20 REgnante in Anglia gloriosissimo Rege EDGA­RO & totum regnum sanctis legibus strenuè gu­bernante, EDGARVS Rex. DVNSTANVS Cantuariorum Anti­stes, vir totus ex virtutibus factus, Christianae le­gis moderamine totam Britanniam disponebat. Hujus gravi operatione, at (que) consilio, Rex idem & Deo devotus extitit, & vndi (que) irruentium bar­barorum impetus invictâ virtute debellavit, evi­cit, compressit. Pacem ita (que) diés (que) foelices Anglia circumqua (que) obtinuit, dum Regis istius & Patris 30 DVNSTANI Corpo [...]a [...]i praesentiâ potiri prome­rint. EDWARDVS Edgari R. filius. Qui Rex cum vitae suae diem vltimum propinquum fore sentiret, ED­WARDO filio suo regni habenas reliquit. Successor ergo gloriosi Patris glo­riosus EDWARDVS, à Sancto DVNSTANO institutus, regnum, quo tem­pore vixit, strenuissimè rexit. Verùm evolutis coronae suae pauculis annis im­piâ suae Novercae fraude necatus, EDELREDVM Rex. fratrem suum, EDELREDVM nomine, fi­lium ipsius malae mulieris, regni quidem, sed nullius probitatis, haeredem sor­titus est. Cui, quia per sanguinem fratris ad regnum aspirauit, gravi invectio­ne praefatus Antistes comminatus est; quòd ipse videlicet in sanguine victurus, quòd barbarorum incursus atroci oppressione passurus, quòd ipsum quo (que) re­gnum 40 innumeris atque cruentis vastationibus conterendum foret edixit. Quae prophetia viri Dei quàm vera extiterit; & in cronicis, qui legere volunt, & in nostris tribulationibus qui advertere sciunt, videre facillime possunt, ne dicam in hijs quae istius operis series per loca, veritate dictante, demonstrabit.

Translato igitur ad coelestia beato DVNSTANO; evestigio, vt praedixe­rat ipse, barbarorum irruptioni Anglia patuit. Regis etenim desidia circumcir­ca innotuit, & ideo exterorum cupiditas opes Anglorum quàm mortes affe­ctans, hac & illac, per mare, terram invadere, & primo propinquas mari villas & vrbes, deinde remotiores, ac demum totam provinciam miserabili depo­pulatione devastare. Quibus cum ille, nimio pauore percussus, non armis oc­currere, 50 sed data pecunia pacem ab eis petere non erubuisset; ipsi suscepto precio in sua revertebantur, vt, numero suorum adaucto, ferociores redirent, ac praemia iteratae irruptionis multiplicata reciperent. vnde modò decem mil­lia, modò sedecim millia, modo viginti quatuor millia, modo triginta millia librarum argenti consecuti sunt; omnia eis largiente praefato Rege EDELRE­DO, [Page 4] & gravi exactione totum regnum opprimente. Inter ista mala quartus, à beato DVNSTANO, ALFEGVS, Wentanus Episcopus, Ecclesiam Can­tuariensem regendam suscepit, vir strenuus, & ab infantia sua sacrâ religio­nis vit [...] & habitu decoratus. Hic igitur, consideratis innumeris malis quibus totum regnum in immensum devastabatur, inhorruit & quibus poterat mo­dis operam dare caepit quemadmodum immanitati nefandorum hominum pos­sit obviari. Quod ipsi percipientes, & ne consuetis quaestibus privarentur, sibi ac suis providentes in ipsum, acerbo odio, animati sunt. Vnde vastatâ & conflagratâ civitate Cantuariâ, civibus (que) ejus lachrymabili per eos sorte dam­natis, Ecclesiam quo (que) Salvatotis in ca consistentem flamma consumpsit. Ipse 10 pater interea furentum manibus vinctus abducitur, trucidatis primò coram eo pene omnibus Monachis qui sub ejus regimine in ipsa Ecclesia Domino Chri­sto famulabantur. Inde ALFECVS, naucellae injectus, ad Grenewic vehitur &, crudeli custodiae per septem menses mancipatus, dum malignantium ini­quitati manus dare, nullis minis victus, adquiesceret, saevissima nece ab eis la­pidatus occubuit. Haec paucis commemoraverim non historiam texens; sed quàm veridico vaticinio Pater DVNSTANVS mala Angliae ventura praedixe­rit, scire volentium intellectui pandens. Nec hic malorum finis extitit. Acta sunt enim post haec & alia per Angliam ingentia mala, ac pluribus annis, semper sunt sibi ipsis in detervis aucta. Inter quae, Monasteria quo (que) seruorum 20 & ancillarum Dei, quae vs (que) in quadraginta octo numero, tempore Regis ED­GARI per patrem DVNSTANVM, coôperantibus sanctis OSWALDO vi­delicet Eboracensi & ATHELWOLDO Pontifice Wint [...]niensi, nova surrexe­rant, & magna ex parte diruta; & religio Monach [...] ordinis in nihili penè redacta est. Transierunt in istis anni plures.

Regnante autem EDWARDO, EDWARDVS Confessor Rex. quem ex sorore RICHARDI Comitis Normannorum (IMMA nomine) praefatus Rex Anglorum ADELREDVS filium susceperat; Monasteriorum, quae vsque id temporis destructioni sup­ererant, plurima destructio facta est. Qua tempestate GODWINVS Can­tiae Comes magnanimu [...] per Angliam, terra mari (que) habebatur. Hic orto in­ter 30 illud & Regem gravi discidio, exul ab Anglia cum suis omnibus fere judicatus est. Ivit ita (que) ad Comitem BALDWINVM in Flandria, & HA­RALDVS filius eius in Hiberniam. Hinc, Matre Regis IMMA defunctâ, GODWINVS & HARALDVS in Angliam reversi sunt; numerosis vtér (que) navibus & validà Militum manu vallatus. Quod multi Principum Regis ag­noscentes, & bellum hinc inde moveri horrescentes, vt pax vtrin (que) fieret, institerunt. At Rex, GODWINI versutias suspectui habens, restitit, nec paci adquiescere voluit, nisi primò quibus sibi securitas pararetur obsides ha­beret. VULNOTHVS ita (que) filius GODWINI, & HACVN, filius SVA­NI filij sui, obsides dantur, ac in Normannia WILLELMO Comiti, filio 40 scilicet ROBERTI filij RICHARDI fratris Matris suae, custodiendi de­stinantur. Quibus gestis GODWINVS, vtpote hostis Ecclesiae Cantuariensis (nam seducto EDZINO Archiepiscopo, villam ipsius Ecclesiae nomine Fol­chestanum ei surripuit) mala morte post breue tempus interijt, & HARAE­DVS filius ejus Comitatum Cantiae. patri succedens obtinuit. Is, elapso modico tempore, licentiam petivit à Rege Normanniam ire & fratrem suum atque Ne­potem qui obsides tenebantur liberare, liberatos reducere. Cui Rex, Hoc in­quit non fiet per Me; Veruntamen ne videar te velle impedire, permitto vt eas quo vis, ac experiare quid possis. Praesentio tamen te in nihil aliud ten­dere, nisi in detrimentum totius Anglici regni & opprobrium tui. Nec 50 enim ita novi Comitem mentis expertem, vt eos aliquatenus velit concedere tibi si non praescierit in hoc magnum proficuum sui. Ascendit ita (que) HARAL­DVS navem suo quàm Regis consilio credens cum ditioribus & honestiori­bus hominibus suis, auro & argento vestéque praeciosa nobilitèr instructis. [Page 5] Mare turbulentum navigantes exterritat, & Navem vndarum cumulus vehe­mentèr EDWARDVS Confessor Rex. exagitat. Ejecta tandem cum omnibus quae ferebat in Pontivum fluvi­um qui Maia vocatur, à Domino terrae illius, pro ritu loci, captivitati addici­tur; & homines in ea consistentes diligentiori custodiae mancipantur. Con­strictus igitur HARALDVS quemlibel ex vulgo promissa mercede illectum, clàm ad Comitem Normanniae dirigit, exponere illi quid sibi contigerit. At il­le festinatò per Nuncios mandat Domino Pontivi; HARALDVM cum suis ab omni calumnia liberum sibi quantociùs mitti, si pristinâ amicitiâ suâ à mo­dò vellet ex more potiri. Sed cum ille hominem dimittere nollet, iterum in 10 mandato accepit se necessariò HARALDVM missurum, alioquin certissime sci­ret WILLELMVM Normanniae Ducem armatum pro eo Pontivum iturum. Mittit igitur virum cum socijs, primò tamen eis quae meliora detulerant simul ablatis. Hinc ad WILLELMVM HARALDVS veniens honorificè suscipi­tur. Et audito cur patriam exierit, bene quidem rem processuram si in ipso non remaneret, WILLELMVS respondit. Tenuit ergo virum aliquot diebus cir­ca se, & in mora illa, more prudentis, aperuit e [...]quod habebat in mente. Dice­bat ita (que) Regem EDWARDVM quando secum invene olim invenis in Nor­mannia demoraretur; sibi interpositâ fide suâ pollicitum fuisse; quia si Rex An­gliae foret, Ius regni in illum jure haereditario post se transferret. Et subdens 20 ait. Tu quo (que) si mihi te in hoc ipso adminiculaturum spoponderis, & insuper Castel­lum Dofris cum puteo aquae ad opus meum te facturum, sororem (que) tuam quam vni de principibus meis dein in vxorem te, ad me, tempore quo Nobis conveniet, de­stinaturum, necne filiam meam te in conjugem accepturum fore promiseris, tunc & modò nepotem tuum, & eum in Angliam regnaturus venero, fratrem tuum in­columem recipies. In quo regno si aliquando fuero tuo fauore confirmatus, spondeo quia omne quod à me tibi rationabilitèr concedi petieris, obtinebis. Sensit HA­RALDVS in his periculum vndique, nec intellexit quâ evaderet nisi in omni­bus istis voluntati WILLELMI adquiesceret. Adquievit ita (que). At ille vt om­nia rata manerent, prolatis Sanctorum reliquijs, ad hoc HARALDVM perduxit 30 quatenus, super illas jurando, testaretur, se cuncta quae convenerant inter eos opere completurum, nisi communi mortalibus sorte praesenti vitae praeriperetur. Hijs ita gestis, HARALDVS, adepto Nepote, in patriam suam reversus est. Vbi verò quid acciderit, quid egerit, Regi percunctanti narravit, Nonne dixi tibi, ait, me WILLELMVM nôsse, & in illo itinere tuo plurima mala huic regno contingere posse. In brevi post haec, obit EDWARDVS. Iuxta quod ille ante mortem statuerat, In regnum ei successit HARALDVS.

