau peryg­lus. Yn lladd, yn godinebu, a thyngu, deu­ant ger ei from ef, a dywedant, Jer. 7.9.10. 2 Pet. 3.16. rhyddhawyd ni i wneuthur y ffieidd-dra hyn oll, gan ŵyr­droi 'r scrythyrau iw dinistr eu hunain.

Mae 'r ewyllis mor elyniaethol i Dduw, ac yw'r meddwl, gan garu 'r creadur yn fwy [Page 270] na'r creawdwr, Rhuf. 1.25. yr hwn sy fendigedig yn dra­gywyddol. Nid digon gan y galon butteina­idd adel a gwrthod ei Harglwydd, ei phriod cyntaf, a'i gwneuthurwr, eithr hefyd wedi troi ei chefn atto ef, cymer y gweision yn ei lè ef iw monwes o flaen ei lygaid ef. Gade­wiff i'w Harglwydd sefyll y tû allan wrth y drws, Da [...]c. 3.20. Can. Sol. 5.2. Luc. 19.40. a churo, oni lenwer ei ben â gwlith, a'i wallt â defnynnau'r nos. Er maint o ddagrau a wylodd ef, ac o ddefnynnau gwaed a go­llodd ef iw hynnill hi atto ei hun, etto hi ddywed yn ystyfnig, Cerais ddieithraid, ac ar eu hòl hwynt yr âfi. Jer. 2.25. Ni chaiff Duw mo fyfyrdodau 'r deall, na deisyfiadau 'r serch, ond y bŷd a'r cnawd ai caiff hwynt yn rhw­ydd. Rhuf. 13.14. Gwnaiff y meddwl ragddarbod dros y cnawd er mwyn cyflawni ei chwantau ef, ac aiff y galon ar ôl cybydd-dod. Ezec. 33.31. A'r gwasanaeth sy ddyledus ir gwir Dduw yn unic, a dynnir oddiwrtho ef iw roddi i ryw eulun teimla­dwy. Gwnaiff yr awyddus ddelw o'i drys­sor, a'i olud; yr hwn a addoliff, ac a ber­chiff ef, gan offrymmu iddo ei ofal, a'i ddi­wydrwydd, a'i ddymuniad; a cheriff ef me­gis y daioni pennaf, yn yr un môdd ac y mannai 'r Duw Goruchaf i bobl ei garu, sef â'r holl enaid, ac á'r holl feddwl. Gwasna­ethiff ef yn hollawl, fel, nad allo ryngu bôdd iw Greawdwr, gan na ddichon neb wasnae­thu Duw a Mammon. Math. 6.24. Hyderiff arno yn llé Duw; gan osod ei obaith mewn aur, a dy­wedyd w [...]th au [...] coeth fy ymddiried wyt. Job. 31.24, 25. Lla­wenychiff am fod ei olud yn fawr, ac oblegyd iw law gael llawer. Am hyn dywed yr Apo­stol, [Page 271] fod cybydd-dod yn eulunaddoliaeth. Col. 3.5. Phil. 3.15. I Eraill eu Duw yw eu bol, ir hwn yr aber­thant lawer o fwyd, ac y tywalltant lavver o ddiod offrvvm, ir hwn y canant fawl yn eu heglvvysydd sef y tafarndai. Y rhai sy gyfryw ni wasnaethant yr Arglwydd Jesu Grist, Rhuf. 16.18. eithr eu bol eu hunain. Ac ymhen isaf cafell Baccus Eulun y meddwdod, a'r trythyllvvch, y mae allor Fenus, eulun yr anllad. Atto y cyrchiff y cyfryvv ac sy 'n caru melyschwant yn fwy nag yn caru Duw. 2 Tim. 3.4. Aberthir iddo nid yr eiddil ar nychlyd, ond yr iachaf, a'r cry­faf a'r glanaf: A chaiff gymmaint o felysgerdd yn ei addoliad, a'r ddelw euraidd yn amser Nebuchodonosor; neu ac oedd yn y deml yn amser Dafydd. Dan. 3.5 Y masweddwyr a ddat­canant gydâ llais y nabl, dychymygant iddynt eu hunain offer cerdd, megis Dafydd. Amos 6.5. Ie lla­wer medrusach ydynt ar byngcio dyrîau an­llad yn y tvvmpathau chvvareu, nag ar ganu Psalmau â llais peraidd, ac à chalon bur i'r Arglwydd. Fel hyn y gedi dynion y bywiol Dduw, ac y gwnant ffiaidd bethau sy gàs gan­ddo: Ac y gwasnaethant dduwiau gwael, Jer 44.4. nis gall mo 'u hachub yn eu cyfyngder. Dih. 11.4. ac 23.5. 1 Cor. 6.13 1 Joan. 2.1 [...]. Ni thyccia golud yn nydd digofaint, a chyfoeth a eheda ymmaith. Y bwyd ir bol, a'r bol ir bwydydd. Ond difcthir hwn a hwythau. Aiff dull y bŷd a'r cnawd heibio, a'i chwant hefyd. Aiff y rhwd a'r pryfed beunydd yn feistraid ar y duwiau hyn; etto nid arfer dyn mo 'i reswm i gydnabod nad y rhain a haeddau ei ufudd-dod ef; mwy nar eulunaddolwyr yn amser Esai, y rhai a addolent y naill ran o'r [Page 272] pren, Esai. 44.19. y lloscasid y darn arall o hono. Ni feddyliai neb yn ei galon i ddywedyd, lloscais ran o hono yn tàn, ac a wnaf y rhan arall yn ffieiddbeth, a ymgrymaf i foncyff o bren?

Tra niweidiol i ddynion ydyw gweithre­diad y llygredigaeth hwn, gan eu gwneuthur fel bleiddiaid wrth eu gilidd, ie yn waeth nag eirth. y rhai ni rwygant eu rhyw eu hun, er iddynt ysclyfaethu creaduriaid eraill: Ond llâdd y naill ddŷn y llall. Psal. 74.20. Dih. 12.10. Llawn yw tywyll lêoedd y ddaiar o drigfannau trawster. A tho­sturi y drygionus sy greulon. Tommennydd o gelaneddau, a charneddau dinasoedd dini­striol, ac anghyfannedd-dra teyrnasoedd ydyw'r cwysiadau sy 'n dangos ôl gwaith y natur fell­tigedig ymbob oes, a gwlâd. O bale y mae rhyfeloedd ac ymlâddau onid oddiwrth chwan­tau? Jag. 4.4. Nid amheuthun clywed y bŷd yn o­chain fel Merch Sion, Jer. 4.31. gwae fi oblegid deffygi­odd fy enaid gan leiddiaid. Ie difetha pobl eu gilidd yn fradychus, fel y gwnaeth Joab ag Amasa. 2 Sam. 20.9, 10. Eb ef, a wyti yn llawen fy mrawd? a rhoddes y naill law am ei ŵddf ef i ym­garedigo ag ef, mal na ddaliai ar y cleddyf ydoedd yn y llall i ollwn gwaed ei galon ef: Gan ddallu ei lygaid ef â chussan, tra fu yn ei drywanu ef dan y bumed ais. A llawn yw'r ddaiar o odinebwyr a halogant gyrph ac eneidiau eu gilidd, ac a wnant nadroedd yn wyberod. Job. 31.9, 12. Pan dwyller y galon gan wraig i gynllwyn wrth ddrws cymmydog, prifia yn dân a yssa oni anrheithio; ac a ddadwreiddia 'r holl ffrwyth. Ac yn fynech bydd y ddau anwiredd echryslon hyn sef mvvrdvvr a godi­neb, [Page 273] vvedi eu cvvplysu ynghyd fel dvvy afr uffernol. Os ammhriodol fydd y buttain lle­ddir y plentyn, os priodol lleddir y gŵr: ac os Bathsheba a ymdroiff mewn aflendid, 2 Sam. 11 rhaid i Urias ymdreiglo yn ei vvaed. Nid diogel ystâd neb gan ladron yn torri drwodd ac yn lledratta. Aml yw yspeilvvyr a thvvyllvvyr mevvn amryvv ddull: Y cyfrvvys boneddi­gaidd a orthrumant yn dangneddefus; Esai. 10.2 gan ymchwelyd y tlodion oddiwrth farn, fel y byddo gweddwon yn yspail iddynt, ac yr anrheithiont yr ymddifaid. Marchnattavvyr a gyrhae­ddant eu gilidd yn dvvyllodrus, gan abwydo eu bachau â geiriau têg ac a llŵon. Dûa enllibvvyr (y rhai ni buont feirw gydâ Doeg yr Edomiad) envvau eu gilidd â bustl cen­figen, ac anair. Hoffant eiriau de stryw, Psal. 52.1 ac â'u tafodau tvvyllodrus torrant escyrn eu cymy­dogion. Nid heb achos y cvvynodd y proph­vvyd gan ddyvvedyd; Trwy dyngu, a dywe­dyd celwydd, a lladd celain, a lledratta, a thor­ri priodas, y maent yn torri allan, Hosh. 4.2 a gwaed a gyffwrdd â gwaed. Ac medd yr apostol fod y cenhedloedd vvedi eu llenwi â phob anghy­fiawnder, godineb, anwiredd, yn llawn cenfigen, Rhuf. 1.29 llofruddiaeth, cynnen, twyll. Yn hustyngwyr, yn athrodwyr, yn drahaus, yn dorrwyr ammod, [...] yn angharedig, yn anhrugarogion. Ie nid allai pobl mor byvv vvrth ystlys eu gilidd, oni bae fod rhagluniaeth Duvv yn attal llawer ar vveithrediad pechaduriaeth y rhai nid yvv yn eu Sancteiddio. Mae ef yn dofi'r llevvod, heb eu troi yn ddefaid. Nid yvv ef yn ne­wid eu naturiaeth hvvy, ond ei gwârhau [Page 274] yn unic. Yr hwn a osododd y tywod yn derfyn ir môr rhuadwy, Jer. 5.22. a waharddiff gynddaredd dyn. Felly pan erlidiodd Laban ddiclon ar ôl Ja­cob daith saith niwrnod, Psal. 76.10. ai oddiweddyd ef a'i dylwyth, dywedodd wrthynt; Mae ar fy llaw i wneuthur i chwi ddrwg. Gen. 31.23, 29. Ond Duw eich tâd a lefarodd wrthif neithwyr, gan ddywedyd, cadw arnat rhag yngen wrth Jacob na da na drwg. A chwedi hynny pan ddaeth Esau a phedwar Cant o wŷr i ddial colled ei an­edigaeth-fraint ar ei frawd Jacob, Pen. 33.1, 4. ydoedd yn eu hofni yn ddirfawr, yn lle tywallt gw­ed diferodd ddagrau; gan gofleidio a chuss­anu ei frawd. Y mae Duw yn arferol o an­fon rhwystrau oddiallan, neu argyoeddiadau oddifewn, i luddias i bobl gyflawni cwbl oi drwg amcanion. mae'n ffrwyno eu ewy­llis, neu yn naccâu achlyfur iddynt. Megis pan ddarfu i Saul a'i wyr amgylchynu Da­fydd a'i wŷr iw dala hwynt; daeth cennad atto ef gan ddywedyd, 1 Sam. 23.26, 27, 28. bryssia a thyred, canys y Philistiaid a ymdanasant ar hŷd y wlâd. Am hynny dychwelodd Saul o erlid ar ôl Dafydd, ac efe aeth yn erbyn y Philistiaid. Amser arall daeth yspryd prophwydoliaeth arno, ac yn lle dal Dafydd, Syrthiodd i lawr o flaen Sa­muel. 1 Sam. 19.22, 24. pen. 24.16, 27. A chwedi hynny wylodd wrth Dda­fydd, a dywedodd, cyfiawnach wyti nâ myfi. Swyddogaeth, a rheolaeth ymmhlith dynion ydyw 'r Argae gyffredin sy'n cadw i mewn annoddyn pechadurieth rhag boddi, a llwyr ddifetha 'r bŷd. Ordeiniodd Duw awdurdod i fod yn ofn i weithredoedd drwg, Rhuf. 13.3, 4. ac yn ddi­aludd llid ir Sawl a'u gwnelont. Ond pan [Page 275] dorro 'r argae hon, megis y digwydd weith­iau mewn rhyfeloedd, ni dichon dim sefyll o flaen ffrwd anwiredd. Wrth gymeryd tre­fydd gwarchaedig ni bydd arswyd ar y gorch­fygwyr ymlenwi â llofruddiaeth, godineb, ac yspail. A phryd nad oedd brenin yn Israel, Barn: 17.6. ac pen. 19.1, 25. digwilidd oedd yr eulunaddoliaeth a'r aflen­did a amlhâodd yn eu mysc. A pha amser bynnag y digio Duw, a chospi'r drwg drwy adel i bobl wneuthur gwaeth, Rhuf. 1.26, 27. a'u rhoddi i fy­nu i wyniau gwarthus, pechant yn annaturi­ol, ac yn dra pheryglus i ddynol ryw.

Anafus yw 'r llygredigaeth hwn hefyd i ddŷn ei hun. gan ei fod wrth bechu yn gw­neuthur Cam a'i enaid ei hun: Dihar. 8.36. 1 Cor. 7.9. 1 Pet 2.11. ac yn dwyn tân yn ei fonwes ai llysc mewn môdd anoddefus yma. Y mae chwantau cnawdol yn rhyfela yn erbyn yr enaid, ac yn rhoddi iddo lawer o friwiau gofidus, ac wrth eu cyflawni yn ei ddifetha ef, er gwerthfawrocced yw. A'r godinebwr Sy'n pechu yn erbyn ei gorph ei hun: Dihar. 6.32. 1 Cor. 6.18. Dihar. 5.11. ac pen. 6, 33. pen. 10, 7 A thrwy aflendid yn ei ddifwyno ai wanhy­chu ef. Er diwedd gwnaiff y pechod iddo ochain wedi iw gnawd a'i gorph gurio. Brycha ei henw ef hefyd: archoll a gwarth a gaiff [...]f, ai gywilidd ni ddeleir. enw pob drygionus a by­dra. Ystym wradwyddus y mae'r pechod yn ei vvneuthur ar ddynion, ac megis â dio­dydd y ddewines Circe, y mae'n troi 'r naill yn fôchyn drwy feddwdod, a 'r llall yn arth drwy wŷn ddiclon, a'r trydydd yn afr drwy anlladrwydd, a'r pedwerydd yn dwrch daiar drwy gybydd-dod i ymdroi yn y pridd. Ac nid anaml iddo beri i ddŷn ei lâdd ei hun i [Page 276] ddibenu ei ofid amserol, ac i bryssuro 'r penyd rragwyddol, fel y gwnaeth i Saul a Judas.

Truenus yw Cyflwr dynion o herwydd eu pechadurieth, gan eu bod yn gaeth-vveision i Satan, Eph. 2.2 a phechod. Yspryd diafol sydd yn gweithio (nid yn segura) ym mhlant yr anufudd-dod. Ni chant lonydd ganddo heb eu gyrru o'r drwg bigilidd. Y rhai anwir sydd fel y mòr yn dygyfor, Esai. 57.30 pan na allo fod yn llonydd, yr hwn y mae ei ddyfroedd yn bwrw allan dom a llaid. Gwynt profedigaeth, ai gynhyrfiad naturiol ni edi i fôr llygredigaeth gael gorphwystra, Onid bwrw allan ryw aflendid beunydd. gw­ael yvv'r gvvasanaeth pryd nad yw'r pen meistr ei hun ond carcharor mewn Cadwynau tywyllwch. 2 Pet. 2.4 Joan. 8.34 A phwy bynnag sydd yn gwneuthur pechod y mae ef yn wâs i bechod, ac yn wasa­naethwr llygredigaeth. Canys gan bwy bynnag y gorchfygwyd neb i hwnw hefyd yr aeth ef yn gaeth. 2 Pet. 2.19 Yma y gvvelvvn y meidr pechod ly­vvodraethu â llavv grêf megis cwncwervvr ped sae raid. Ond mae dynion yn eu rhoddi eu hunain yn weision iddo o'u gwirfodd, Rhuf. 6.16 2 Pet. 2.22 er nad yw ond budredd cyn frunted a chwdfa ci. A dyn, yr hvvn a vvnacthpwyd yn ben­aeth ar y creaduriaid gweledig oll, sydd yn cymeryd ei feistroli gan yr anifeiliaid o'i fewn, sef ei drachvvantau. A chvvedi gadel tŷ ei dâd nefol, Luc. 15.2 gorfydd iddo borthi moch brunti­on, a dvvyn diffyg pob peth da. Ac mae'r gvvasanaeth hvvn mor galed (yn envvedig tua'r diwedd) ac yvv vvael, gan ei fod yn ddihamdden. 2 Pet. [...].14 Plant y felldith ni fedrant bei­dio á phechod. eithr cant eu llwytho ag ef, [Page 277] au harwain gan amryw chwantau. 2 Tim. 3.6. Tynn cy­bydd-dod hvvynt y naill ffordd, a balchder ffordd arall. Aml yvv'r gofidiau, anhunedd a'r doluriau a ddigvvydd oddivvrth ymarferion drygionus. i bwy y mae gwae? Dih. 23.29, 30 i bwy y mae gwelîau? i bwy y mae ochain? ond ir neb sydd yn aros wrth y gwîn. 1 Tim. 6.10 Y rhai sydd chw­annog i ariangarwch, a'u gwanant eu hunain à llawer o ofidiau. A rhaid i gefn, ac vveithiau i escyrn yr afradlon ddioddef dros ei fol; ac ir aflan oblegyd y fenyw buteinig ddvvyn ei­siau bara. Dihar. 6.26 Y mae brunti pechadurus yn llawn o nadroedd, a'u colynnau yn eu cynffonnau. Yn niwedd direidi pechod y mae mileindra, a chwerwedd bustlaidd yn gymysc â gvva­ddod ei vvîn, a hynny a brofiff cydwybod pob enaid.

Tra enbydus hefyd yw cyflwr pechadurus. Wedi ei bwrw iw cholli yn llŷs y Barnwr Cyfiawn Hollalluog. digofaint Duw a ddat­cuddwyd o'r nêf yn erbyn pob annuwioldch, Rhus. 1.18 ac anghyfiawnder dynion, ac maent oll wrth natu­riaeth yn blant digofaint. Eph. 2 3 ie melldigedig yw pob un nid yw yn aros yn yr holl bethau a scrifennir yn llyfr y ddeddf i'w gw [...]euthur hw­ynt. Y felldith a adroddodd Duw yn erbyn Adda sydd etifeddiaeth i'w holl heppil ef, a barhânt yn yr unrhyw anufudd-dod: a 'i llidiawgrwydd sydd yn torri allan arnynt yn y bŷd yma drwy flinderau a phoenau corpho­rol; helbulon a gofidiau a amlhânt i'r rhai a fryssiant ar ôl Duw dieithr. Psal. 16.4 yn chwŷs eu hwy­nebau y bwyttánt fara. Ac os rhyw Sodomi­aid a fwyttânt fara seguryd, Gen 3.19 (fel y caiff lla­dron [Page 278] a llofruddion wedi eu bwrw ddigon o fwyd a diod tra fônt) etto ni ddiangant rhag dolur, er iddynt ochelyd llafur. Yr Argl­vvydd sy'n, taro pobl anufudd â cblefydau, â darfodigaeth, Deut. 28. [...]. [...]7 ac â chryd poeth, â diflanniad, ac â mallder, à chornwyd, ac â chràch: o'r rhai ni ellir moi iacháu, eithr dilynant hwynt nes eu difetha. A bydd dolur mor fanwl i benydio pob rhan o'r corph, ac yw pechod iw llygru. Swyddog digofaint yw a'i gleddyf noeth yn trywanu pob aelod lle mae anwiredd yn rheoli. Curiff y pen dichellgar â gwaiw, a chnoiff y bol nwyfus â gwewyr; a berwa'r galon ddrygionus â phoethder, ac yssiga'r lwynau anllad â chrynfa: a chanlyniff ar ei elyn nes ei guro ir bêdd, a gwneuthur ei deg­vvch mor ffiaidd a'i dom, Job. 20.7 a'i hoivvder yn sw­yd i bryfed. Y rhai a fyddant cyn hyfed a bwytta ei wyneb ef vvrth ei ddanedd; er uched oedd ei drem, a mileinied ei guwch yn ei fywyd. Er eu gwaeled ant yn drêch nag ef ynghweryl eu creawdr. A thaerach fy­ddant na Joab vvrth erlid ar ol Sheba mab Bichri i ddinas Abel, 2 Sam 20 canys nid ymadawant au gelyn nes torri ei ben, a bwytta ei galon hefyd, am iddo dderchafu ei law yn erbyn y brenin nê­fol. ond nid yw clefydau na phryfed cyn dosted vvrth y corph ymma, ac yw'r cyth­reuliaid vvrth yr enaid anrasol yn y byd a­rall: gan ei fod yn fyw fyth, ac yn deim­ladwy o'i friwiau. pwy ond ai profodd, all ddeall ei fraw vvrth gymeryd ei godwm ir gagendor du? a'r gofid a ddigwydd iddo yno oddiwrth losciad y tân anniffoddadwy, a bra­thiad [Page 279] y pryfed anfarwol yn y gydvvybod. ni fedrai'r Apostol Sanctaidd adrodd ychydig eiriau ynghylch diwedd y rhai Sy'n rhodio yn elynol i Grist, Phi. 3.18, 19 ond dan wylo o herwydd tosted eu destryw. ynteu ynfyd yw 'r pecha­dur ymlowio mewn gvvaith brvvnt i ynnill tryssor o ddigofaint, Rhuf. 2 pen. 6 a marwolaeth yn gyflog yn niwedd ei ddydd. ni ŵyr dilynvvyr anwi­redd pa ddydd, pa awr, y cymer angau a­fel arnynt iw dihenyddio, ac iw rhoddi i boenau didrancedic. Nid yw 'r Swyddog di­arbed hwn arfer o aros ond ychydig am y rhan fwyaf o honynt, ond eu Cippio ymma­ith cyn hanneru eu dyddiau: Ps. 55.23 a hynny pan fo amheuaf ganddynt, Luc. 16 sef odiwrth eu gwleddo­edd danteithiol ir ffwrn danllyd dragwyddol lle ni chânt ddefnyn o dwfr iw hoeri; gan drefnu iddynt gyfnewid chwith. Felly y daw dydd yr Arglwydd arnynt fel lleidr yn y nôs. 1 Thes. 5.2, 3 (yn ddiarwybod, ddirybudd) Canys pan ddy­wedant tangneddyf a diogelwch, yna y mae dinistr disymmuth yn dyfod ar eu gwartha me­gis gwewyr escor ar vn a fo beichiog: ac ni ddiangant hwy ddim. Job. 21.12, 13 Cymmerant dympan a thelyn, a threuliant eu dyddiau mewn daioni, ac mewn moment y descynnant ir bedd. testir y naill ir geuffos ddiwaelod oddiar ben ei orsedd, a'i rwysc, fel lleidr oddiar yr yscol; ar llall oi nŷth clyd. Jer. 17.11 Fol petris yn eistedd ac heb ddeor, yw yr hwn a helio gyfoeth yn an­heilwng: yn hanner ei ddyddiau y gedy hwynt, ac yn ei ddiwedd ynfyd fydd. A'r gôsp a oeder oddiwrth ymbell un, a fydd tostach pan ddêl. a braich digofaint a dynner yn ôl, ac a attali­er [Page 280] ennyd, Esai. 65.20 a dery yn drymmach gwedi, a'r pechadur yu fàb canmlwydd a felldithir.

PEN. 23. Anhawstra troedigaeth pechaduriaid o'u cy­flwr llygredig.

Glŷn pechaduriaid yn dynn yn y Cyflwr anwireddus hwn er ei fod mor druenus, ac anhawdd aruthr yw tynnu neb allan o hono. Delir yr annuwiol à rhaffau eu pechodau, gly­nant mewn twyll, Dihar. 5.22 Jer. 8 5 gwrthodant ddychwelyd. Ca­darn yw maglau Satan, a rhwymedigaeth an­wiredd. Ni all neb eu torri ond yr Hollallu­og Dduw yn unig. medd Crist ni ddichon neb ddyfod attafi, Joan. 6.44 oddiethr ir Tàd ei dynnu ef. Y mae pob dŷn yn gorwedd mor ddiymmod yn ei ddrygioni, Eph. 2.1 ac yw'r marw yn ei fèdd, neu 'r glŵth yn ei wely esmwyth; gan ei sûo ei hun â gweniaeth ei galon i gyscu'n ddio­fal fel Jonas, er bod dialedd yn effro uwch ei ben ef: ac fel gwyr Lais y mae ef yn tri­go mewn diogelwch, Barn. 18.27 er bod dinistr yn agos atto. A megis Balaam ni wél môr cleddyf daufiniog noeth, sef digter y Goruchaf, y sydd yn erbyn ei wyneb ef yn ei ffordd ddrwg. Num. 22 eithr aiff ymlaen yn hyf, ac a lowia bôb petrusder, fel y gwnaeth y Consuriwr hwnw i'w assyn ofnus: gan ymnerthu yn ei ddrygioni yn galonnog, Psal. 52.7 Datcudd. 16.9 heb edifarhàu i roi go­goniant i Dduw; na cheisio newid ei gyflwr anianol am un grasol, am fod ei bechod yn yscafn ganddo. ie mor hyfryd ganddo ym­droi yn ei frunti mewn llwyddiant, ac yw gan [Page 281] y mochyn ymdreiglo yn y dom ar dês. 2 Pet. 2.22 A rhe­diff dan neidio ar hyd y ffordd lydan (tra ca­ffo hi yn dêg, ac yn ddihelbul) er ei bod yn arwain i ddestryw ymhen y daith. Cymer ei bleser a'i rwysc gydâ ei gymdeithion yn ys­cafnder ei galon; a chweri suglen donnen u­wchben y pull diwaelod, er na bo ond llinin brau o fywyd bregus yn ei ddal ef. dawnsia ynghadwynau 'r cythrael, a chyflawna 'r ddi­hareb, mai chwerthin a wna ynfyd yn boddi. 2 Pet. 2.13 Ymddigrifa'r anwir yn eu twyll eu hunain. A'r bobl lygredig, fel Israel bechadurus gynt, Exod. 32.6. a ei­steddant i fwytta ac i yfed, ac a gyfodant i fy­nu i chwarae. Neu fel Belsazzar ai gydwle­ddwyr a'r ordderchadon, yfant wîn, Dan. 5.1, 3, 4, 26.27 a moli­annant y duwiau o aur, ac o arian, o haiarn, o goed, ac o faen (sef eu golud, a'u tai a'u tiroedd) er bod Duw wedi rhifo eu hawdd­fyd hwy, ac yn barod iw gorphen, a chwe­di eu pwyso hwynt yn y cloriannau, a'u cael hwynt yn brin. Neu megis y bu yn nyddiau Noah a Lot, ac y bydd yn nyfodiad Crist; Luc. 17.2 [...], 27, 28, 29 y maent yn bwytta, ac yn yfed, yn gwrcica, ac yn gwra, yn prynu, ac yn gwerthu, yn plannu, ac yn adeiladu, er bod diluw o ddigofaint yn barod iw boddi hwynt, a thân anniffoddad­wy yn ei waelod iw berwi hwynt oll dros byth. fel Nero maent yn canu, er bod eu di­nas yn llosci. Ac nid oes hyfrydwch yn y bŷd vvell ganddynt, na'r hwn fo mwyaf pecha­durus. cyfododd Judas oddiar ei swpper, er bod yno ymborth gyssurus, Joan. 13.30 i gwplau'r brâd a roddasai Satan yn ei fwriad ef. Hoffach y­doedd gan y dynion cyntaf y ffrwyth gwa­harddedig, [Page 282] na'r holl aeron eraill a dyfau ym Mharadwys, er daed, ac amled oeddent. A'r un naturiaeth sydd yn eu heppil hwy byth: y rhai a dybiant ddyfroedd lledrad yn felus, a bara cudd yn beraidd. Dih. 9.17 Mae'r godinebwr yn ymddigrifo mwy yn y wraig ddieithr, nag yn yr eiddo ei hun, pen. 5.3, 4, 20 a'i gwefusau sy gystal gan­ddo â'r dil mêl, er bod ei diwedd yn chwerw fel y wermod, ac yn llym fel cleddyf daufini­og, i ofidio ei galon ef ryw ddydd.

A chan fod y fath gariad rhwng y cnawd a melysdra pechod, anhawdd fyth eu gwa­hanu yn y bŷd yma. Cryfaf cwlwm yw un y serch bleserus. Pan ddynner un, ac y llithi­er ef gan ei chwant ei hun, Jag. 1.14, 15 yna chwant wedi ymddwyn a escor ar bechod, a phechod pan or­phenner a escor ar farwolaeth. Yma y gwe­lwn na ollwng chwant moi afel hyd farw. Am hynny ni yscarvvyd rhwng y gwr golu­dog ai faswedd beunyddiol nes ei fyned i boenau Uffern. Luc. 16.19, 23 Y rhai sy'n cyfrif moethau ben­nydd yn hyfrydwch, 2 Pet. 2.12, 13, 14 ni fedrant beidio â phechod, ac a ddifethir yn eu llygredigaeth. Y rhai a ymddigrifant mewn anwiredd, ac ânt i mewn at y fenyw estronaidd wenheithus, Dihar. 2.14.16, 19 ni ddychwe­lant, ac ni ymaflant yn llwybrau y bywyd. Ac os cychwyn rhyw un cnavvdol ymadel â chwrse drvvg, mvvyniant pechod ai tynn ef yn ôl. Canys chwantau'r cnavvd a thrythy­llvvch a ddena y rhai a ddiangasei unwaith oddiwrth y rhai sy'n byw ar gyfeiliorn. 2 Pet. 2.18 Ac ni ddvvg llavver o vvrandawyr ffrw­yth i berffeithrwydd, Luc. 8.14 am fod melyswedd buch­edd yn eu gorchfygu, ac wrth eu cofleidio [Page 283] yn eu tagu hwy. llith pechod yw difyrwch. [...]. Jer. 11.15 Job. 12.6 Tros amser llawenycha'r anwir pan wnel­ent ddrwg, ac ymglywant yn esmwyth mevvn buchedd annuvviol, ac yn ddiogel er eu bod yn cyffroi Duw. a chwedi my­ned yn [...] ddiofid ymrôant i wneu­t [...]ur pob aflendid yn unchwant. Eph 4 19 A pha yscafnaf, peryclaf yw cyflwr pechadu­riaid, ac anhawsaf eu dwyn at iechydwriaeth. Pan fo un yn glâf o grŷd poeth, ac yn ym­leferydd, yn ymrwyfo, yn codi ac yn canu heb deimlo ei ddolur, dir yvv fod ei fywyd ar antur mavvr.

Yr achosion o ddiofalwch pobl yn eu he­lynt anianol anwireddus sydd amryvv. yn gyntaf eu hanvvybodaeth ai diosala. ni vvy­ddant mor bûr yw natur Duw, Esai. 1.14 ac môr gàs gan ei enaid ef anwiredd, ac mor flîn gan­ddo ei oddef: eithr o herwydd eu bod hwy yn cael oed, ac ymvvared ganddo ef (y gan­hiedir iddynt er mwyn eu denu hvvy at râs, a chael o honynt annogaeth ac amser i edifar­hâu) tybiant ei fod ef yn fodlon iddynt, am ei fod ef yn ddioddefgar vvrthynt. Medd Duvv vvrth yr annuvviol, Psal 50.18, 19, [...] pan welaist leidr cyt­tunaist ag ef, a'th gyfran oedd gyda'r godine­bwyr, gollyngaist dy safn i ddrygioni; hyn a wnaethost a mi a dewais. tybiaist ditheu fy mod i yn gwbl fel ti dy hun. Ac o herwydd na wn­eir barn yn erbyn gweithred ddrwg yn fuan, am hynny calon plant dynion sydd yn llawn yn­ddynt i wneuthur drwg. Preg. 8.11 a diystyrant olud dai­oni Duw, a'i ddaioddefgarwch, a'i ymaros, Rhuf. 2.4 heb wybod fod ei ddaioni [...]f yn eu tywys i edifeir­wch. [Page 284] Ynfydion ydynt heb ganfod y gofid hir a ddwg y pechod ar ol hyfrydwch byrr. fel dynion oi côf ergydiant ou hamgylch bentw­ynion tanllyd o bechodau trachwantus mewn direidi heb ragweled y perigl a galyn. dall ydynt heb weled ymhell, na gallu edrych hyd ddi­wedd yr hyn a ddeleir.