Dein venit Nuntius in Angliam à praefato WILLELMO directus, HARALDVS Rex. expetens sororem HAROLDI juxta quod convenerat WILLELMO & illi. Alia etiam quae, violato Sacramento, servata non erant, calumniatus est. Ad quae HAROL­DVS 40 hoc modo fertur respondisse. Soror mea quam, juxta condictum, expetis, mortua est. Quod si corpus ejus quale nunc est vult Comes habere, mittam ne, judicer sacramentum violâsse quod feci. Castellum Dofris & in eo puteum aquae licet nesciam cui, vt vobis convenit, explevi. Regnum quod nec dum fuerat me­um quo jure potui dare vel permittere? Si de filia sua quam debui in vxorem, vt asserit, ducere, agit; super regnum Angliae mulierem extraneam, inconsultis principibus, me nec debere, nec sine grandi injuriâ posse adducere noverit. Reuer­sus Nuntius responsa retulit Domino suo. Quibus ille auditis, iterùm ei ami­câ familiaritate mandauit quatenus allijs omissis, seruatâ fidei sponsione, sal­tem filiam suam vxorem duceret; alioquin se promissam regni successionem 50 armis sibi vindicaturum proculdubiò sciret. At ipse nec illud quidem se facere velle, nec hoc formidare, respondit. Vnde WILLELMVS indignatus, mag­nâ spe vincendi belli, ex hac HAROLDI injustitia, est animatus. Parata igi­tur classe, Angliam petit, conserto (que) gravi praelio HAROLDVS in acie ceci­dit, & WILLELMVS victor regnum obtinuit. De quo praelio testantur ad­huc [Page 6] Franci qui interfuerant: WILLIEL­MVS I. Rex. quoniam licet varius casus hincinde extiterit, tamen tanta strages ac fuga Normannorum fuit, vt victoria, quâ potiti sunt, verè & absque dubio soli miraculo Dei ascribenda sit, qui puniendo per hanc iniquum perjurij scelus HAROLDI, ostendit se non Dominum esse volen­tem iniquitatem.

Rex itaque factus WILLELMVS, quid in Principes Anglorum qui tan­tae cladi superesse poterant, fecerit, dicere, cum nihil prosit, omitto. Qui, ex quo victoria vsus est, quod fuit pridiè Idus Octobris, inunctus per­manens; in natiuitate Domini vnctus est in Regem apud Westmonasterium à beatae memoriae EALREDO Archiepiscopo Eboracensi, & nonnullis Episco­pis 10 Angliae. Quam consecrationem licet ipse Rex & omnes alij optimè nos­sent debere specialiter fieri, & propriè à Pontifice Cantuariensi, tamen quia multa mala & horrenda crimina praedicabantur de Stigando qui eo tempore ibi Pontifex erat, voluit eam ab ipso suscipere, ne maledictionem videretur in­duere pro benedictione. Vsus ergò atque leges, quas patres sui & ipse in Nor­mannia habere solebant, in Anglia seruare volens, de huiusmodi personis Epi­scopos, Abbates, & alios Principes per totam terram instituit, de quibus in­dignum judicaretur, si per omnia suis legibus, postpositâ omni alia considera­tione, non obedirent, & si vllus eorum, pro quavis terreni honoris potentia, caput contra eum levare auderet; Scientibus cunctis vnde, qui, ad quid as­sumpti 20 fuerint. Cuncta ergo Divina simul & Humana ejus nutum expecta­bant. Quae cuncta vt paucis animadvertantur, quaedam de eis quae nova per Angliam servari constituit ponam, aestimans illa scitu esse necessaria ad cogni­tionem eorum quorum causa maxime istud scribendi onus suscepimus. Non ergo pati volebat quemquam in omni Dominatione sua constitutum Romanae vrbis Pontificem, pro Apostolico, nisi se jubente recipere, aut eius literas si primitùs sibi ostensae non fuissent vllo pacto suscipere. Primatem quoque re­gni sui, Archiepiscopum dico Cantuariensem seu Dorobernensem, si coacto ge­nerali Episcoporum Concilio praesideret, non sinebat quicquam statuere aut prohibere nisi quae suae voluntati accommoda, & a se ptimo essent ordinata. 30 Nulli nihiloninus Episcoporum suorum concessum iri permittebat, vt aliquem de Baronibus suis seu Ministris, sive incesto, sive adulterio, sive aliquo capitali crimine denotatum, publicè nisi ejus praecepto implacitaret aut excommunica­ret, aut vllâ Ecclesiiastici rigoris poenâ constringeret. Quae autem in secula­ribus promulgaverit, ea re, literarum memoriae tradere supersedemus, quoniam & ea nihill nostri officij scribere refert, & ex Divinis quae juxta quod deliba­vimus ordinavit, qualitas illorum vt reor adverti poterit. Vt ita coeptum peragamus iter, de his satis dictum.

In hujus Regni anno quinto LANFRANCVS Cadomensis Coenobij Ab­bas, vir strenuus, & in divinis atque humanis rebus excellenti scientia praedi­tus, 40 Angliam ex praecepto Domini Papae ALEXANDRI & praedicti Regis advenit, & pauco post tempore Archiepiscopatum Cantuariensem regendum suscepit. Sacratus est autem in ipsa metropoli Sede quarto Kl. Septem­bris à cunctis fermè Episcopis Angliae. Hic Romam pro debito sibi pallio-iens, THOMAM Archiepiscopum Eboracensem quem ipse factâ sibi, de subjectione sua, Canonicâ professione Cantuariae consecrauerat & REMIGIVM Lincolni­ensem Episcopum comites itineris habuit. Qui Romam simul pervenientes, vr­banè suscepti sunt, honore singulis congruo. Post quae, statuto die pater LANFRANCVS Apostolicae Sedis Pontifici ALEXANDRO praesentatur; Cui quo Romanam scientibus consuetudinem forte mirum videatur, Ipse Pa­pa 50 ad se intranti assurgens, eum vt gressum figeret, dulcitèr hortatus est. Ac deinde subdens, Honorem, inquit, exhibuimus non quem Archiepiscopatui tuo, sed quem Magistro (Cujus studio sumus in illis, quae scimus, imbuti) debuimus. Hinc quod ad te pertinet, ob reuerentiam beati Petri te exequi par est. Resi­dente [Page 7] igitur illo, LANFRANCVS progressus humilat se ad pedes ejus, sed mox ab eo erigitur ad osculum eius. Consident & laetè inter eos agitur dies ille. Sequenti luce, cum iam diversa negotia in medium ducerentur, calum­niatus est coram Papa memoratum THOMAM cum praefato REMIGIO quod neuter illorum jure fuerit promotus ad Pontificatum. Primus, ea s [...]ilicet re, quod sacri Canones filios Presbyterorum quos religionis ordo non ornat, à sacrorum ordinum promotione removeant. Sequens verò pro eo quod, fa­ctâ conventione, illum à WILLIELMO, pòst Rege facto emerit, officio vide­licet quo ei in excidium Angliae properanti multifariâ contentione ac multi­plicibus 10 impensis deservierat. Ad haec illi nullam, quâ excusari possent, pro­babilem causam habentes, redditis Baculis & Annulis cum cura pontificali, ad petendam misericordiam conversi sunt. Quorum precibus sese LANFRAN­CVS medium injiciens, sicut erat vir pietate ac sapientia pollens, eos multa­rum rerum scientiâ fultos, novo Regi in novis regni dispositionibus perneces­sarios, multis praestare, oratoriâ facultate ostendit. Quibus aud [...]tis, Pontifex summus conversus ad eum. Tu videris, inquit, Pater es patriae illius, ac per hoc industria tua consideret quid expediat. Virgae postorales quas reddiderunt, ecce hic sunt, accipe illas atque dispensa prout vi [...]lius Christianitati regionis illius ag­noscere poteris. At ille, susceptis eis, illico in praesentia Papae revestiuit praefa­tos 20 viros, quem (que) suâ. Dein LANFRANCVS stolâ summi Pontificatus à Papa susceptâ in iter reversus Angliam cum socijs alacer advectus est; & à Cantuaritis debitâ reverentià receptus, Primas totius Britanni [...] confirmatus est. Post haec, evoluto breui temporis spacio, fama nominis ejus & magnitudo pru­dentiae ejus qu [...] (que) insonuit, eum (que) apud hominum mentes clarum fecit atque spectabilem.

Is inter alios, immò prae alijs, erat memorato Regi WILLELMO acce­ptus & Dei rebus in cunctis, non mediocri cura, intentus. Quapropter ma­gno semper operam dabat, & regem Deo devotum efficere, & religionem mo­rum bonorum in [...]unctis ordinibus hominum per totum regnum renovare. 30 Nec privatus est desiderio suo; Multum enim illius instanciâ at (que) doctrinâ per totam terram illam religio aucta est, & vbique nova Monasteriorum aedificia, sicut hodie apparet, constructa. Quorum aedificiorum constructoribus ipse pri­mus exemplum praebens, Ecclesiam Christi Cantuariensem, cum omnibus Of­ficinis quae infra murum ipsius Curiae sunt cum ipso muro aedificauit. Qua ve­rò prudentiâ, & quo paternitatis officio Monachos in eandem Ecclesia consi­stentes, à saeculari vita in qua illos invenit plus aequo versari, erexerit, omnique sanctae conversationis tramite imbuerit, ac, multiplicato illorum numero, qua eos dum vixit ben [...]gnitate confoverit, cui vnquam ad plenum declarare possi­bile erit? Quos, vt interim a [...]a taceam, quia sine penuria & sollicitudine Dei 40 servicio semper intendere desiderabat; apud Regem, sua sagacitate & indu­stria egit, quatenus ferè omnes terras quas Normanni de jure ipsius Ecclesiae cum primo terram caepissent, invaserant, & etiam quasdam alias quae ante illo­rum introitum propter diversos casus perditae fuerant, ipsi Ecclesiae redderet. Verum de hijs ac innumeris alijs bonis, quibus in sudando vitam suam con­summavit, licet mihi quidem scribere opus non sit, propter quod & opera ejus ita parent, vt ipsa se evidentius scripto demonstrent, & ipsemet de rebus Ec­clesiasticis quae suo tempore gesta sunt veracissimo, & compendioso calamo scripserit, tamen pro dulcedine memoriae ejus quae praelibaminus paucis expli­care gratum duximus.

50 Hic ergo LANFRANCVS cum Cantuariam primò venissec, & Ecclesiam Salvatoris, quam regere susceperat, incendio at (que) ruinis penè nihili factam in­venisset, mente consternatus est. Sed cum magnitudo mali illum cogeret de­sperare, redijt in se, animique fortitudine fretus, suâ commoditate posthabitâ. domos ad opus Monachorum necessarias, citato opere, consummavit. Quibus [Page 8] vbi per plures annos vsi sunt, adaucto eorum conventu, paruae admodum visae sunt. Destructis itaque illis, alias decore ac magnitudine prioribus multum praestantes aedificavit. Aedificavit & Curiam sibi, Ecclesiam praeterea, quam spacio septem annorum à fundamentis fermè totam perfectam reddidit; in Cappis, Casulis, Dalmaticis, Tunicis auro magnificè insignitis, pallijs, & alijs ornamentis multis ac praeciosis nobiliter decoravit. Erga fratres autem ipsius Ecclesiae quam bonus, quàm pius, quàm beneficus extiterit, inde aliquantulum colligi potest, quod nec ex parentibus aut fratribus eorum sustinere poterat penurià vllà quenquam affligi. Et quod magis fortè mireris in vsum acceperat non expectare vt subvenire rogaretur, sed misericordiae visceribus plenus, mo­do 10 hinc, modo illi vltro offerebat, quod egenti cognato per plurimum tempo­ris auxilio esse valeret. In quo tamen semper ducebatur praecipua discretione, considerato videlicet penes se merito ac necessitate cujus (que). Ad haec, Quidam ipsius Coenobij frater singulis annis triginta solidos denariorum ad opus ma­tris suae ab ipso patre solebat accipere. Huic quadam vice solidi quin (que) de il­lis (nam divisae per temporum vices conferebautur) ex praecepto ejus dati sunt; Quos ipse in panno ligatos, matri loquens in manum sicut putabat clanculo dedit. At ipsa alias mente intentâ, quid filius faceret non advertit; & ita, num­mis decidentibus, divisi ab invicem sunt mater & filius. Post haec mandavit mulier filio suo, scire volens, quid de nummis actum fuerit, quos sibi se datu­rum 20 spoponderat. Admiratus ille, fecit eam venire ad se. Et audiens rei even­tum tristis effectus est, non tantum pro damno quod Matri contigerat, sed ne hoc Archiepiscopus sciens, ob incuriam suam irritatus, eum aliquatenus gratiâ suâ privaret. Inter haec, pius Pater, pro more claustrum introiens, sedit, ac fra­trem a materno colloquio redeuntem, moestum intuens, remotis alijs, causam moesticiae ejus secretè perquirit, audit, & benignissimo vultu, sicut jugitèr erat circa afflictos, ita respondit. Et inde fili mi Karissime contristaris? Dena­rios illos Deus alij praedestinavit & contulit, qui eis plus matre tua fortassis indiguit. Tace & ne cuiquam inde loquaris diligenter attende. Ac ne quod actum est animum tuum vel modicum gravet, solidos septem pro illis quin (que) 30 ad vtilitatem Matris tuae tibi hodie dari praecipiam. Sed, vt dixi, inde id ne­mo sciat. Ipsum quippe vsum in dando habebat, vt danda hilariter daret, & nulli vel datum vel dantis personam cuivis revelare concederet. Et haec qui­dem de ipsius Matris Ecclesiae Monachis dicta sint. Caeterum quis vnquam pauper clamavit ad eum & despectus est? Quis Peregrinorum de quocunque ordine hominum petijt opem ejus, & eam assecutus non est? Quae Congre­gatio Monachorum seu Clericorum ad ipsum aliquando misit subsidium pe­tens, & copiam largitatis ejus vltra quam sperabatur experta non est? Testis horum quae dicimus Italia, Gallia, Britannia est, quae vsque hodie mortem LANFRANCI miserando suspirio plangit. Quid referam de Abbatia sancti 40 ALBANI, quam intus & extra ad nihilum fere devolutam ipse, vt suam, in­stituto ei bone memoriae PAVLO Abbate, à fundamentis reedificavit & in­tus magna religione, foris multarum rerum donatione auxit, honestavit, dita­vit. In Episcopatu Roffensi non multo plures quam quatuor Canonicos & ipsos erumnosam vitam agentes sub SIWORDO Episcopo reperit, Qui Epi­scopus vbi cum ERNESTO quem ei successorem LANFRANCVS statue­rat praesenti vitae sublatus est, Monachus piae recordationis, GVNDVLFVS nomine ab eodem ibi subrogatus Episcopus est. Per hunc vetustam Ecclesiam [...]piscopatus cum fabrica adjacente subvertit, & nova quae (que) extruxit. Clericos qui illic sicut diximus vitam agebant, aut in eodem loco ad religionis culmen 50 crexit, aut, da [...]s alijs rebus, de quibus abundantius solito victum & vestitum haberent, in a [...]a loca mutavit. Sedem etenim Episcopalem Monachici ordi­nis cultu instituit, ac delegatis terris, & alijs quae sustentationi illic servientium Deo competebant, divitem de paupere, sublimem de humili, sicut in praesenti [Page 9] habetur, effecit. Sed quod de pauperibus foras muros civitatis Cant [...]ariae fecit, praetermittendum mihi in hoc opere fere non arbitror. Extra aquilonalem de­ni (que) portam vrbis illius lapideam domum decentem & amplam construxit, & ei pro diversis necessitudinibus hominum & commoditatibus habitacula plura cum spaciosa curte adjecit. Hoc palatium in duo divisit; viros videlicet varijs infirmitatum qualitatibus pressos vni; parti vero alteri foeminas se malè haben­tes instituens. Ordinavit etiam eis de suo vestitum, & victum quotidianum; Ministros quo (que) at (que) Custodes qui modis omnibus observarent ne aliquid eis deesset, neque viris ad foeminas, vel foeminis ad viros accedendi facultas vlla 10 adesset. Ex altera vero parte viae Ecclesiam in honorem beati GREGORII Papae composuit, in qua Canonicos posuit, qui regularitèr viverent, & praefa­tis infirmis quae saluti animarum suarum congruerent cum sepultura ministra­rent. Quibus etiam in Terris, in Decimis, & in alijs redditibus tanta largi­tus est, vt ad sustentationem eorum sufficientia esse viderentur. Remotius ve­rò quam à Boreali ab Occidentali portae civitatis ligneas domos in devexo montis latere fabricans, eas ad opus Leprosorum delegavit, viris in istis, quemadmodum in alijs, à Foeminarum societate sejunctis. His nihilominus pro qualitate sui morbi omnia quibus egerent de suis ministrari constituit, in­stitutis ad hoc peragendum talibus viris de quorum solertia benignitate ac pa­tientia, 20 vt sibi quidem videbatur, nemini foret ambigendum. Super haec, in vil­lis ad Pontificatum pertinentibus domos multas at (que) honestas partim de lapi­de, partim de ligno, sibi & successoribus suis aedificavit. Pro dignitate autem Ecclesiae Cantuariensis quam quidam de Episcopis, sed maxime THOMAS Archiepiscopus Eboracensis, vt novus Angliae Civis, nimium conatus est ad exaltationem suae Ecclesiae humiliare, quantos labores perpessus sit, & quem­admodum ipsum THOMAM ad mensuram Antecessorum suorum humiliave­rit, supervacaneum est atque dependens hic aliquid scribere. Ipse etenim inde veritate plena & totius regni assensu confirmata sub testimonio Regij sigilli scripta reliquit. Qui eo quidem magis in istis laboravit, quòd antiqua ipsius 30 Ecclesiae privilegia in ea conflagratione quae eandem Ecclesiam tertio ante sui introitus annum consumpsit, penè omnia perierant.

Alias quoque consuetudines quas priscis temporibus Ecclesiae Cantuariensi, vt liberrima in cunctis existeret, reges Angliae sua munificentia contulerunt & stabiles in perpetuum manere sacratissimâ sanctione constituerunt, quorundam imprudentiâ perditas, sua prudentiâ recuperavit. ODO siquidem Episcopus Bajocensis, vt de alijs taceam, frater praedicti Regis WILLIELMI, & Cantiae Comes, priusquam LANFRANCVS Angliam intrâsset, magnus & praepo­tens per totum regnum habebatur. Hic dominatione qua immensum sustolle­batur, non modo terras, sed & libertatem nominatae Ecclesiae nullo ei resistente 40 multipliciter invaserat, oppresserat, tenebat. Quae, vbi LANFRANCVS, vt erant, didicit, apud Regem de illis egit sicut oportere sciebat. Vnde praecepit Rex, quatenùs adunatis primoribus & probis viris non solum de Comitatu Cantiae sed & de alijs Comitatibus Angliae, querelae LANFRANCI in medi­um ducerentur, examinarentur, determinarentur. Disposito itaque apud Pin­nedene Principum conventu GOFFRIDVS Episcopus Constantiensis, vir ea tempestate praedives in Anglia, vice Regis LANFRANCO Iustitiam de suis querelis strenuissime facere jussus, fecit. LANFRANCVS enim valida ratione subnixus, ex communi omnium astipulatione & judicio, ibi cuncta recuperavit quae ostensa sunt antiquitùs ad jura Ecclesiae Christi Cantuariensis pertinuisse, 50 tam in terris quam in diversis consuetudinibus.

Item alio tempore idem ODO, permittente Rege, placitum instituit contra saepefatam Ecclesiam, & Tutorem ejus patrem LANFRANCVM, & illuc om­nes quos peritiores legum, & vsuum Anglici Regni noverat, gnarus adduxit. Cum igitur ad eventilationem causarum ventum esset, omnes qui tuendis Ec­clesiae [Page 10] causis quaque convenerant in primo congressu ita convicti sunt, vt in quo eas tuerentur simul amitterent. Ipse nam (que) LANFRANCVS non inter­erat. Talibus enim, nisi necessitas summa vrgeret, ei interesse moris non erat. Ipsi ergo in Camera Lectioni divinae occupato quid gestum fuerit nunciatur. At ille, nil corde perterritus, dicta adversariorum non recte processisse asseruit, & ideo cuncta in crastinum induciari praecepit. Sequenti nocte, adest in visu Antistiti beatus DVNSTANVS, monens ne illum multitudo conturbet, sed de praesentia sui securus placitum manè ipsemet hilaris intret, quod & fecit. Suas ita (que) causas quodam exordio quasi à rebus quae tractatae fuerant vel tra­ctandae penitus alieno cunctis stupentibus orsus, ita processit vt quae super 10 eum prid [...]è dicta fuerunt sic devinceret & inania esse monstraret, vt donec vi­tae praesenti superfuit, nullus exurgeret qui inde contra eum os aperiret. De his ita.