Yn ail, anghrediniaeth a wna'r anrasol yn rhyfygus. Ni choeliant mor gwaethaf am da­nynt eu hunain, nac am neb a garant. Ty­biodd rhai o ŵyr Sodom mai cellwair yr oedd Lot, Gen. 19.14 pan adroddodd iddynt mor bechadurus, ac mor beryglus oedd cyflwr eu dinas; ac y cynghorodd hwynt i fyned allan o honi. Am hynny ni syflasant oddiyno nes eu defetha â thân. Nid yw cynghorion, na rhybuddion yn cynhyrfu meddyliau pobl, tra fônt heb eu cyd-tymheru â ffydd yn y rhai a'u clywant. Heb. 4.2 Er i Dduw anfon prophwydi i argyoeddi yr Juddewon gwrthnyssig ou drygioni, ac o'r de­stryw i ddyfod onid edifarhâent, etto ni ddy­wygiau 'r anwireddus mo'u ffyrdd, am na choelient y deuei 'r gelyn i mewn i byrth Jerusa­lem. Galar. Jer. 4.12 Ac er nad oes ganddynt wir ffydd i fw­gythion gair Duw; mae ganddynt goel grêf i addewidion eu calonnau twyllodrus eu hu­nain; gan ymfendithio a dywedyd, heddwch fydd ini, Deut. 29.19. er i ni rodio ynghyndynrwydd ein calonnau, i chwanegu meddwdod at syched. a chwedi bwytta cegid pechod, tybiant y gallant ddrin­go ir nêf. Addawodd y goludog iddo ei hun esmythdra ar ei yscafnau llawnion dros lawer o flynyddoedd, Luc. 12.18, 20. ar y noson y ducpwyd ei enaid oddiarno.

Yn drydydd diystyriaeth ai diofala hwy. Ni chymerant hamdden i edrych o'u mewn; nac i bwyfo eu cyflyrau wrth glorian y cys­segr, nac iw mesur eu hunain wrth yr ysgwir union, sef ewyllis ddatcuddiedig Duw yn yr scrythyrau. Nid edifarhânt am eu hanwireddau eisiau eu holi eu hunain, gan ddywedyd, Jer. 8.6 beth a wnaethom ni? ac os edrychant eu wynebpryd naturiol yn nrŷch y gair, ânt ymmaith ar eu hynt, ac yn y man anghofiant pa fâth oe­ddent: Jag. 1.23, 24 gan gymeryd yn ddiystyr yr hyn a ddy­wedo gweision y brenin nefol wrthynt; a my­ned ymmaith un iw faes, ac arall iw fasnach. Math. 22.4, 5. a gadel i ofalon y bŷd wthio ymmaith feddy­liau'r yspryd, fel y gyrr y naill hoel y llall a­llan. Ac felly mae agos bob dyledwr, y sydd ar fyned i'r carchar du tradwyddol, yn ddi­ofn, eisiau iddo gymeryd amser i fwrw ei gy­frif. Yn enwedig ni feddyliant beth fydd di­wedd eu bucheddau. Galar. 1. [...] Astendid Jerusalem ydo­edd yn ei godreu, am nad oedd hi yn meddwl am ei diwedd. mae'r godinebwr yn canlyn y buttain fel yr ŷch yn myned ir lladdfa. Dih [...]. 1.22, 23 (Yr hwn ni feddwl am ei berigl) ac fel yr aderyn yn pryssuro ir fagl, heb wybod ei bod yn erbyn ei einioes ef. ie ni osodant at eu calonnau mo'r barnedigaethau dinistriol a dywallto Duw ar eraill o flaen eu llygaid hwy. Yn eu gw­leddoedd y bydd y delyn, a'r bibell, a'r gwin: Esai. 3.12 ond am waith yr Arglwydd nid edrychant, a gweithred ei ddwylaw ef nid ystyriant. Balch, moethus, a diofal ydoedd Babilon, er iddi weled custudd Sion. Medd Duw wrthi, Esai. 17.7.6. ha­logais, a rhoddais fy etifeddiaeth yn dy law di. [Page 286] A dywedaist byth y byddaf Arglwyddes, Felly nid ystyriaist, ac ni chofiaist ei diwedd hi. Er i Dduw ddwyn ei gôf oddiar Nebuchodono­for drahaus, ai ddescyn o orseddfa ei fren­hiniaeth, ai yrru i drigo ymmysc Assynnod gwylltion i ymborth ar wellt y ddaiar; etto Belsazzar ei fâb ef ni ddarostyngodd ei galon er gwybod o hono ef hynny oll: Dan. 5.18, 21, 22,23 ac ni anrhy­deddodd Dduw.

Cela'r gydwybod ei fai oddiwrth y pechadur hefyd, a hynny ai diogela ef. Er i Dduw or­deinio yr gallu hwn yn yr enaid i wneuthur swydd cofiadur, sef i roi pob peth a wnelo dŷn i lawr yn ei lyfr, ac i fod fel gwiliedydd iw rybuddio o bob perigl, etto cŵsc hwn ar ben yr hwylbren: Dih. 23.34 a gad ir llong ddryllio, ac iw llwyth golli. Ac os digwydd iddo chwrnu peth drwy ei hûn, ac anesmwytho'r enaid â cherydd, troir ef ar y tu arall, at ryw londer a esmwythâo ar ei gystudd ef, ac â rhyw fely­stra irir ei bibellau ef, fel na chwtho cyn ar­wed. Gen. 4, 13, 17 Pan ddywedodd Cain fod ei anwiredd ef yn fwy nag y gellid ei faddeu, aeth i wrei­ca, ac i adeiladu dinas, ac ni ddarllenir am ddim ychwaneg oi gŵyn ef. 1 Sam. 16.23 A phan flinwyd Saul gan yspryd drwg dyhuddodd cerddoria­eth ef dros amser. Heb. 12.8 Ac os llwyddiant amse­rol digystudd (yr hyn yw cynhyscaeth y ba­stardiaid) a wnaiff y gwely yn glyd, dywed y bydol wrth ei enaid, Luc. 12.19 cymer dy esmwythdra. A phan oreurer ei lyffetheiriau, ymfalchia ynddynt, Act. 29.27 ac ni chlyw ddim caethiwed oddi­wrthynt: A phan frâshâo'r galon mewn llawn­der ni chlywant a'u clustiau, ac ni welant a'u [Page 287] llygaid ddim ai dychwelo at Dduw. Jei. 2. [...]1. eithr dy­wedant wrtho ef, Arglwyddi ydym, ni ddeu­wn ni mwy atatti.

Gyda hyn, y mae dynion yn ddiflin yng­waith camwedd oblegyd eu bod yn arferol ag ef. Milo wrth arfer dwyn llô ar ei gefn bôb dydd oddiamgylch maes yn Rhufain, ai dug ef yr un môdd pan aeth yn ŷch. wrth ym­hyfrydu mewn pechodau llai, a bachgenaidd, daw pobl er diwedd i glywed yn esmwyth bechodau mwy a diafolaidd. Nid amhara môr anwiredd arnynt, am eu bod yn gyne­fin o ymrwyfo ynddo. Ac o herwydd eu bod hwy yn eu helynt drosseddus er pan aned hwy, nid yw hynny chwithach ganddynt, na chan yr Affriciaid eu dûedd naturiol, na chanddynt ronyn fwy brŷd iw newid am wynder. Medd y prophwyd, a newidia 'r Ethiopiad ei groen? neu 'r llewpard ei frychni? Jer. 13.23. felly chwithau a ell­wch wneuthur da, y rhai a gynefinwyd â gwneu­thur drwg.

Mae Satan hefyd yr hwn sydd yn cadw me­ddiant ymhob enaid diadgenedledig, Act. 26.18. yn tw­yllo pechaduriaid, fel y gwnaeth â'r rhai cyn­taf, i beri iddynt dybied na chânt farw eithr bod megis duwiau, Gen. 3.4, 5. er iddynt dorri gorchym­mynion Duw. Ac megis y gwnaeth i Anani­as, Act. 5.3. mae ef yn llenwi eu calonnau i ddywedyd celwydd yn erbyn yr yspryd glân: Ac i addaw 'r nêf iddynt eu hunain, er bod Duw yn bw­gwth eu bwrw i Uffern. Meidr ef Siomi, a lly­gadtynu ei ddeiliaid i goelio 'r peth ni bo, ac i anufuddhàu ir gwirionedd: Gan fwrw hûd dros eu llygaid i weled pechod yn brydferth, Gal 3.1. [Page 288] a grâs yn afreidiol. Ac wrth edrych drwy ei yspectalau ef, cânt weled y camwedd du yn ddifyrrwch gwyn, a gwyrdd. Dengis idd­ynt ogoniant y bŷd, Math 4.8, 9. a mwyniant pechod, a dy­wed wrthynt hyn oll a roddaf i chwi am fy a­ddoli i: a chaiff ganddynt ei goelio ef yn eu calonnau, (megis y cafodd gan Efa) i osod eu gobaith ar gelwydd. Esai. 28.15. 2 Pet. 2.12. Tros amser, ni hwyrach tra font byw, caiff yr anifeiliaid ynfyd ania­nol hyn (y rhai a wnaed iw dal ac iw difetha) borthiant wrth eu bôdd ym mhrefeb y cigidd uffernol hwn. ie cosa a gogleisia hwynt drwy hyfrydwch pechadurus, nes dyfod amser ei fantes iddo i frathu ei gyllell yn eu gyddfau, ac â gofid anhraethadwy i drywanu eu calon­nau; a hwy wedi eu rhwymo cyn dynned nas gallont ddiangc oi grafangau ef. yna di­fethir hwy pryd na ho gwaredydd. Mae'r hên sarph yn gyfrwys, ac yn celu ei malais, nes cael amser cymwys iw gyflawni. Barn. 4.18. fel Jael gw­naiff ymgêledd ir hwn y bwriado ef frâd. a'r gâth grafangog hon a chweri â'i ysclyfa­eth cyn ei lyngcu. os penydiai Satan gyd­wybodau pobl anwireddus yn amser eu hie­chyd ai bywyd, ni hwyrach fyddau iddynt giesio newid eu meistr, a throi at Dduw. Am hynny ni ddywed ef un gair hagar wrthynt, ac ni roddiff un meddwl trwm o'u mewn hw­ynt, hyd awr angeu agos, pryd y tybio ef fod drws trugaredd wedi ei gau. ac yno we­di iw wahoddedigion ef yfed y gwîn, rhydd iddynt y gwenwyn oedd ynghadw ganddo yn gwaelod ei gwppan. Ond yn y cyfamser we­di ir pyscod ynfyd lyngcu ei abwyd ef, ma­ent [Page 289] ynglŷn, ac yn chwareu wrth ei anwair ef, mal nas cant ymadel. ac mae 'r adar a dden­wyd â pheiswyn iw faglau ef, 2 Tim. 2.26. [...]. (lle delir hw­ynt ganddo wrth ei ewyllis ef,) yn cael eu hattal gan eu rwydau ef, nas gallant ymgo­di tua'r nef. Eithr canant yn siriol yn ei ge­wyll ef wrth ei fod yn eu coleddu gystal yma, ac yn cuddio oddiwrthynt y peth sydd i ddy­fod ar ôl hyn. Rhydd wenwyn ar lefrith iw genawon, fal nad allont ennyd archwaethu chwerwder y naill, gan felysdra'r llall. hyfry­diff eu geneuau, cyn cnoi eu calonnau. 2 Cor. 4.4. da­lla ef feddyliau'r digrèd. rhydd fwgwd ar ly­gaid ei feirch porthianus rhag iddynt ddych­rynu wrth weled y pethau y sydd o ddauty'r ffordd bechadurus, ai daflu ef i lawr cyn dy­fod i ben y daith. Tarfarnwr twyllodrus yw, a rydd y gwîn goreu 'n gyntaf, Joan. 2.10. a chwedi i'r rhai ehud frwysco mal nas gallont na chodi na cherdded oddiwrtho ef, yna rhydd iddynt yr hyn a fyddo gwaeth. Dengis y neidr hon ei thorr fraith ir ynfydioa; a chuddia ei cholyn oddiwrthynt, nes dyfod yn agos at wrès y ffwrn fawr, ac yno y brâth. a thrwy'r cyfrvw fo­ddion y mae hi yn twyllo 'r holl fŷd. Date. 12.9. Yn en­wedig pan ddigio Duw wrth bechaduriaid yn angerddol, eisiau iddynt ufudhâu iw gyngho­rion, a'i alwad ef, a dywedyd, nid ymrysona fy yspryd i â'r dynion hyn yn dragywydd: Gen. 6.3. (fel y rhydd meistr y swydd i fynu o gynghori gw­eision pengaled na thyccio dywedyd wrthynt) a rhoddi o honaw ef genad ir yspryd celwy­ddog iw twyllo, ac iw gorchfygu hwynt, hwy a ànt i fynu mewn rhyfyg at ddrws y nèf, fel A­hab [Page 290] i Ramoth Gilead, 1 Bren. 22.20. ac oddiyno y syrthiant i Uffern. Ac am na dder [...]yniasant gariad y gw­irionedd fel y byddent gadwedig, 2 Thess. 2.10, 11, 12. enfyn Duw i­ddynt (drwy law'r angel du) amryfussedd ca­darn fel y credont gelwydd, fel y barner yr holl rai nid oeddynt yn credu ir gwirionedd, ond yn ymfodloni mewn anhyfiawnder.

Fel hyn y gwelwn mor gryfion yw anwiri­aid yn eu llygredigaethau, gan wneuthur eu calonnau fel yr Adamant, a'u hwynebau yn ga­lettach na chraig, Zech. 7.12. Jer. 5.3. a gwrthod dychwelyd. Y mae Satan a'r cnawd wedi adeiladu ynddynt gestyll cryfion, 2 Cor. 10.4, 5. a dalfau uchel o resymiadau, a gwyniau yn ymgodi yn erbyn gwybodaeth Dduw: Onid yw yn anhaws ennill un enaid at ddai­oni na dinas gadarn. Dih. 18.19. Pen 16.32. A gwell cwncwerwr yw'r hwn a reolo ei yspryd ei hun, na'r hwn a ennillo ddinas. Ym mhob oes collodd y mil­wyr dewraf y feddai Duw ar y ddaiar eu bywyd, wrth geisio curo i lawr y dalfau hyn trwy arfau ysprydol, sef cynghorion, a bw­gythion. Ac ychydig a ddarostyngwyd i u­fudd-dod Cri [...]t mewn cyffelybiaeth ir rhai a ddaliasant allan yn eu gwrthryfel, a chaled­wch calon. Y rhai fel y Lefiathan a dorrent gleddyf yr hwn a'u tarawai, ac a gyfrifent hai­arn fel gwellt, a phrès fel pren pwár. Ni pha­rau Saethau 'r Apostoliou a'r prophwdi iddynt ffoi. Job 41.27, 28, 29 piccellau a gyfr fent fel Soflydd, a chwar­ddent wrth yfgwyd gwaiwffyn. A chan fod yn war-galed yn wastad gwrthwynebent yr yspryd Glân: Act. 7.51. Mar [...]. 6. ac fel Herodias torrent y pen ai cery­ddai o'u hanwiredd. bradychent, a difethent blant, L [...]. 21.16. a brodyr, a chyfeillion, os ceisient se­fyll [Page 291] ar eu ffordd hwy iw rhwystro i fyned ymlaen mewn drygioni. Am hynny y cwy­nodd Jeremi, wrth bwy y dywedaf si, Jer. 6.10. a phwy a rybuddiaf fel y clywont? wele dirmygus gan­ddynt air yr Arglwydd, nid oes ganddynt ewy­llis iddo. Ac o herwydd hynny yr ymhengodd Ʋffern, ac yr agorodd ei Safn yn anforth, Esai. 5.14. ac yno y descyn y [...]iaws anwireddus ni fynnent ddyfod at Grist fel y caffent fywyd. Jaon. 5.40. eithr pan gaffent gyngor i geisio rhyddhâd oddiwrth wasanaeth pechod drwy râs Crist, dywedai pob un agos fel y gwâs pryn a briodasid yn nhŷ ei f [...]istr, hoff genifi fy meistr, Ex. 21.5. nid afi allan yn rhydd. gellir dywedyd am bob pechadur diedifeiriol trachwantus, Esai. 44.20. ymborth ar lydw y mae, calon siommedig ai gwyrdrôdd ef fel na wa­redo ei enaid.

Ni thyccia mâth yn y byd ar foddion i droi pobl yn gyffredin, sef y colledig, at Dduw. ni chynhyrfant at ddaioni er clywed yr scry­thyrau. pan ddarllenwyd prophwydoliaeth Je­remi o flaen Jehojacim a'i dywysogion, ac idd­ynt glywed tair dalen neu bedair o honaw, torrodd y brenin y llyfr, ac a'i taflodd ir tân. Jer. 36.6, 23, 24. etto nid ofnasant, ac ni rwygasant eu dillad, na'r brenin, nac yr un oi weision, y rhai a gly­wsant yr holl eiriau bynny. Mae haclioni Duw yn lle ei hennill hwy atto ef. yn ei gwneuthur hwy yn llawer gwaeth yn ei erbyn ef: pa ia­chaf, a chryfaf, a chyfoethoccaf a fyddont hwy, mwyaf a sydd eu godineb, a'u trais, a'u annuwioldeb. ni wrandawant y peth a ddy­wedo Duw wrthynt tra fo'n esmwyth arnynt. Jer. 22.21. Mae eu calonnau daiarol hwynt yn caledu pa [Page 292] deccaf y bo'r haul nefol yn tywynnu. Nid edi­farhant er Cystudd chwaith. Medd y proph­wyd am ei genedl, O Arglwydd ti ai tarewaist hwynt, pen. 5.3. ac nid ymofidiasant: difeaist hwynt, eithr gwrthodasant dderbyn cerydd. Fel pyllau dre­wllyd ma [...]nt yn sawrio mwy, ac yn llwydo yn waeth wrth eu cythryblu. aeth calon Pha­raoh yn galed fel yr enion dan forthwylion Duw. Nid all arfau Swyddogion ond yscy­thru rhai o ganghennau llygredigaeth en dei­liaid, ac nid ei dynnu o'r gwraidd. periff cos­pedigaeth cyfraith i bobl attal peth ar eu dry­gioni rhag torri all [...]n yn gyhoeddus, ond yn y cyfamser mae yn llynnio oddifewn, ac yn rhedeg yn y dirgel, ac yn rhy fynech yn yr amlwg hefyd. Er bod Dafydd yn frenin da, methodd ganddo wneuthur ei ddeiliaid felly, megis y gwelwyd yngwrthryfel Absalon. am hynny cwyniff wrth yr Arglwydd gan ddywe­dyd, Psal 119.136. afonydd o ddyfroedd a redant o'm llygaid, a [...] na chadwasant dy gyfraith di. Ni ddichon rhieni wrth fagu a dyscu eu plant, ddywy­gio 'r natur llygredig a gyfrannasant iddynt wrth eu cenhedlu. Ni wrandawodd Hophni a Phinchas annuwiol ar lais Eli am y mynnei 'r Argwydd eu llâdd hwynt. 1 Sam. 2.25. Yr ydoedd eu tâd yn ŵr da, parchedig, oedranus, ac yn offei­riad Duw, etto gwrthodasant ei gyngor ef iw destryw. Methodd gan y propwyd Samuel (ydoedd ei hun yn rasol oi ieuenctid) gael gan ei feibion ofni Duw, wedi id lynt fyned yn wŷr, ac iddo eu gosod yn farnwyr ar Is­rael. 1 Sam. 8.1, 3. Ni rodiasant yn ei ffyrdd ef, eithr troesant ar ol cybydd-dra, a chymerasant obrwy, a gŵ­yrasant [Page 293] farn. Digia 'r naill frawd wrth y llall, oni chydtynnant at anwiredd. Gen. 4.4, 8. Er i Abel add­oli Duw yn gymeradwy nis gallodd ddŵyn ei frawd Cain i wneuthur felly. Nid yw mei­straid duwiol yn cael mo'u cyngor yn drêch na'u gweision anrasol. er bod Gehezi yn wâs i Eli­seus gwr Duw dros gryn amser, 2 Ben. 5.20.22. a gweled o honaw y rhyfeddodau a wnaethai 'r prophwyd Sanctaidd hwnw, a chlywed cymaint oi gyng­horion ef, etto ni adawodd mo'i gybydd-dod ai gelwydd. Gorfydd ir naill gymydog wylo am gamwedd y llall, heb allu ei droi ef at ddaioni. eiriolodd Lot yn daer ar ei gyd-ddi­naswyr na wnaent ddrwg, Gen. 19.7. ond ni wrandaw­sant arno nes eu difetha â thân. A chan na fynn pechaduriaid mo'u puro, nid heb achos y cwynodd y prophwyd gan ddywedyd, cyn­dyn o'r f [...]th gyndynnaf ydynt oll. lloscodd y f [...]gin, y [...] ofer y toddodd, y toddudd, Jer. 6.28.29, 30. canys ni thynnwyd y rhai drygionus ymmaith, yn arian gwrthodedic y galwant hwynt, am wrthod o'r Arglwydd hwynt. Ac nid rhyfedd clywed pre­gethwr cydwybodus yn gryddfan, eisiau gw­eled ffrwyth ei lafur ymysc ei wrandawyr, ac yn cydnabod, fod Adda hên yn rhy grŷf i efangylwr i [...]vangc. Llwyr y dylai un ofidio wrth ystyried anallu pawb i lanháu natur ddy­nol sydd wedi ei difwyno, Date 5.4, 5. fel yr wylodd Joan o achos na chaed neb yn deilwng i agoryd y llyfr ydoedd wedi ei sili [...]. Ac nid rhyfedd fod cyn anhawsed gan y prophwydi duwiol gynt fy­ned ar wasanaeth cyn berycled, ac yw ceisio gorescyn llygredigaeth dyn [...]on drwy air Duw. Medd Moses ni chredant i mi, ac ni wranda­want [Page 294] ar fy llait. o Arglwydd ni bum ŵr yma­droddus, Exod. 4 1, 10, 13. danfon attolwg gyda'r hwn a ddan­fonych. Nid ai Jonas dros drigo i bregethu yn Niniveh. ac medd Jeremi rhag ei anfon i arg­yoeddi ei genedl, ni fedraf ymadrodd, Canys bachgen ydwyfi. Jer. 1.6. Ac nes i Duw roddi calondid ryfeddol ynddynt, arswydent osod ar lygre­digaeth y bŷd, fel yr ofneu'r Israeliaid y Cawr o Gath, ac y ffòent rhagddo ef. ond beth yw'r pechod? A phwy yw'r Philistiad dien­waededig hwn, pan wradwyddei efe fyddinoedd y Duw byw? 1 Sam. 17.24, 26. Wele dywed Duw wrth yr enaid Custuddiol dan bechod fel yr henuriad wrth Joan, nac wŷla: y llew o lwyth Juda, gw­reiddyn Dafydd a orchfygodd. Crist Jesu mâb Duw, a gymerth ei fywyd yn ei law, ac a Safodd yn y maes i dorri pen Goliah, i lâdd pechod, i fwrw allan yr yspryd aflan, ac i waredu 'r gwir Israeliaid, iw gwneuthur o ga­ethweision llygredigaeth yn blant i Dduw, ac yn frenhinoedd i reoli ar eu holl drachwantau. Ac er bod cestyll pechaduriaeth yn dra chry­fion ym mhawb, ac yn anorescynol yn yr e­neidiau gwrthodedig, etto ordeinwyd arfau ysprydol nerthol trwy Dduw iw bwrw ir llawr yn y rhai etholedig. 2 Cor. 10.4. Er caletted calonnau pe­chaduriaid, gwnaiff Duw ei air iddynt megis tân, Jer. 23.29. ac fel gordd yn dryllio'r graig. Ac enyn­niff y fâth odyn wressog yn eu Cydwybodau, ac y beriff ir galon garreg ymollwng, i'r geuyn haiarn yn y warr ystwytho, ac ir près yn y tal­cen doddi. Esai. 48.4. Rhuf. 1.16. A phrisia 'r efengyl yn allu Duw er j [...]chydwriaeth i bob vn ar sydd yn Credu, ir Ju­ddew a'r Groegwr hefyd. Yr ymadrodd am y [Page 295] groes ir rhai colledig ynfydrwydd yw; 1 Cor. 1.18. Rhuf. 5.20. pen. 6.14 eithr ir rhai Cadwedig nerth Duw ydyw, a wnaiff nad arglwyddiaetho pechod arnynt, ac na bont dan felldith y ddeddf eithr dan râs. a lle'r amlhâ­odd pechod, rhagor amlheiff grâs: gan eu ha­chub drwy olchiad yr adenedigaeth, a'u troi o dywyllwch i oleuni, ac o feddiant Satan at Dduw, Tit. 3.5. Act. 26.18. fel y derbyniont faddeuant pechodau, a chyfran ym mysc y rhai a Sancteiddwyd.

Ac er mwyn hyn mawr jawn yw 'r pethau a wnaeth yr Arglwydd Jesu dros ei etholedi­gion, ac y wnaiff ef ynddynt. Dioddefodd drostynt a hwy yn elynion iddo, iw prynu oddi­wrth gaethiwed diafol, a pechod, a'r dialedd dy­ledus iw hanufudd-dod hwynt. Llwyr brynodd hwynt oddiwrth felldith y ddeddf, Gal. 3.13 gan ei wneu­thur yn felldith drostynt: a chymeryd y gôsp arno ei hun; sef tlodi yn ei fywyd, heb lè i roddi ei ben: gwradwydd yn ei henw, cyfrifw­yd ef gyda 'r anwir: gofid yn ei enaid, ydo­edd yn anfon allan ocheneidiau trymion o wa­elod ei galon, ac yn drist hyd angeu: blinder a gwewyr yn ei gorph, yn bendifaddeu tra yr oedd wedi ei drywanu a'i hoelio ar y groes, lle y dioddefodd boen marwolaeth erchyll. A'r cwbl er talu jawn i gyfiawnder ei Dâd am y camm a wnaethau, neu a wnelau pechaduri­aid iw fawrhydi ef, ac iw gymodi ef a'r edife­iriol credadwy; Sef i droi digofaint Duw oddiwrthynt hwy, a thynny yr gelynieth a fau yn ei erbyn yntef allan ou calonnau nhwythau. a gwneuthur y Duw nefol, a dynion vfudd ffy­ddlon yn heddychol, ac yn anwyl iw gilidd. Gan lanhau oddiwrth ei bobl nid yn vnic euo­grwydd [Page 296] pechod a flinai eu Cydwybodau, ond ei ffieidd-dra hefyd a halogai eu Calonnau, a'u bucheddau. Rhoddes ein Jachawdwr Jesu Grist ei hun trosom, Tit. 2.14. i'n prynu ni oddiwrth bob anwiredd, ac i'n puro ni iddo ei hun, yn bobl bri­odol, awyddus i weithredoedd da. Medd yr Apostol Pedr, 1 Pet. 2.24. Crist ei hun a ddûg ein pechodau ni yn ei gorph ar y pren, fel gwedi ein marw i be­chodau y byddem byw i gyfiawnder. A'i werth­fawr waed prynodd iw blant Sancteiddiad gy­stal a chyfiawnhâd a gogoniant. Ac heb law'r pethau a ddioddefodd ef dros ei etholodig, gor­fyddai iddo ddioddef llawer o gam oddiar eu dwylo yn ychwaneg pes gallent ei gyrhaeddyd ef. canys tra y mae ef yn aros am danynt i e­difarhâu, gwnant lawer yn ei erbyn ef, gan rwygo ei enw ef, a thorri ei orchmynion ef, a briwo ei aelodau ef, wrth erlid ei bobl ef. Yr ydoedd Saul y llestr etholedig ai holl egni yn ceisio rhwystro 'r efengyl, wedi iddo ymuno a'r rhai a laddasent Stephan. a buasai hawdd i Grist ei daro ef yn farw, y pryd y tarawodd ef yn ddall, a gadel iddo (fel y Saul arall yn ei ofn gynt) Syrthio ar ei gleddyf, am iddo wingo yn erbyn y Swmbylau: a rhoddi iddo a­chos i ddywedyd wrtho ef fel Ahab wrth Eli­as, 1 Bren. 21 20. a gefaist ti fi ô fy ngelyn? Ond wele'r Argl­wydd yn dirion wrth ei elyn dychrynnedig, gan ei ddiddanu ef yn ei fraw, a dangos tru­garedd iddo ef, yn y fan lle 'r oedd ef ar fedr gwneuthur creulonder, ai ennill ef wrth ei ar­bed.

Yma y dylem ryfeddu cariad Duw, ac ani­olchgarwch dynion. Pan orchfygodd Dafydd [Page 297] y Philistiad ofnadwy, cafodd ei groeshawu a­dref yn orfoleddus ac yn llawen gan bawb, er na dderbyniasai ef un briw yn y derfysc, a bod annogaeth naturiol iddo ef i roddi ei fy­wyd ar antur dros ei wlâd, a'i genedl. Ond cafodd Crist ei friwo, a'i lâdd wrth waredu ei elynion o ddwylaw eu gorthrymwyr tôst, ac mae 'n fodlon drwy ei gleisiau ei hun iw iach­âu nhw; a chyd-ddwg â hwynt tra font yn saethu atto ef, gan ddisgwyl eu hamser hwy i ddyfod iw côf, etto bychan ydyw ei ddi­olch ef gan y rhan fwyaf o'r bŷd. Hefyd pan daler Pridwerth am y carcharorion sydd mewn caethiwed dan y Twrc, ceir hwynt adref drwy deg: Ond gorfydd i Grist orescin Pechaduri­aid drwy nerth, wedi iddo eu prynu er gwerth. Ni chaiff ef y meddiant oi bwrcas, nes ei en­nill â chleddyf daufiniog. Er bod iddo hawl gyfiawn iddynt, etto ni edi diafol a phechod iddo ef gael preswylfa mewn un enaid, nes eu gorchfygu hwynt, a'u taflu allan. Os mynn gael ei etholedigion rhaid iddo weithio yn ry­mus ynddynt, heb law'r pethau a ddiodde­fodd ef yn ofidus drostynt: a'u gwneuthur hwy yn ewyllyscar yn nydd ei nerth, Psal. 110. Esai. 53. os mynn weled o lafur ei enaid. Yr hyn y mae ef yn ei weithredu yn effeithiawl drwy ei yspryd yn y rhai galwedig, wrth ddechreu a chynyddu San­cteiddiad ynddynt yma, a'i gwbl berffeithio yn ol hyn.