Super haec suis quo (que) & eisdem fermè diebus, omnes circitèr qui ex cleri­cali ordine per Regem WILLIELMVM in Anglia constituti Pontifices erant, Monachos qui in nonnullis Episcopatibus Angliae ab antiquo vitam agebant, inde eliminare moliti sunt; & Regem ipsum in hoc sibi consentaneum effece­runt; in quo tamen se effectu potituros certi extiterant, vt WALCHELINVS E­piscopus adunatos penè quadraginta Clericos, Canonicorum more, tonsura ac veste redimitos haberet, quos, ejectis Monachis, Wentanae Ecclesiae, cui praesi­debat, 20 mox intromitteret. Sola mora haec peragendi, nondum requisita ab Archiepiscopo LANFRANCO licentia fuit. Vt autem eam dicto quo (que) ci­tiùs impetraret, nulla menti ejus dubitatio inerat, sed alitèr ac sibi mens sua spoponderat exitus rei provenit. Nam vbi quod Episcopus moliretur insonuit auribus ejus, ilicò facinus exhorruit, nec se dum viveret vt effectum quoquo modo talis voluntatis obtineret consensurum asseruit. Ita ergo & Clerici qui succedere Monachis fuerant per WALCHELINVM collecti, & in sua di­missi sunt, & Monachi qui cedere Clericorum praejudicio quodam damnati e­rant, gratia Dei & instantia boni LANFRANCI pristinae conversarionis in su [...] Ecclesia compotes effecti sunt. Nec ista pro sedandis quorundam animo­sitatibus, 30 quas ad dejectionem Monachorum conceperant, sufficere poterant. Nam (que) pari voto, simili conamine, vno consensu, concordi animo Pontisices quos religionis ordo non sibi astrinxerat eniti caeperunt quatenus saltem de Primatu Cantuariensi Monachos eradicarent, intendentes se hoc facto facillime alios aliunde exclusuros. De illis etenim, potioribus, sicut eis videbatur, ra­tionibus ad id agendum fulciebantur, partim ob sublimitatem primatis sedis, quae dispositioni & correctioni Ecclesiarum per suas personas qua (que) per An­gliam invigilare habet, partim ob alias multiplices causas quarum executio, juxta quod ipsi confingebant, magis Clericorum quam Monachorum officium spectat. Deductus est in sententiam istam Rex & alij Principes regni, LAN­FRANCO 40 vt sui moris erat totis viribus obnitente, & omnium molimini ac invidiae viriliter resistente. Ne tamen post obitum suum sieret quod se superstite sciebat per auxilium Dei nequaquam perficiendum, nesciens mortis suae diem vel horam, egit sagacitate & industria, qua pollebat, vt, autoritate Romane & Apostolicae sedis, Monachorum habitatio in eadem Ecclesia confirmaretur & inconvulsa dum saeculum duraret in perpetuum stabiliretur. Quod privilegio tali summus Apostolicae Antistes ALEXANDER sedis ita scripto suo ro­boravit.

Quàm vero securâ libertate & liberâ securitate quae (que) ad jura Ecclesiae Can­tuariensis pertinentia potiri, saepè fatus Pater LANFRANCVS intenderit, & ex hijs quae paucis designauimus, & ex Epistola quam ecce subscribemus cuivis 50 scire volenti patere satis erit; quam Epistolam de causis Ecclesiasticis scriptam ea re maxime placuit alijs omissis praesenti operi commiscere. Quatenus hij qui scientiam talem negotiorum non omnino expertes sunt, ex consuetudini­bus aliarum Ecclesiarum animadvertant qua dignitate ipsam Ecclesiam inter alias constet eminere. Epistola igitur ista est.

Ad haec qua sagacitate (hoc enim paulo ante memoratum paucis replicare ab re non esse putamus) quâ inquam sagacitate memorabilis pater LAN­FRANCVS apud regem WILLIELMVM egerit vt per inspirationem gratiae 30 Dei ad hoc, eo imminente, perduceretur, vt quamplures teras nominatae Eccle­siae Cantuariensi diuersis causis ac violentijs hominum ablatas, pro redemptione animae suae restitueret, & referre longum & aestimavi non necessarium. Earun­dam enim terrarum & numerus & nomina eidem Ecclesiae notissima sunt; & redditus illarum ex quibus hij qui, sub domino, ipsi loco deseruiunt sustentan­tur, pro aeternâ ejus salute, oculis justi judicis, die noctu (que) consideranda ab eisdem ipsis praesentantur. Quid itaque de alijs ipsius Ecclesiae terris quae in eadem qua olim ablatae sunt direptionis injuriâ, permanent, successoribus tanti prouisoris seruorum Dei faciendum sit, fructus quem iste ex his quae restituit consecutus est docebit eos, iuxta quod sui curam habebunt. Re etenim verâ, 40 & illas restituisset si vltra quam vixit aliquanto tempore supervixisset. In hoc quippe illum gnara principis LANFRANCI prudentia duxerat & praefixo termino id se facturum spoponderat. Verum dum sponsionis suae effectu po­tiri non meruit, quanto studio quis dum potest bonis insistere debeat, exemplo sui praemonuit. Haec & hujusmodi quae gloriosus pater LANFRANCVS magnifice operatus est, si quisquam vti sunt, describere volet, copiosa mate­ria est, & ad opus grande sufficiens. Ego autem quia probabili & firmâ ra­tione, sicut cepi, in alia ducor, tantùm adhuc de eo breviter dico, ipsum re­verâ magnum & insuperabilem Ecclesiae Christi defensorem & pium totius Angliae principem ac in quantum sibi licuit bonum pastorem cunctis in ea 50 consistentibus, dum vixit, fuisse.

Per idem tempus erat quidam Abbas Becci nomine ANSELMVS vir equi­dem bonus & scientia literarum magnificè pollens. Contemplativae vitae totus intendebat. Hic toti Normanniae at (que) Franciae, pro suae excellentis Sanctitatis me­rito, [Page 13] notus, carus & acceptus, magnae famae quoque in Anglia habebatur, ac Regi praefato necne LANFRANCO Archiepiscopo sanctissimâ familiaritate copulabatur. Huic cum nonnunquam pro diuersis Ecclesiae & aliorum negotijs ad curiam Regis veniret, Rex ipse, depositâ feritate, qua multis videbatur saevus & formidabilis, ita fiebat inclinus & affabilis vt, ipso praesente, omninò quàm esse solebat, stupentibus cunctis, fieret alius. Hunc itaque & LANFRANCVM videlicet viros diuinâ simul & humanâ prudentiâ, fultos, prae se magni sem­per habebat, & eos in omnibus quae sibi, quantum officij eorum referebat, a­genda erant, dulciori prae caeteris studio audiebat. Vnde & consilio eorum 10 ab animi sui severitate in quosdam plurimùm & saepè descendebat & qua­tenus in sua Dominatione ad observantiam religionis Monasteria surgerent, studiose operam dabat. Quae religio ne nata deficeret, procurabat Ecclesia­rum pacem qua (que) tueri, & eis, quae in vsus seruientium Deo proficerent, in terris, in Decimis, in alijs redditibus, ex suo largiri. Hâc tamen benevolentiâ super Ecclesias Normanniae propensiùs respiciebat.

Hic ergo WILLIELMVS cum vicesimo primo regni sui anno infirmitate quâ & mortuus est, detentus apud Rotomagum fuisset, & se meritis, ac inter­cessionibus ANSELMI omnimodis commendare disposuisset, eum ad se de Becco venire & non longè à se fecit hospitari. Verùm cùm ei de salute animae 20 suae loqui differret, eo quod infirmitatem suam paulùm levigari sentiret; con­tigit ipsius Principis corpus tanta invalitudine deprimi vt Curiae inquietudines nullo sustinere pacto valcret. Transito igitur Sequana, decubuit lecto in Er­mentrudis villâ quae est contra Rotomagum in alterâ fluminis parte. Quicquid tum deliciarum Regi infirmo deferebatur, ab eo illarum medietas ANSELMO infirmanti mittebatur. Verumtamen nec eum amplius in hac vitâ videre, nec ei vt proposuerat quicquam de animâ suâ loqui promeruit. Tanta enim infir­mitas occupauit vtrumque vt nec ANSELMVS ad Regem WILLIELMVM nec WILLIELMVS posset pervenite ad Abbatem ANSELMVM. Et quidem WILLIELMVS ita mortuus est: non tamen vt dicitur, incon­fessus; 30 atque ANSELMVS evestigiò est ab infirmitate relevatus, pristinae (que) saluti post modicum redonatus. Qui autem Regio funeri interfuerint, quâve pompâ corpus ejus Cadomum delatum sit, quam (que) liberae immò quam servili calumnia in Ecclesiâ beati STEPHANI sepultum sit, & dictu lugendum & auditu fatemur ess miserendum. Quae enim conditio sortis humanae non mo­neat ad pietatem, cùm auditum fuerit Regem istum qui tantae potentiae in vitâ suâ extitit, vt in tota Anglia, in tota Normannia, in tota Cinomannensi patria, nemo contra Imp [...]rium ejus manum movere auderet, mox vt in terram spiri­tum exhalaturus, positus est, ab omni homine, sicut accepimus, vno solo dun­taxàt serviente excepto, derelictum cadaver ejus sine omni pompâ per Sequa­nam 40 naucella delatum, &, cum sepeliri deberet, ipsam terram sepulturae illius à quodam rustico calumniatam, qui eam, haereditario jure reclamans, conquestus est illam sibi jam olim ab eodem injuria fuisse ablatam. Quantus autem me­ror LANFRANCVM ex morte ejus perculerit, quis dicere possit, quando nos qui circa illum, nunciatâ morte illius, eramus, statim eum, prae cordis an­gustiâ, mori timeremus?

Defuncto itaque Rege WILLIELMO, WILLIEL­MVS II. Rex. successit ei in regnum WILLI­ELMVS filius ejus, qui cum Regni fastidia fratri suo ROBERTO praeripere gestiret, & LANFRANCVM, sine cujus assensu in regnum ascisci nullatenus poterat, fibi in hoc ad expletionem desiderij sui non omnino consentaneum 50 inveniret, verens ne dilatio suae consecrationis inferret ei dispendium cupiti honoris, cepit tam per se, quàm per omnes quos poterat, side sacramento (que) LANFRANCO promittere, justitiam, aequitatem, & misericordiam se per to­tum regnum, si Rex foret, in omni negotio seruaturum; pacem, libertatem, securitatem Ecclesiarum contra omnes defensurum, necne praeceptis, atque [Page 14] consilijs ejus per omnia & in omnibus obtemperaturum. Sed cum posthàc in regno fuisset confirmatus, postpositâ pollicitatione suâ, in contraria dilapsus est. Super quo cum à LANFRANCO modeste redargueretur, & ei sponsio fi­dei non seruatae opponeretur, furore succensus, Quis, ait, est, qui cuncta quae promittit implere possit? Ex hoc igitur non rectis oculis super Pontificem in­tendere valebat, licet à nonnullis, ad quae illum voluntas sua trahebat, ipsius respectu, eo superstite, temperaverit. Erat enim LANFRANCVS idem, vir divinae simul & humanae legis peritissimus, atque ad nutum illius, totius re­gni spectabat intuitus. Qui, cum de hac vita translata fuisset, quam grauis ca­lamitas ex obitu illius Ecclesias Angliae devastaverit, multa praetermittendo 10 paucis ostendere placuit. Confestim enim Rex foras expressit quod in suo pe­ctote, illo vivente, confotum habuit. Nam mox, vt alia quae perperam gessit omittam, ipsam totius Angliae, Scotiae, & Hiberniae, necne adjacentium Insu­larum matrem, Ecclesiam scilicet Cantuariensem, invasit; cuncta quae juris il­lius erant, intùs & extrà per clientes suos describi praecepit; taxatóque vi­ctu Monachorum inibi Deo servientium, reliqua sub censu atque in suum dominium redigi jussit. Fecit ergo Ecclesiam Christi venalem: jus in eâ do­minandi prae caeteris illi tribuens, qui ad detrimentum ejus in dando pretium, alium superabat. Vnde miserâ successione singulis annis pretium renovabatur. Nullam siquidem conventionem Rex stabilem esse sinebat, sed qui plura pro­mittebat 20 excludebat minus dantem; nisi forte ad id quod posterior offere­bat, primâ conventione vacuatâ, prior assurgeret. Videres insuper quotidiè, spretâ servorum Dei religione, quos (que) nefandissimos hominum regias pecunias exigentes, per claustra Monasterij torvo & minaci vultu procedere, hinc inde praecipere, minas intentare, dominationem potentiam (que) suam in immensum ostentare. Quâ de re quae vel quot scandala, dissensiones, inordinationes ortae sint, reminisci piget. Super haec, quidam ipsi Ecclesiae Monachi, malis ingru­entibus dispersi ac missi sunt ad alia Monasteria; & qui relicti, multas passi tri­bulationes & improperia. Quid de hominibus Ecclesiae dicam, qui tam vastâ miseriâ, miserâ (que) vastatione sunt attriti; vt dubitarem, si sequentia mala non 30 essent, an salvâ vitâ illorum possent miseriùs atteri. Nec ista quae dicimus in sola Ecclesia Cantuariensi facta sunt. Desaevit immanitas ista etiam in cunctis per Angliam constitutis filiabus ejus, quae viris suis, Episcopis scilicet seu Ab­batibus, decedentibus, in Viduitatem, ea tempestate, cadebant. Et quidem ipse primus hanc luctuosam oppressionem Ecclesijs Dei indixit, nullatenus eam ex paterna Traditione excipiens. Destitutas ergo Ecclesias solus in Dominio suo tenebat. Nam aliam neminem praeter se substituere voleba [...], quam diu per su­os Ministros aliquid quod cujusvis praetij duceret, ab eis extrahere poterat. Itaque planum erat vbique miseriam videre. Duravit autem ferè per quin (que) annos (vt de alijs taceam) super Ecclesia Cantuariensem, haec ipsa miseria 40 semper in peius proficiens, sibique ipsi miserior deterior (que) succrescens.

Quarto inter haec anno, HVGO Comes Cestrensis volens in sua quadam Ec­clesia Monachorum Abbatiam instituere, missis BECCVM nuntijs, rogavit Abbatem ANSELMVM Angliam venire, locum inspicere, eum (que) per Mo­nachos suos regulari conversatione informare. Renuit ipse, nec venire voluit. Iam enim, quodam quasi praesagio mentes quorundam tangebantur, &, licet clanculò, nonnulli ad invicem loquebantur, eum si Angliam iret, Archiepi­scopum Cantuariensem fore. Quod quamvis omnino remotum esset, à volunta­te eius & firmitas propositi sui, se nunquam hoc onus subiturum, certitudi­nem promitteret animo eius; tamen quia hoc non omnes intelligebant (pro­v [...]dendo 50 bona non tantum coràm Deo, sed etiam coram omnibus hominibus) Angliam intrare noluit, ne se hujus rei gratia intrásse quisquam suspicaretur. Contigit interea Comitem ipsum acri languore gravari. Quod mox ANSEL­MO mandans, magnoperè precatus est quatenus antiquâ familiaritate conside­ratâ, [Page 15] ad consulendum animae suae sine morâ veniret. Et si timor, inquit, sus­cipiendi Archiepiscopatus, ne veniat, eum detinet; fateor, inquit, in fide mea, quoniam id, quod rumor inde jactat, nihil est; ac per hoc indecens ejus san­ctitati esse sciat, si nihilo tentus magnae meae necessitati subvenire detrectat. Perstat ille in non veniendo, & Comes aequè permanet in requirendo. Tertiò itaque mandat illi haec, si non veneris, reverâ noveris, quia nunquam in vita aeterna in tanta requie eris quin perpetuo doleas te ad me non venisse. Quod ille audiens angustiae, ait, mihi sunt vndique. Si Angliam ivero, vereor ne cui per hoc praua suspicio surrepat, & me causâ consequendi Archiepiscopatus il­luc 10 ire existimet. Si non ivero, fraternae caritatis violator ero, quam quidem non solùm amico, verum exhibere jubemur & inimico. Quae denique, si erga inimicum violata peccatum est, erga amicum quid est? Et certé amicus meus familiaris ab antiquo Comes Cestrensis HVGO fuit, qui mei nunc, vt dicit, in­diget. In necessitate probatur amicus. Si ergo propter obliquam, quam in me forsan homines habere possunt opinionem, amico meo in sua necessitate non succurro, meum certum, pro dubio aliorum, peccatum incurro. Commen­dans igitur me, atque meam conscientiam ab omni terreni honoris ambitione vacuam Deo pergam, respectu sancti amoris ejus, morem gerere amico meo. Caetera ipse Deus agat, & me saluâ gratiâ suâ ab omni secularis negotij im­pedimento 20 pro sua misericordia immunem custodiat. Exigebant etiam tum temporis Ecclesiae suae quaedam valdè necessariae causae vt. Angliam pergeret; sed praefato illum cohibente pavore, nullo pro eis pacto volebat iter arripere. Contigit interea vt Comitissae IDAE locuturus Bononiam iret, vbi cum per dies aliquot necessariò detentus moraretur, mandatum est illi à Beccensibus ne, si peccato inobedientiae notari nollet, vltra Monasterium repeteret, donec tran­sito mari, suis in Anglia rebus subveniret. Profectus igitur, mare transijt, & Dofris appulsus est. Inde citato gressu, ad Comitem venit, ipsumque ab infir­mitate jam convaluisse invenit. Detentus est tamen in Anglia ferè mensibus quinque, detinente eum non solum Abbatia quam disponere venerat sed & 30 multiplicium ratione causarum, quae illius adventus causâ non inferior, sicut diximus, erat. Sic (que) hujus temporis spatium transijt, vt de pontificatu Cantua­riensi nihil ad eum vel de eo dictum actumve s [...]; ipse (que) sui periculi, & anti­qui timoris securus effectus fuerit. Post haec in Normanniam regredi volens, negatâ à Rege licentiâ copiam id agendi habere non potu [...]t.

Inter haec cum gratia Dominicae nativitatis, omnes regni primores ad Curiam Regis, pro more, venissent, contigit, vt eorum optimi quinque vno consensu inter se de communi matre Regni quererentur, quod, viduata suo pastore, tam diu, & tam inauditâ vexatione opprimeretur. Hujusmodi ergo de hoc ab eis con­silium sumptum est, vt supplici prece dominum suum Regem conveni [...]ent, qua­tenus 40 orationes, quod posteris mirum dictu fortasse videbitur▪ per Ecclesias Angliae fieri ad Dominum permitteret, vt ipse sua pietate Regi inspiraret, qua­tenus instituto illi digno pastore, à tanta ea clade, & alias, per eam revelaret. Quod cum illi vna suggessissent, ipse licet nonnihil exinde indignatus, tamen fieri, quod petebatur permisit, dicens, quod quicquid Ecclesia peteret, ipse sine dubio pro nullo dimitteret quin faceret omne quod vellet. Hoc ita responso accepto, Episcopi ad quos ista maximè pertinebant, ANSELMVM super re­ipsa consuluerunt. Et quòd ipse orationis agendae modum & summam ordi­naret, vix optinere suis precibus ab eo potuerant. Episcopis enim praeferri in tali statuto, ipse Abbas fugiebat. Coactus itaque, juxta quod magis Ecclesiae 50 Dei expedire sciebatur, modum orandi cunctis audientibus edidit, & laudato sensu ac perspicacia animi ejus, tota, quae convenerat, Nobilitas regni, solutâ curiâ, in sua discessit. Institutae igitur preces fiunt per Anglorum Ecclesias omnes.

Haec inter evenit, vt die quadam vnus de Principibus terrae, cum Rege fa­miliariter [Page 16] agens promeantibus verbis in hoc, vt fit, sic ei inter alia diceret, Hominem tantae sanctitatis nullum novimus, quantae est, vt verè probamus, Ab­bas Beccensis ANSELMVS. Nil etenim amat praeter Deum, nil (vt in om­ni studio ejus claret) cupit transitorium.