Dechreuiff ef ddoethineb yn yr enaid wrth daro ofn yr Arglwydd ynddo, yr hyn a wnaiff iddo ymadel â'r drwg. A phan êlo ef yng­hylch gwneuthur dŷn yn deml i Dduw, â fflan­gellau [Page 298] gyrriff allan fasnachwyr Satan, a'i gw­naethai yn ogof lladron. o'r cyfryw cyntaf un a darewir iw siomedigaeth rhyfyg. Yspryd Duw a ddidwylla'r pechadur, ac a ddengis iddo enbydrwydd ei gyflwr, yr oedd Satan a'i galon dwyllodrus yn ei guddio oddiwrtho ef. A digwydd ir diadgenedledig diofal, megis y bu ir Syriaid malaisus a darawsid â dallineb wrth geisio dal Eliseus, y rhai oeddent yn ty­bied eu bod lle caent yspail, 2 Bren 6.18, 19, 20, 21, 22. ond pan ago­rodd yr Arglwydd eu llygaid hwynt, hwy a welsant, ac wele ynghanol Samaria yr oeddent, a brenin Israel yn barod iw taro. A dir yw y difethasid hwy yno, oni bae ir prophwyd yr oeddent hwy yn ceisio ei ddrygu, eiriol drost­ynt, a'u hachub hwy. Gwaith cyntaf yspryd y grâs, y diddanydd iachusol, yw argyhoeddi'r bŷd o bechod, Joan. 16.7. am nad ydynt yn credu yn Ghrist, eithr yn rhyfygu; a deffroiff hwynt i weled fel y maent dan eu perigl yn Sodome, er idd­ynt freuddwydio eu bod yn ddiogel yn Sion. wedi i Satan ag addewidion gau dwyllo Efa, a'i gwr drwyddi hi, Gen. 3. un o'r pethau cyntaf a wnaeth Duw tuag at eu adferu hwynt oedd peri iddynt weled eu noethni, a'u ceryddu am eu hanufudd-dod, a dangos chwerwed oedd ffrwyth eu camwedd. A'r unrhyw beth a we­ithiodd, ac a weithia ef yn y rhai edifeiriol gwedi hynny: Datc. 3.17, 18. gan oleuo eu deall, ac iro eu llygaid hwynt i weled fel y maent yn druenus, ac yn resynol, ac yn dlawd, er na wyddent hynny o'r blaen. Pan ddel pelydr yr haul ir tŷ, canfydddir y brychau ni welid yn y tywyll. Dengis yr Arglwydd ei bechodau i bob dyn [Page 299] ryw amser, naill ai er ei droedigaeth, neu ei golledigaeth. psal. 50.16, 17, 21 Wrth yr annuwiol y dywedodd Duw, beth sydd iti a gymmerech ar fy nghyfam­mod yn dy enau? gan dy fod yn cassau addysc, ac yn taflu fy ngeiriau i'th ôl. a chwedi cyfrif ei anwireddau ef, medd yr Arglwydd, hyn a wnaethost, ond mi a'th argyoeddaf, ac ai tref­naf o flaen dy lygaid. Aiff y rhyfygus yn fud, ac yn ddiescus pan holo 'r brenin nefol hw­ynt, a'u taflu ir tywyllwch eithaf. Math. 22.12, 13. Bydd i bob pechadur ei gydnabod ei hun yn euog, fel y cauer pob genau, Rhuf. 3.19. ac y byddo'r holl fŷd tan farn Duw. A phwy bynnag a ewyllysio ef eu har­bed, efe a ddengis iddynt hwy eu gwaith, a'u hanwireddau, amlhâu o honynt: Job. 36.9, 10. ac a egir eu clu­stiau hwy i dderbyn cerydd; ac a ddywed am droi o honynt oddiwrth anwiredd.

PEN. 24. Drwy argyoeddiad y gorchfygir pechaduriaid, ac eu gwneir yn ufudd i Dduw.

Wrth weithio edifeirwch ddifrifol cynhyrfa Duw gynneddfau 'r enaid i wneuthur eu swy­ddau priodol. Er iddynt o'r blaen gyscu yn swrth, etto rhaid iddynt ddefroi at eu gwaith cyn gynted ac y cyffyrddo 'r Arglwydd â hw­ynt, ac y clywont ei lais ef.

Egir y gydwybod ei llyfr, a dengis ir enaid lechres du ei phechodau: a cheir gwybod iddi yscrifennu tra yr oedd yn te wi. Mal swyddog sarrug rhydd ddyfyn ir llŷs mawr, i ymddan­gos o flaen brawdle Christ i roddi cyfrif am yr yn oll a wnaethpwyd yn y cnawd. Rhydd [Page 300] gŵyn anwrtheb yn erbyn y drwg weithredwr, gan dystiolaethu o'u fewn ef yr hyn nid ellir ei wadu o flaen yr hwn a ŵyr bob pêth. Ac wrth gymeryd gafel ar y carcharor anhydyn, efe a'i gwâsc yn dynn, ac a'i piga yn ddŵys. Gofidiodd Dafydd, a bu gyfyng arno ef wedi iw galon ei daro ef. Nid all amgen na bo llid yn yr enaid, 2 Sam. 24.10, 14 Rhuf. 2.15. lle bo 'r meddyliau yn cyhuddo eu gilidd. Ac os cauád fydd y pechadur gan gei­sio celu ei flinder, nid elliff ddiffodd tân euogr­wydd wrth ei gadw i mewn. Clyw gornwyd ei galon yn pobi ac yn llofci mwy eisieu ei ol­lwng drwy edifeirwch, a chyffes. Tra y tawodd Dafydd yn ei bechod, Psal. 32.3. heneiddiodd ei escyrn gan ei ofid. Tostaf fydd penyd y drwg weith­redwyr mûd, nid attebont wrth eu holi: Me­thiff gan y cyfryw droi 'r meddyliau trymion heibio drwy foddion bydol. Cerddant gyda hwynt ir maes, eisteddant o'u blaen ar y bwrdd, a gorweddant gydâ hwynt yn eu gwe­lau. Euogrwydd fel cyscod du a ganlyn gorph marwolaeth i bob man. Ni thry ymmaith at y llaw asswy na'r ddehau, mwy nag Asahel oddi­ar ol Abner. Am hynny y dywedodd Dafydd, fod ei bechod yn oestadol ger ei fron. Psal. 51.3. Job. 13.26. A chwy­nodd Job yscrifennu pethau chwerwon yn ei er­byn ef, a gorfod iddo yn ei oed feddianu pecho­dau ei ieuenctid. Rhaid ir enaid synied am ryw beth, canys yspryd escud yw, nis gall beidio â meddylied, mwy nag y gall yr afon beidio â rhedeg, neu 'r ffurfafen beidio â throi. Ac mal y mae 'r meddwl rhyfygus beunydd yn rhedeg ar y bŷd a'i fwyniant, felly y bydd y meddwl dychrynedig mor astud i fyfyrio beth a [Page 301] fydd ei helynt ar ôl hyn. Y mae 'n haws i Dduw droi ffrwd y meddwl oddiwrth y ddaiar i redeg tua thragwyddoldeb, nag yw i ddynion droi aber dros eu tir ydoedd yn rhe­deg yngwaelod nant. Dih. 21.1 Fel afonydd o ddwfr y mae calon y brenin (a'r gwerim hefyd) yn llaw'r Arglwydd, ef a'i try hi lle y mynno. A gwnaiff ir meddyliau ystyried perigl yr enaid, er iddynt o'r blaen ragddarbod i hyfrydu'r cnawd.

Yna 'r argyoeddedig wrth ystyried eu ffyrdd eu hunain a gorchymmynion Duw a far­nant eu pechodau yn dra pechadurus, Rhuf. [...].13. a'u ffrw­ythau yn dra-peryglus, gan iddynt drossedu yn erbyn yr Hollalluog, Brenin nef a daiar, yr hwn sy ganddo ddigon o fôdd i wrthod ei gam, ac i faeddu pawb a wrthwynebant ei awdur­dod ef; a chanddo lúoedd i ddiffin ei ogoniant, ac i orchfygu 'r Sawl a attaliant ei gyfiawnder oddiwrtho ef. O flaen yr hwn nis gall yr annu­wiol sefyll yn y farn. Yr hwn sydd yn dym­chwelyd mynyddoedd yn ei ddigofaint, ac a laddodd filoedd yn ei gyfiawn lid, ac sydd be­unydd yn dwyn ymmaith anadl meibion dy­nion, gan newid eu gwèdd, a'u danfon i fod yn gymdeithion i bryfed: Am hynny gwelant achos i ofni rhag iw Camwedd fod yn dramgwydd iddynt, a'u piccio ir pwll o'r hwn nis gellir codi.

Yn enwedig grefynant am wneuthur yn erbyn y Duw bendigedig, a haeddai barch ac ufudd­dod oddiwrthynt, am ei fod ef yn rhoddi eu bywyd, a'u cynhaliaeth iddynt. Gwrthunaf angharedigrwydd yw i blant yscriffinio ac am­mherchi eu rhieni, a brathu 'r neb sydd yn eu porthi. Dadseinia eu cydwybodau hwynt gân [Page 302] Moses, Deut. 32.6. a'i hyn a delwch ir Arglwydd bobl ynfyd ac angall? Ond efe yw dy Dâd a'th brynwr? Ond efe a'th wnaeth ac a'th sicrhaodd? A chyd­nabyddant fod ei orchymmynion ef yn ddai­onus, gan beri i bobl wneuthur y pethau sy fuddiol a hyfryd iddynt, sef ceisio teyrnas, a choron, a meddianu sylwedd, a dedŵddwch. Llawenychu yn yr Arglwydd yn oestadol, a byw yn y nef tra font ar y ddaiar. Bod yn heddy­chol, a chariad us, a gwneuthur da i bawb, ac iddynt eu hunain. Gwelant yr haeddai Pryd­ferthwch sancteiddrwydd ei garu yn hytrach na 'r brunti, a'r pethau a barant orthrymder ys­pryd. Ac nad all dim fod gasach nag i blant an­ufuddhau iw tâd cariadus, ac yntef heb ofyn dim ganddynt ond a fae da ar eu llês. Och i­ddynt ei archolli ef â'r breichiau a genhedlodd, a fagodd, ac a ddilladodd ef: a'i ddianrhy e­ddu ef â'r eneidiau ac â'r cyrph y greawdd ef; a i ddigio ef â'u pechodau, yr hwn ai boddhâ­odd ac a'i llonnodd hwynt â'i drugareddau. O herwydd hynny cydnabyddant iddynt bechu yn ddirfawr yn yr hyn a wnaethant. 2 Sam. 24.10. Ac ni fedrant na chredont fod Barnwr cyfiawn i eistedd ar­nynt, gan fod eu cydwybodau o'u mewn yn eu holi mor galed yn erbyn eu hewyllys, ac yn bryttio fel Lamech os Cain a ddielir seithwaith, Gen. 4.24. yna hwy a ddielir saith ddengwaith a seithwaith.

Gwnaiff y coffadwrieth ei ran i ail-adrodd y gweithredoedd drwg oeddent er 's talm wedi eu claddu mewn distawrwydd, y tygasid na chlywid byth mwy oddiwrthynt. Er i becha­dur diofal dybied fod ei feiau megis wedi eu ysgrifennu ar y traeth, ac ir llanw cyn [...]af o [Page 303] ddigrifwch cnawdol eu golchi ymmaith mal nas galler byth mo 'u darllen, etto yn ei gyflwr dychrynnedig gwybydd eu hargraphu ar y ga­lon garreg, mal y bo anhawdd eu dileu: a bod ei bechod fel un Juda wedi ei yscrifennu â phin o haiarn, Jer. 17.1. a'i gerfio ag ewin o Adamant ar lêch y galon, ac nas gall amser mo 'i wisco ymmaith. Yna y cofiff ei ffyrdd, Ezec. 20.4. a'i holl weithredoedd y rhai yr ymhalogodd ynddynt. Nis gallodd ugain o flynyddoedd beri i feibion Jacob anghofio'r brâd brwnt a wnaethent. Gen. 42.21. Aetheu llawer o ddyddiau têg dros eu pennau er pan werthasent Joseph, er hynny yn eu cyfyngdra yr ydoedd mor gôf ganddynt eu cieidd-dra, a phe buasai newydd wneuthur. Ymgynhyrfa'r nwydau hefyd. Bydd yn y pechadur ofn mawr. pan welodd Belshazzar yr yscrifen oedd iw erbyn, Dan. 5.6. newidi­odd ei liw ef, a'i feddyliau a'i cyffroesant [...] y dattododd rhwymmau ei lwynau ef, ac y cur­odd ei liniau ef y naill wrth y llall. Y mae achos i un frawychu, ac yntef yn deall fod rhyfel iw erbyn, a'i elyn yn anorchfygol. Ei galon fel yr eiddo Ahaz a gyffroiff, Esay. 7.2. megis y cynhyr­fa prennau y coed o flaen y-gwynt. Nid all dy­nion, mwy nag angylion drwg, vvrth ystyried y gwir o ddisri amgen na chredu a chrynu. Of­na'r bwystfilod pan ruo'r llew, ac y canfydd­ont eu perigl. Dan grynfa a braw y clywodd Saul Grist y dywedyd wrtho, Act. 9.5, 6 myfi yw Jesu yr hwn yr wyt ti yn ei erlid. A dir yw fod yr ofn ysprydol yn fwy nag yr u [...] bydol, o herwydd fod y drwg a fwgythir yn dragwyddol. Yn hyttrach na nêb yr ofnir yr hwn a ddichon dde­strywio enaid a chorph yn uffern: Mat. 10.28. A rhagddo y [Page 304] llewygir gan ofn a disgwil am y pethau sydd i ddyfod yn nydd ei lid ef. Luc. 21.26. Ni bŷdd cyffro by­chan rhag niwed mawr, ac ynteu yn annoche­ladwy. Nid oes dychymyg môdd i ddiangc rhag dicter Duw megis y mae rhag gorthrum­der dŷn. Nid ellir ffoi rhag yr hwn sydd ym mhob man, nac ymddiffin yr erbyn yr Holl­alluog. Nid oes arfogaeth yn y bŷd a geidw allan ergydion ei fêllt ef. Nid allai arian na ffafr penaduriaid ddiogelu Judas rhag llid yr hwn a'i barnai am fradychu gwaed gwirion. Ni lesha ir llofrudd o flaen y frawdle fod ei gyfeillion yn ei gefnu a'i ddiddanu, tra fo 'r barnwr a'r swyddogion yn ei euogfarnu. O dywedpwyd am ŵr mawr, mai beddau iw vvr­thwynebwyr ydoedd ei gichiau ef, gwirach y gellir galw llîd Duw, ac angerdd y tân yssol yn bair annoddefadwy ir gydwybod euog. Gw­naeth taranau i'r holl bobl ofni 'r Arglwydd yn ddirfawr. 1 Sam. 12.18. A chan ofni o bobl gymmaint rhag llîd Duw a nhwy ynghŷd, nid rhyfedd i un unig ei ofni ef, pan fo mêllt tanllyd, a llei­siau dychrynllyd yn yr enaid.

Nid llai gofid y cyfryw enaid na 'i ofn. Nid all na bo dolur yn y galon y byddo pryfed y meddwl euog yn ei chnoi. Bydd awdurdod gan y gydwybod i benydio yr hwn y bo hi yn ei gondemnio: a gedi pechod wenwyn poethlyd yn yr yspryd a bair ofid iddo. Job. 6.4. Digwydd dolur newydd oddiwrth godymmau hên, a chyn an­hawsed ei oddef â drylliad escyrn. Am hynny y gweddiodd Dafydd wedi iddo bechu gyda Bathsheba ar i Dduw beri ir Escyrn a ddryllia­sid lawenychu. Psal. 51. Bydd loes ar y galon vvrth i [Page 305] argyoeddiad ei drwysbigo. Nid all y corph fod yn anheimladwy o gystudd yr enaid. Act. 2.37. yr hyn a wnaeth i Saul yn ei ddychryn fod dridi­au heb na bwytta nac yfed. Act. 9.9. Deincod oddi­vvrth rawn Sodom a beriff ymattal oddiwrth fwyd, a gwnaiff y crŷd ysprydol na chlywer [...]lâs ar ddanteithion corphorol. Ni bydd dim yn felys ir hwn sydd ym mustl chwerwedd, nac esmwyth ir hwn a wescir gan rwymedigaeth anwiredd. A'r neb sydd lawn o lîd gystal ac o lîth pechod a lara'r dîl mêl. Ni welodd Ju­das yn wiw brynu gwîn â gwerth y gwaed, nac ymgleddu ei gorph wedi iddo yn gwbl go­lli ei enaid. Ymgynhyrsa digter y pechadur yn ei erbyn ei hun am ei fod yn benaf gelyn iw iechydwriaeth, a rhydd ei gnawd yngw­archae am ei fod yn anifail mor ddrygiog. Ac megis y daeth Joan i bregethu edifeirwch heb na bwytta nac yfed, felly gan mwyaf y bydd y dychrynedig yn ei chymeryd. A brun­ti 'r fuchedd a bair iddynt lendid dannedd. Dan. [...]. Peidiodd Belshazzar â gwledda cyn gynted ac y canfu 'r yscrifen ydoedd yn ei fwgwth. A bu hir ddirwest ir morwyr pan ddycpwyd oddi­arnynt bob gobaith y byddent gadwedig. Act. 27.20, 21. Gwel yr yspryd cystuddiedig fwy achos i gospi nac i wre [...]ogi 'i cnawd, ac iw flieiddio yn hyttrach nag iw sionci. A [...]fidus fydd o barwydennau ei ga [...], am iw enaid glywed sain yr ydcorn: Jer. 4.19. Ac mewn rhan deimlo dicter Duw am be­chod.

Am hynny nid all y cyfryw amgen na gala­ru, a dal o'r neilldu i vvylofain. Wedi argy­hocddi Dafydd ymprydiodd, 2 Sam. 12.16. a gorweddodd ar y [Page 306] ddaiar, a phan ddaeth iw wely deffygiodd gan ei ochain: Psal. 6.6. bob nôs y gwnai ei wely yn fodd­fa, a gwlychai ei orweddfa â'i ddagrau. A phan gymerth Pedr edifeirwch aeth allan, ac a wylodd yn chwerwdost. Luc. 22. Wrth gloddio ir ddaiar y ceir dwfr, ac vvrth ddwfn chwilio 'r fuchedd ddaiarol y caiff yr ystyriol ddagrau. Y rhai y tywallto Duw arnynt yspryd grâs a gweddiau, Z [...]ch. 12.10. a adrychaut arno ef a wanasant, a galarant am dano, fel rhai yn galaru am eu huniganedig, a gofidiant am dano megis rhai yn gofidio am eu cyntafanedig. Cywiraf a thry­maf galar yn y bŷd yw 'r hwn a wna rhieni am golli eu plant, yn enwedig eu hunicane­dig. Gen. 37. Galarodd Jacob ddyddiau lawer, a gwr­thododd gymeryd cyssur pan gollodd ef Jo­seph: a'r pechadur a ganfyddo iddo ei golli ei hun, nid all na alaro fwy nag am golli arall: ac yntef yn colli 'r swccwr anwylaf a feddai hefyd, sef y Duw a'i gwnaeth, ac a'i cynha­liodd ef beunydd er pan ddaeth ir bŷd: Ei ddagrau fydd ei fwyd ddydd a nôs, Psal. 42.3 tra 'r an­nodo 'r gelyn iddo ef fel i Ddafydd gynt pa le y mae dy Dduw? Ni ddigwydd i neb ach­osion mwy o dristwch y tu yma ir bêdd, nag iddo fod yn deimladwy o sorriant y Goru­chaf, a chwedi ei fwrw yn euog yn y llŷs o'i fewn i golli hyfrydwch nefol, ac i ddioddef tristwch tragwyddol. Am hynny medd yr Apostol wrth bechaduriaid â dwylo bruntion, ac â meddwl dauddyblig (mal nad oedont eu gwaith priodol) ymofidiwch a galerwch, ac wylwch, Jag. 4.8, 9 troer eich chwerthin chwi yn alar, a'ch llawenydd yn dristwch. Dyma bysygwriaeth â [Page 307] llawer o ddail chwerwon ynddo. galar ar ofid, ac wylofain ar alar, a thristwch ar wylofain. A'r peth y mae 'r pysygwr yn ei orchymyn y bydd y clwyfus yn ei gymeryd, gan ddy­wedyd, gwae ni yn awr bechu o honom.

Cywilyddiant yn ddirfawr hefyd. gwelant eu hunain yn anifeiliaid bruntion. Medd pro­phwyd edifeiriol yn ei gyffes wrth Dduw, anifail oeddwn o'th flaen di. Je prŷf ac nid gŵr, Psal. 73.22. ac 22.6. Rhuf. 6.21. gwarthrudd dynion. Nid oes iddynt ffrwyth o'r pethau y mae arnynt gywilydd o'u plegyd. Wedi agor eu llygaid, a gweled eu noethni, gwla­daidd ganddynt fel Adda ac Efa ymddangos ger bron Duw.

Ymddarostyngant hefyd dan law'r Hollallu­og, a chydnabyddant nad yw ef yn gwneuthur dim cam â hwynt, pa gerydd bynnag a roddo arnynt. dywedant dan eu gofidiau fel y lleidr edifeiriol wrth ei gydymaith ar y groes, Luc. 22.41. yr ydym yn derbyn yr hyn a haeddau 'r pethau a wn­a [...]thom. A phan fyddo eu llygaid yn rhedeg gan ddwfr o herwydd pellhau oddiwrthynt ddiddanwr a ddadebrai eu heneidiau, Gala [...]. Jer. 1.16, 18. addefant mai cyfiawn yw 'r Arglwydd, oblegyd nyni (meddant) a fuom anufydd iw air ef. Gwe­lant nad gwiw gwingo yn erbyn y swmbylau, na chablu barnedigaethau union.

Y moddion cyffredinol drwy ba rai y gwei­thir y cyfryw ddifrifol argyhoeddiad yw yst­yriaeth o air Duw, yr hwn sydd scrifennedig ynghydwybodau dynion, y rhai wrth naturiaeth a ddylent wneuthur y pethau sydd yn y ddeddf, Rhuf. 2.15. a dangos gweithredoedd y ddeddf yn scrifenne­dig yn eu calonnau, au cydwybodau yn cyd tysti­olaethu, [Page 308] ac yn dirnad rhagor rhwng da a drwg. Pan fynegwyd i wyr Ninifeh y difethid hw­ynt, gwybuant yn eu cydwybodau eu hunain am ba beth, a hwy a ymostyngasant, a gor­chymmynodd eu brenhin iddynt ddychwelyd bob un oddiwrth ei ffordd ddrygionus, Jon. 3.8. ac oddi­wrth y trawsder ydoedd yn eu dwylo, er na ddarllenir i Jonah bennodi iddynt eu beiau. Yn enwedig hyspysrwydd o ewyllis Duw yn yr scrythyrau gyd ar gydwybod yn cydoleuo yr enaid a wnaiff ei bechodau a'i berigl o'u her­wydd yn ddigon amlwg iddo. Trwy 'r ddeddf yr adweinir pechod; Rhuf. 3.20. Joan. 3.20. Rhuf. 4.19. a'i goleuni sydd yn argy­oeddi gweithredoedd: ac yn peri digofaint, sef vvrth ddatcuddio haeddiant pechod. Pan gly­bu y brenin Josiah eiriau llyfr y gyfraith, efe a rwygodd ei ddillad, 2 Bren: 22.12, 13. gan ddirnad mai mawr oedd llid yr Arglwydd yr hwn a ennynwyd yn erbyn y deyrnas. crynodd y bobl vvrth glywed Duw yn adrodd ei ewyllis, Ex. 20. ac felly y gwnant vvrth ei hystyried. Ffrydia dwfr edifeirwch o'r calonnau creigiog pan eu trawer â gwi­alen Moysen. 2 Tim. 3.16. Yr holl scrythur, pa un bynnag ai'r h [...]n ai'r newydd, sydd fuddiol i athra­wiaethu, i argyoeddi, ac i geryddu. A ben­dithir gynghorion a cheryddon gweinidogion a gwyr da eraill ir diben hwn. Ordeinwyd ir cyfryw mewn addfwynder ddyscu 'r gwrthwy­nebus, 2 Tim. 2. [...]5. i edrych a roddo Duw iddynt edifeirwch. Tra 'r oedd Pedr yn dangos ir bobl eu pechod yn croeshoelio Christ, y dwysbigwyd [...]wy yn eu calonnau. Act 2 37. Wrth glywed y Cristianogion yn prophwydo yr argyoeddid y digrêd, 1 Cor. 14.24, 25. ac y gw­neid dirgelion ei galon ef yn amlwg, oni syr­thiai [Page 309] ar ei wyneb ac addolai Dduw. Cerydd y prophwyd Nathan a argyoeddodd Dafydd oi ffiaidd bechod yn achos Uriah. Y mae yn y dîl mèl golyn i frathu 'r rhyfygus, gystal a melystra i gyssuro 'r ffeintiedig. Halen y dda­iar yw gweision Christ i beri ir cnawd ofidio, mal ei cadwer rhag madru. Llef prophwyd ydoedd fel sain udcorn a wnai frawychu. E [...]ai. 54.

Ac o herwydd bod y rhan fwyaf yn eu haw­ddfyd yn ysmala ganddynt glywed cyngho­rion gair Duw, a'i weision, a'u cydwybodau eu hunain, gan fod eu brasder yn cadw 'r pig­au rhag dyfod at y byw, a'u pethau esm­wyth hwy yn rhwystro 'r ergydion i guro eu rhyfyg hwy i lawr, rhydd yr Arglwydd bwys ei law ar y rhai y fo yscafn ganddynt ei air ef. A phryd na ddyscer er mwynder, caiff llais y wialen ddwyn y wers ar gôf, a throir llawenydd yn dristwch i'r rhai a drônt râs yn drythyllwch. Tywydd ofnadwy a wnaeth i bobl wrthnyssig geisio gan brophwyd weddio drost­ynt at yr Arglwydd fel na byddent feirw, 1 Sam. 12.19. a chydnabod iddynt chwanegu drygioni at eu holl b [...]chodau. Crynodd calon ceidwad y carchar dan ei bechod wedi ir ddaiar grynu dan ei draed: ac yn ddychrynedig syrthiodd i lawr o flaen Paul a Silas, gan ddywedyd, Act. 16.27. o feistraid beth sydd raid imi ei wneuthur fel y byddwyf ga­dwedig. Cyfyngder a wasc euogrwydd pe­chod yn dynn at y galon ydoedd mewn helae­thrwydd yn gorwedd yn rhydd, ac yn yscafn. Ni chythrybliodd eu pechod annaturiol mo feibion Jacob, nes i'r helbul yn yr Aipht beri iddynt ei ystyried. Yn ei rhydd-did bodlo­nasant [Page 310] eu meddyliau cenfigennus wrth gael gwared o'r spienwr: ond yn eu enbydrwydd cyfaddefant mor anhrugarog y gwnaethent â'u brawd. Gen. 42.21, 22. meddant, gweled a wnaethom gy­fyngdra ei enaid ef, ac ni wrandawsom ef. A chofir iddynt ruthro i'r pechod ar draws cyngor. Medd Reuben oni ddywedais i wrthych, na phe­chwch yn erbyn yr Herlod, ond ni wrandawech chwi, wele am hynny ynte y gofynnir ei waed ef. Towydd galed oddiallan a chwanega boethni euogrwydd oddifewn: a thra fo 'r cyflwr by­dol yn gymylog y saetha mêllt drwy 'r medd­wl yn aml. Y pechodau ni chanfyddid yn y cynhesrwydd llwyddianus, a'r maswedd mwll, a ymddangosant cyn amled a'r sêr pan ddel oerni calon.

Hunan-gariad a bair i ddynion chwilio 'r a­chos o'r blinderau a ddigwyddo iddynt, ac ni bydd anhawdd iddynt ei gael, gan nas bydd eu pechodau cyn lleied na bydd hawdd eu eanfod. Y dymhestl anguriol a wnaeth ir mor­wyr ofni, Jon. 1 [...], [...]. a llefain bob un ar ei Dduw, a bwrw coel brennau i wybod o achos pwy yr oedd y drwg hwnw arnynt. Ni ddaeth Joab at Absalom er galwad y cennadon, nes llosci ei ŷd ef. A gorfydd i Fâb y Brenin nefol gyrchu atto ei hun y pechadur cyndyn drwy ryw golled, neu helbul danllyd. Hosh. 2.6, 7. A chau i fynu ei ffordd à drain (blinderau pigog) fel na chaffo ei lwy­brau cyfeiliornus, ac nas goddiw [...]so ei gariadau pechadurus: ac yna ymofynniff am ffordd well, gan ddywedyd vvrth Dduw par i mi wybod pam yr ynwysoni â mi, Job 10.2 Pan oedd gyfyng ar Manasseh efe a weddiodd o flaen yr Arglwydd, [Page 311] ac ymostyngodd yn ddirfawr o flaen Duw ei Da­dau. 2 Cron. 33.11, 12. Oni bae iddo fyned ir yscol yn y car­char, ni ddyscasai pa fodd iw ymddwyn ei hun ar yr orsedd, ac ni ryddhesid mo'i enaid, oni bae caethiwo ei gorph. Prinder a thlodi a ddug y mab afradlon atto ei hun. Tra yr oedd ganddo fodd i gydwledda â phutteiniaid, Luc. 15.16. nid edrychodd am dŷ ei dâd. Dwyn newyn ym mhlith y môch a'i dychwelodd at ei hên dylwyth. Ni adferir y gwallgofus iw pwyll, ond wrth eu cadw yn isel, a'u fflangellu hefyd. Dioscir a geryddir a cheryddir yr hwn a ddys­cir. Am hynny mae Duw yn fynech yn gwneu­thur rhai yn dlodion yn y bŷd, fel yr elont yn gyfoethogion mewn ffydd.

Darostyngir rhai gan ddolur trwm. Nos­weithiau blinion a osodir iddynt, eu enawd a wisc bryfed ac a aiff yn ffiaidd, oni chwynont yn chwerwder eu heneidiau. A phan ddisgw­ [...]liont iw-gwelau eu cyssuro yna eu brawychir hwy â breuddwydion, ac eu dychrynir â gweiedig­aethau, oni ymbiliont am faddeuant, ac ym­roi i ufuddhau. Ac i bob un ddywedyd myfi a bechais beth a wnaf i ti o geidwad dyn? Job [...]. [...]. Pa­ [...]am na faddeui fy nghamwedd, ac na fwri hei­bio fy anwiredd? A'r pryd y bo doluriau fel swyddwyr arfog yn cymcryd meddiant o'r corph am iddo lochi gelynion ei wneuth [...]rwr, gofidiant ef yn ddiarbed, a chadwant holl sw­yniant y bŷd allan o honaw ef, mal nas g [...]llo na chymeryd ymborch ar ei fwrdd, nac esm­wythdra ar ei wely. A dangosant ir gydwy­bod mai gweinidogion cyfiawnder ydynt, ac na ddaethant yn ddiachos, gan bennodi 'r pe­chodau [Page 312] a'u cyffroesant. Canys yn synych bydd ar y clwyf ryw arwydd o'r anwiredd a'i pa­rodd, megis ac y bydd afiechyd yn y defaid o'r un ffunyd â'r euod ai magodd. Yn y cyfryw gyflwr bydd holl hyfrydwch pechod wedi myned lle ni welir monaw fyth, heb adel dim o'i ôl ond ei frunti, a'i waddod yn y corph, a'i euogrwydd yn y meddwl. Er ir melys oedd yn ei goluro doddi ymmaith, et­to ei chwerwder a crys, a'i gnofeydd a deim­lir. Wedi i'r archwaith hyfryd oddiwrth ei fel ef ddarfod yn y geneu, peri y dolur go­fidus yn y bol. Er iddo ymddwyn mewn hy­frydwch, nid escor ar farwolaeth ond trwy wewyr. Yna y gofidia pob pechadur am ei ynfydrwydd ddarsod iddo er bodloni ei gnawd â thipin o hyfrydwch twyllodrus dros fyny­dyn, ddwyn aflwydd gofidus ar enaid a chorph dros byth, er dim ymwared sydd ganddo o honaw ei hun; a dymuna yn ei galon na buasai ef er ioed wedi ei eni. A phan fo 'r c­naid a'r corph ar unwaith mewn gofid, gre­synol sydd yr helynt. Os bydd y corph yn glwyfus a'r enaid yn iach, caiff yspryd gwr ei lawnwaith yn cynnal ei wendid: ac os bydd yr yspryd yn gustuddiedig er bod y corph yn iach, blin fydd ganddo fyw, megis y gwe­lir vvrth Judas sradwr. Nid all pethau oddi [...] ­llan iachau 'r briw yn yr yspryd oddifewn, Crynodd Felix y Rhaglaw, a Belshazzar y brenin, nid allai en reiolti oddiallan eu dio­gelu rhag ofn oddifewn, mwy nag y dichon dillad cynes rwystro crynfa 'r crŷd, neu we­y plu roddi esmwythdra i escyrn drylliedig, gan­fod [Page 313] y gofid yn nês at ddŷn na'r cyfryw gym­morth. Medd Solomon, Dih. 18. yspryd custuddiedig pwy a'i cynal? ynteu tra fo 'r anefmwyth­der yn y corph a'r gydwybod hefyd dirfawr sydd eu trueni. Dih. 14.10. Y galon honno sydd yn gwy­bod ei chwerwder ei hun, a'r boenedigaeth sydd mewn ofn, ond nid allafi fynegi 'r ocheneidi­au sy'n anhracthadwy. Y cyfryw a ŵyr be­thau ni choeliasai fyth oni bae iddo eu gwe­led á'i lygaid, a'u teimlo á'i efcyrn; sef nad oedd hyfrydwch pechod ond ei ddenu i golle­digaeth, ac nad oedd y bŷd ond ei dwyllo â gweniaith, ac nad yw ei gyfeillion ond meddygon diles. Nad oedd y cwbl ond celwddog yn ei haw­ddfyd, a'u gadawant ef yn ddigyssur yn ei adfyd.

Fel hyn y gorfydd i Dduw yn fynych guro i lawr y gwaliau pridd, sef galluoedd y cnawd▪ i wneuthur ffordd iw air i fyned i mewn i'r yspryd; a gorchfygu pentrefydd synhwyrau y corph, a chestyll cynneddfau 'r enaid, cyn y caffo gan y Gwrthryfelwr cyndyn ymroddi iw Arglwydd. Rhaid iddo is [...]lu ucheldrem dŷn, a gosod gogoniant y rhyfygus yn y llŵch, a'i swrw ef yn isaf, cyn y gofynno nawdd am ei fawr atcasrwydd.

Er i rai yn y fath gyflwr gofidus ammhw­yllo, neu o herwydd eu annioddefgarwch as­rywiogi mwy, ac ir digofaint poethlyd be [...]i iw ammhuredd ferwi drosodd; megis y dy­nion a boethwyd â gwres mawr a gablasant enw Duw, D [...] 16.19. yr hwn sydd ag awdurdod ganddo ar y pla [...], ac nid edifarhasant i roi g [...]ni­ant iddo ef. Am y cyfryw dymer mae 'n de­byg y crybwyll y poetau pan ddywedant i [Page 314] ofid droi rhai yn gŵn. Ac er i eraill fel Ju­das ddiweddu eu dyddiau, a neidio o'r badell i'r tân; etto yr un dilyw ac sydd yn boddi myrdd o gawri anwireddus, a gyfyd yr Arch, a'r ychydig o rai dewisol ac sydd ynddi i fy­nu tua 'r nef. Canys y rhai y mae 'r Argl­vvydd yn eu cadw a arferant y tuedd naturi­ol y blannodd Duw ym mhob peth byw i geisio eu hachub eu hunain oddiwrth ddestryw, ac a gynhyrfir i ddymuno gwarediad, ac i y­mofyn am dano Megis y rhai a ddwysbig­wyd wrth glywed Pedr a ddywedasant hawyr frodyr beth a wnawn ni i fod yn gadwedig? neu fel yr Apostol, Rhuf. 7. ys truain ydym ni, pwy an gwe­ryd oddiwrth gorph y farwolaeth hon? Chw­ennychant ymadel â'r helynt ddrwg fel y llwy­thog a'u beichiau, neu garcharorion a'u rhw­ymau. A deisyfant gyfiawnder megis newy­nog yn chwenych bwyd, a sychedig ddiod: y rhai yn ddifrifol, ac yn egniol a geisiant yr hyn a chwenychant. Megis y cyfododd y mab afra­dlon, ac y dychwelodd at ei dâd er pelled y ffordd, ac amled y rhwystrau. Ceisiant y cyssur yn Nuw y metha ganddynt ei gael o un lle arall. Chwiliant yr scrythyrau yn ddi­vvyd i edrych a oes driael yn Gilead perthy­nol iw clwyf. fel eli 'r galon fydd ganddynt y gwahoddiadau grasusol, a'r esamplau o druga­reddau y welant yno: Sef fel y gwnaeth Duw â Manasses edifeiriol, a Mair Magdalen, ac eraill. A thybiant nad yw amhossibl iddynt hwythau gael trugaredd os ceisiant yn iawn. Wrth ymofyn â gair Duw cant weled digon o annogaeth i ddychwelyd atto ef: gan fod [Page 315] yn well ganddo ef iddynt ddyfod atto ef, nag aros yn eu pechodau hyd farw. Ysty­riant iddo ef gymeryd llŵ o'i wir fodd i beri credu hynny. Fel mai byw fi medd yr Arglwydd, Ezec. 33.11. nid ymhoffaf ym marwolacth yr an­nuwiol, onid troi o'r annuwiol oddiwrth ei ffordd a byw. Ac iddo yn rasusol anfon ei Fâb iw prynu, Joan 3.16. fal na choller pwy bynnag a gredo yn­ddo ef, ond caffael o honynt fywyd tragwyddol. Ai fod ef y gwahadd y truenus i ddyfod at­to am gymmorth, gan ddywedyd, deuwch at­tafi bawb ac sydd yn slinderog ac yn llwythog, Mat. 1 [...] 28. ac mi a esmwythaf arnoch. Wele si yn sefyll wrth y drŵs ac yn curo, os clyw neb fy llais i, Datc. 3.20. ac a­goryd y drŵs, mi a ddeuaf i mewn atto ef. Ac yn eu creshawu yn dirion pan ddychwe­lont: gan beri llawenydd yn y nef am bob pe­chadur a edifarhâo: Luc. 15. a llonni 'r edifeiriol ar y ddaiar. Diwalla ef y sychedig â gwin a lla­eth heb arian ac heb werth. Er iw pwrs fod mor wag â'u cylla, a'u anheilyngdod yn gymmaint á'u hangen, etto os gwrandawant arno ef, Esai. [...]5.1, 2. ac 57.15. caiff eu heneidiau ymhyfrydu mewn brasder. Ac efe a'u harbed yn helaeth. Gwiw ganddo ef dderbyn dynion candryll, a bywhau calon y cy­studdiedig: ac edrych ar y truan, ac 66 [...]. a'r cystu­ddiedig o yspryd ac sydd yn crynu wrth ei air ef. Calon ddrylliog ni ddirmyga. Psal. 51.17. Ac fel y mae 'n hyfryd ganddo ef i bobl dderbyn ei râs ef, felly trist ganddo vveled ei gwrthod: Am hynny pan edrychodd Christ ar Jerusalem vvrthnyssig efe a wylodd drosti. Luc. 19.41. Wrth ddwsn syfyrio ar y cyfryw ystyriaethau dysc Duw yr enaid cystuddiol, a rhydd iddo feddwl i ad­nabod [Page 316] yr hwn sydd gywir. 1 Joan 5.20. Ac eglurhâ iddo ffordd iechydwriaeth: a thuedda ef i obeithio yn Ghrist, Ephes. 1.13. wedi iddo glywed ac ystyried gair y gwirionedd, efengyl ei iechydwriaeth: Ac egir ei galon ef fel un Lydia i graffu ar y cyfamod grasol, ac i dderbyn yspryd y grâs i reoli yn­ddo ef: a phar iddo ymroddi i wellhau ei fu­chedd, ac i ddywedyd ar ei liniau, Arglwydd beth a fynni di i mi wneuthur?

Yna 'r ymostwng yr edifeiriol o flaen Duw yn y dirgel, a chyffessiff ei fuchedd anwire­ddus â chalon ddrylliedig, ac â dagrau heillti­on, gan ddywedyd fel Dafydd; Yn dy erbyn di o Dduw y pechais, ac y gwneuthum ddrwg yn dy olwg, Psal. 51. trugarhâ wrthif, ac yn ôl lliaws dy dosturiaethau delea fy anwireddau. Taer erfy­niff ar Dduw am gael ei lanhau oddiwrth bob pechod drwy waed Jesu Grist. Gweddio a wnaeth Saul wedi ei frawychu, nes i Grist ei ddiddanu ef. Act. 9. Je addunediff ger bron yr Arglwydd mewn simlrwydd calon ar ei gyme­ryd ef yn Feistr iddo, i ddilyn ei ewyllis fendigedig ef byth. Yr hyn a gyflawniff ef yn gydwybodus drwy ei holl ddyddiau. Tyngiff a chyflawniff gadw barnedigaethau cyfiawnder, Psal. 119.106. 2 Bren. 23.3. Fel Josiah gwnaiff gyfammod ger bron yr Argl­wydd ar fyned ar ol yr Arglwydd, ac ar gadw ei orchymmynion ef â'i holl galon. A'r Argl­wydd Jesu yr hwn ni fwrw allan y sawl a ddel atto ef, Joan 6.37. a faddeuiff bechodau 'r edifeiri­ol, ac a heddychiff ei gydwybod ef mewn iawn brŷd, ac a rydd fywyd grasol oi fewn ef, a gallu i arwain buchedd dduwiol.

Yma ddarlleydd dal swlw fod Duw yn dech­reu [Page 317] sancteiddio rhai yn eu hieuenctid, neu cyn iddynt ymdroi yn y pechodau ffieiddiaf, a bydd cyfnewidiad y rheini o'r cyflwr naturiol i'r gra­sol yn esmwythach, gan na bydd cyn gryfed gwrthwyneb ynddynt i vvaith Duw, ac y sydd yn y rhai a ymhalogasant yn fwy­hawdd symud planhigin tyner o'r maes ir ardd. Ar y cyfryw descyn grâs fel gwlith esmw­yth iw ireiddio, yn hyttrach nag fel cafod­ydd dwys. Ond pan fo Duw ynghylch galw pechaduriaid gwrthnyssig i fod o vveision anwi­redd yn blant i Dduw, tynniff hwynt atto el hun gan mwyaf yn y môdd y rhagddywed­pwyd. Rhaid vvrth forthwylion trymion a thân llym i weithio 'r galon haiarnaidd i'r ffurf a ewyllysio ei gwneuthurwr gael arni, A'r dynion a ddarparer i vvneuthur gwasana­eth, ac i orfygu profedigaeth mwy nag er­aill, a gant archwaethu chwerwder pechod drwy edifeirwch brûdd, ac yno melysdra grâs mewn cydwybod dangneddefus, a gochelant y naill yn ddichlynach, a glynant yn y llall yn daerach byth: Mal y gwelir yn yr Apostol sanctaidd Paul, yr hwn a wnaeth ac a ddio­ddefodd bob peth y gelwid ef iddo er cariad Christ, a 'i rhyddhasai ef o'i ddychryn gofi­dus.

Ac nid heb achos y mae 'r Arglwydd yn gosod ar y pechadur yn neilltuol drwy 'r cy­fryw ddwys argyoeddiad. Canys tra fyddo ef yn galw pobl i edifarhâu drwy gyffredin vveinidogaeth y gair, ac megis ar ben yr heo­lydd yn llefain ar gynnulleidfau lluosog i ddiwygio eu ffyrdd, ni thybir fod ei rybudd [Page 318] ef yn perthyn ir naill mwy nag ir llall, am hynny ysoweth cydescealufant ef. Ond pan yw yn neillduol drwy ddwys gerydd yn curo vvrth ddrŵs y galon gystuddiol, cydnabyddir y pryd hynny pwy y mae ef yn ei geisio: a'r hwn y mae y fath ymofyn am dano a ym­roddiff iddo ef: ac fel Moses cenfydd Dduw yn y berth bigog, er iddo ei ddigio ef fel A­dda yn yr ardd lysieuog.

PEN. 25. Grâs Duw yn meddiannu holl gynneddfau enaid, ac yn rheoli holl aelodau corph y gwir Gristion.

Wedi i'r Arglwydd fel y mynegwyd eusus vvn­euthur dŷn yn eiddo ei hun, cymer feddiant yn holl gyneddfau'r enaid ac aelodau'r corph. Bydd y meddwl grasol yn adnabod y gwir fanctaidd rhagor amryfussedd yr annuwiol. vvrth dder­byn edifeirwch cydnebydd y gwirionedd, 2 Tim. 2.25, 26. a daw i'r iawn allan o fagl hudol diafol. Gŵyr yn hyspys fod Duw sanctaidd, creawdwr Holl­alluog, a Barnwr cyfiawn a dâl i bawb yn ol eu ffyrdd, a ddiddana 'r grasol, ac a gospa 'r anufydd, a brynodd bechaduriaid, ac â'i ysp­ryd sanctaidd a'u gwareda oddiwrth feddiant Satan, a gwasanaeth pechod, ac au diwalla â'i gariad; o'r hyn y mae ganddo brawf cy­surus ynddo ei hun. A chan fod meddwl dŷn yn allu cyflym, goleu, cynhyrfir ef i ymar­vveddu â Duw, Tâd yr ysprydoedd. Wedi i râs anelu 'r enaid, ergydia fyfyrdodau tuag i fynu yn aml, a rhêd ei ffrŵd tua'r môr mawr, [Page 319] o'r hwn y mae 'n tarddu. Rhwydd yw i sy­syrio ar Dduw a'i ffyrdd. Rhysedda ei odi­dowgrwydd, a'i anfeidrolder, a'i ddaioni ef. Felly y gwnai 'r prophwyd, ystyriai an [...]her­fynol bresennoldeb a gwybodaeth Duw. Arglwydd (medd ef) ti a adwaenost fy ei­steddiad a'm cyfodiad: dcelli fy mcddwl o bell, P [...]al. 139.2, 3, 14. yspys wyt yn fy holl ffyrdd. Rhyfedd yw dy weithredoedd.

Cymer hamdden yn fynech i gyd fwrw pethau, mal yr ymsicerhâo fwyfwy iddo ef ddewis y rhan oreu. Wrth gyd-bwyso rhe­symmau yr yspryd a'r cnawd, berniff râs Duw yn odidoccaf. Ac wrth gyfrif yn fan­wl dirnad yn eglur nad yw dioddefiadau yr amser presennol hwn yn haeddu eu cyffelybu i'r gogoniant a dda [...]cuddir iddo ef. Rhuf. 8.18. Cyfrififf bob peth pechadurus a darfodedig nid yn elw ond yn golled o herwydd ardderchowgrwydd gwybodaeth Christ Jesu ei Arglwydd. Phi. 3.8. A hyn­ny a wnaiff iddo dybied yn wael o bob mw­yniant a gynygio 'r temptiwr dichellgar iddo ef iw ddenu oddiwrth ei Dduw. Ffieiddiodd Pedr weled ceisio ganddo werthu dawn yr yspryd i Simon yr hudol, fel y gwerthasai Judas Grist am ddarnau o arian. Eb ef wrth Simon, Act. 8.20 bydded dy arian gyda thi i ddestryw am i ti dybied y meddienir dawn Duw drwy arian. Tebyg na chymersai yr Apostol gym­maint cyffro wrth un a'i yspeiliasai ef o'i holl dda bŷd, ac y wnaeth ef wrth hwn am gynig iddo ddobr, a chyffelybu dawn ys­pryd Duw i olud daiarol.

Mynech ystyria'r grasol ddaed yw Duw i ddyni­on. [Page 320] medd y prophwyd, yn ddiau da yw Duw i Isra­el, Psal. 73.1. sef i'r rhai glân o galon. Cariad Duw yn gw­neuthur caethweision pechod yn blant iddo ei hun, ac etifeddion ei ddedwddwch ef, ydoedd yn sirioli ac yn llenwi meddwl y dyscybl anwyl. Medd ef, 1 Joan. 3.1. gwelwch pa fath gariad a roddes y Tâd arnom, fel i'n gelwid yn feibion i Dduw! Meddyliff y duwiol yn ddiolchgar am druga­redd Dduw yn ei greadigaeth, a'i gynhaliaeth ef. Cynhyrfa ei enaid i fendithio 'r Arglwydd yr hwn sydd yn diwallu ei enau â daioni, Psal 103.1, 4, 5, 6. fel yr adnewydder ei ieuenctid fel yr eryr, ac yn gwa­redu ei fywyd o ddestryw, ac yn gwneuthur barn i'r rhai gorthrummedig oll. Ac fel y mae cyd­ymddiddan cariadus yn ddifyr i gymdeithion, bydd cumundeb rhwng Duw a'r meddwl gra­sol yn hyfryd ir Cristion. a bydd felys ei fyfyr­dod am ei Dduw. Psal. 104.34 ac 116.12. ac 119.59. Medd ef ynddo ei hun, beth a dalaf ir Arglwydd am ei holl ddaioni i mi? Meddyliff am ei ffyrdd a throiff ei draed ac ei dystiolaethau ef. Y meddwl sanctaidd sydd i reoli 'r fuchedd, megis ac y mae 'r llygaid i gyfarwyddo cerddediad y traed. Am hynny ymgynghora yn bwyllog oi fewn ei hun, ac â Duw drwy weddi ynghylch ei achosion, mal y gwnelo ef y peth a fyddo uniawn beunydd. Cofiff Dduw ar ei wely, myfyriff am dano yng­wiliadwriacthau 'r nôs. Psal. 63.6. Pob Isaac rasol a fy­fyria yn y maes. A'r arwyddion o haelioni Duw a wêl ar ei fwrdd ai gwnaiff yn ddiolchgar, ac fel y glomen, edrych i fynu wrth gymeryd lluniaeth iw fewn.

A bydd yn y meddwl grasol fwriad crŷf i ddilyn ewyllis Duw. Medd y prophwyd, bw­riedais [Page 321] na throseddai fy ngenau. Psal. 17 3. Dan. 1.8. a rhoddes Daniel ei srŷd nad ymhalogai efe. O herwydd hynny ni cheisiai 'r Apostl gan y Corinthiaid Cristianogol roddi Elusen ond yn ol eu bwri­ad hwy. Gan orchymmyn i bôb un megis ac yr ydoedd yn rhagarfaethu yn ei galon felly ro­ddi. 2 Cor. 9.7. Trwy y fath lwyrfryd calon y glynau 'r prif-Gristianogion wrth yr Arglwydd nad allai dim eu gwahanu oddiwrtho ef: Yr ydoedd eu brŷd cyn gryfed ar ddaioni, nad allai dim ei droi ffordd arall: a'u hamcanion mor bur ac y byddent gymeradwy gan y sawl au gwypau. Llwyr adwaenai Timotheus suchedd ac arfa­eth yr Apostol sanctaidd, ac a'i dilynai ef. Yn nydd y Farn gyffredin pan ddelo 'r Arglwydd i oleuo dirgelion, 1 Cor. 4.5. ac i egluro bwri­adau y calonnau bydd i bob gwir Gristion glôd gan Dduw.

Nid all hefyd na bo yn y meddwl goleu hy­der grŷf yn Nuw. Pawb a'r a adwaenant ei enw ef a ymddiriedant ynddo ef. Canys ni ada­wodd ef y rhai ai ceisient ef; eithr bu er io­ed yn noddfa ir gorthrummedig yn amser tra­llod. Gwyr y grasol fod yn yr Arglwydd ddi­gon o allu mal y dichon ei waredu ef ym mhob cyfyngder, a bod ei gariad ef yn anfeidrol iw annog ef i roddi cymmorth. 2 Tim 1.12. Gwyddai Paul i bwy y credasai, a sicr oedd ganddo y gwaredai 'r Arglwydd ef rhag pob gweithred ddrwg, ac y cadwai ef iw deyrnas nefol. Nid ofnai 'r pro­phwyd er symud y ddaiar, Psal. 46.2 a threiglo y myny­ddoedd i ganol y môr. Nid arswydai 'r Apostol ymorchestu dan flinderau gan ddywedyd, os y [...] Duw trosom, pwy a all fod i'n herbyn. Rhuf. 8.31. A [Page 322] pha fwyaf yr ymarfer Christion â duwioldeb, mwyaf a fydd ei siccrwydd ef ynghylch ei iechydwriaeth dragwyddol. [...]dn. 38. Diogel ydoedd gan yr un Apostol nas gallai nac angeu nac eni­oes ei wahanu oddiwrth gariad Duw.

Bydd cydwybod heddychol yn yr ufudd gra­sol. Rhuf. 5.1. y rhai wedi eu cyfiawnhau trwy ffydd a gant heddwch tuag at Dduw, trwy ein Hargl­wydd Jesu Grist. Mat. 14.24, 32. Grâs Christ yn yr enaid me­gis ei ddyfodiad corphorol ef ir llong a ostega'r dymhestl ydoedd o'r blaen yn ei thrallodi. Bydd calon y duwiol yn gadel iddo ac yn ei ddiogelu fod Duw yn maddeu ei bechodau ef. Y rhai a garant Dduw a'i cymmydog, nid ar air nac ar dafod yn unig, 1 Joan. 3.18, 19, 21. eithr mewn gweith­red a gwirionedd, wrth hynny a wyddant eu bod o'r gwirionedd, ac a siccrhant eu calonnau ger ei fron ef. Eu calon nis condemna hwynt, a bydd ganddynt hyder ar Dduw. Wrth yr esmwythdra calon y bont yn ei gael mewn ffordd dda y gwyddant gael gollyngdod a rhy­ddhad oddiwrth yr euogrwydd, a'r aflendid a'i caethiwai o'r blaen. Gwyddant ir gwasa­wyr redeg allan o'r gydwybod, gan nad yd­ynt mor ofidus â chynt. Rhuf. 8.15. A bydd yspryd mab­wysiad yn eu hyfhau i alw Duw yn Dâd, ac i ddiogel ymddiried yn ei ewyllis da ef. Am bob gorchwyl da a wnelont gwena eu cydwy­bodau arnynt iw diddanu hwynt. 2 Cor. 1.12. Eu gorfo­ledd hwynt a fydd tystiolaeth eu cydwybod mai mewn simlrwydd a phurdeb duwiol yr ymddugant yn y bŷd. Ac ni ddobrir y fath gydwybod er dim i roddi cennad ir drwg, canys dyfal dri­niff ei swydd i fod yn gynghorwr ffyddlon. Pa [Page 323] bryd bynnag y gwyro 'r Christion beth oddi­ar yr iawn ffordd, rhybuddia ef fel arweinydd ffyddlon i ochelyd myned ym mhellach ym ma­chau peryglus pechod rhag iddo drigo yn­ddynt, a chaiff glywed ei llais ar ei ol yn dy­wedyd, dyma 'r ffordd rhodia ynddi. Ac ni bydd anhawdd ganddo ymwrando â hi, ac attal ei amryfussedd ar yr amnaid lleiaf. Ei galon a drawodd Ddafydd am dorri cwr mantell Saul, pan allasai ei ladd ef, ac yr annogwyd ef i hynny gan ei wŷr, am hynny ni wnaeth ef iw feistr ddim niwed ychwaneg, gan ddywedyd, na atto 'r Arglwydd i mi wneuthur y peth hwn. 1 Sam. 24.6. Cerydd ei gydwybod ef am y pechod llai, a barodd iddo betruso gwneuthur y pechod mwy. Gan iw galon warasun iddo gymeryd typyn o wisc Saul, gwybu na chai lonydd gen­ddi os cymerei ei fywyd ef. Glynai Job yn ei gysiawnder ac nis gollyngai hi, Job. 27.6. am na fyn­nai roddi achos iw galon iw wradwyddo ef tra fyddai fyw. Psal. 37.31. Deddf ei Dduw sydd yngha­lon y grasol, a'i gamrau ni lithrant.

Bydd ewyllis y duwiol yn dymuno ac yn hoffi yr Duw daionus y cenfydd y meddwl ei odidow­grwydd. Dymuniad ei enaid sydd at ei enw ef, Esai. 26.8. ac at ei goffadwriaeth. A dymuniad crŷf hirae­thus fydd, megis ac sydd yn y sychedig am ddiod yn y gwledydd brŵd. Sychedig fydd ei enaid am Dduw, am y Duw byw. Psal. 42.2. 2 Bren. 23.25. Psal. 73.25. Fel Josiah troiff at yr Arglwydd â'i holl galon, ac â'i holl enaid. Hoffiff ef yn fwy na'r hollfŷd, ac ni ewyllysia neb ar y ddaiar gydag ef.

Gwell oedd gan y prif Gristianogion ogo­niant Christ na Meddiannau daiarol, o'r rhai [Page 324] cinnifer ac oedd berchen tiroedd neu dai au gwerthasant, Act 4.34, 35. ac a ddygasant werth y pethau a werthasid ac a'i gosodasant wrth draed yr Apo­stolion: a rhanwyd i bob un megis yr oedd angen arno. Ffrwyth addfed a ymadawant â'u ci­bau yn wisci, a'r calonnau addfed o râs a ym­ryddhant oddiwrth eu meddiannau bydol. Anwylach gan y gwir Gristion Dduw na pherthynasau naturiol. Galwyd llawer gynt i adel brodyr a chwiorydd, Marc. 10.29. tâd a mam, gwraig a phlant o achos Christ a'r efengyl, a gwnae­thant hynny yn ewyllyscar. Gan adel pob peth a dilyn Christ. Ezia. 10. Ac yn amser Ezra ymyscarodd yr Israeliaid edifeiriol oddiwrth y gwragedd eulynaddolgar y cyttaliasent â hwynt. He­ffodd Job eiriau Duw yn fwy na'i ymborth angenrhediol: Job. 23.12. Psal. 63.3. a Dafydd ei drugaredd ef yn fwy na bywyd. Gadawodd llawer miliwn o ferthyron eu bywyd amserol er cael mwynhau Duw yn dragywydd. Dibrisient bethau cyfrei­thlon fel tom os cystedlid hwynt â Christ. A chassaent bethau anghyfreithlon fel gwenwyn. Gwell oedd gan Moses gymundeb â Duw mewn anialwch, Heb. 11.25. na mwyniant pechod mewn gwlâd frâs. Rhwydd fydd yr enaid i garu Duw, ac ef yn canfod beunydd arwyddion o gariad Duw tuag atto yntef. a gwel reswm da i hoffi yr hwn a wnaeth y serch, ac iddo ef a blannodd y winllan gael ei gwin. Ac mal yr hoffa y rhai grasol Dduw yn bennaf, hoffant ei ddelw ef mewn pobl yn nesaf. Byddant wedi eu dyscu gan Dduw i garu eu gilidd. 1 Thes. 4.9. E­wyllysiant yn dda i eneidiau dynion gan eu rhybuddio au cynghori, a gweddio drostynt. [Page 325] Hynny gydâ gogoniant a gorchymmyn Duw a annogodd yr Apostolion a'r prif athrawon i dramwy dros fôr a thir i fynegu ir byd ffordd iechydwriaeth drwy Grist. Yr hwn a bregethasant gan rybuddio pôb dŷn, Col. 1.28. a dyscu pôb dŷn ym mhôb doethineb, fel y cyflwynent bôb dŷn yn berffaith yn Ghrist Jesu. A gweddient ar Dduw nid yn unig dros yr ufudd, ond dros y gwrthwynebus hefyd; megis y gwnaeth Stephan, îe wrth ei ferthyru; efe a ostyngodd ar ei liniau, ac a lefodd â llef uchel, Act. 7.60. Arglwydd na ddod y pechod hwn yn eu herbyn. Gweddi­odd yn grôch drostynt hwy a oeddent yn fi­lain yn ei lâdd ef, ac erfyniodd am drúgaredd i'r rhai ni wnaent ag ef gyfiawnder. a chy­meradwy fu ei aberth brydnawnol ef drostynt, canys ar fyrder gwnaeth Duw [...]aul un o'i er­lidwyr ef yn lestr gwerthfawr. Luc. 10.34. Parodol fydd­ant fel y Samaritan i dosturio wrth y rhai a fyddont mewn nebryw annhymer neu ang­hyflwr, ac iw hymgeleddu, gan dreulio arnynt eu gwin a'u holew.

Y nwydau y rhai a gynhyrfir gan y cyfryw feddwl ac ewyllis a fyddant sanctaidd hefyd. y llawenydd a fydd duwiol. Luc. 19.6. Canys nid all yr edifeiriol fel Zacheus na dderbynio Grist yn llawen, am ei fod yn dwyn iechydwriaeth gy­dag ef. A chan fod llawenydd yn y nêf, ac 15.10. ac yngwydd angylion Duw am y pechadur a edi­farhao; mwy yw 'r achos o lawenydd ir dŷn ei hun a symudwyd o'r aflwydd blin ir ded­wddwch cyssurus. Ac wrth gredu yn-Ghrist bydd iddo fawr lawenhau â llawenydd anrhac­thadwy, a gogoneddiu. 1 Pet. 1.8. Rhyfeddol yw'i dar­luniad [Page 326] hwn ar hyfrydwch y prif Gristianogi­on, mae 'n gyfryw ac ni choelia neb ond y rhai a'i teimla: Sef eu bod yn mawr lawen­hau, ac yno dubla ei eiriau, gan ddywedyd iddynt lawenhau â llawenydd. Ac er hynny ni chyrhaeddodd y peth, eithr cydnebydd fod ei eiriau yn fyrion, ac iddynt lawenhau â llawe­nydd anhraethadwy, a'u bod yn cael rhan o'r nêf ar y ddaiar, gan fod eu llawenydd yn ogoneddus, ac nid fel yr un anianol yn warthus. Nid all amgen na bo calonnau y rheini yn fi­riol a fyddo yn blant i'r Brenin pennaf, ac yn etifeddion i deyrnas dragwyddol. Bydd iddynt wrth ddarllen ewyllis eu Tâd ymhyfry­du yn ei gyfraith ef yn ol y dŷn oddifewn. Rhus. 6.22. ac wrth rodio gyd ag ef cydnabyddant fod ei ffyrdd yn hyfrydwch, Dihar. 3.17. a'i lwybrau yn heddwch. Mawr fydd eu diddanwch wrth wneuthur cyfiawn­der a thrugaredd. Psal. 84.1, 10. a phebyll Duw a fydd hawdd­gar ganddynt, dewisant gadw drws yn ei dŷ ef o flaen trigo ym mhebyll annuwioldeb. A'r lla­wenydd ysprydol a wna iddynt ddiflasu mas­wedd cnawdol, mal y gwna cynhesrwydd y ffurfafen amser hâf i bobl hepcor cynhesr­wydd yr aelwyd a hoffent y gaiaf, ac y pe­riff gwell synwyr i wŷr adel ymmaith chwareu­on plant.