Ad quod Rex subsannans, non inquit, nec Archiepiscopatum Cantuariensem. Cui cum alter referret, nec illum quidem maximè, sicut mea, multorum (que) fert opinio. Obtestatus est Rex quod manibus, ac pedibus plaudens, in amplexum ejus accurreret, si vllam fiduciam haberet, se ad illum posse vllatenus aspirare. Et adjecit, sed per sanctum vultum de LVCA, (sic enim jurare consueverat) nec ipse hoc tempore nec alius quis Archiepiscopus erit, me excepto. Haec il­lum 10 dicentem evestigiò valida infirmitas corripuit, & lecto deposuit, atque in­dies crescendo ferme vsque ad exhalationem spiritus egit. Quid plura? Om­nes totius regni Principes coêunt; Episcopi, Abbates, & quique Nobiles, ni­hil praeter mortem ejus praestolantes. Suggeritur aegro, de salute animae suae cogitare, carceres aperire, captivos dimittere, vinculatos solvere, repetenda­rum pecuniarum debita perdonare, Ecclesias, suo eatenùs dominio, servituti subactas, locatis Pastoribus, libertati restituere, praecipuè (que) Ecclesiam Cantua­riensem, cujus oppressione inquiunt, totius in Anglia Christianitatis constat esse detestandam dejectionem. H [...]c tempestate ANSELMVS inscius horum mo­rabatur in quadem villa non longè à Glocestria vbi Rex infirmabatur. Man­datum 20 ergo illi est, quatenus sub omni festinatione ad Regem veniat, & ejus obitum sua praesentia tueatur & muniat. Accelerat ipse venire, audito tali nun­cio, & venit. Ingreditur ad Regem, rogatur quid consilij salubrius morientis animae judicet. Exponi sibi primò postulat, quid se absente ab assistentibus, aegro consultum sit. Audit, probat, & addit, Scriptum est, Incipite domino in Confessione, vnde videtur mihi vt primò de omnibus, quae se contra Deum fe­cisse cognoscit, puram confessionem faciat, & se omnia, si convaluerit emen­daturum sine fictione promittat, ac deinde quae consuluistis, absque dilatione fieri jubeat. Laudatur haec consilij summa, sibi (que) hujus confessionis suscipien­di injungitur cura. Refertur ad notitiam Regis, quid saluti animae illius magis 30 expedire ANSELMVS dixerit. Nec mora, adquiescit ipse, & corde com­punctus, cuncta, quae viri sententia tulit se facturum, necne totam vitam suam in mansuetudine, & justitia ampliùs servaturum pollicetur. Spondet in hoc fi­dem suam, & vades inter se & Deum facit Episcopos suos, mittens, qui hoc votum suum Deo super altare, sua vice promittant. Scribitur Edictum, regio­que sigillo firmatur, quatenus captivi quicunque sunt in omni dominatione sua relaxentur, omnia debita irrevocabiliter remittantur, omnes offensiones ant [...]haec perpetratae, indulta remissione, perpetuae oblivioni tradantur. Promit­tuntur insuper omni populo bonae & sanctae leges, inviolabilis observatio ju­ris, injuriarum grauis, & quae terreat caeteros, examinatio. Gaudetur à cun­ctis, 40 benedicitur Deus in istis, obnixe oratur pro salute talis ac tanti Regis.

Interea regi à bonis quibus (que) suadetur, quatenus communem totius regni matrem, instituendo illi Pastorem, solvat à pristina viduitate. Consentit li­bens, & in hoc animum suum versa [...]i fatetur. Quaeritur ita (que) quis hoc honore fungi dignius possit. Sed cunctis ad nutum regis pendentibus, praenunciavit ipse, & concordi voce subseq [...]itur acclamatio omnium, Abbatem ANSELMVM tali honore dignissimum. Expavit ANSELMVS ad hanc vocem, & expalluit. Cum (que) raperetur ad regem, vt per virgam pastoralem Investituras Archiepi­scopatus de manu ejus susciperet, toto conamine restitit, idque multis obsisten­tibus causis nullatenus fieri posse asseruit. Accipiunt igitur cum Episcopi & 50 ducunt seorsum de multitudine haec ei verba dicentes, Quid agis? Quid in­tendis? Quid contraire Deo niteris? vides omnem Christianitatem in Anglia ferè perijsse, omnia in confusionem venisse, omnes abhominationes emersisse, quaqua versum nos ipsos & quas regere deberemus Ecclesias Dei, in periculum mortis ae­ternae [Page 17] per tyrannidem istius hominis decidisse, & tu, cum possis subvenire, contem­nis? Quid ô mirabilis homo cogitas? Quo fugit sensus tuus? Ecclesia Cantua­riensis in cujus oppressionem omnes oppressi sumus & destructi te vocat, te suble­vatorem sui, & nostri anxia quaeritat, & tu postpositâ libertate ejus, postpositâ nihilominus relevatione nostra, fratrum laboris participium abijc [...]s, tui solus ocio­sam quietem appetis? Ad haec ille, Sustinete, inquit, quaeso, sustinete, & intendi­te; fateor, verum est: tribulationes multae sunt, & ope indigent. Sed considerate obsecro, Ego jam grandavus sum, & omnis terreni laboris impatiens. Qui ergo pro me ipso laborare nequeo, qualiter laborem totius Ecclesiae per Angliam consti­tutae 10 suscipere queo? Ad haec, sicut mea mihi conscientia testis est, ex quo Mona­chus fui, sacularia negotia fugi, nec vnquam eis ex voto intendere potui, quia nihil in eis esse constat quod me in amorem aut delectationem sui flectere queat. Quare sinite me pacem habere, & negoti [...], quod nunquam amavi, ne non expe­diat, implicare nolite. Tu tamen, inquit, primatum Ecclesiae nihil haesitans susci­pe & i prae in via Dei, dicendo & praecipiendo quod faciamus, & ecce tibi manus dabimus, quòd sequendo & obtemperando quae jusseris non deficimus. Tu Deo pro nobis intende, & nos saecularia tua disponemus pro te. Impossibile est, ait; quod dicitis: Abbas sum Monasterij Regni alterius, Archiepiscopum habens cui obedientiam, terrenum Principem cui subjectionem, Monaches quibus debeo con­silij 20 atque auxilij subministrationem. His omnibus ita sum astrictus vt nec Mona­chos deserere possim, sine illorum concessione, nec me à dominatu Principis mei va­leam exuere sine ejus permissione, nec obedientiam Pontificis mei subterfugere que­am, cum salute animae meae, abs (que) ipsius absolutione. De his omnibus, aiunt, leve consilium, & facilis erit assensus omnium. Ait ille, Nihil est omnino; non erit quod intenditis. Rapiunt igitur hominem ad Regem aegrotum, & pervicaciam eius exponunt. contristatus est Rex, penè and suffusionem oculorum, & dixit ad eum, O ANSELME quid agis? Cur me poenis aeternis cruciandum tradis? Re­cordare quaeso fidelis amicitiae, quam Pater meus & Mater mea erga te & tu semper erga eos habuisti, & per ipsam obsecro, ne paciaris filium eorum me in 30 corpore & anima simul perire. Certus sum enim quod peribo, si Archiepiscopa­tum in meo Dominio tenens, vitam finiero. Succurre igitur mihi, succurre Domi­ne pater, & suscipe Pontificatum, pro cujus retentione nimis confundar, & ve­reor ne in aeternum plus confundar. Compuncti sunt ex his verbis quique assi­stentium, & ANSELMVM se excusantem, & tantum onus nec tunc quidem subire volentem, invadunt, talia cum quadam indignatione, & conturbatione ipsi ingerentes, Quae dementia occupavit mentem tuam? Regem turbas, turba­tum penitus necas, quandoquidem illum jam morientem obstinatiâ tuà exacerbare non formidas. Hunc igitur scias quia omnes perturbationes, omnes oppressiones, omnia crimina quae deinceps Angliam prement, tibi imputabuntur, si tu hodie 40 per susceptionem curae pastoralis eis non obviaveris Inter has angustias positus ANSELMVS, vertit se ad duos Monachos, qui secum erant, BALDWI­NVM videlicet & EVSTACHIVM, dixit (que) illis, Ah fratres mei, cur mihi non subvenitis? Dixit hoc (ecce coram Deo, quia non mentior) in tanta, si­cut affirmare solebat, anxietate constitutus, vt si ei tunc optio daretur, multò laetius salvâ reverentiâ voluntatis Dei mori eligeret, quàm Archiepiscopatus di­gnitate sublimari▪ Respondit ita (que) BALDWINVS, Si voluntas Dei est vt ita fiat, nos qui sumus qui voluntate Dei contradicamus? Quae verba lachrymae, & lachrymas sanguis vbertim mox è naribus illius profluens secutus est, palàm cunctis ostendens ex qua cordis contritione cum lachrymis verba prodierint. 50 Audito hujuscemodi responso, ANSELMVS; Vae, quàm cito, inquit, baculus tuus confractus est. Sentiens ergo Rex quod incassum labor omnium expen­debatur, praecepit vt omnes ei ad pedes caderent si fortè vel ita ad consentien­dum illici posset. Sed quid? Cadentibus illis, cecidit ipse coram eius, nec à prima sententia sua cadere voluit. At illi, animati in eum, se (que) ipsos, pro mo­ra [Page 18] quam objectionibus ipsius intendendo passi sunt, ignaviae redarguentes, vir­gam huc pastoralem, virgam, clamitant, pastoralem. Et arrepto brachio eius dextro, alij renitentem trahere, alij impellere, lecto (que) jacentis caeperunt appli­care. Rege autem ei baculum porrigente, manum contrà clausit & eum susci­pere nequaquam consensit. Episcopi vero digitos ejus strictim volae infixos eri­gere conati sunt, quo vel sic manui ejus baculus ingereretur verùm cum in hoc conatum suum aliquandiu frustrà expenderent, & ipse pro sua, quam patieba­tur, laesione verba dolèntis aederet, tendem, indice levato, sed protinus ab eo reflexo, clausae manui ejus baculus appositus est, & Episcoporum manibus cum eadem manu compressus atque retentus. Acclamante autem multitudine, vi­vat 10 Episcopus, vivat: Episcopi cum clero, sublimi voce hymnum Te Deum laudamus decantare caepere, electum (que) portaverunt Pontificem potius quàm duxerunt in vicinam Ecclesiam; ipso modis, quibus poterat, resistente, atque dicente, nihil est quod facitis, nihil est quod facitis. Gestis vero quae in tali cau­sa geri in Ecclesia mos est, revertitur ANSELMVS ad Regem, dicens illi, di­co tibi Domine Rex, quia ex hac tua infirmitate non morieris ac pro hoc vo­lo noveris quam bene corrigere poteris quod de me nunc actum est, quia nec concessi nec concedo vt ratum sit. His dictis, reflexo gressu, dicessit ab eo. Deducentibus autem eum Episcopis, cum tota regni nobilitate, cubiculo exces­sit. Conversus (que) ad eos, in haec verba sciscitatus est, Intelligitis quid molimini? 20 Indomitum taurum, & vetulam ac debilem ovem, in aratro conjungere, sub vno jugo, disponitis. Et quid inde proveniet? Indomabilis vtique feritas tauri sic o­vem lanae & lactis & agnorum fertilem per spinas & tribulos hac & illac ra­ptam, si jugo se non excusserit, dilacerabit, vt nec ipsa sibi nec alicui, dum nihil horum ministrare valebit, vtilis existat. Quid ita? Inconsiderate ouem tauro co­pulastis. Aratrum Ecclesiam perpendite, juxta Apostolum dicentem, Dei agri­cultura, Dei aedificatio estis. Hoc aratrum in Anglia duo bones caeteris precellen­tes regendo trahunt, & trahendo regunt. Rex videlicet, & Archiepiscopus Can­tuariensis. Iste seculari justitia & imperio, ille divina Doctrina & magisterio. Horum boum vnus scilicet LANFRANCVS Arehiepiscopus mortuus est; & 30 alius ferocitatem indomabilis tauri obtinens jam invenis aratro praelatus, & vos loco mortui bovis me vetulam ac debilem ovem cum indomito tauro conjungere vultis? Quae dico, satis intelligitis, & ea re quid cui velitis associare vellem consideraretis, considerantes ab incaepto disisteretis. Quod si non desistitis, en prae­dico vobis quia me, de quo lanam & lac verbi Dei, & agnos in servitium ejus, nonnulli possent habere (extra quam modo putetis) regia feritas diversis à se fa­tigatum injurijs opprimet, & gaudium, quod nunc de me quasi pro relevationis vestrae spe vos tenet multos (cum nil consueti consilij aut sperati auxilij per me habere potuerint) versum in moestitiam dolentes efficiet. Eo (que) proficietis vt Eccle­siam quam relevare à viduitate, tantopere satagitis, relabi in viduitatem, etiam 40 vivente pastore suo, quod peius est, quando (que) cernatis. Et haec mala, quibus im­putabuntur, nisi vobis qui tam inconsiderate Regis feritatem & meam imbecillita­tem conjunxistis? Cum igitur, me oppresso, nullus ex vobis fuerit, qui ei in ali­quo audeat obviare, vos quo (que) proculdubio pro libitu suo non dubitabit vndi (que) conculcare. Haec dicens, ac, erumpentibus lachrymis, dolorem cordis simulare non valens, ad hospitium suum, dimissâ curiâ, vadit. Acta sunt haec anno in­carnationis Dominicae millesimo nonagesimo tertio, Pridie nonas Martij, pri­ma Dominica quadragesima. Praecepit itaque Rex, vt sine dilatione, ac dimi­nutione investiretur de omnibus ad Archiepiscopatum pertinentibus intùs & extrà, atque at civitas Cantuaria quam LANFRANCVS suo tempore in be­neficio 50 à Rege tenebat, & Abathia Sancti ALBANI quam non solum LAN­FRANCVS sed & antecessores ejus habuisse noscuntur in Alodium Ecclesiae Christi Cantuariensis pro Redemptione animae suae, perpetuo jure, tran­sirent.