Pan welo Duw yn rheidiol fel nas tra-der­chafer hwynt drwy odidowgrwydd eu trugare­ddau adel i genad Satan gernodio peth arnynt, ac er eu darostwng leihau eu diddanwch, au rhoddi ymbell waith mewn heli dagrau rhag eu llygru gan chwantau, y pryd hynny gra­sol a fydd eu tristwch, fel na chaffont mor [Page 327] golled oddiwrtho ef. Cystudd Eglwys Co­rinth a'i tristaodd yn dduwiol, ac a weithiodd ynddi fwy o astudrwydd, ac o ofn, 2 Cor. 7. 11, 15. o zel ac o ufudd-dod. Ni phruddha 'r Christion fel A­hab eisieu cael gwinllan ei gymydog, ond am weled pobl yn dianrhydeddu Duw; ac am ei fod ef ei hun yn fyrr o'r peth a ewyllysiai ef ei wneuthur mewn diolchgarwch iw wared­wr. Y dynion nodedig ac anwyl gan Dduw yn Jerusalem ydoedd yn ocheneidio, Ezec. 9.4. ac yn gw­eiddi am y ffieidd-dra oll a wncid yn ei chanol hi. Rhus. 7. 23, 24. A deddf yr aelodau yn gwrthryfela yn er­byn deddf y meddwl a wnaift ir etholedig gw­yno eu trueni. Ond ni thristânt am golledion bŷd megis rhai heb obaith, mwy nag y lla­wenychant wrth ei elwa megis rhai heb olud gwell. Gwyddant na pheri'r helynt ddaiarol ond ychydig Gan fod gogoniant y cnawd yn synhio fel blodeuyn, 1 Pet. 1.24. ni osodant mor gor­mod serch arno: a chan fod ei ofid ef yn di­flannu fel chwyn, ni ddigalonnant hwy dano. Gwelant beunydd nad yw hawddfyd ond lly­gedyn, ac adfyd ond cafod, yn y man y der­sydd y naill a'r llall: a bod llwyddiant y byd fel diwrnod, a'i aflwydd fel nôs, y fydd ag ychydig oriau ym mhob un o honynt. Am hynny edrychant y tû hwynt iddynt at sylwedd parhaus.

Eu dig au bodlonrwydd a reolir gan y meddwl yn dduwiol. Ni ddigiant wrth y neb a u hannogo iddaioni, neu au hargyoeddo o fai ac amryfusedd. Cerydd cyfiawn a fydd iddynt fel olew ni thyrr eu pennau. Psal. 141.5. Dih. 9.7. Y drygionus a wnaiff anaf ir hwn a feio arno. Daliodd He­rodias [Page 328] ŵg marwol i Joan Fedyddiwr am iddo ddangos ei phechod iddi. Marc. 6.19, 25. Wedi iddi dwmno mewn ymloscach aflan hi a sychedodd am waed gwirion, a melysaf saig mewn gwlêdd ydoedd genddi gael pen y prophwyd ar ddyscl. Ond y doeth a gâr yr hwn a'i ceryddo. Dih. 9.8. ac yn lle dial a wnaiff dda ir hwn a'i drygo. A­chubodd Joseph y rhai ai bradychasau ef, Gen. 42. a swccrodd y rhai a'i caethiwodd ef pan alla­sai dalu 'r pwyth iddynt. Ni chanhiediff y grasol iw ddig weithio yn ei achos ei hun, ond am ddianrhydeddu Duw. Gweled Israel yn addoli eulun yn lle Duw a wnaeth i Moses addfwyn dorri 'r llechau. Num. 25.7. A godineb ddig­wilidd y bobl a wnaeth i Phineas ymaflyd yn y waiwffon: Act. 17.16. ac wrth weled dinas Athen wedi ymroi i eulynnod y cynhyrfwyd yspryd Paul yn­ddo. Ac mal na ddeil y grasol ŵg iw elyn daiarol, llai o lawer y gwnaiff ef hynny iw Dâd nefol. A bydd fodlon iw ragluniaeth ef, ac ir cyslwr y drefner iddo ef, er ei fod dros drô yn anhyfryd ir cnawd, am y caffo gymun­deb â Duw ynddo. Ni chwenych ddim yn ei le ef, ac ni wrthid ddim gydag ef; eithr bydd fel plentyn wedi ei ddiddyfnu. Psal. 131.2. Tywyll a gwael yr ymddengis pethau isod iddo ef, ac ynteu yn craff-dremio ar ddiscleirdeb yr haul nefol. Gŵyr y gall golud fod yn niwei­diol iw meddianwyr, mal y bu aur gwahar­ddedig i Achan, a thir drwy anghyfiawnder i Ahab, a gwiscoedd hoiw i Gehazi. a bod yn yscafnach calon yr ymdeithydd y sydd â lleiaf yn ei gylch. Philip. 4.11, 12, 13. Am hynny ym mha gyflwr bynnag y byddo dysciff fod yn fodlon iddo. Medrai 'r [Page 329] Apostol ymostwng ac ymhelaethu, addyscwyd ef i fod yn llawn, ac yn newynog, i fod mewn he­laethrwydd ac i fod mewn prinder, 2 Cor. 6.8. gallai bob peth drwy Grist ydoedd yn ei nerthu ef. Ni falchiai er clod, ni rusai er anglod. Er i a­nadl ei gyfeillion chwythu arno fel deheuwynt, ac anadl ei gaseion fel gogledd-wynt, etto ni rwystrai 'r un o'r ddau mono ef i fyned ym mlaen yn ei yrfa dduwiol. Mewn colledion dywediff fel Job, Job. 1.21. bendigedig a fyddo enw 'r Arglwydd.

Bydd y coffadwriaeth yn dryssordy ir gwi­rionedd. Ynddi y cedwir arch y dystiolaeth, a llechau 'r gyfraith efangylaidd. Llawlyfr cryno yw a ddwg y Christion gydag ef i bob man, â gorchymmynion ac addewidion, bw­gythion ac esamplau o air Duw yn yscrifen­nedig ynddo, ac arno y derllyn dan ei ddwy­lo. Yr hwn ni chredo yn ofer a ddeil yn ei gôf â pha ymadrodd yr efangyler iddo. 1 Cor. 15.2. Yr hyn o'r da a ganfyddo 'r deall, ac a hoffo 'r serch a geidw 'r côf. Pawb a'r a glywsant a ryfe­ddasant am y pethau a ddywedasid gan y bu­geiliaid ynghylch ganedigaeth Christ, eithr Mair yr hon a'u hoffai fwyaf, a gadwodd y pethau hynny oll, gan eu hystyried yn ei chalon. Luc. 2.18, 19. Cenfigennodd eraill wrth weledigaeth Joseph, ond ei Dâd a ddaliodd ar y peth. Gen. 37.11. Er bod gan ryw un wrth natur gôf gwan, etto pan ddel yspryd Duw iw sancteiddio, dyscir a dygir ar gôf iddo gymmaint o ewyllys Christ, Joan. 14.26. ac a'i gwnelo yn gadwedig. Pan fyddo Christi­on mewn cywirdeb calon yn ceisio cysarwy­ddyd ynghylch y peth a ddylai ei ddeall, neu'i [Page 328] [...] [Page 329] [...] [Page 330] wneuthur, dwg yspryd Duw ryw yscrythur iw gôf ef iw gynghori a'i gynnorthwyo. Me­gis pan yrrodd Christ y marchnattwyr allan o'r deml â fflangellau, a thywallt allan arian y ne­widwyr, tebyg ir dyscyblion ryfeddu ynghylch y weithred anarferol honno, nes iddynt gofio fod yn scrifennedig, Joan. 2.16, 17. ac 12.13, 14, 15, 16. zêl dy dŷ di a'm hyssodd i. Y pryd y marchogodd Christ i Jerusalem i gyflawni prophwydoliaeth Zachary, nac ofna ferch Sion, wele y mae dy frenin yn dyfod yn eistedd ar cbol assyn: Ni wybu 'r dyscyblion ar y cyntaf beth oedd amcan yr ymddygiad hwnw. Eithr pan ogoneddwyd yr Jesu, yna y cosiasant fod y pethau hyn yn scrifennedig am dano, ac iddynt wneuthur hyn iddo.

Wedi ir Argwydd roddi naws rasol yn yr enaid oddifewn, ymddengis hynny yngweith­rediadau 'r corph oddiallan. Wedi 'r hollter gwreiddyn y galon, ac impio ynddi y plan­higin enwog, blaguryn paradwys, dwg ffrwyth peraidd a'i diddano ei hun ac eraill. Ordein­wyd yr enaid i gynhŷrfu ac i reoli 'r corph. Am hynny buchedda pôb dŷn fal y rhoddo ef ei frŷd yn ei galon. Bydd ar y dwfr ar­chwaeth y mŵyn a'r sydd yn y graig o'r hwn y cyfyd. Math. 12.35. Phil. 2.22. Y dyn da o dryssor da y galon a ddwg allan bethau da. Gweithia Duw yn yr eiddo ewyllysio a gweithredu yr hyn a berthyn iw iechydwriaeth. Pan roddo Duw ynghalon­nau pobl naturiol i amcanu rhyw beth llesol i eraill, hwy ai cyflawnant ef. Yspryd Duw a ddaeth ar Saul pan glybu eiriau gofidus gwyr Jabes Gilead, 1 Sam. 11.2, 6. ac efe a fyddinodd y bobl, ac a waredodd y gorthrymmedig. Ac [Page 331] o flaen hynny byddyn o'r rhai y cyffyrddasai Duw â'u calon a aeth gydag ef. 1 Sam. 10, 26. Ezr. 6.22 ac 7.27. A'r Argl­wydd a droes galon brenin Assyria i gynnorth­wyo'r Israeliaid yngwaith y deml; a rhoddes ynghalon brenin Persia iw harddu. A chyn sic­cred y tuedda Duw galonnau gwir Gristia­nogion i ddyfal wneuthur daioni ysprydol. Megis yr agorodd ef galon Lydia i ddal ar gyngor, Act. 16.14, 15. oni ymroddodd hi i fod yn ffyddlon i'r Arglwydd, ac i wneuthur ymgeledd iw weision ef. Yr enaid grasol a fywoccaer at ddaioni a lywodraetha aelodau 'r corph iw gyflawni, mal yr arfer gwr celfydd ei arfau i wneuthur y gorchwyl a fwriado. Pan droer ffrwd paradwys at yr olwyn fawr, sef yr enaid, hi a droiff holl olwynion bychain y corph a'r fydd ynglŷn wrthi i weithio am fa­ra 'r bywyd. Adeiledir y cyssegr gan bob un yr hwn y dwg ei galon ei hun ef i nessau at y gwaith iw weithio ef. Ex. 36 2. Ewyllis rasol oddi­fewn a esid y dŷn oddiallan ar waith da.

Arferir y llygaid i hyfforddi duwioldeb▪ wrth edrych á nhw ar fawrion bethau Duw yn y nefoedd a'r ddaiar rhyfedda'r galon ei alluogr­wydd, a'i ddoethineb ef. Dafydd wrth edr­ych ar y nefoedd, ar y lloer, a'r ser, Psal. 8 [...], 4. a folian­nai Dduw am ei gariad tuag at ddŷn. Wrth ddarllen ynghyfraith Dduw caiff y Christion gyfarwyddyd beunydd. A thosturia wrth weled trueni ei gymydog. Galar. Jer. 3.48, 51. Pan gaethglud­wyd yr Juddewon, llygad Jeremi ydoedd yn blino ei enaid; ac yn diferu ffrydiau o ddwfr o herwydd dinistr merch ei bobl. J'r golwg y deuau defnynnau calon doddedig y naill i gy­farfod [Page 332] trueni gresynol y llall. A'r grasol a fyddo mewn awdurdod a wnaiff i bobl arswydo cam­wedd wrth edrych arnynt. Brenin wrth eistedd ar orsedd barn, Dih. 20.8. a wascar â'i lygaid bob drwg. Mewn gweddiau beunyddiol hefyd y der­chefir golugon y duwiol tua gorseddfainc Duw. Joan. 17.1. Derchafai 'r Jesu ei lygaid tua 'r nef wrth alw ar y Tâd.

Daw adeiladaeth i enaid y Christion drwy'r clustiau: Rhuf. 10.17. Esai. 50.4, 5. caiff ffydd trwy glywed▪ deffry 'r Argl­wydd iddo glust i glywed fel y dyscedig, ac i ddeall yr hyn a adrodder wrtho, gan ufudd­hau iddo. Act. 10.35. egorir ei glust ac ni wrthwyneba. Paradol ydoedd Cornelius a'i gyfeillion ger bron Duw i wrando 'r holl bethau a orchymmy­nid iddynt.

[...]al. 51. [...]5. Rhuf. 10.10. Geneu 'r dŷn daionus a fynega foliant Duw; ac a draetha wir llesol wrth ddŷn. Yr hwn a gredo â'r galon i gyfiawnder, a gyffessa â'r geneu iw iechydwriaeth ei hun, ac eraill. Deu­wch (meddai'r prophwyd) a gwrandewch ŷ rhai oll a ofnwch Dduw, a mynegaf yr hyn a wnaeth efe im henaid: Psal. 66.17.19. Llefais arno am genau, ac ef a dderchafwyd a'm tafod. Duw yn ddi­au a glybu, ac a wrandawodd ar lais fy ngweddi, bendigedig fyddo.

Cynghorion rhai duwiol ym mhob oes a drodd lawer o ddynion ar y goreu. Drwy anadlau prophwdi ac Apostolion y chwth­odd Duw ddrws llawer calon yn agored i o­llwn dedwddwch i mewn. Act. 10.44. Psal. 44.1. Tra 'r oedd Pedr yn llefaru geiriau efangylol syrthiodd yr yspryd Glân ar bawb au clywent. Y Tadau a fyne­gant ir plant ewyllis Duw, a'i weithredoedd [Page 333] ef yn eu hamser hwynt. Y rhai a wiscant y dyn newydd a fwriant ymaith gelwydd, Eph. 4.25. ac a ddy­wedant wir bob un wrth ei gymydog.

Mewn iawn fodd y bwytti ac yr ŷf y sawl a ofno Dduw. Rhuf. 14.6. Act. 2.46. Wrth fwytta ir Arglwydd y mae 'n bwytta, canys y mae yn diolch i Dduw. Y prif Gristianogion a gymerasant eu lluniaeth mewn llawenydd, a simledd calon, gan foli Duw. Er ir annuwiol chwanegu eu pechod fel y chwanego eu porthiant, a bod yn waeth yn erbyn Duw po haelaf y fyddo ef tuag attynt, etto plentyn Duw a fydd da ganddo ei Dâd a i diwallo. Gen. 27.4. Cryfhaeu y blasusfwyd Isaac i fen­dithio.

Y dwylo a olchir mewn diniweidrwydd, Psal. 26.6. ac a dderchefir tua'r nef mewn erfyniad ostynge­dig. Ordeinwyd i Gristianogion weddio ym mhob man, gan dderchafu dwylo Sanctaidd. 1 Tim. 2.8. A gwneir â hwynt yr hyn a fo da tuag at gynhalieth dyn ei hun, ac eraill, Act. 20.34. Dwylo 'r A­postol a wasanaethasant iw gyfreidiau ef, ac ir rhai oedd gydag ef. Act. 9.36, 39. a Thabitha ydoedd lawn o weithredoedd da ac elusenau y rhai a wnaethei hi. ac wedi ei marw hi y gwragedd gwedd­won a ddangosasant y peisiau, Esai. 33.15. a'r gwiscoedd a wnathei hi. Y cyfiawn a yscwyd ei law rhag derbyn gwobr: a'r tosturiol a'i hestyn i roddi Elusen.

Ymyscaroedd trugareddau a fydd gan y rhai duwiol oll. a gofalant am ddiweirdeb, Col. 3.12. a'r idd­ynt ymgadw oddiwrth odineb, 1 Thes. 4.3, 4. a medru bob un feddiannu ei lestr ei hun mewn sancteiddrwydd, a pharch.

Gwyddant fod eu cyrph yn aelodau i Grist. [Page 334] Am hynny ni chymerant aelodau Christ, a'u gwneuthur yn aelodau puttain. 1. Cor. 6.15. Yr wyryf Gri­stianogol ydoedd yn gofalu am y pethau perthynol ir Arglwydd, 1 Cor. 7.34. fel y byddai hi sanctaidd yng­horph ac yspryd. Heb. 13.4. Y priodol a geidw ei wely yn ddihalogedig. A geilw ar Dduw mewn purdeb yn ei ystafell a'i wely megis ac yn ei neuawdd ac uwchben ei fwrdd.

Dangosodd Duw garedigrwydd mawr i ffrwyth lwynau Abraham ffyddlon. A thrwy ei ragluniaeth cadwodd ddiweirdeb Sara a Rebeca yn ddifrycheulyd; gan gychwyn di­nistrio 'r sawl a osiau eu llithio oddiwrth eu gwŷr. Cadwodd y ffynhonnau heb eu dwy­no, o'r rhai y ffrydiau cymmaint o genhed­laethau.

I Dduw y plyga gliniau 'r grasol, ac iw daith ef y cerdd y traed. Tair gwaith yn y dydd y gostyngai Daniel ar ei liniau, Dan. 6.10. Eph. 3.14. ac y gwe­ddîai. a'r Apostol mewn gweddiau a blygei ei liniau at Dâd ein Harglwydd Jesu Grist. Dwg y traed i dŷ Dduw, ac ar achosion da i ddŷn.

PEN. 26. Grym duwioldeb efangylol, a'r achosion o hynny.

Amlwg y gwelir grym duwioldeb ym mu­cheddau y rhai sanctaidd. Phil. 3.20. Ymarweddiad y Christianogion gynt ydoedd yn y nefoedd tra'r oeddent ar y ddaiar. 2 Cor. 1.12. Eph. 1.4. Ezec. 36.27. Mewn purdeb duwiol, a thrwy râs Duw yr ymddygent yn y bŷd. i fod yn ddifeius yr etholid hwynt gan Dduw. A rhoddai ei yspryd o'u mewn, a gwnai iddynt ro­dio [Page 335] yn ei farnedigaethau ef, a'u gwneuthur. Y mae pob rhai grasol wedi eu creu yn-Ghrist i weithredoedd da fel y rhodiont ynddynt. Eph. 2.10. Gwe­lir pob peth yn dilyn y natur y creawyd ef yn­ddo. Nofia 'r pyscod yn y dwfr, eheda'r adar yn yr awyr. I wared y daw 'r trwm, i fynu yr aiff yr yscafn. A'r grasol nhwythau a gyn­hyrfir gan eu duwiol anian, ac a wnânt yn ol rheôlau yr ail-creadigaeth, megis y gwna pethau eraill yn ol y cyntaf.

Diwyd fyddant yn eu dyledswydd tuag at Dduw: gan ddatean ei rinweddau [...]f, a byw wrth ei fodd ef, a rhodio gyd ag ef fel Enoch. Cyfiawn a thrugarog a fydd eu hymddygiad hwynt tuag at ddynion; mewn môdd dyladwy y llywodraethant eu hunain mewn sobrwydd a gostyngeiddrwydd, 1 Tim. 2.2. gan fyw m [...]wn pob duwiol­deb ac honestrwydd, yr hyn a eglurir ym mhe­llach wrth y pethau a ganlyn.

Ufuddhânt i holl orchymmynion Duw. Yr ydoedd Zacharias ac Elizabeth yn [...]hodio yn holl orchymmynion a deddfau'r Arglwydd. Ystod eu buchedd hwynt oedd dilyn rheolau Duw, ac nid llwybrau llygredigaeth Nid oeddent yn myned gydâ gair Duw yn y naill beth, ac yn­gwrthwyneb iddo yn y llall, eithr yn eu mesur gwnaent holl ewyllis Sanctaidd Duw.

Gorchfygant holl rwystrau Sancteiddrwydd er amled fyddont. Nerthol y dilyn pethau na­turiol y tueddiad a roes Duw ynddynt. Nid ollir attal yr afon rhag rhedeg ir môr, na'r tarth rhag escyn ir cwmwl: ac nid llai egni dynion ysprydol i ddilyn daioni. Ant ar ol Duw ar draws pôb pèth. Ni ddichon gwcddi­llion [Page 336] eu llygredigaeth beri iddynt beidio â'r da. Gwnânt archiad Duw yngwrthwyneb i gyngor llygredig. Medrant atteb holl gau-resymau'r cnawd, a datcuddio eu twyll. Nid ymgyng­horodd yr Apostol â chig a gwaed, Gal. 1.16. eithr gwna­eth y peth y galwodd Christ ef iddo. Siccr y gwyddant nad oes dim well ar eu llês na mw­ynhau Duw a'i fodloni. Am hynny Caethi­want bob meddwl i ufudd-dod Christ. 2 Cor. 10.5. Ac ni cha­iff chwantau 'r cnawd wneuthur eu haelodau hwynt yn arfau anghyfiawnder, eithr gwrth­wynebant hwynt pa bryd bynnag y gwrthryfe­lont, a gwrthodant gyflawni eu deisyfiadau. Pan fo 'r cnawd yn chwenychu yn erbyn yr yspryd, yr yspryd yntef a chwenych yn erbyn y cnawd, ac a i rhwystra i wneuthur y drwg. Ni adawodd yr Apostol i genad Satan yn ei gnawd ef orch­fygu, eithr efe a waeddodd ar Dduw am gym­morth, a chafodd atteb cyssurus, sef y byddai grâs yn ddigonol iddo ef. Y rhai sydd yn eiddo Christ a groeshoeliant, 2 Cor. 12. Gal. 5.17, 24. ac ni feithrinant wyniau, a chwantau 'r cnawd. Caiff gweddill pechod ynddynt nid ei fagu eithr ei gospi a'i farwei­ddio beunydd. Rhodia gweision Christ nid yn ol y cnawd ond yn ol yr yspryd. Rhus. 8.1, 2. Canys deddf ys­pryd bywyd yn-Ghrist Jesu a'u rhyddha oddi­wrth ddedd [...] pechod Bydd grâs ynddynt fel cy­fraith yn awdurdodol, ie yn gyfraith yspryd yr hwn sydd gryfach na chnawd: fel y mae'r enaid yn [...]hoi bywyd ir corph, ac ynteu yn ei gael gan Dduw, yr yspryd Hollalluog. A de­ddf yspryd bywiol yn Ghrist Jesu, y brenin cadar­naf, sydd yn rhyddhau ei ddeiliaid ef oddiwrth ddeddf p [...]chod, fal na bont mwy yn weision i [Page 337] feistr gwael i wneuthur gwaith aflan. Ymgei­dw y duwiol oddiwrth chwantau eu cnawd rhag clwyfo eu cydwybodau, mal yr ymgospa 'r pwyllog rhag rhyw fwyd ni ddygymmyddo â hwynt, er eu bod yn ei chwenych, rhag peri doluriau iw cyrph wrth borthi blŷs eu llygaid. Gan ir merthyron adel chwantau cyfreithlon eu cyrph, sef newyn a syched heb eu diwallu, diddadl yw na fodlonent chwantau anghyfrei­thlon, megis rhai godinebus, malaisus, beilchi­on, neu gybyddus.

Llwyr ymwrthodant â'r gweithredoedd gw­arthus y sydd yn gwneuthur dynion yn anifei­laidd, neugythreulig, megis godineb, meddw­dod, twyll, llofruddiaeth, a'r cyfryw feiau a­nafus, anoddef Er bod y fath bechodau gwr­thun (y sydd yn erbyn goleuni natur er ei drycced) wrth eu harfer yn myned yn feist­raid ar blant digofaint, etto pan ddêl Argl­wydd trechach i fewn dynion, bwrir y gormes­deyrn digywilidd hynny o'u gorseddau, ac nid ufuddheir iddynt. Rhai o'r Corinthiaid cyn eu troi a fuasent yn odinebwyr, yn lladron, 1 Cor. 6.9, 10, 11. yn gybyddion, yn feddwon: ond wedi iddynt dderbyn ffydd Grist hwy a olchwyd, a sanctei­ddwyd, ac a gyfiawnhawyd. A thra rheidiol i bobl gael grâs i adel y fath weithredoedd er­chyll, am nad all neb a'u gwnelo etifeddu te­yrnas nêf. Ni chaiff neb fyw gyda Duw ond yr hwn a arswydo y cyfryw bechodau, a ystyria, Ezec. 13.14, 15, 16. ac ni wna felly: ei lygaid ni chyfyd ar eulynnod, ni haloga wraig ei gymmydog, ni orthrymma, ni attal wystl, ni threisia drais. Ni fynn Christ i weithredwyr anwiredd fwytta o'i swpper ef [Page 338] yn yr eglwys filwrws, 1 Cor. 11. a diamau na chant gyd-wledda ag ef yn yr eglwys orfoleddus. Oni chant eu creshawu ynghyntedd ei dŷ ef, ni dderbynir hwynt iw drigfannau hyfrydaf. Y mae llawer o gleddyfau tanllyd i gadw'r sawl a hoffant fwytta 'r ffrwyth gwaharddedig rhag dyfod at bren y bywyd. Am hynny nid erlidiodd Saul mwy, ac ni cham achwynodd Zaccheus ar neb wedi iddynt droi at Grist. Yr hwn ni synn fod tŷ ei Dâd yn ogof lladron. Gwa­hardd gychu caccwn afrywiog yn ei ardd yn lle gwenin ffrwythlon. Je gwnaiff iw ddilyn­wyr ymarferu â rhinweddau daionus yn lle'r pechodau anafus, oni aller blasu ffrwythau 'r yspryd yn eu gweithredoedd hwynt, megis ca­riad, ffydd, cymmwynasgarwch, dirwest. ym­roddodd Zaccheus i wneuthur y pedwar cym­maint o iawn, ac y wnaethai o gam â nêb, ac yn lle gorthrymmu 'r tlawd iw llonni â'i dda. Dywedodd ef wrth Grist wele hanner fy na O Arglwydd, Luc. 19.8. yr ydwyf yn ei roddi ir tlodion, ac os dugym ddim o'r eiddo nêb drwy gam-achwyn yr ydwyf yn ei dalu ar ei bedwerydd.

Caiff y grafol yr oruchafieth ar yr holl brofedi­gaethau a geisio eu tynnu nhw oddiwrth dduw­ioldeb at fuchedd ddrwg. Ni ddichon golud a ho­iwder y bŷd beri iddynt esceuluso Duw. Ymwr­thododd y Christianogion â'r rhodreswaith pe­chadurus, a lloscasant y llyfrau perthynol iddo yngwydd pawb, Act. 19.19. er bod eu gwerth yn ddengmil a deugain o ddarnau arian Nid ymadawant â'r ernes sy ganddynt am deyrnas nefol, er a gynnygier iddynt o fudr elw bydol. O rhydd Duw iddynt feddiannau daiarol mewn cyfi­awnder, [Page 339] ni ddiffidd, eithr hyffordda hynny eu daioni hwynt. Bydd rhoddion Duw drwy ba rai y mae 'n annerch ei gariad attynt, yn eu gwneuthur hwynt yn ddiolchgar iddo ef; ac yn olugwyr ffyddlon ar ei dda ef, gan ymgle­ddu ei blant ef â hwynt. Tra yr oedd Job yn fwyaf o holl feibion y dwyrain, Job 1.13. a chanddo olud mawr, ac 29.8, 12. y pryd hynny yr ofnai Dduw ac y ciliai oddiwrth ddrygioni, ac y gwaredai y tlawd a fy­ddai yn gweiddi, a gwnai i galon y wraig weddw lawenychu. Ni falchiau 'r Apostolion pan geisid eu haddoli, eithr rhwygent eu dillad. Act. 14.

Nid all hyfrydwch pechod moi tynnu hwy oddi­wrth Dduw. ni chwareuant ar marwor au llos­codd hwynt. Ni allasai Satan ddychymmyg profe­digaeth debyccach i lygru Joseph, na 'r cynnig a wnaeth ei feistres iddo ef. Canys yr ydoedd hi yn Arglwyddes fawr, ac a allasei wneuthur erddo ef, a'i hoiwder ydoedd gyfattebol iw pherhynas yn llŷs y brenin, a cheisiai ei ddenu ef beunydd, a hynny yn y dirgel lle ni bai nêb iw gyhuddo ef: a phan welodd hi yr odfa yn gwasanaethu, hi a'i daliodd ef gerfydd ei wîsc yn daer, ac ni fynnai nâg. Yr ydoedd yntef hefyd ym mlôdau ei ieuenctid, a'i nwyf natu­riol yn ei nerth, ac yn haws iddo wrthod pob pechod na 'r hwn a gynnygid iddo. A chan ei fod ef yn ŵr doeth nid allai ddisgwil amgenach os efe a groesai ei dymuniad hi, na chafai ei ddrygu gan ei llîd hi: ac oni fodhaeu ef ei hys­gafnder hi, y gorfyddai iddo ddioddef pŵys ei digofaint hi: am y troei hi yn arth wrth om­medd iddi chware 'r afr, megis y digwyddodd. Er hynny i gyd y mae 'r llangc grasol drwy y­styriaeth [Page 340] duwiol yn curo 'r gof uff [...] yn ei efel, er maint oedd mantais ei eryll a [...] maes oddiarno, Gen. 39.7. a chadwodd ei onestrwydd er colli ei wîsc, ac ni wnaeth ddrwg yn erbyn Duw da.

Nid all y cystuddiau tôst a ddigwyddo i'r duwiol beri iddynt gassau ffyrdd Duw, eithr gan mwyaf byddant well erddynt. Pa fwyaf y fo 'r gelyniaeth a gaffont yn y bŷd, mwyaf a fydd yr anwyldra rhyngthynt hwy â Duw. Pan dafled y tri Israeliaid ir ffwrn dân daeth mâb Duw i wneuthur y pedwerydd, Dan. 3.24, 25. ac i rodio gydâ hwynt. Ni ddigaloneu 'r Apostolion er eu llabyddio, Act. 14.22 a'u curo, ond bodlonent drwy lawer o orthrymderau i fyned i mewn i deyrnas Dduw. Ni throent oddiar y llwybr cyfyng er bod drain a mieri o'u dautu yn eu hyscriffinio, gan wybod ei fod yn arwain i orphwystra trag­wyddol. Dangosent eu hunain ym mhôb pêth fel gweision Duw, 2 Cor. 6.4.8. mewn cystuddiau, mewn ang­henion, trwy barch ac ammharch, trwy anglod a chlôd. Pan eu difenwid bendithient, pan eu her­lidid dioddefent, 1 Cor. 4.12, 13. pan eu ceblid gweddient. Nid allau eu gelynion drwy 'r holl dom a fwrient arnynt, na thrwy 'r holl waed a dywalltent o honynt ddiffodd eu cariad hwynt tuag at Dduw, a dŷn. Canys cynghorent yn ddifri, a gweddient yn daer, er mwyn cael o'r rheini fywyd tragwyddol, a ydoedd yn dwyn oddi­arnynt hwy eu bywyd naturiol.

Bydd grâs y duwiol yn drêch na 'r holl ddrwg siamplau a welont o'u hamgylch. Cyn y diluw aml oedd drygioni dŷn ar y ddaiar, a phôb cnawd a lygrasai ei ffordd, a llanwasid y [Page 341] ddaiar â thrawsedd, Gen. 6.5, 12. ac 7.1. Gen. 18.20. etto cyfiawn ydoedd Noah ger bron Duw yn yr oes honno. A'r pryd yr oedd gwaedd Sodoma a Gomorra yn ddirfawr am ddialedd, a'u pechodau hwynt yn drwm iawn, cyfiawn ydoedd Lot yn eu mysc hwynt. Gofi­diodd ond ni lygrodd yr anwiriaid ei enaid ef trwy eu anniwair ymarweddiad. 2 Pet. 2.7, 8. Dûg Elias fawr zel dros yr Arglwydd yn amser Ahab a Jeza­bel, a ymwerthasent i wneuthur Drwg, 1 Bren. 19.14. pryd he­fyd y gwrthododd meibion Israel gyfammod Duw Er cynddrwg oedd Nero, yr oedd rhai o'i dyl­wyth ef yn ofni Duw ac yn caru ei bobl ef. Phil. 4.22. Y Sainct o deulu Caesar ydoedd bennaf rhai yn an­nerch at Gristianogion Philippi îr fydd y pys­cod byw yn y môr hallt, ond blâs y meirw a newidir gan yr heli. Er amled a chûed y fo y rhai drwg, etto ni cherdd y duwiol yn eu llwybrau hwynt. Gwraig Job a lefarodd wrtho ef fel un o'r ynfydion, Job. 2.10. er hynny ni phechodd ef a'i wefusau. Cawsai ddigon o rybudd oddiwrth Adda fal y medrai Satan wneuthur bŵa crôes o'i asen ef i saethu atto ef ac iw archolli, am hynny gwiliodd ac ymgadwodd. Mor iachus ydoedd tymer ei yspryd ef, nad allai 'r haint oedd cyn nesed at ei fynwes ef mo'i am­mharu.

Parhaiff yr etholedig mewn sancteiddrwydd ym mhôb cyflwr, oed, a llê. Mewn goruchafi­aeth a darostyngiad. Llywodraethwyr ffydd­lon ydoedd Moses, Hezeciah, ac eraill. Rho­diodd Dafydd ym mherffeithrwydd ei galon o fewn ei dŷ, er ei fod yn feistr arno. Psal. 101.2. Duwiol a ffyddlon ydoedd gwâs Abraham. Gen. 24. Dewisodd Duw dlodion y bŷd hwn i fod yn gyfoethogion [Page 342] mewn ffydd, Luc. 16. ac yn etifeddion y deyrnas. O dlo­di a doluriau yr aeth Lazarus i fynwes Abra­ham. Yr un rhyw râs a ddwg y cyfoethog a'r tlawd ir un gogoniant. Tua 'r un porthladd dy­munol y mae 'r cyfoethog a'r tlawd grasol yn hwylio ar draws tonnau 'r bŷd hwn, ond bod y naill mewn llestr dipyn mwy na'r llall; J'r un gorphwystra y deuant, er bod y naill yn marchogaeth ei bererindod, a'r llall yn ei cher­dded.

Ym mhob oedran yr ymddwg y grasol yn dirion. 2 Cron. 34.3. Josiah tra yr ydoedd efe yn fachgen a ddechreuodd geisio Duw. ac yngyylch ugain oed efe a ddechreuodd lanhau Juda a Jerusalem. Ac Obadiah a ofnodd yr Arglwydd o'i febyd. felly hefyd y gwnaeth Joan Fedyddiwr, 1 Bren. 18.12. ac eraill. Yn ei henaint yr oedd Mnason yn ddiscybl i Grist, Act. 21.16. ac yn ymgleddwr iw weision ef. Grâs a brydferthai flodau ieuenctid plant Duw, ac a bereiddiai ffrwyrhau eu hoed.

Ym mhôb man y gwnant fel y dylent. Ni pheidiai Daniel ag addoli Duw yn yr amlwg er maint ei berigl am hynny; ac ni phechai Jo­seph yn y dirgel er cryfed oedd y brosedigaeth iw ddenu. Dilynant reol Duw ym mhôb acho­sion ysprydol a naturiol, er mwyn ei anrhyde­ddu ef yn yr eglwys, ac yn y farchnad: addolant mewn yspryd a gwirionedd, Joan. 4. a ma [...]chnattânt mewn cyfiawnder.

Yn ddiau bydd cymmaint o ddaioni yn ymar­weddiad y grasol oni allo pawb y sydd á deall ganddynt ei weled a'i gydnabod. Uniawn fy­ddant yngolwg dŷn. Y glûst a g'ywai Job a'i bendithiai ef, Job. 29.11. a'r llygad a'i gwelai a dystiolae­thei [Page 343] gyd ag ef. Luc. 1.6. Zacharias ac Elizabeth oeddent ddiargyoedd: a'r Apostolion wedi eu gwneu­thur yn hyspys ynghydwybodau 'r Christianogion. 2 Cor. 5. [...]1. Dywedent wrthynt yn hŷ, tystion ydych chwi a Duw hefyd, mor sanctaidd, ac mor gyfiawn, 1 Thes. 2.10. a diargyoedd yr ymddygasom yn eich mysc chwi y rhai ydych yn credu. Am hynny y dywedir fod ir duwiol air da megis yr oedd i Demetrius gan bawb, a chan y gwirionedd ei hun. 3 Epist. Joan. 12. Ty­stiolaethodd cennadau wrth Pedr, fod Cor­nelius yn ŵr cysiawn, ac yn ofni Duw, Act. 10.22. ac â gair da iddo gan holl genedl yr Jddewon. A dywed yr Apostol fod Ananias yn ŵr defosionol, Act. 22.12. ac iddo air da gan yr Juddewon oll. A'r cenhedloedd gwaethaf a ddirnadent gyfnewidiad fawr ym muchedd [...]u 'r Christianogion; 1 Pet. 4.4. a rhyfeddent (am ei fod yn beth newydd) na chyd-reaent gydâ hw­ynt ir unrhyw ormod rhysedd. Rhyfeddent we­led dynion malaisus wedi troi yn gariadus, y niweidiol yn ymgleddgar, yr anllad yn ddi­wair, y meddw yn sobr, a'r dwylaw a gau­id i roi dyrnod yn agored i roi cymmorth. Gwelent y llestri gwannaf sef y gwragedd yn gorchfygu eu pechodau cryfaf, sef balchder, ac anlladrwydd. Oni obeithiai 'r Apostol y ge­llid ynnill y gwŷr anghredadwy trwy ymarwe­ddiad eu gwragedd Christianogol, 1 Pet. 3.1, 2. wrth edrych ar en hymarweddiad ddiwair hwynt. Herod ddrygionus a wyddai fod Joan yn ŵr cyfiawn, Marc. 6.20. a sanctaidd, ac a i parchci ef. Methodd gan y tywysogion cenfigenus gael bai yn ymarwe­ddiad Daniel er iddynt ei geisio yn fanwl, a'i fod yntef mewn llê goruchel lle byddai raid i­ddo drin llawer o fatterion. Ffyddlon oedd [Page 344] efe, fel na cheid ynddo amryfusedd. Cydna­byddodd ei elynion yn nhŷ 'r cyngor, na cha­ent achlysur i achwyn arno oddieithr o ran cy­fraith ei Dduw. Dan. 6.4, 5. a hynny a i hannogodd hw­ynt i wneuthur cyfraith, na chai neb addoli 'r gwir Dduw dros fis, ac yno 'r hyderasant y gallent ei ddifetha ef am y da, gan na chaent arno ddrwg.

Yr Angylion sanctaidd a dystiolaethasant u­niondeb gweision yr Arglwydd yn y bŷd hwn: megis anwyled ydoedd Daniel, ac mor ffyn­nadwy oedd ei weddiau ef Medd Gabriel wrtho ef, Dan. 9.23. yn nechren dy weddiau yr aeth y gor­chymmyn allan, ac mi a ddaethum iw fynegiselect i ti, canys anwyl ydwyt ti. Act. 10.4. Dywedodd Angel wrth Cornelius fel y derchafasau ei weddiau a'i elu­senau ef yn goffadwriaeth ger bron Duw. Ac ni feiddiodd yr Angel drwg (er maint ei gelwydd wrth ddŷn) wadu o flaen yr Arglwydd nad oedd Job yn ofni Duw, eithr taerodd ei fod ef yn gwneuthur felly am wobr. ai'n ddiachos (eb ef) y mae Job yn ofni Duw? Job. 1.9.

Cydwybodau 'r duwiol a dystiolaetha gydâ hw­ynt ynghylch eu uniondeb tuag at Dduw, a dŷn. meddai 'r Apostol am dano ei hun ac eraill, Heb. 13.18. yr ydym yn credu fod gennym gydwybod dda gan ewyllysio byw yn onest ym mhôb pêth. Je yn eu cyfyngderau mwyaf, ac yn amser marwolaeth siccr fyddant o fod eu ffyrdd yn gymeradwy ger bron Duw. Pan glafychodd Hezeciah hyd farw, a'i rybuddio gan y prophwyd Esay i ym­baratoi i fyned o'r bŷd, yna efe a weddiodd ar yr Arglwydd, Esai. 38.1, 3, 4, 5. a dywedodd, attolwg Argl­wydd cofia yr awr hon imi rodio ger dy fron di [Page 345] mewn gwirionedd, ac â chalon berffaith, a gw­neuthur o honof yr [...]yn oedd dda yn dy olwg. [...]c mal na thybiom ni iddo ef yn y fath gyflwr daeru anwir wrth y Duw a ŵyr bob peth, ca­fodd atteb grasusol iw weddi: a bu gair yr Arglwydd gan ddywedyd, elywais dy weddi, gwelais dy ddagrau, wele mi a chwanegaf at dy ddyddiau di bumtheng mlynedd. Er bod Job mewn trwm gystudd, a'i gyfeillion yn ceisio ganddo goelio mai rhagrithiwr oedd ef, ac mai am ei anghyfiawnder y digwyddasai 'r holl aflwydd iddo ef, etto diheurai ei hun, gan ddangos iddo rodio mewn uniondeb gydâ Duw a dŷn, ac oni threngai ni symudai ei berffei­thrwydd oddiwrtho. Job. 27.5. Pan oedd yr Apostol ar fîn y pwll, ac erlidigaeth yn barod iw ddanson ef allan o'r bŷd, wrth ystyried y môdd y treulia­sai ei fywyd, yr ydoedd ef yn myned tua ei farwolaeth yn gyssurus, gan ddywedyd wrth Timotheus, myfi yr awrhon a aberthir, 2 Tim 4.6, 7, 8. ac am­ser fy ymddattodiad i a nesaodd, mi a ymdrechais ymdrech dêg, mi a orphennais fy gyrfa, mi a ged­wais y ffydd, o hyn allan rhoddwyd coron cyfiawn­der iw chadw i mi, yr hon a rydd yr Arglwydd y barnwr cyfiawn i mi yn y dydd hwnw.

A'r Arglwydd bendigedig ei hun ac ef yn Farnwr doeth a gydnebydd sancteiddrwydd ei weision ar y ddaiar. Dywedodd ef am Job ei fod ef yn ŵr perffaith, ac uniawn, yn ofni Duw, Job. 2 3. ac yn cilio oddiwrth ddrygioni, ac yn parhau yn ei berffeithrwydd. Ac i Ddafydd gadw ei orch­ymmynion ef, a rhodio ar ei ol ef â'i holl galon, 1 Bren. 14.8. i wneuthur yr hyn oedd uniawn yn ei olwg ef. Ac yn y llythr a anfonodd Christ at eglwysydd Asia [Page 346] drwy law Joan, hyspyssodd ef iddynt ei fod ef yn craffu ar gariad, Datc. 2. a gweithredoedd, a llafur, ac ammynedd y gwir rasol yn eu plith hwynt. Cydnebydd iddynt gymeryd poen er mwyn ei enw ef, ac na ddiffygiasent, ac nad allent oddef y drwg, eithr iddynt gaaw ei air ef. Ac yn y farn ddi­weddaf mynegiff mor gariadus yr ymddug y rhai bendigedig tra'r oeddent yn y byd, Math. 25.34. iddynt lonni ei aelodau newynog ef, ac ymgleddu ei frodyr cystuddiol ef.

Y mae achosion pwysfawr pam y mae 'r Arglwydd fel hyn yn Sancteiddio ei bobl yn y bŷd hwn, sef yw hynny, fal y byddo iddo ef denantiaid ufydd ar y ddaiar. Nid er mwyn ei clynion yn bennaf y creawdd ac y cynnal Duw y bŷd presennol, canys ni chaiff mor diolch ganddynt am ddim a wnelo, ond er mwyn ei bobl a gydnabyddant ei haelioni ef. 1 Tim. 4.3. Bwydydd a greawdd Duw iw derbyn drwy roddi diolch gan y ffyddloniaid, a'r rhai a adwaenant y gwirio­nedd. yn nechreu 'r creadigaeth ar ei lun eu hun y gwnaeth Duw y dŷn a ordeiniodd ef i argl­wyddiaethu ar bŷsc y môr, Gen 1.26. ac ar ehediaid y nefo­edd, ac ar yr amfeiliaid, ac ar yr holl ddaiar. Ni chaiff ef ddim ardreth addoliad galonnog oddiwrth drigolion annuwiol y ddaiar am y ffur­fafen a i goleua hwynt, a'r tir a drinant hwy, a'r cynhaliaeth a fwynhânt. O herwydd hynny y difethwyd y bŷd gynt â dwfr, a Sodom â thân. Tywelltiff Duw râs ar ei etholedigion mal y caffo wasanaeth oddiwrthynt, ac y cyd­na byddont ef yn Arglwydd, ac yn berchennog ar y pethau a echwynir iddynt. 2 Cor. 9.12. Trwy gyflawni ddiffygion ei Sainct aml roddir diolch iddo ef. [Page 347] Er bod gan Satan lawer i gablu enw Duw yn y bŷd fel y mae'r damnedig yn uffern, mynn yr Arglwydd rifedi dewisol i wneuthur ei ewyllis yntef ar y ddaiar megis y gwnaiff yr angylion hi yn y nefoedd.

A chan fod yr achos yn gofyn bod mâth ar gymundeb rhwng yr Arglwydd a'i ddeiliaid, mal yr hyspyso ef iddynt ei ewyllis a'i ddai­oni, ac yr elont hwythau ger ei fron ynteu beunydd i wneuthur eu dyledswyddau iddo ef, ac i drefnu eu gofynion o'i flaen ef; ac nad yw weddus iddynt ddyfod iw ŵydd ef mewn aflendid. Am hynny trwsir hwynt â sancteiddr­wydd, ac anllygredigaeth yspryd, 1 Pet. 3 4 2 Cor. 6.14, 17. yr hwn sydd ger bron Duw yn werthfawr. Gwneir iddynt na chyffyrddont â dim aflan, fel y byddo iddo ef ei derbyn hwynt, a'u dyledswyddau. ac onide ni bydd cyfeilliach rhwng cyfiawnder ac anghyfi­awnder. Nid gwiw disgwil i'r brenin nefol breswylio mewn cut drewllyd o ddŷn ffiaidd.

Pwysfawr yw 'r gwasanaeth sydd gan Dduw iw wneuthur ar y ddaiar, nad ellir ei gyflaw­ni yn iawn ond gan rai sanctaidd, megis datcan i bobl mor dda yw ef gan ei fod yn gwneuthur ei blant gystal. wrth fod eu goleuni hwynt felly yn llewyrchu ger bron dynion, Math. 5.16. fel y gweler eu gw­eithredoedd da hwynt, gogoneddir eu Tâd yn y nefoedd. Rhaid bod cenedl sanctaidd, a phobl briodol i Dduw fel y mynegont ei rinweddau ef. 1 Pet. 2.9.12. Gan fod â'u ymarweddiad yn honest ym mysc dy­nion, fel y gallo'r gwrthwynebus o herwydd y gweithredoedd da y welont ogoneddu Duw a throi atto ef. Pobl sanctaidd piau harddu 'r efengyl, a gaiff gymmaint o wrthwyneb, fel [Page 348] na thybier cabledd yn wîr, ac nas galwer Chri­stianogion yn ddynion glythion ac yfwyr gwîn. purir aelodau a chennadau [...]r eglwysi i fod yn ogoniant Christ. 2 Cor. 8.23. Tystion Duw ar y ddaiar yw ei weision ef, am hynny gwnaiff hwynt yn eir­wir ym mhob peth. 1 Cor. 3.3. llythr Christ ydynt at y bŷd wedi ei yscrifennu ag yspryd [...] Duw byw. Ynteu rheidiol yw ei gwneuthur hwynt yn dêg, ac yn ddisrycheulyd, fel y darllenno pawb ewyllis Duw yn eu bucheddau hwynt, ac y cydnabyddont beth sydd gymeradwy ganddo ef. 1 Tim 3.15. A chan fod yr Eglwys yn golofn y gwiri­onedd, neddir oddiwrthi hi bôb garwder anwi­reddus, fel y byddo yn dablen eglur iw dar­llen gan bawb. Duwioldeb buchedd y prif Gristianogion a ynnillodd gimmaint attynt. oddiwrth ffrwyth yr hên goed paradwysaidd y cyfododd rhai ieuainc o'u hamgylch o'r un rhyw. Gan i Dduw roddi ym mhob ffrwyth rinwedd hâd i amlhau ei rywogaeth, diau na fydd ffrwyth duwioldeb yn anhil. Drwy weini­dogaeth Barnabas ydodd ŵr da, a chyflawn o'r yspryd Glân, Act. 11.24. llawer a chwanegwyd ir Arglwydd. Dylau holl lestri tŷ Dduw fod yn lân ac yn lo­iw, yn enwedig y cyfryw ac a fyddo i ddal ymborth ynddynt iw gyfrannu i eraill, megis pennau cynnulleidfaoedd a theuluoedd: rhag i galonnau pobl godi yn erbyn bwyd iachus ar ddyscl front, ac iddynt ffieiddio offrwm yr Argl­wydd, 1 Sam. 2.17. o herwydd anwiredd y sawl a fo'n gwei­ni yn ei gylch.

Am hynny y difeia 'r Arglwydd ei weision, a thyn bob trawst a brychewyn o'u llygaid hw­ynt, fel y gallont hwythau ganfod yn well i [Page 349] dynnu brychau o lygaid eraill, a u cyfarwyddo yn y flordd i'r bywyd. Hefyd ni faddeu nêb iw elynion, ac ni weddia drostynt hwy, na 'i gyfeillion mewn môdd cymeradwy, onid y cyfiawn yn unig, Jag. 5.16. a llawer a ddichon ei daer­weddi ef tuag at wneuthur llês iddynt.

PEN. 27. Ychwaneg ynghylch achosion duwioldeb a'i grym yn y bŷd hwn, a'r oes hon.

Ordeiniodd Duw yn ei gariad, a'i gyfiawn­der, a'i ddoethineb na chaiff neb y nef ar ol hyn, ond a sancteiddier yma. Y mae cariad Duw tuag at y daioni pennaf, sef ei sancteiddr­wydd ei hun, yn peri iddo ddarparu dynion, ac angylion sanctaidd, ar ei lûn ei hun, i gael rhan o'i hyfryd ogoniant ef. o'i gariad y can­hiadodd ef heppil i Abraham, fel na fyddai ei gaethwas yn etifedd iddo, gan ddywedyd mai un a ddeuai allan o'i ymyscaroedd ef a fyddai ei etifedd, ac y byddai e [...] hâd ef fel sêr y nefoedd. Gen. 15.3, 4, 5. A chymwys ir Arglwydd gael nid caethwei­sion estronaidd, ond ei blant ei hun, (sef y cy­fryw ac a fyddo mewn môdd bendigedig gys­rannogion o'i dduwiol anian ef) i fwynhau ei feddiant dragwyddol ef. Yr etholedigion yn ôl rhagwybodaeth Duw Tâd, 1 Pet. 1.2, 3, 4. trwy sancteiddiad yr yspryd i ufudd-dod, y rhai a adgenhedlodd ef i obaith bywiol trwy adgyfodiad Jesu Grist, a gaiff yr etifediaeth anllygredig, a dihalogedig, a di­ddiflannedig, ac ynghadw yn y nefoedd iddynt.

Mae cyfiawnder yn gofyn i'r neb a [...]d isgw­ilio 'r cyflog mawr wneuthur y gwaith daionus [Page 350] am yr hwn yr addewir ef. Ar ben eithaf y rhed­fa y gosodwyd y gyngwystl a roddir ir hwn a y­megnio yn ŵrol i gadw, ac i fyned ym mlaen yn y ffordd gyfyng drwy bob rhwystr. Wrth lewyrch y pentewyn hwn y gwnaeth y cenhed­loedd, na bai ffordd i deml anrhydedd, onid yn unig drwy deml rhinwedd. ni addawodd Christ roddi coron y bywyd ond ir rhai a fyddo ffydd­lon hyd angau. Datc. 2.10, 17. Nid teilwng nêb i fwytta ffrw­yth paradwys, ond a lafurio drwy gariad rasol. ac ni chaiff ond yr hwn a orchfygo fwytta o'r Manna cuddiedig. Nid y llyrfion masweddaidd, ond y rhai poenus yngwaith ffydd, a gorfod­awg ym mhôb profedigaeth, a gant y gorph­wystra nefol, ac a eisteddant gydâ Christ ar ei orseddfainc, Datc. 3. megis y gorchfygodd yntef, ac yr ei­steddodd gyd â'i Dâd yn ei orseddfainc ef. Mel­chisedec y brenin cyfiawn a ddwg allan y bara a'r gwîn i gyfarfod dilynwyr Abraham a ores­cynno y gelynion a tyfelant yn erbyn eu he­neidiau. Canys cyfiawn yw ger bron Duw dalu cystudd ir rhai a u cystuddio hwynt: 1 Thes. 1.6, 7. ac iddynt hwythau y rhai a gystuddir am dduwioldeb, esm­wythdra yn ymddangosiad yr A glwydd Jesu o'r nêf gyd â'i angylion nerthol.

Y Duw doeth a gymwysa ei bobi i'r man lle y byddo ef iw dwyn hwynt. Ni enir plant ir byd daiarol hwn yn y môdd naturiol, nes ffur­fio ynddynt yr aelodau a'r rhannau y bont iw harferu yma. A dir yw y gweithia Duw foddion sanctaidd yn y rhai y byddo ef ar fedr eu der­byn ir bŷd nefol: Col. 1.12. Rhuf. 9.23, 26. gan eu gwneuthur yn gym­wys i gael rhan o etifeddiaeth y sainct yn y goleu­ni. Periff wybod golud ei ogoniant ar lestri truga­redd, [Page 351] sef y rhai a rag-baratodd efe i ogoniant, wrth eu galw yn y bŷd yma, a'u gwneuthur yn feibion ir Duw byw. Porth, cyntedd, a stafello­edd isaf y nêf sydd ar y daiar, tra bo 'r eglwys yma yn filwrus. a'r rheini yu unig a'r a ym­drecho drwy bôb cyfyngdra i fyned i mewn iddynt, ac a ymddygo yn weddus ynddynt drwy râs dros amser, a gant esnyn ir ysta­felloedd uchaf i breswylio mewn gogoniant dros byth. Y mae meistraid pwyllog yn profi ffyddlondeb a diwydrwydd dynion dros rai wythnosau, cyn eu cyfleu yn eu reuluoedd dros flynyddoedd. A myn yr Arglwydd pen­naf brofi pwy a fyddant oruchwilwyr ffyddlon ar ychydig, cyn eu gollwn am ben llawer: a gweled pa ddysc, a dawn, a sobrwydd a gy­merant yn yscolion cerydd, cyn rhoddi 'r eti­feddiaeth fawr dan eu dwylo. Mal y byddo ir ychydig enwau y rhai ni halogasant eu dillad llwydion yma, gael y gwiscoedd gwynion yno, Datc. 3.4. megis y bont deilwng. Ac nid yw 'r drefn hon heb achos, canys llê, gorphwystra yw 'r nêf, ac ni ollyngir yno nêb y caer blinder oddi­wrtho. Anhyweth erchyll yw dynion anfuche­ddol, ac anhawdd cyttal â hwynt. Hynny ba­rodd i'r prophwyd gwyno mor dôst pan ddy­wedai, gwae ef o'i fod yn preswylio ym Mesech; Psal. 120.5, 6. ac yn cyfanneddu ym mhebyll Cedar, ac iw enaid ef mor hîr drigo gyd â'r hwn oedd yn cassau tang­neddyf.

O herwydd hynny ni fynn yr Arglwydd i r drwg a'r da fôd fyth ynghŷd, ac iw anwylyd ef yn oestadol fod megis lili ym mysc y dr [...]in; neu wenith ym mhlith yseall; nac iw ŵyn ti­rion [Page 352] gyd-fuchesa â draenogion. Ni ddwg y llafurwr nefol iw yscuboriau uchaf ond y pu­ryd ffrwythlon, a gafodd gynhaiaf da, a thy­mheriad iawn, y modylau mawrion o'r efrau anffrwythlon, a'r chwyn gleision a gant boethi ynghŷd mewn rhyw lê arall yn ddigon pell, mal nas niweidiont mo'r rhai da mwy.

Yma y gwnaiff Duw naddu 'r meini by­wiol iw gosod yn y deml brydferth frŷ, mal na chlywer yno sŵn dyrnodiau, nac ocheneidi­au, eithr sain Halelujah.

Hefyd drwy râs y rhydd Duw allu ir Chri­stion i fwynhau gogoniant. Ni ddichon lly­gaid clwysus oddef goleuni mawr, nac yspry­dien drwg oddef presennoldeb Christ. Luc. 8. Golwg y barnwr cyfiawn sydd ddychrynllyd i rai dihir euog. Am hynny 'r iachâ yr Arglwydd olu­gon meddyliau ei etholedigion â'r eneiniad grasol, a chynefina hwynt â daioni yn y bŷd hwn, fel y byddont hyfryd ynddo yn ei ŵydd ef dros byth.

Ond yma ddarlleydd y mae yn rheidiol rho­ddi attebion i rai amheuon a ddichon godi y­not ynghylch rhinwedd grâs yn sancteiddio pobl yn y bŷd hwn. megis yn gyntaf, a yd­yw 'r sainct yn berffaith rasol heb ddim gwe­ddillion pechod ynddynt yn y bywyd presen­nol? Yn ail, a oes neb ryw rai yn ein dyddiau ni yn byw mor ddaionus ac y dosparthwyd o'r blaen yn y llyfran hwn?

Am y cyntaf, ystyriwn fod gan bobl Dduw yma bêth o bôb grasau ac a fydd ganddynt yn y nêf, ond nad ydynt yn eu llawn nerth nes myned yno. Ordeiniodd Duw i bethau 'r ail­creadigaeth [Page 353] megis i rai'r cyntaf gynnyddu drwy dyfiant. Cymerth Duw chwe diwrnod i wneuthur y bŷd gweledig hwn, er iddo allu ei gyflawni mewn mynydyn. Rhaid i'r eginin gael amser i gynnyddu yn dywysen, ac i'r plentyn i dyfu yn ŵr. Er bod gan fachgen yn ei febyd yr unrhyw aelodau corph, a chynneddfau enaid ac a fydd ynddo yn ei wroldeb, etto mwy a fydd eu nerth yn yr ugeinfed flwyddyn, nag yn y ddegfed o'i oed ef. Math. 13. Cyffelyb yw teyrnas ne­foedd i hedyn bychan a dyfiff mewn amser yn bren mawr. A goleuni 'r cyfiawn sy'n torri allan fel y wawr, Esai. 58.8. a orchfyga 'r tywyllwch o fesur mynudyn a mynudyn nes iddi fyned yn ddydd goleu. A'r peth a dyfo sy 'n myned ym mlaen tua ei gyflawn faintioli, er na ddaeth hyd at­to yn gwbl. Cydnabyddai 'r Apostol sancta­idd mai mewn rhan yr ydoedd yn gwybod yma. 1 Cor. 13.9. Phil. 3.12. ac nad oedd ef eusys wedi cyrhaeddyd y peth a gai ef yn adgyfodiad y meirw, na 'i fod ef eusys wedi ei berffeithio.

Er hynny nid oes yma yn y gwir Gristi­anogion bechodau mawrion yn eu cyflawn nerth, ond yn unig gweddillion candryll o ho­nynt, sef pechodau llai, a elwir gwendid y Sainct. Y cyfryw yw chwantau oddifewn yn codi oddiwrth y rhan gnawdol, y rhai yw deddf yr aelodau yn gwrthryfela yn erbyn deddf y meddwl, Rhuf. 7. Gal. 5. a'r cnawd yn chwenych yn erbyn yr yspryd. Ond ni adewiff y grasol iddynt gyn­nyddu a thorri allan i weithredoedd ffiaidd, eithr cwynant rhagddynt wrth Dduw, a gw­aeddant arno ef am gymmorth iw gorthrechu hwynt yn fuan: fel y gwna rhai brawychus [Page 354] am ddwfr cyn gynted ac y gwelont dân yn dechreu ennyn lle ni ddylai fod. Pan yw 'r A­postol yn cwyno ei drueni o ran gweddillion pechod, Rhuf. 7▪ 8, 34. ac yn llefain am waredwr rhag corph marwolaeth, nid yw ef yn sôn am fwrdwr, na lladrad, na godineb, na thwyll, oddiwrth y rhai yr oedd ef yn ddiangol, onid am drach­want yn unig; blîn oedd ganddo ef fod neb rhyw dueddiad yn ei aelodau ir pechod, a rho­ddai warrog, a gwarchae ar y chwant anifei­laidd os edrychai dros y cae, cyn iddo dorri trwodd, a throseddu yn anrheithiawl. Ni bydd yn y duwiol ddrwg feddyliau chwaith cyn amled a chyn gryfed ac yn y rhai diadge­nedledig, o' herwydd bod eu meddyliau hw­ynt ar bethau ysprydol, a chanddynt hyfry­dwch ynddynt. Tra fo 'r hâd nefol yn aml e­gino mewn dŷn, ni chaiff y chwyn llygredig gymmaint llê i godi, nac i gynnyddu ynddo ef.

Gwendid gwir Gristion yw gwneuthur rhyw beth ar fai nas gŵyr ef moi fôd felly. Mewn anwybod y gorweddodd Jacob gydâ Leah, Gen. 29.23. cyn iddo wneuthur cyfammod am dani. felly y cychwnodd Abimelec brenin Gerar gymeryd Sara yn wraig iddo, heb wybod ei bod hi yn berchen gŵr, eithr tybiodd mai chwaer Abra­ham oedd hi. Am hynny attaliodd Duw ef rhag ymhalogi, o herwydd mai camgymeriad oedd; Gen. 20.2, 6. ac mai ym mherffeithrwydd ei galon y gwnaethai 'r brenin hynny. Llyma 'r amlygir mal y gall perffeithrwydd calon a rhyw fâth ar amryfusedd fod ynghŷd yn yr un gŵr. Ac ni hwyrach i ryw un cywyr o ran anghôf ddy­wedyd [Page 355] anwir, pan fo 'n tybied ei fod ar y gwîr.

Y brychau cymmyscedig â gweithredoedd da y ffyddloniaid sy ddyffygion a'u tristhâ hw­ynt. Ewyllysio ydoedd barod gan yr Apostol, Rhuf. 7.18. eithr cwplau 'r da (mor gywraint ac y dymu­nai) nid oedd yn medru. Periff y peiswyn sy 'n gymmyscedig a'u gwenith iw llygaid hwynt ddyfrhau, pan font yn nithio, ac yn holi eu gweithredoedd goreu. Gwelant nad ydynt yn caru Duw mor wresog ac yr haeddai ei dda­ioni ef er bod ynddynt gywyr gariad tuag atto ef. Ac er iddynt fwytta yn gyfreithlon, a rho­ddi diolch difrifol i Dduw am eu llonni, etto ni hwyrach iddynt yn hynny o'u hanfodd roddi tramgwydd iw brawd gwan. Rhuf. 14.