[Page 19] ANSELMVS autem post haec in villis ad Archiepiscopatum pertinentibus ex praecepto Regis morabatur, conversante secum ac victui suo exinde neces­saria quae (que) procurante venerabili GVNDVLPHO Roffensi Episcopo.

Intereà missi sunt à Rege nuncij cum literis in Normanniam ad Comitem, ad Pontificem Rotomagensem, ad Monachos Beccenses, quatenus hijs quae in Anglia de Abbate Beccensi gesta fuerant, singuli quantum sua intererat assen­sum praeberent. Sed quid? Plurima in hunc modum acta nihili apud eos pro­fecerunt. Tandem tamen importunâ ratione ac rationabili importunitate, Deo disponente, devicti, quae de ANSELMO caepta erant, perfici concesserunt, & 10 ne onus impositum subterfugeret, ei, per obedientiam, injunxerunt. Vnde & literae à singulis singulae scriptae sunt, quae in vno eodem (que) concordantes per nuncios ANSELMO & Regi sunt transmissae, de quibus omnibus, vnas huic opusculo inseram quatenus in ipsis & aliarum sensus eluceat. Sint igitur hae. Frater GVILIELMVS Archiepiscopus suo Domino & amico ANSELMO, Dei benedictionem & nostram. De his quae de vobis à me Rex quaesivit, & de quibus ipse mihi scripsistis, sicuti de tanta re decuit hucvs (que) diu multum (que) pertra­ctavi, & amicorum meorum ac vestros, super hoc, consilium quaesivi. Qui vtrin (que) voluissent, si possibile fuisset, & vestram semper, vt olim, habere praesentiam, & non facere vnde offenderent divinam voluntatem. Sed quia ad hoc res venit vt vtrum (que) impleri nequeat, sicut dignum est, divinam voluntatem nostrae praeponi­mus, 20 & nostram voluntatem divinae subijcimus, atque ex parte DEI & Sancti PETRI, omnium (que) amicorum meorum ac vestrorum qui secundum Deum vos diligunt jubeo, vt pastoralem curam Cantuariensis Ecclesiae & Ecclesiastico more benedictionem Episcopalem suscipiatis, ovium (que) vestrarum vobis, vt credimus, divinitus commissarum saluti deinceps invigiletis. Valete, Viscera mea.

Istae literae cum alijs ANSELMO directis priùs ipsi quàm Regi suae sunt al­latae. Inter haec, juxta quod ANSELMVS praedixerat, Rex ab infirmitate convaluit. Mox igitur cuncta quae infirmus statuerat bona, dissolvit, & irrita esse praecepit. Captivi nempe, qui nondum fuerant dimissi, iussit vt artiùs soli­to 30 custodirentur, dimissi, si capi possent, recluderentur; antiqua iam (que) donata debita in integrum exigerentur; placita & offensiones in pristinum statum re­vocarentur; illorum (que) judicio, qui justitiam subvertere magis quam tueri de­fenderéve curabant, tractarentur & examinarentur, ad miserorum vtique op­pressionem & pecuniae direptionem potius quàm ad alicujus peccati correctio­nem. Orta est ergo tam vasta miseria misera (que) vastatio, per totum regnum, vt qui illius recordatur, parem se ei ante hanc vidisse in Anglia, sicut aestimo, non recordetur. Siquidem omne malum quod Rex fecerat, priusquam fuerat infirmatus, bonum visu est, comparatione malorum quae fecit vbi est sanitati redonatus. Quae siqui scire velint de quo fonte manaverint, ex eo perpendere 40 possunt quod ipse praedicto Roffensi Episcopo, cum illum, recuperatâ sanitate familiari affatu moneret, vt se amplius circumspecte secundum Deum in omni­bus haberet, respondit, Scias, ô Episcope, quod per Sanctum vultum de LVCA, nunquam me Deus bonum habebit pro malo quod mihi intulerit. Haec de Rege ad praesens succinctè memorasse sufficiat, jam (que) ad destinatum narrandi ordi­nem sermo recurrat. Cum igitur ANSELMVS, secundum quod prael [...]bavi­mus literas, à Normannia destinatas suscepisset, & Rex de Dofris à colloquio ROBERTI Comitis Flandriae Rovecestram, vbi tunc ipse ANSELMVS erat, venis­set, in secretum locum ANSELMVS Regem tulit, eum (que) talitèr allocutus est. In vtroque dubius pendes adhuc, domine mi Rex, animus meus, vtrum videlicet 50 adquiescam pontificatum suscipere, annon. Verum si me ad susceptionem illius ra­tio perduxerit, volo brevi praenoscas quid velim mihi facias. Volo equidem vt omnes terras, quas Ecclesia Cantuariensis, ad quam regendam electus sum, tem­pore beatae memoriae LANFRANCI Archiepiscopi tenebat, sine omni placito & controversia ipsi Ecclesiae restituas, & de alijs terris quas eadem Ecclesia ante suum [Page 20] tempus habebat, sed perditas nondum recuperauit, mihi rectitudinem judicium (que) consentias. Ad haec volo vt in ijs quae ad Deum & Christianitatem pertinent, te meo prae caeteris consilio credas, ac sicut ego te volo terrenum habere dominum & defensorem, ita & tu me spiritualem habeas patrem & animae tuae provisorem. De Romano quoque Pontifice Vrbano quem pro Apostolico hucusque non recepisti, & ego jam recepi atque recipio, ei (que) debitam obedientiam & subjectionem exhibere volo, cautum te facio ne quod scandalum inde oriatur infuturo. De his quaeso tuae voluntatis sententiam edicio, vt eâ cognitâ certior fiam quo me vertam. Rex ita­que, vocato ad se WILLIELMO Dunelmensi Episcopo, & ROBERTO Co­mite de Mellento, jussit vt eis praesentibus, quae dixerat, iteraret. Fecit impe­rata, 10 & Rex sibi per Consilium ita respondit. Terras de quibus Ecclesia saisita quidem fuerat sub LANFRANCO omnes eo, quo tunc erant, tibi modo resti­tuam, sed de illis quas sub ipso non habebat, in praesenti nullam tecum conventio­nem instituo. Veruntamen, de his & alijs, credam tibi sicut debebo. Finierat Rex in istis & ab invicem discesserunt.