Beiau y grasol fynychaf ydynt yn y pethau lleiaf, ac heb eu bwriadu. Rhyw eiriau ang­hyfleus a ddiangant oddiwrthynt weithiau yn fyrbwyll, neu ryw gyffelyb amryfusedd. Pan ddarfu ir Apostol Paul wrthwynebu Pedr, ei fai ef oedd arswydo arfer ei rydd-did efangy­lol, ac nid gwneuthur ffieidd-dra cnawdol. Gal. 2.11, 12, 13. Cyn dyfod rhai oddiwrth Jago efe a fwyttaodd gydâ'r cenhedloedd, ond wedi iddynt ddyfod efe a giliodd ac a'i neilltuodd ei hun oddiwr­thynt, gan ofni y rhai oedd o'r enwaediad. A'r Jddewon eraill hefyd a gyd-ragrithiasant ag ef, yn gymaint ac y dygwyd Barnabas hefyd iw rhagrith hwy. Lle y gwelwn nad oedd y bai o'r hwn yr argyoeddwyd y prif Gristianogion o'r enwaediad na meddwdod, na godineb, nac yspail, nac eulunaddolieth, onid yn unig ars­wydo arfer eu rhydd-did efangylol i gydfwyt­ta [Page 356] â Christianogion cenhedlig yngŵydd eu gwladwyr credadwy ydoedd anghynefin â hynny, rhag eu digio hwy. Yn ninas Corinth cyfododd yr Jddewon gwrthwynebus yn er­byn yr Apostol, ac a'i dygasant ef ir frawdle, ac er maint eu malais nid allent roddi dim iw erbyn ef, ond ei fod ef yn annog dynion i a­ddoli Duw yn erbyn y ddeddf, fel y tybi­ent hwy. a'r rheolwr cenhedlig wrth weled hynny a naccadd borthi eu drwg ewyllis hwy, gan ddywedyd, Act. 18.13, 14, 15. pe buasei gam neu ddrwg wei­thred o Jddewon, wrth reswm myfi a gyd-ddyga­swn â chwi. eithr os y cwestiwn sydd am yma­drodd, ac enwau, a'r ddeddf sydd yn eich plith chwi, ni fyddafi farnwr am y pethau hyn. A chwedi hynny er taered oedd cyngor yr Jdde­won yn ei holi ef, ac yn ceisio ei euogfarnu ef, etto 'r scrisenyddion a ddywedasant, nid ydym ni yn cael dim drwg yn y dŷn hwn; eithr os yspryd a lesarodd wrtho, Act 23.9. neu Angel, nac ym­rysonwn â Duw. A'r brenin Agrippa, a Ffe­stus y rhaglaw wedi iddynt fanwl chwilio yr achos am ba un y cyhuddid ef, a gydnabu­ant na wnaethei ef ddim yn haeddu angeu, na rhwymmau; Act. 26.30, 31. yr hyn sy ddyledus i bechodau mawrion. Mal hyn wrth dystiolaeth Jdde­won a chenhedloedd, cyhuddwyr a barnwyr. y mae 'n eglur fod y Christianogion y pryd hynny mor ddifeius, a'u gwendid cyn lleied, nad allau eu gelynion craffaf mo'i ganfod. Je nid ymfodlonent i roddi cennad iddynt eu hunain i amlhau y pechodau lleiaf, er maned fyddent: eithr gwilient arnynt eu hunain rhag meddwl, na dywedyd, na gwneuthur y peth [Page 357] lleiaf allan o'i lê. A byddai arnynt fwy ar­swyd ewyllysio yn ddrwg iw gelynion, nag a fyddai ar eraill rhag gorthrymmu a thwy­llo eu cymydogion, mal y gwelir wrth eu gweddiau daionus dros y rhai a'u herlidient hwy. Ni fagent y pechod lleiaf rhag ei fyned yn fawr, ond llethent bob cyw drwg yn y ci­bin, cyn iddo dyfu yn ewinog, ac yn ormesol. Gwaeddodd yr Apostol ar Dduw am gym­morth, pryd nad oedd ond rhyw chwant by­chan, megis draen neu swmbwl yn ei gnawd, mwy nag y wnaethau pechaduriaid caled rhag y trawst, neu waiwffon, sef rhyw anwiredd a­nafus.

Anfynech y syrth cywyr Gristion ir pecho­dau gorthrwm sy 'n halogi 'r bŷd, yn cale­du 'r galon, ac yn torri 'r heddwch rhwng Duw a'r gydwybod. O holl blant Duw a gry­bwyll yr yscrythyr am danynt, ni ddarllenir ond am ychydig o honynt a bechasant felly. Ac os rhyw brofedigaeth anarferol a oddiwes y cyfryw a'i fachellu, ai fwrw i'r dom, dig­wydd hynny yn fyrr-bwyll, ac heb ei ragfw­riadu. A chynted ac y delo atto ei hun, a cha­el hamdden i ystyried y peth, edifarheiff, a throiff oddiwrtho ef. Tybir na wyddai Noah fod diod o waed y winwydden cyn gryfed gan i bobl o'r blaen sugno 'r grawn suppiau yn unig, ac mai hynny gyd a'i wendid oddiwrth y diluw a roddes achlysur i'r gwîn iw orchsy­gu ef. ond ni ddarllenir iddo feddwi ond un­waith, gwiliodd rhag y pechod hwnw byth gwedi. Dywedir fod ascwrn a dorrer ac a gy­fanner eilwaith, yn gadarnach yn y man lle y [Page 358] clymmodd, nag mewn un man arall. ac felly y bydd y gwir Gristion edifeiriol yn gryfach i wrthsefyll profedigaeth ir pechod gorthrwm a'i briwo unwaith. Er i Bedr i ddianc o berigl daeru celwydd, a'i dyngu hefyd, etto cyn pen nemawr edifarhâodd, ac wylodd yn chw­erw-dost. Llawer gwaith y cyffessodd ef Grist o flaen tywysogion, wedi iddo unwaith ei wa­du ef rhag ofn gweision. A dug lawer o er­lid er mwyn proffessu ei gydnabyddiaeth â'i iachawdwr, a dioddefodd farwolaeth dôst cyn y gwadai ef mwy. Er i Ddafydd dros drô bechu yn erchill, etto wedi ei argyoeddi o hynny, gwiliodd yn ddiwyd, a gweddiodd yn daer, Psal. 19.13. ar i Dduw ei attai ef oddiwrth becho­dau rhyfygus, a'i lanhau oddiwrth yr anwiredd mawr.

Nid yw gwendid y Sainct yn y bywyd pre­fennol gyfryw ac a rwystra eu dedwddwch hwy. Canys bydd y dyledswyddau a wnelont yn y môdd y gallont yn gymer [...]dwy gan Dduw. Canhiadodd Christ ei ddeisyfi [...]d i'r hwn a ddywedodd tan wylofain, Marc. 9.24. yr wyfi yn credu, o Arglwydd cymm [...]h fy anghred [...]aeth i; ac iachaodd ei blentyn ef. Ymgleddodd yr Argl­wydd Jonah er ei fod yn siomgar. Rhoes Da­fydd lê i amheuon, a dywedodd wrth yr Argl­wydd yn ei ffrŵst, Psal. 31.22. sa 'm hwriwyd allan o'th olwg. er hynny (medd ef) ti a wrandewaist lais fy ngweddiau pan lefais arnat. Hyfryd gan yr Arglwydd addoliad y gwir Gristion mewn cilfach, Can. Sol. 2.14. er ei fod yn ryddfanus fel clomen; ac wrth y cyfryw y dywed, dy lais sy beraidd. Mae 'r elusen a'r haelioni a wnelo Christiano­gion [Page 359] tuag at ddynion yn arogl peraidd, Phil. 4.18. yn aberth gymeradwy. A chaiff y cywyr Gristion ryw faint o siccrwydd yn ei gyd­wybod ei hun fod Duw drwy Grist yn ma­ddeu gwendid, ac 'yn fodlon i ddywydrwydd ei ufudd-dod ef. Tystiolaetha 'r Apostol hynny yn enw'r Christianogion yn ei amser ef, gan ddywedyd, 1 Joan. 3.22. Anwylyd y mae genym hyder ar Dduw: A pha beth bynnag a ofynnom yr ydym yn ei dderbyn ganddo ef, oblegyd ein bod yn ca­dw ei orchymmynnion ef, ac yn gwneuthur y pethau sy yn rhyngu bodd yn ei olwg ef. Y rhai gwybodus a wnelont bechodau ffiaidd a lenwir ag euogrwydd, Heb. 10.27. a rhyw ddisgwil ofnadwy am farnedigaeth. Ond ni chuddia 'r Arglwydd tirion mo lewyrch ei wyneb oddiwrth ei wei­sion ffyddlon am rai pethau diffygiol yn eu gorchwylion hwynt. Psal. 103.13. Eithr fel y tosturia tâd wrth ei blant, y tosturia yntef wrth y rhai a'i hofnant ef: ac a'i harbed hwynt fel yr arbed gŵr ei fâb sydd yn ei wasnaethu yn ufudd, er ei fod yn egwan: gan fod yn dyner wrthynt, Mal. 3.17. a cho­fio mai llŵch ydynt. Je yn dra-thrugarog yn y nêf efe a obrwya 'r fath ufudd-dod ac y mae ei bobl yn ei roddi iddo ef a [...] y ddaiar. Am fwydo 'r newynog, a diodi 'r sychedig, ac ym­gleddu brodyr lleiaf Christ [...] etifeddu teyr­nas. Mat. 25. Er iddynt fel Jacob gloffi peth yn y bywyd hwn, etto gorchfygant, a ch [...]nt fod yn Israe­liaid, sef tywysogion Duw. Yn awr angeu der­bynir hwy ir eglwys orfoleddus, mor dyner ac y cresawodd y Galatiaid yr Apostol, eu pro­fedigaeth yr hon oedd yn eu cnawd ni ddirmygir, Gal 4 14. eithr derbynir hwy megis angylion Duw.

Gan fod yr Arglwydd mor ddoeth a pheri i oleuni lewyrchu o dywyllwch, 2 Cor. 4.6. meidr ddyscu ei bobl i wneuthur y defnydd goreu ou bei­chiau; a pheri iw gwendid amserol mewn rhyw fôdd eu tueddu hwynt at berffeithrwydd dragwyddol. Canys gweddillion eu pechodau au ceidw hwynt yn ostyngedig, ac yn addfw­yn. Rhag tra-dderchafu 'r Apostol y rhodd­wyd iddo y swmbwl yn y cnawd. 2 Cor. 11.7. 2 Cron. 32.26. Ac am dder­chafiad ei galon yr ymostyngodd Hezeciah. Yr ysprydol a gynghora, ac a adgweiria ei gy­mydog pechadurus mewn yspryd addfwynder, wrth ei ystyried ei hun rhag ei demtio yntef. Gal. 6.1.

A gwnaiff cymydogaeth erwin pechod i Gri­stion hiraethu am fyned lle caiff lonyddwch, a chyflawn sancteiddrwydd. Lle yr oedd y gy­fraith i rwymo celen farw wyneb yn wyneb wrth y llofrudd byw, parai sawr y naill ir llall gydnabod ffieiddied oedd y cam a wnaethai. A'r hyn o aelodau daiarol pechod, sy 'nglŷn wrth y grasol yn y bywyd hwn, a'i gwnaiff hwynt yn flîn o'i frunti ef, ac i hiraethu am gael eu harwisco â gogoniant, 2 Cor. 5.4. fel y llyngcer yr hyn sydd farwol gan fywyd. Caethiwed llygre­digaeth a bair i'r rhai sydd ganddynt flaen ffrwyth yr yspryd ocheneidio ynddynt eu hunain, Rhuf. 8.21, 22. gan ddisgwil y mabwsiad, sef prynedigaeth eu cyrph.

Taerni trachwant a phrofedigaeth wrth osod ar yr hwn a garo ei enaid, a wnaiff iddo yn sy­nychach alw ar Dduw am gymmorth. Gweddi­odd yr Apostol deirgwaith rhag cenad Satan. 2 Cor. 12. Yr hyn a geisiai ei fygu ef a wnai iddo dderchafu ei lêf at ei Dâd yn uwch.

Rhydd y duwiol foliant ir Arglwydd am gy­nal ei râs ynddynt, er i lygredigaethau a gwrth­wyneb y bŷd wneuthur ymgyrch arnynt cyn fynyched. 2 Cor. 12.9. canys amlygir a pherffeithir nerth Duw yn eu gwendid hwy. O herwydd ordinhâd Duw y mae dynan gwan wrth ei gyfarwyddyd a'i ddeall yn meistroli anifeiliaid cryfion; gan farchogaeth y march a'r elephant, a dofi 'r lle­wod a'r eirth. A phan yw ychydig râs yn gallu gorchfygu cymmaint o drachwantau, a rhwy­strau cryfion oddifewn ac oddiallan, amlwg yw rhinwedd Duw ynddo. yr hwn er diwedd a orphen y gwaith da yn y nêf, Phil. 1.6. a ddechreuodd ef yn ei bobl ar y ddaiar, fel y gorsoleddont bŷth ynddo ef.

Am yr ail cwestiwn a grybwyllwyd ynghylch buchedd pobl Gristianogol yr oes hon, y mae i ni ormod achos i ddywedyd fel un gynt, naill ai nid hon mo 'r efengyl, ai nid ydym ni Gristiano­gion; o herwydd bod bywoliaeth pobl yn gy­ffredin mor groes i air Duw, a'r gorchymmy­nion union a broffessant, ac ir esamplau duwiol a ddarllenant. Llwyr achos sydd i eglwys Dduw alaru y dydd hwn am farnedigaeth ryfedd, sef ei bod mor ammhlantadwy, a'i bronnau mor llawn. Hosh. 9.14. Côsp Ephraim gynt oedd crôth yn er thy­lu, a bronnau hyspion. Ond bod Sion mor flith, ac heb fagu nemawr o blant grasol tebyg iw phriod nefol, bod llaeth y gair yn aml, a'r cyn­nydd mewn daioni yn brin, a ddichon beri fyn­dod a gofid ym mhob calon a'i ystyrio. Pe rhôn a chyfodi o'r Apostolion sanctaidd o feirw i dramwy drwy wledydd crêd yn awr, fel y gwnaethont tra 'r oeddent yn y corph, rhyfe­ddent [Page 362] yn ddirfawr weled y rhagor sydd rhwng Christianogion yr oes hon, a'r rhai a adawsant hwy ar y ddaiar, pan ymadawsant hwy â'r bŷd. A hawdd y dirnadent nad yw y rhan fwyaf o'r tô presenol girŵd o'r hâd a henasant hwy yn y mâes, ond efrau o hauad y gelyn. Chwîth fyddai iddynt weled godineb wedi cymeryd lle diweir­deb, a malais a tnwyll yn awr mor gyffredin ac ydoedd cariad, a sunlrwydd ym mysc y rhai gynt a ymhonnent o fod yn aelodau i Grist.

Er hynny y mae ymbell rai yn ein gwledydd a'n dyddiau ni yn rhodio o flaen Duw mewn u­niondeb calon. er i'r rhan fwyaf hoffi 'r drwg, y mae eraill mewn peth mesur yn ei rwystro, yn ei geryddu, ac yn ei gospi: A thrwy eiriau a gweithredoedd duwiol yn ynnill rhai at rin­wedd dda, i fod yn well ganddynt râs Duw na mwyniant pechod. a phe bai gymwys gellid bennodi 'r cyfryw yn o-deneuon. Ond rhaid iddynt roi 'r goreu i'r prif Gristianogion y fuont dra-rhagorol mewn sancteiddrwydd, a chanddynt rai achosion enwedigol iw hannog i hynny. Esampl Mâb Duw, yr hwn nid adna­bu bechod, ac a gyflawnodd bôb cyfiawnder, a'i ragflaenor duwiol, yr hwn ydoedd fwy na phro­phwyd, a ennynai Zêl ynddynt. Gwelfant hwy y patrymmau nefol yr ydym ni yn unig yn cly­wed sôn am danynt. A pha orau fyddo'r copi o flaen llygaid rhai, goreu y dyscant.

Newydd-dra 'r efengyl ddaionus, yn enwe­dig i'r cenhedloedd truain a fuasent mewn hîr amryfusedd, a'i bywiogodd hwynt mewn pôb rhyw ufudd-dod a diolchgarwch. pryd y daeth agos holl ddinas Antiochia ynghŷd i wrando [Page 363] gair Duw, ac i Paul a Barnabas fynegi i'r Ju­ddewon gwrthwynebus y troent hwy at y cen­hedloedd o herwydd i'r Arglwydd ordeinio Christ yn iechydwriaeth hyd eithaf y ddaiar. Act. 13.47, 48. Y cenhedloedd pan glywsant a fu lawen ganddynt, ac a ogoneddasant air yr Arglwydd, gan roddi ewyllyscar ufudd-dod iddo.

Cymerir mwy gofal rhag torri cyfreithiau newyddion na rhai hên. Gweision newyddion a fyddant dros drô yn ufuddach nag eraill.

A thywalltiad ryfeddol o yspryd Duw ar­nynt yn y dyddiau hynny a'i gwnai hwynt yn odidog mewn grasau, a donniau. Cyrcha­sant yn egniol tua thragwyddoldeb, wrth ir awel nefol lenwi eu hwyliau hwynt. Yr oedd­ent yn cael y fath weledigaethau yn yr yspryd, ac a barau hiraeth arnynt am fyned at Dduw, a gofal am ymburo iddo ef. Wedi cipio 'r Apo­stol ir trydydd nêf, nid oedd ryfedd iddo ddi­flafu 'r ddaiar, ac iw ymarweddiad ef byth gwe­di dueddu tuag i fynu.

Hefyd yr oedd y brifeglwys yn fynech dan erlidigaethau trymion; ac y mae 'n briodol i gystudd drwy fendith arno gadarnhau ac arferu amryw rasau, megis marweiddiad pechod, go­styngeiddrwydd, gwresogrwydd, mewn gwe­ddi, chwant i'r nêf, a chymundeb â Duw.

Ac nid trwy gleddyf na bŵa yr oedd Christiano­gaeth i orchfygu gwrthyneb y bŷd anghredadwy y pryd hynny, onid trwy yspryd Duw, a grym duwioldeb. Am hynny rhaid ydoedd i râs fod yn grŷf iawn i wneuthur cymaint o wasanaeth.

Ond yn awr gan nad oes nemawr yn rhoddi efamplau da iw dilyn, a bod yr efengyl wedi [Page 364] hen eiddio, a doniau rhyfeddol yr yspryd i wn­euthur gwrthiau, a'r gweledigaethau mewn cymaint mesur wedi peidio, a chymmaint o waith troedigaeth y cenhedloedd wedi ei gy­flawni, a llawnder fydol wedi balchio cym­maint, nid all amgen na bo duwioldeb efangylol wedi treio llawer wrth fel y bu. Ac y mae pobl weithian wedi myned yn ffyrniccach ar bôb pêth nag oeddent yn yr oesoedd gynt, yn en­wedig ar y drwg, ac yn fedrusach i wneuthur cam ddefnydd o bethau union, megis o wybo­daeth i dwyllo, o gyfraith i orthrymmu, ac o'r efengil iw hannog i bechu drwy ryfygu am drugaredd. A nessâodd yr amseroedd enbyd yn y dyddiau diweddaf a ragfynegwyd, pryd y bydd dynion yn feilchion, 2 Tim. 3.1, 2. yn annuwiol, er bod ganddynt wâg rîth duwioldeb. Ac os yw amser y bŷd agos i ddarfod, a chwedi rhedeg hyd at y gwaddod isaf (fel y tybia rhai) nid rhyfedd ei fod wedi egru a chwerwi cymmaint. Canys tebyg y gwywa daioni, ac y crina 'r bŷd cyn llosci pôb pêth; ac mai 'r drygioni erchy­llaf a bryssura 'r farn fawr: a dirmygu llais peraidd yr efangylwyr a bariff glywed udcorn dychrynllyd y Barnwr. Daw yr Ecclips du ar y bŷd, pan fo ei anwiredd yn ei lawn lloned. Ni ddifethwyd y ddaiar â'r diluw, na Sodom a Gomorrah â thân, ond pan oedd rhinwedd dda yn brin, a phôb drygioni yn gyffredin ym mysc eu trigolion. Ac megis y bu yn nyddiau Noah a Lot, Luc. 17.26, 28, 30. felly y bydd yn y dydd y datcuddir mâb y dŷn..

Ond beth bynnag yw 'r achos fod cymmaint yn ein mysc ni yn anfucheddol cais di ddarlle­ydd, [Page 365] dy ddiwygio dy hun ac eraill, yn ol y gallu a ganiatto Duw i ti. Mi wn nad oes neb y dydd hwn yn dymuno grâs i wasanaethu Duw, ac yn cael ei naccâu; mi adwaenaf rai a'i ceisiodd, ac ai cafodd. Nid yw ffynnon ie­chydwriaeth gloiedig ir naill mwy nag ir llall a sychedo am deni. Dir yw fod pobl Dduw y pryd hyn yn cael sylwedd yr unrhyw rasau, ac y gafodd y Christianogion cyntaf, er bod rhagoriaeth rhwng eu doniau. Yr un yw daioni Duw i ddynion pa un bynnag a fo 'r moddion drwy ba rai y gweithier ef, a'i arferol, ai rhy­feddol. Y mae 'r bara beunyddiol a gawn ni o'r ddaiar drwy fendith Dduw ar ein llafur, yn torri ein newyn ni, ac yn adferu ein nerth ni yn gystal ac y gwnai 'r Manna a ddescynnai o'r wybr ir Israeliaid. Yr un llaw sydd yn ei roddi bob un o'r ddwy ffordd. A thra fo Duw yn tue­ddu 'r galon at dduwioldeb drwy gyngor yscry­thyrol, myfyrdod ddifrifol, haelioni, a che­rydd, yr un Sancteiddrwydd a fydd ynddi, a phe gelwid dŷn drwy lais o'r nêf, neu ym­ddangosiad Angel. Cesclir cywyr Gristiano­gion yr oes hon iddinas y Duw byw y Jerusalem nefol, at ysprydoedd y cyfiawn o'r oesoedd gynt, Heb. 12.22.23. ac at Jesu cyfryngwr y Testament newydd. A chan fod Duw yn darparu eu dwyn ir un nefo­edd a nhwythau, gweithia ynddynt yr un fath foddion tra font ar y ddaiar, ac ydoedd yn y lleill. A'r anghresyddoldeb cyffredinol a wnaiss ir ychydig o rai duwiol ymegnio at ddaioni yn lewach, gan wybod mai agosaf yw'r barnwr pa amlaf a fyddo 'r drwgweithredwyr.

PEN. 28. Cyfarwyddyd iw arfer fel y delo rhai i allu byw yn dduwiol.

Pwy bynnag a ewyllysio fucheddu mor rasol ac y gweddai ir efengil, dalied sylw ar y fath hyfforddiadau ac a galyn. Gwelir beunydd mor rheidiol a llesol yw arfer pwyll a chynor­thwyau i bôb gwaith pwys-fawr, yn enwedig lle bo rhwystrau yn ei gylch. Un go-wan wrth gy­farwyddyd a pheiriannau, a ddichon wneuthur pethau nad allo 'r cryfaf hebddynt. A'r hwn a fynno 'r maes oddiar elynion ei enaid, a ddy­lai fedru iawn drîn arfau ei filwriaeth ysprydol, megis myfyrdod, gweddi, diwydrwydd, a mo­ddion eraill.

Meddwl am Dduw a charedigrwydd ei feistr a gynhaliodd Joseph rhag pechu gy­da 'i feistres, pan geisiodd hi ei ddenu ef i hynny. Yr hwn yn ddyladwy a ystyrio ddaio­ni Duw tuag atto ef, ac anfeidroldeb ei bre­senoldeb ef, a arswyda bechu yh erbyn ei Dâd nefol, a'i Farnwr cyfiawn, ac a wilia ar rodio wrth ei fôdd ef. Meddwl dŷn sydd yn ei droi ef oddiwrth y naill bêth, ac yn er dueddu ef at y llall, ac yn ei gyfarwyddo iw wneuthur. Yr enaid edifeiriol wrth fynech ystyried y cywi­lidd, a'r golled, a'r gofid a deimlodd ei gydwy­bod ef oddiwrth ei hyntiau pechadurus, a fydd gofalus iw gochelyd ar bôb achlysur, ac i fodd­hau ei waredwr a'i diddanodd ef. Y gwiail a olosgwyd gan angerdd digofaint a blygant, ac a uniownant y ffordd a fynno eu gwneuthurwr. [Page 367] Ac nid digon feddwl weithiau am bethau ys­prydol ar gip, ond rhaid eu gosod i wreiddio, ac i dyfu ynom ni. Ni bydd nêb y cyfryw bren iraidd ac a rydd ei ffrwyth yn eibrŷd, Psal. 1.3. ond yr hwn a fyfyrio ynghyfraith yr Arglwydd ddŷdd a nôs, ac nid ymbell fynydyn yn unig. Ni cheir nerth oddiwrth fwyd oddieithr iddo drigo gyda ni, ac i gylla ac afu iachus gymeryd amser iw droi yn waed ac yn gynhalieth i'r corph oll. Ac ni chryfheir yr enaid gan y gair heb ei gadw ynddo, a chael amser i weithio ar­no. Rhaid ir ddaiar wrth dymmor hâf, a hîr gynhesrwydd cyn y dycco ffrwyth. ni wasanae­tha genddi rai oriau, neu ddyddiau, eithr myn fisoedd o frwdaniaeth cyn yr addfedo ei chyn­nyrch: ac oni thwmnir y galon ddaiarol yn ddyfal â myfyrdod nefol, Psal. 39.3. ni bydd ei ffrwyth i sanctciddrwydd. Tra yr oedd y prophwyd yn myfyrio yr ennynnodd tân Zèl ynddo. Am hyn­ny y cynghorodd Moses ir Israeliaid feddwl yn eu calonnau am yr holl eiriau a dystiolaethodd ef wrthynt, fel yr edrychent am eu gwneuthur. Deut. 32.46. O herwydd cam-dŷb ac anghôf am Dduw a gwirionedd y gwneir y pechod, ond wrth iawn bwyll y dywygir peth. Yr hyn a bair ir Arglwydd rybuddio yr anwiriaid, gan ddywe­dyd, deellwch hyn y rhai ydych yn anghofio Duw rhag i mi eich rhwygo. Psal. 50.22. mae rheswm hollhawl i annog pobl i wasanaethu eu gwneuthurwr, a'u cynhaliwr, a'u prynwr, a pha fwyaf a y­styriom ni yn ei gylch, ewyllyscaraf a fyddwn i dduwioldeb, yn enwedig wrth feddwl am y gwobr tragwyddol a dderbyn pawb yn ol eu gwaith yn y bywyd hwn. Byddwn dduwiol yn [Page 368] y bŷd sydd yr awrhon wrth ddisgwil am y gobaith gwynfydedig. Tit 2.13 Col. 1.4, 5. Cariad y Colossiaid a weithiai tuag at yr holl Sainct er mwyn y gobaith a rodd­wyd i gadw iddynt yn y nefoedd. Cynghora So­lomon ŵr ieuanc i ymattal rhag rhodio yngo­lwg ei lygaid wrth wybod y geilw Duw ef ir farn, Preg. 11. 8, 9. ac wrth gofio dyddiau tywyllwch a fyddant lawer. Efmwyth yw meddylied am Dduw, ath gy­flwrdy hun yn dy waith ac yn dy wely, nac es­ceulusa 'r peth sydd mor hawdd, a llesol. Y gwynt, a chwtha lle y mynno, a dry olwynion melin (ond ei gollwn iddo) tuag at gymwy­so 'r ŷd i wneuthur bara corphorol: ac awel y meddwl grasol a gynhyrfer gan yfpryd Duw, a rydd holl alluoedd dŷn ar waith tuag geisio 'r hyn a berthyn i fywyd tragwyddol.

Arfera ffydd a sanctaidd fyddi. Canys trêch yw ffydd na phôb profedigaeth. Hi yw 'r oru­chafiaeth sydd yn gorchfygu'r bŷd. Creda 'r peth a fu, sef gwaith Duw yn creu ac yn pry­nu dynol ryw, a'r cariad a ddengis ef yn hyn­ny iti yn neilltuol. Y fuchedd Sanctaidd yr o­edd yr Apostol yn ei arwain yn y cnawd, Gal. 2.20. ei fyw yr oedd trwy ffydd mâb Duw yr hwn a'i carodd ef, 1 Joan. 5 5, 6. ac a'i dodes ei hun drosto ef. Pwy yw 'r hwn sydd yn gorchfygu 'r bŷd onid yr hwn sydd yn credu mai Jesu yw Mâb Duw? yr hwn a ddaeth trwy ddwfr a gwaed, i lanhau, ac i bry­nu ei etholedigion. Crêd a dilyn yr esamplau da gynt. Jag. 5.10. Cymer y prophwydi yn siampl o ddiodd­ef blinder, ac o hir ymaros, ac o bôb rhinwedd arall. clywaist am ammynedd Job, a pherffei­thrwydd Noah, nid yw anhaws iti fyw yn rasol nag ydoedd iddyn [...] hwythau. Crêd y peth [Page 369] sydd, sef dy fod yn gyfaill anwyl gan Grist, Joan. 15.14. os gwnei pa bethau bynnag y mae ef yn eu gorchym­myn iti. Crèd y pethau a fydd, sef y daioni adroddedig trwy addewidion cywyr. Adda­wodd. Duw râs iw blant, a'u gwneuthur yn gyfrannogion o'r duwiol anian. 2 Pet. 1.4. Pan fo gofalon bŷd yn dy anesmwytho di, gorchfyga hwynt drwy hyderu ar ragluniaeth, a gair Duw. Ca­nys efe a ddywedodd ni'th roddaf di i fynu, Heb. 13.5, 6. ac m'th lwyr adawaf chwaith, fel y galloch ddywe­dyd yn hŷ, yr Arglwydd sydd gymmorth i mi, nid of naf beth a wnel dŷn i mi. Pan fyddech yn cael cam gan ddynion, ac i'r briw ddechreu llidio, gostwng y chŵydd drwy eli 'r Apostol, mal y mae yn dy gyfarwyddo gan ddywedyd, nac ymddielwch rai anwyl, Rhuf. 12.19. canys y mae'n scrifen­nedig, i mi y mae dial, myfi a dalaf medd yr Arglwydd. Efe a ddwg allan dy gyfiawnder fel y goleuni, nas gallo malais nêb ei gymylu. Psal. 37.6. Pa dristwch bynnag a geisio dy drymhau tra fych yn ofni Duw, ymgynal â gair Christ a ddywed, Gwyn eu byd y rhai sydd yn galaru, Math. 5.4. canys hwy a ddiddenir. A chan fod Duw yn addaw preswylio yn ei bobl a rhodio yn eu mysc, 2 Cor. 6.16, 17. na chyffwrdd â dim aflan, eithr addurna dy enaid iw dderbyn ef yn weddus. Ac os oes gennit hyder y cei fyned iw ogoniant ef, ceisi fyned yn gyffelyb iddo ef yn y bŷd hwn. Canys y mae pôb un y sydd â'r gobaith hwn ynddo, 1 Joan. 3.3. yn ei buro ei hun megis ac y mae yntef yn bur. crêd y gôsp a ddigwydd ir anwiriaid yn ol bwgythi­on Duw, ac o byddi doeth tydi a ragweli y drwg, Dih. 14.6. ac a gili. Gwelir llawer yn ymattal rhag lle­drad a mwrdwr wrth ofni y gôsp ddynol a gan­lyn [Page 370] y cyfryw ddrygau. Mwy o rinwedd a ddi­chon fod mewn ofn o benyd tragwyddol i attal pobl rhag pob anwiredd: oera 'r serch i bechod wrth weled haccred yw 'r golwg ar ei ffrwyth yn wynebau 'r meirw.

Taer-weddia beunydd ar Dduw am roddi yspryd ei râs iti, ac nad arweinier di i brofedi­gaeth. Gweddîai Dafydd ar yr Arglwydd am ei gadw rhag pechu. Meddai ef, Arglwydd clyw fy llais, Psal. 141.1, 3, 4. gosod gadwriaeth o flaen fy ngenau, cadw ddrws fy ngwefusau. Na ostwng (sef na­ollwng) fy nghalon at ddim drwg, i fwria­du gweithredoedd drygioni gyda gwyr a weithre­dant anwiredd. A thystiolaethiff i anrhydedd ei waredwr iddo ef gael atteb rhwydd iw we­ddiau, Psal. 138.3. gan ddywedyd wrth Dduw, y dydd y llefais i'm gwrandewaist, ac a'm cadarnheaist â nerth yn fy enaid. Pan waeddodd yr Apostol rhag cennad Satan, 2 Cor. 12. cafodd atteb cyssurus y byddai grâs Duw yn ddigonol iddo ef. Dio­gelach rhag syrthio i bechod yw 'r rhai gosty­ngedig ar eu gliniau, na 'r rhai sythion pen­uchel. Yr hwn sydd deimladwy o fod arno eisi­an doethineb (i fedru byw yn dduwiol a chy­raedd y gaffaeliad oreu, sef yr un nefol) go­fynned gan Dduw yr hwn sydd yn rhoi yn haeli­onus i bawb, Jag. 1.5. ac heb ddannod a hi a roddir iddo ef. Rhwyddach yw 'r Arglwydd i roddi 'r yspryd i'r enaid gwllyscar, nag un tâd natu­riol i roddi bwyd iw blentyn newynllyd. Medd ein Achubwr wrth bobl, os bara a ofyn Mâb i un o honoch chwi sy dâd, Luc. 11.11, 13. a ddyry efe gareg iddo? os chwychwi gan hynny a fedrwch ro­ddi rhoddion da ich plant chwi, pa faint mwy y [Page 371] rhydd eich Tâd o'r nêf yr yspryd Glân i'r rhai a ofynno ganddo? Ac efe pan ei derbynier a gyn­northwya wendid plant Duw, Rhuf. 8.13. ac ai harwen hw­ynt ynt ffordd y bywyd.

Bodlona i gymeryd poen i orchfygu pechod a'i brofedigaethau, a bydd ddiwyd i wneuthur pob daioni yn ol dy allu. Rhaid llafurio yn y­stig i gynnill attom ffrwythy ddaiar, ac i ddad­wreiddio 'r drysni, a'r chwyn sy chwannog i godi o honi. gyda gwlîth y nefoedd rhaid wrth ddefnynnau o chwŷs y corph i beri i'r maes ffrwythloni. Ac ni wasanaetha i ni dybied am natur dŷn fyddo wedi ei llygru â pechodau ffia­idd y daw hi yn ddiboen i ddwyn ffrwyth da. Am hynny y perir ini weithio allan ein iechyd­wriaeth drwy ofn. Phil. 2.12. Gorsydd gweithio heb ddi­ogi, ac yn frawychus hefyd am ein bywyd trag­wyddol. 2 Pet. [...].5. Gofynnir genym ni roddi cwbl ddiwy­drwydd i chwanegu at ein ffydd rinwedd. Duw sydd yn rhoddi 'r gallu i bôb da, ond rhaid ini wregysu ein lwynau iw arferu ef yn ffyddlon, ac yn ddifewid. Rhuf. 8.13. 2 Tim. 1.6. Nyni sydd i farweiddio gweith­redoedd y cnawd trwy 'r yspryd a rydd y Goru­chaf: ac i ail-ennyn y dawn a fyddo oddiwrth Dduw ynom ni.

Rhag nwyf pechadurus cospa a darostwng dy gorph drwy ympryd, a llafur. Dioddefiff y clâf chwysu a gwaedu er cael gwared o ryw af­iechyd niweidiol i'r bywyd presennol: ac nid llai dioddefgarwch y Christion er mwyn ie­chyd bythol. Gwrthododd y Sainct gynt feithri­niad foethus iw cyrph rhag halogi eu henei­diau: Dan. 1.8, 12. a chan wrthod bwyd brenhinol er ei gyn­nig iddynt yn daer, dewisasant ffâ a dwfr. A [Page 372] threulient fwy o olew yn y lamp i weled gw­neuthur peth wrtho, yn enwedig tuag at wa­sanaeth Duw, nag o wîn yn y phiol iw llonni eu hunain. Canys os gwresogir y cnawd or­mod anufuddha i reswm a grâs, ac fel march porthianus bwriff ei farchogwr i lawr, ond dir­west a diwydrwydd a'i dofa. Drwg yw 'r es­cus am odineb ddywedyd fod y cnawd yn wan, pan fydder yn ei gadw yn grŷf. A thra phor­ther ei falchder â gwchder anweddaidd, of­er yw ymhonni o ostyngeiddrwydd. Y modd­ion difrifol a arferau'r prif Gristianogion tu­ag at ymsancteiddio, au gwnaethant i ragori cymmaint ar yr oes hon sydd dynerach wrth y cnawd. Aml fyddau dagrau edifeiriol ar eu gryddiau hwy, amlach yw gwallt gosod a lliwiau peintiedig ar wynebau pobl yn ein dy­ddiau ni. Act. 20. Y pryd hynny glynent mor hwyr wrth ordinhadau Duw, ac y wneir yn awr wrth faswedd. Yr hwn a ymgadarnhao i ddi­oddef peth caledi er cystwyo ei drachwantau, a'u gwanhychu drwy naccau eu porthi, ac i fod yn ddiwyd yn y da tuag at Dduw, a dŷn, a gaiff welèd tycciant fendigedig ar ei alwedi­gaeth Gristianogol.

Pwy ond y diwyd sy 'n myned yn ys­colhaig, neu yn gelfyddwr, neu yn hwf­mon cywraint? ac nid aiff neb yn Gristion d [...] ond a ymgynefino ag arferion duwiol yn oe­stadol. Am hynny y gofynnir ganddo lafurio fel hwfmon, a dioddef ymdrech fel milwr, ac ymegnio, a bod yn dymerus fel rhedegwr. Rha­id ceibio at y mwŷn gwerthfawr o gyssur ys­prydol drwy 'r rhwystr galettaf: a dal y llaw [Page 373] a'r llygad ar yr aradr yn ofalus, Luc. 9.62. o mynnir fyned i deyrnas Dduw, ac onidè anrheithir y gwaith, a malcir y fuchedd. Dih. 13.4. 2 Tim [...] 3. Enaid y diog ni chaiff ddim, ond enaid y diwyd (mewn dyled­swyddau grasol) a wneir yn frâs. Goddef gy­studd megis milwr da i Jesu Grist. Gorfydd i filwr yn fynech ymfodloni i fod mewn peryglon a gwiliad wriaethau, a phrinder, ac oerni, a briwiau, cyn cael y fuddugoliaeth. Ac o myn­ni ynnill y gamp yn yr yrfa efangylol cynhyr­fa dy holl allu ysprydol a corphorol, ac ym­gadw ym mhôb pêth oddiwrth bôb maswedd a'th wanhycho, ac oddiwrth bôb gormodedd ath drymhao, fel y caffech afael ar y faeler, 1 Cor. 7.24, 25. ac y derbyniech y goron anllygredig. Cynhyr­fiad a gwaith sy fuddiol ir bywyd hwn a'r llall hefyd. Y dwfr rhedegog sy loiwaf, a'r a­wyr wyntog sy iachaf, a'r Christion bywiog sydd ysprydolaf. Nid all neb gerdded dwy ffordd gwrthwynebus iw gilidd ar unwaith. yr hwn a fyddo yn myned rhagddo yn egniol me­wn daioni nid aiff yn ôl i'r drwg.

Gochel bôb achlysur pechod. Wrth arfer pethau cyfreithlon bydd wiliadwrus rhag i or­modedd dy faglu. I rydd-did y gelwir Chri­stion, Gal. 5.13. ond rhaid iddo wilied rhag arferu y rhydd­did yn achlysur i'r cnawd. Os wyt mewn perigl o'th lithio i feddwdod, nac edrych ar y gwîn pan fyddo cóch, pan ddangoso ei liw yn y cwppan. Dih. 23.31. Os i odineb, trô ymmaith oddiwrth olugon an­llad: ac nac ymgymdeithasa â chyfeilliach ddrwg, y fydd yn llithio trwy chwanta [...]'r cnawd, 2 Pet. 2.18. a thrythyllwch. Meidr y cythrael chwythu 'r tân uffernol o'r cynnyd crinion ir coed îr, gan gei­sio [Page 374] llygru y rhai da drwy y rhai drwg. Yr hwn a gymero ofal am iechyd ei enaid, ymgadwed ym mhellaf ac a allo oddiwrth y cyfryw ac sydd gleifion o haint anwiredd. Yn siccr lle bo rhwy­medigaeth anwahanol, megis perthynas natu­riol plant iw rhieni, neu ryw anghenrhaid cy­freithlon arall yn cadw dŷn grasol ym mysc rhai drwg, gall ddisgwil nerth oddi-uchod iw gynnal mewn uniondeb ynghanol troseddwyr, fel y cafodd Noah ac eraill: ond gocheled ym­gymysc â nhw llê ni byddo 'r fath achosion yn ei alw.

Rhwystra ddechreuad pechod. Pan glywech ddeisyfiad afreolus yn codi ynot, brawycha, a gweddia, a dyro dy frŷd ar ei lâdd ef cyn iddo ymgadarnhau mewn gweithrediadau atcas. Hawdd i wendid dynnu eginyn derwen o'r gw­raidd cyn gynted ac y torro trwy 'r ddaiar. Ymwrando â thymer dy enaid beunydd, mal na byddo pechod ond bychan, nac oddiar un dydd oed cyn iti ymaflyd ag ef, a'i roddi i lawr. Llawer tân wrth ei ganfod mewn prŷd a ddi­ffoddwyd yn ddiboen, yr hwn ped esceulusasid a gynnyddasai i ddifrodi dinas. Am hynny Job wedi iw blant ef gydwledda a gyfodai yn foreu, ac a'i sancteiddiai hwynt, Job. 1.5. ac a offrymmai boeth o­ffrymmau yn ol eu rhifedi hwynt oll; canys dywe­dodd, fy meibion ond odid a bechasant. Gofalai 'r gŵr da hwn am roddi eli mewn prŷd wrth friwiau ei blant, rhag iw pechodau gynnyddu wrth oedi.

Gochel ymfodloni â llún neu â rhyw ran o sancteiddrwydd, ac i hynny dy lonyddu heb geifio 'r sylwedd, a'r cwbl o honi. Er dy fod [Page 375] yn byw yn ddiniwed yn y bŷd, ac nad wyt mor flîn â llawer, etto oni bydd ynot gariad cynes tuag at Dduw a dŷn, ni byddi gyme­radwy. Anifail yw 'r march dôf gystal â'r ebol gwyllt. Ac o byddi yn ufuddhau i air Duw mewn amryw bethau, a chynwys ynot dy hun ryw un drwg arfer, nid elli fod yn gadwedig. Ni wrthododd y gwr ieuanc ond un gorchym­myn, sef rhannu ei dda i'r tlodion, a gwaha­nodd hynny rhyngddo ef â Christ, Marc. 10. ac aeth ym­maith yn athrist. Aethai Herod yn ddyscybl i Joan Fedyddiwr ond antur, pe canhiadesid iddo fyw mewn ymloscach. O chaiff un pechod reoli ynoti, mewn amser efe a fynn weision atto, ac ychwaneg o bechodau iw galyn. os megi lîd neu falais yn dy feddwl, mewn amser myn at­to dwyll a gorthrech, neu fwrdwr. Ond os y pechod meistrolus ni heppilia, bydd ei hun yn ddigon crŷf ith ddifetha os caiff lechu ynot. un brâth at y galon a ddwg fywyd gŵr, er ei fod ym mhob rhan arall yn ddifriw. Na chymer ychwaith dy suo i gyscu â gwrandawiad y gair, heb roddi o honot ufudd-dod iddo. canys felly y mae llawer yn eu twyllo eu hunain. Jag. 1.22. Ni wna breintiau eglwysig a phroffesse Gristianogol ddim llês i'r hwn ni byddo yn byw yn gyfatte­bol iddynt. Yr hwn sydd farw yn ei enaid, er bod ganddo enw o fod yn fyw, Datc. 3.1, 3. a ddifethir onid edifarha. Er ei fod drwy grêd a bedydd wedi ei gyssegru yn dŷ i Dduw, a chwedi ei wyn­galchu oddiallan â ffurf crefydd, etto os cyn­wys aflendid o'i fewn, ef a wneir yn garnedd ddinistriol. Yr hwn a lygro deml Dduw, 1 Cor. 3.17. Duw a lygra hwnw. Ni bu tra hîr nes difrodi, a llos­ci'r [Page 376] deml yn Jerusalem er tecced ydoedd, we­di i'r Jddewon ei gwneuthur yn ogof lladron. Ni ddichon enw Christion achub yr hwn sydd â moddion anghred. Y llong a henwer Rhwydd­deb a ddryllia wrth graig, ac a fodda ei llwyth, onid edrychir at ei llywio 'n ofalus. er bod en­wau da ar Sedeciah ac eraill, etto difethwyd hwynt am fod yn bobl ddrwg. wrth ei henw dylasai Absalom fod yn dâd hêdd, ond collwyd ef am ei drais.

Ymarfer â gwneuthur daioni yn ol y gallu sydd ynot, ac yno di gei hyfrydwch ynddo, ac ychwaneg o nerth iw ddilyn rhag llaw. Melys i enaid dŷn ei hun yw y ffrwyth a dyfo oddiwrth râs Duw ynddo, a difyr iddo waith ei alwedigaeth nefol. Rhoddi cyfarwy­ddyd i'r enbydus, a'r cyfeiliornus, ac elusen ir truenus, sy 'n cyssuro 'r sawl au gwnelo gymmaint â'r rhai au derbynio. ie mwy bendi­gedig yw rhoddi na derbyn. A phan ddel un hyd at y cynhwillin blasus y sydd o'r tu fewn i we­ithredoedd crefyddol, ni fyn fod hebddynt mwy. ac aiff dŷn yn aplach i bôb gwaith da wrth ei arfer. a benaith y Goruchaf a rydd y­chwaneg ir hwn a fyddo ffyddlon ar ychydig.

PEN. 29. Annogaethau i dduwioldeb.

Weithian ddarlleydd dyro dy frŷd ar ddi­lyn pôb cyfarwyddyd dda i fyw wrth fôdd Duw mewn pôb sanctaidd burdeb. Ac ith an­nog i hynny ystyr mor llesol yw rhinwedd dda i bawb a ymgynefino â hi. Cynghorodd yr A­postol o'i serch tadol i Timotheus, ydoedd me­gis [Page 377] ei fâb anwyl, 1 Tim. 4.7, 8. ar iddo ei ymarferu ei hun i dduwioldeb o herwydd ei bod yn fuddiol i bôb pêth, a chenddi addewid o'r bywyd y sydd yr awr hon, ac o'r hwn a fydd. Bûdd a difyrrwch sydd yn gosod y bŷd ar waith, ac nid ydynt iw cael yn sylweddol, ac yn barhaus mewn un llê arall, onid lle y gosododd Duw hwynt, sef ym mhen y ffordd dda, a'r fuchedd nefol. Tra budd­fawr i'r enaid yw duwioldeb, gan oleuo 'r me­ddwl â gwybodaeth o Dduw, a llonni ei ddy­muniad â blaen ffrwyth iechydwriaeth, a'i wn­euthur yn gyfoethog mewn ffydd, ac yn etifedd i deyrnas: a rhoddi iddo fwy yn y bŷd yma nag a eill yr annuwolion cyfoethoccaf ei feddiannu, sef cymmaint o bôb pêth ac a'i bodlono. J'r cyfryw enaid dengis Christ y Tâd yn gymmo­dol ag ef, a digon fydd ganddo, Joan. 14.8. mal na pheny­dio awydd daiarol mono mwy. A phan elo o­ddiymma caiff fwy o ddedwddwch nag a allafi ei ddarlunio, na thitheu ei ddirnad, y cyfryw ac ni welodd llygad, ac ni ddaeth i galon dŷn iw ddeall. Jâch i'r corph yw 'r cymmedrol­deb, a'r diwydrwydd, a'r addfwynder Chri­stianogol. Rhydd Duw fendith ar weithredo­edd dwylaw 'r grasol, gan beri llwyddiant ar yr hyn a wnelo ef, a chymeryd gofal drosto ef, a bod yn geidwad iddo rhag myrdd o ddamweini­au niweidiol. Yn adgyfodiad y meirw bydd yr holl ddŷn mor brydferth ag angel, ac mor ddis­clair á'r haul, yn nefol, nerthol yn dragywydd. Periff duwioldeb enw da i bawb ai dilyno. a pharch yngŵydd pawb a'i canfyddo. Brenhi­noedd a anrhydeddau brophwydi sanctaidd megis eu tadau, 2 Bren. 6.21. a'u henwau fyddau mor ber­aroglaidd [Page 378] ac ennaint tywalltedig. Y Sainct ar y ddaiar yw 'r rhai rhagorol. Psal. 16.3. Dywed y Duw bendigedig eu bod hwy a'u gwaed yn werthfawr yn ei olwg ef. A gwnai i bawb au niweidiau dalu yn ddrûd am hynny, Esai. 43.3, 4. a rhoddai 'r Aipht yn iawn drostynt, Ethiopia a Seba am danynt.

Heb. 1.14.Yr Angylion sanctaidd a weinant iddynt, gan ewyllyscar wasanaethu er mwyn y rhai a gant eti­feddu iechydwriaeth. Dynion pwyllog au an­rhydeddant. Y prif Gristianogion a iawn folent Dduw, Act. 2.47. a gaent ffafr gan yr holl bobl. Nid all dynion drwg ddiffodd goleuni eu cydwybodau cyn llwyred na chanfyddont odidowgrwydd y rhai da. Yn eu dolur chwenycha y gwaethaf fel Balaam gael marw warwolaeth y cyfiawn: ac yn eu hawddfyd ceisiant yn gyffredin guddio a gwadu eu ffiaidd gampau, a gwneuthur lliw o rinweddau drwy ragrithio. Yr hyn sy argoel hynod eu bod hwy yn barnu 'r da yn well na 'r drwg.

Bendigedig ynddo ei hun yw 'r hwn ni rodia ynghyngor yr annuwolion: Psal. 1.1. a bendigedig i eraill o'i amgylch. Ordeiniodd Duw iw wir Israel fod yn fendith o fewn y tîr; Esai. 19.24. ac er eu mwyn hw­ynt dros ennyd ettil ei farnedigaethau oddi­wrth eu cymmydogion drwg. Gen. 18.32. ac 19.24. Dèg o rai cyfiawn a barasent i Dduw arbed Sodom: ac er nad o­edd ond un teulu daionus ynddi, etto ni los­cwyd moni nes i hwnw fyned ymmaith, ac y­madel â hi. Mewn tymhestl beryglus wedi dw­yn oddiarnynt bôb gobaith y byddent gadwedig, Act. 27.20.24. rhoddes Duw i Paul yr holl rai ydoedd yn morio gydag ef. Llawer o drugareddau a dynn y du­wiol ar eraill. Bu tŷ Laban well er Jacob, ac [Page 379] un Potiphar er Joseph. Drwy hîr brawf gwy­bu heppil Abraham, Isaac a Jacob, fod yr Arglwydd yn dangos trugaredd i filoedd o gen­hedlaethau y rhai grasol, a'u caro ef, ac a gadwo ei orchymynion ef.

Anwyl yw 'r duwiol gan Dduw, angylion, a dynion da. Hôff gan yr Arglwydd ei bobl, Psal. 149.4. ac efe a gâr lwyddiant ei weision. A thrwy ei air hyspysiff iw cydwybodau hwynt, Heb. 13.16. y rhyngir ei fôdd ef a'u hebyrth hwynt: a bod eu dyledswy­ddau duwiol, a chariadus, Phil. 4.18. Mal. 3. Zech. 2.8. fel arogl peraidd gan­ddo ef. Je cyn gûed ganddo hwynt â'i dlyssau, neu ganwyll ei lygad. Am hynny efe a'u ym­gledda, ac a'u hymddiffyn hwynt, a bydd ei glustiau yn oestadol yn agored iw llefain hwy. Psal. 34.15. Da gan yr angylion nefol bôb un duwiol. Luc. 15.10. ma­wr yw 'r llawenydd yngŵydd Angylion Duw am bôb rhyw bechadur a edifarhao. Caredig iawn y cyfarchent Daniel, Dan. 10.11. a dyfal y diwallent Elias yn ei drwm gystudd, gan drwsio iddo fwyd, a'i ddwyn at ei obennydd ef, a dywedyd, 1 Bren. 19 5, 6, 7. cy­fod, bwytta. Dynion da a hoffant y duwiol. Tystiolaethodd Dafydd wrth Dduw mai yn ei Sainct ef yr oedd ei holl hyfrydwch ef. Psal. 16.3. Rhyfe­ddol o'r caredigydoedd y Christianogion gynt iw gilidd, Act. 2. gan gyfrannu y naill ir llall yr hyn a feddent. Ynteu ddarlleydd os ewyllysi ddaioni iti dy hun, bydd fyw yn ofn Duw.

Gyda bûdd y mae difyrrwch hefyd yn ffyrdd Duw i'r hwn u dilyno 'n gywyr. Hyfryd iddo addoli Duw cymmodol ag ef. Psal. 43.4. Math. 10.1. Pan ai Da­fydd at allor Duw, ai at Dduw hyfrydwch ei orfoledd. Gwaith gwinllan yw duwioldeb, a ffrwyth ei llafur sydd felys. Wrth ymarfer â [Page 380] chariad, a gonestrwydd tuag Dduw a dynion, caiff y duwiol deimlad o dangneddyf yn eu meddyliau, a gobaith siccr o fywyd tragwy­ddol drwy Grist yn argraphedig ar eu calonnau. wrth roddi cwbl ddiwydrwydd mewn ffydd, 2 Pet. 1 10. a rhinwedd, a duwioldeb, a charedigrwydd, y gwnaiff Christianogion eu galwedigaeth, a'u hetholediga­eth yn siccr iw cyssur anrhaethadwy. Wrth wneu­thur gwaith Duw caiff y galon bur obaith ia­chus am y gwobr: ac wrth ei debygoliaeth i'r Tâd nefol mewn daioni, caiff hyder disiomme­dig o'i fôd yn blentyn iddo, ac yn etifedd iw ddedwddwch ef: yr hyn a rydd iddo achos cy­fiawn i fod yn siriol ym mhôb gorchwyl, ac ym mhôb cyflwr. Yr Eunuch grasol ydoedd yn te­ithio yn llawen, Act 8.39. ac 2.46. a'r prif Gristianogion yn cyme­ryd eu lluniaeth mewn llawenydd. Yma os am­heui fûdd ac hyfrydwch crefydd o ran bod er­lidigaeth yn gosod arni yn fynech, ystyria fod cystudd amserol yn digwydd ir duwiol er hy­fforddi, ac nid i rwystro eu dedwddwch. Yr enaid yw 'r rhan odidoccaf o'r dŷn, a hwnw yn yr etholedig a gaiff fwyaf o râs Duw, a chyss­ur ysprydol, pan fo 'r adfyd oddiallan drym­maf. Gwyn eu bŷd y rhai a gystuddier ac a ddifenwer er mwyn enw Christ, oblegyd yspryd y gogoniant, 1 Pet. 4.14. ac yspryd Duw a orphywys arnynt y pryd hynny mewn môdd enwedigol. Tra yr oedd yr Apostolion er mwyn yr efengyl megis we­di eu tristhau, 2 Cor. 6.10. yr oeddent yn oestad yn llawen, tra yr oeddent megis heb ddim cenddynt, yr oedd­ent yn meddiannu pôb pêth: sef cymmaint o gyssur yn Nuw ac sydd iw gael wrth fwyn­hau yr creaduriaid oll. yr hyn a wnai iddynt [Page] [Page]

[Page] [Page 381] ganu mewn carcharau, a hynny nid duchan, Act. 16. onid mawl i Dduw. Ond nid yw 'r Argl­wydd yn goddef cystuddio ei blant bôb amser, eithr rhydd iddynt yn fynech ddiddanwch dau ddyblyg, sef oddiallan ac oddifewn hefyd. we­di dwys gystuddio Joseph, a Job, er mwyn pro­fi, ac amlygu eu rhinweddau hwynt, cawsant amlder mwy nag o'r blaen o bôb rhyw lwyddi­ant yn y bŷd.

Anescusodol yn nydd y farn a fydd pôb un anfucheddol: am ei fod yn torri ir drwg ar draws cymmaint o rwymedigaethau naturiol, ac efangylol, a osodwyd arno iw dueddu at y da. Y mae natur ddynol fel yr ydys yn ei derbyn mewn ganedigaeth, lawer diniweitiach nag yr ydys wedi hynny yn ei gwneuthur wrth ewyllys­car ymarfer â chamwedd. Er bod llygrediga­eth wreiddiol dros amser yn cadw pool yn ba­banod ofer, etto y pryd hynny gwelir hwy yn ddifalis. ehweri 'r gwychaf gyd a'r gwaelaf heb na 'i fradychu, na 'i orthrymmu. A phan dy­font yn gryn-ddynion, bydd gwyldra o'u mewn ennyd yn eu hattal rhag dechreu godineb, a rhai pechodau ffiaidd eraill. A chwedi iddynt wneuthur y cyfryw bechodau unwaith bydd cy­wilidd, a cherydd cydwybod o'u mewn yn cei­sio eu hattal rhag gwneuthur felly drachefn.

Y mae 'n proffes Gristianogol yn gosod ar­nom rwymedigaeth enwedigol i ymlanhau. Canys pôb un ac sydd yn dyfod dan faner Christ sydd yn addaw rhyfela yn erbyn y bŷd, a'r cnawd, a'r cythrael: ac oni wnawn hynny yr ydym ni yn fradwyr marwol yn erbyn yr hwn a'n derbyniodd i filwrio, a theilwng o'i [Page 382] ddigofaint ef. Peryglus i ni wisco enw Christ, ac ymdrybaeddu mewn brunti. Darfu i'r cy­thrael gyffessu Christ yn Fâb Duw er mwyn gwneuthur iddo rwystr, i edrych a anghoeliau pobl y gwir oblegyd ei dystiolaethu gan Dâd y celwydd. Felly y mae dynion aflan wrth ym­honni o Grist yn ei wradwyddo ef, un ai o fa­lis, ai o fuscrelli. Nid yw chwithach aelodau anifeilaidd wrth ben gŵr, Rhuf. 2.25. nag i ddynion ffi­aidd daeru eu cyssylltiad â phen yr eglwys. Ceblid enw Duw gynt ym mhlith y cenhedloedd o blegyd i'r Juddewon dorri ei gyfraith ef, yr oeddent yn gorfoleddu ynddi. A drwg fuche­ddau Christianogion yn yr unrhyw fôdd a gale­da 'r anghred yn erbyn yr efengyl. Naccâodd un gynt droi yn Gristion wrth weled cymmaint o Gristianogion tlodion. Ond cadárnach fua­sai ei amryfusedd ef pe gwelsai hwynt yn feil­chion, a thwyllodrus, yn draws, a chenfigen­nus, a godinebus. A diammau mai tostach fydd barnedigaeth y rhai sydd ddrwg dan bro­ffessu crefydd dda: Esai. 26.10, 11. gwneuthur ar gam yn nhîr un­iondeb a bair i dân gelynol eu hyssu hwynt. Dw­yn dail heb ddim ffrwyth, wedi eu plânnu hwy yngwinllan Christ, a bair felldith ddwysach iddynt. Cael porfa frâs, a gwrthod yr iau, a wna syrthio dan ddyrnod y fwyall.

Er cryfed yw dy bechodau os gwîr ddymuni [...]âs Duw, a thaer weddîo am dano, ti a'i cei ac a orchfygi. A chydnabyddi mai trêch yw ys­pryd Duw na Satan, a'r Angylion da na 'r drwg; a bod cydwybod dda yn drêch ith gy­farwyddo ir iawn, na thrachwant dall ith dyn­nu ar gyfeiliorn. Ac wedi y cynefinech ychy­dig [Page 383] â daioni, er yr holl fŷd ni newidi mo'th ddiddan­wch ysprydol am goeg hyfrydwch pechadurus.

Yn olaf o Gymru anwyl ystyriwch, ie ystyriwch yn dragywydd, yr haeddai Duw ein ufudd-dod sancta­idd ni. canys efe a'n gwnaeth, a'n prynodd, ac a'n cyn­nal ni. Mae ef yn Dâd da i ni, am hynny dyledus ini ymddwyn tuag atto ef fel y gweddai i blant tirion. Mae ef yn ddoeth i fedru gosod cyfreithiau buddiol ini, am hyn­ny cymwys iddo ein rheoli ni. Mae'n Frenin o anfeidrol anrhydedd, ac a haeddai ein parch ni. Ac iddo ef y bo gogoniant byth. Amen.

PEN. 30. Athrawiaeth y Beirdd Cymreig yn yr oesoedd diweddaf.

MAl y cydnabyddom na lwyr ddiffoddwyd gwy­bodaeth Gristianogol yn Ghymru yn yr am­seroedd y digwyddodd iddi drymion gy­studdiau, eithr bod rhai athrawon a phry­dyddion ynddi yn rhoddi defnydd llesol ar gynghanedd er adeiladaeth i eraill, gosodais yma ddarnau o hên gywy­ddau a rhai diweddarach, ac os darllenir hwy yn ddea­llus ni byddant nac anhyfryd nac aflesol.

PEN. 31. Cryn swrn o iaith y patrieirc a'r prophwydi Sanctaidd yn y Gymraeg etto.

TYbia'r dyscedig mai'r Hebraeg ydoedd yr vnig dafodiaith ym mhlith dynion o ddechreuad y bŷd hyd y cymyscedd yn Babel; gan ddarfod i ieithoedd eraill fenthyccio ei geiriau hi mor aml, a bôd yr enwau arferol yn y cynfyd yn cyfatteb yn gysson iw arwyddoccâd yn yr iaith honno yn vnig. Gal­wyd y dŷn cyntaf Adam, am ei wneuthur ef o'r Adamah, sef y ddaiar: a galwvd y wraig cyntaf Chauah, am ei bôd yn fam pôb Chai, sef byw: a galwodd hitheu ei phlentyn cyntaf Cain, o herwydd eb hi Canithi cefais. Gen. 2.7. ac 3.20. ac 4.1. Ac mai'r iaith barchedig hon a lefarodd y dynion cyntaf cyn pechu, ac ym mha vn yr yscrifenwyd cymmaint o'r yserythyrau yw mam y Gymraeg, ac mai'r Chaldaeg yw ei chwaer gelli ddeall wrth a ganlyn. yn ddiau wrth ystudio arnynt mi a ryfeddais ac a lawenychais we­led geiriau fy 'ngwlâd mewn ieithoedd dieithr ydoedd mor oedranus ac anrhydeddus. Geiriau Groeg, Ladin, a Saef­neg a hurddwyd ir Gymraeg ar flaen cleddyf, neu a ollyn­gwyd i mewn gyd a chwt masnach a dysceidiaeth, tra yw cyfansodiad yr icithoedd hynny yn anhebygol iddi. Ond y mae'r Hebraeg yn ollawl vn brŷd a gwêdd â hi. y mae ei llythrennau hi yn naturiolach i'n iaith ni na 'r rhai yr yd­ym [Page 395] ni yn eu harfer y pryd hyn. Canys y mae ei llythren­nau sengl hi yn adrodd yr unrhyw seiniau â'n rhai dwbl ni. Troellau ei ymadroddion sydd o'r un ddull â'n rhai ni gan alw y rhan o'r byd sydd tua haul hanner dydd y de­heu, a dywedyd safn y cleddyf, a llaw 'r afon, mal y dy­wedwn ninnau mîn y naill, a cher llaw 'r llall. A chy­ssyllta 'r rhif unig wrth yr un lliosog, megis deugain nŷn, can-nyn. Yn y llechres a ganlyn y mae cryn rifedi o'r geiriau o'r un sain ac arwyddoccâd yn y ddwyiaith: ac lle mae pêth rhagoriaeth rhyngthynt gosodais arwyddoccâd priodol pob gair Hebraeg ar ei ol, ac yno 'r gair Cymra­eg y sydd yn cyfatteb iddo, fel y dirnader y carennydd sydd rhyngthynt.