Deinde, paucis diebus interpositis, Rex ipse consensum quem à Normannis super ANSELMO, juxta quod praefati sumus, expetierat, per epistolas acce­pit. Et veniens in villam, suam quae Windlesora vocatur, ANSELMVM per se suos (que) convenit, quatenùs & secundùm totius regni de eo factam electionem Pontifex fieri vltrà non negaret, & terras Ecclesiae quas ipse Rex, defuncto 20 LANFRANCO, suis dederat pro statuto servitio, illis ipsis haereditario jure tenendas, causâ sui amoris, condonaret. Sed ANSELMVS nolens Ecclesiam, quam necdum re aliqua investierat, expoliare, terras, vt petebatur, nullo voluit pacto concedere, & ob hoc, orto inter eum & Regem discidio, quod primum quoque de pontificatu ejus agebatur, indefinitum remansit. Vnde ANSEL­MVS oppido laetatus est, sperans se hac occasione, à praelationis onere, per Dei gratiam, exonerandum. Iam enim cum virgâ pastorali curam quam super Beccum Abbas susceperat, pro descripta superiùs absolutione, ipsi Becco resti­tuerat. Et nunc eo quod terras Ecclesiae injuriâ dare nolebat, Episcopalis offi­cij onus sese laetus evasisse videbat. Verum cum decurso non exiguo tempore, 30 clamorem omnium, de Ecclesiarum destructione conquerentium, Rex ampliùs ferre nequiret, virum ad se Wintoniae, adunato ibi conventu Nobilium, venire fecit; ac multis bonis & Ecclesiae Dei profuturis promissionibus illectum, pri­matum Ecclesiae Anglorum suscipere suasit atque persuasit. Ille igitur more & exemplo praedecessoris sui inductus, pro vsu terrae, Homo Regis factus est & sicut LANFRANCVS suo tempore fuerat, de toto Archiepiscopatu, saisiri jussus est.

Venit posthaec Cantuariam VII. Kl. Octobris atque immensâ Monachorum, Clericorum, totius (que) plebis alacritate susceptus, ad regendam Ecclesiam Dei, locum Pontificis magno deductus honore conscendit. Eodem die venit Can­tuariam 40 à Rege missus quidam nomine RANVLPHVS, regiae voluntatis ma­ximus executor, qui, spretâ consideratione pietatis ac modestiae, placitum contra eum ipsa die instituit; & ferus ac tumens, tantum Ecclesiae gaudium conturbare non timuit. Quae res cunctorum animos grauiter vulnerauit, con­querentium ac nimis indignè ferentium tanto viro tantam injuriam fieri, vt nec primum quidem suae dignitatis diem permitteretur in pace transigere. Quorum indignationi hoc quoque non parum doloris adjiciebat, quod nego­tium vnde agebatur ad jura Ecclesiae pertinebat; nec in aliquo regalis judicij definitonem respiciebat. Igitur eo tempore nimis atroci plagâ percussi sunt homines ipsius Ecclesiae. Vnde ANSELMVS vehementissimè dolens, sed Re­gi 50 contraire non valens, ex praesentibus futura conjecit; &, quia multas in pontificatu angustias foret passurus, intellexit atque praedixit. Accedens ita­que ad novum sibi (que) insolitum genus serviendi Deo, juxta SALOMONEM, stabat in timore, & praeparabat animam suam ad tentationem, sciens omnes [Page 21] piè volentes in Christo vivere tribulationem necessariò pati oportere.

Instante verò tempore suae consecrationis, venit ex more THOMAS Ar­chiepiscopus Eboracensis, & omnes Episcopi Angliae, Cantuariam, eum (que) debitâ veneratione ibi Pontificem consecravêre pridie nonas Decembris. Duo tamen Episcopi Wigornensis videlicet & Exoniensis, infirmitate detenti, huic consecra­tioni interesse non valuerunt. Sed nuncijs apicibus (que) directis, absentiam suam Coëpiscoporum suorum praesentiae hac in causa praesentem & consentaneam fore denunciaverunt. Verùm cum ante ordinandi Pontificis examinationem WALCHELINVS Wentanus Episcopus, rogatu MAVRICII Episcopi Lun­doniensis 10 cujus hoc officium est, Ecclesiastico more electionem scriptam lege­ret, mox in primo versu THOMAS Eboracensis graviter offensus eam non jure factam conquestus est. Nam cum diceretur, Fratres & Coëpiscopi mei, ve­strae fraternitati est cognitum, quantum temporis est ex quo, accidentibus varijs eventibus, haec Dorobernensis Ecclesia totius Britanniae metropolitana suo sit vi­duata pastore, subintulit, dicens, Totius Britanniae metropolitana? Si totius Bri­tanniae metropolitana, Ecclesia Eboracensis quae metropolitana esse scitur, metro­politana non est. Et quidem Ecclesiam Cantuariensem primatem totius Britan­niae esse scimus, non metropolitanam. Quod auditum ratione subnixum esse, quod dicebat intellectum est. Tunc statim Scriptura ipsa mutata est & pro To­tius 20 Britanniae metropolitana, Totius Britanniae primas scriptum est, & omnis controversia conquievit. Itaque sacravit eum vt totius Britanniae primatem. Cum igitur inter sacrandum, pro ritu Ecclesiae, textus Euangelij super eum ab Epi­scopis apertus, tentus, &, peractâ consecratione, fuisset inspectus, haec in sum­mitate paginae sententia reperta est, Vocauit multos, & misit servum suum horâ coenae dicere invitatis vt venirent, quia jam parata sunt omnia; & ceperunt si­mul omnes excusare. Deinde jam consummato ordinationis suae die octavo, Can­tuariam egrediens, ad curiam Regis pro imminente nativitate Domini vadit. Quo perveniens, hilariter à Rege totâ (que) regni Nobilitate suscipitur.

Ea tempestate, Rex Normanniam fratri suo ROBERTO, toto conamine, 30 auferre laborans multam & immensam vndecunque collectam pecuniam in hoc expendebat, adeò vt nonnullas etiam difficultates pateretur, quas regiam pati excellentiam indecens videbatur. Suasus igitur ab amicis suis novus Pon­tifex, quingentas argenti libras Regi obtulit, sperans, & pollicentibus credens sese pro hoc ejus deinceps gratiam firmiter adépturum, & quae Dei sunt inten­dere volentem fautorem in cunctis habiturum, necne rebus Ecclesiasticis intùs & extrà pacem tuitionem (que) illius contra omnes aemulos adquisiturum. Rex er­gò tali oblatione auditâ, bene rem quidem laudando respondit; sed quidam malignae mentis homines Regem, vt fieri solet, ad hoc perduxerunt quatenus oblatam pecuniam spernendo recipere non adquiesceret.

40 Tu, inquiunt, eum prae caeteris Angliae Principibus honorasti, ditasli, exaltasti; & nunc cum tuâ necessitate consideratâ duo millia, vel certè, vt levissimè dicatur, mille libras pro agendis munificentiae tuae gratijs tibi dare deberet quingentas (proh pudor!) offert. Sed paululùm sustine, faciem (que) tuam super eo commuta, & videbis quod consueto aliorum ductus terrore, ovans, ad tuam benignitatem recuperan­dam, quingentis quas offert totidem libras adijciet. Siquidem hunc ipse Rex morem erga cunctos quibus dominatur, habebat, vt quum quis eorum aliquid ei pecuniarum, etiam solius gratiae obtentu, offerebat, oblatum, nisi quantitas rei voto illius concurreret, sperneret. Nec offerentem in suam vlterius amici­tiam admittebat, si ad determinationem suam oblatum munus non augeret. Opi­nati 50 sunt ergo illi maligni ANSELMVM quoque hoc more terrendum, atque ad explendam Regis voluntatem, auctâ pecuniâ illicò promovendum. Verum mentita est iniquitas sibi. Itaque mandatur illi, Regem oblatam pecuniam re­futare; & miratus est. Adito (que) Rege, sciscitatus est vtrum ab eo tale manda­tum processerit, annon. Audit verè processisse, & statim postulans ait, Ne mi [Page 22] Domine, precor hoc facias vt quod in praesentiarum offero suscipere abnuas. Li­cet enim primum sit, non tamen extremum Archiepiscopi tui donum erit. Et fateor, vtilius tibi est, & honestius à me pauca cum amicâ libertate, & saepe su­scipere quam violentâ exactione mihi multa simul sub servili conditione auferre. Amic [...] nempe libertate me, & omnia mea ad vtilitatem tuam habere poteris, servili autem conditione nec me nec mea habebis. Ad quae, iratus Rex, Sint, in­quit, cum jurgio tua tibi, sufficient mea mihi. Vade. Surrexit ergo & exijt, reputans apud se, fortè non sine sui praemonitione, primo ad sedem suam in­troitus Dei, Evangelium lectum fuisse, Nemo potest duobus Dominis servire. Et alacrior in seipsum reversus. Benedictus sit, ait, omnipotens Deus, qui me suâ misericordiâ immunem servavit ab omni infamia. Si enim haec quae obtuli Rex 10 gratiose suscepisset, profectò à malignis hominibus, qui exundant, jam ante pro Episcopatu promissa, & nunc sub callida oblatione reddita fuisset putatum. Sed modo quid agam? Praesignatum vti (que) munus pro redemptione animae suae pauperi­bus Christi dabo, non illi; & quo ei suam gratim infundat me (que) ab omni malo defendat, devotus orabo. Quaesitâ dehinc per internuntios, sed quia pecuniam duplicare, noluit, minimè adquisitâ gratiâ ejus, à curia, festivitate finita, reces­sit, sollicitius agens, oblato munere, vt proposuerat, Christi pauperes re­creare.

Veniens autem in villam suam, quae Herga vocatur, dedicavit illic Ecclesiam quam LANFRANCVS quidem fabricaverat, sed morte praeventus sacrare ne­quiverat. 20 Inter quam dedicationem, venerunt illuc duo Canonici de Sancto PAVLO ab Episcopo Lundoniae missi, literas ex parte Episcopi deferentes, in quibus vt ipsam dedicationem, donec simul inde loquerentur, differret, depre­catus est. Dicebat enim ipsam Ecclesiam in sua Parochia esse, & ob hoc licèt in terra Archiepiscopi fuerit, dedicationem illius ad se pertinere. Audiens hoc ANSELMVS, & Antecessorum suorum antiquam consuetudinem sciens, ra­tus est ab ipso Ministerio pro hominum precibus non cessandum, nec fecit. Si quidem mos & consuetudo Archiepiscoporum Cantuariensium ab antiquo fuit & est, vt in terris suis vbicun (que) per Angliam sint, nullus Episcoporum praeter se jus aliquod habeat, sed humana simul & divina omnia velut in 30 propria Diocoesi in sua dispositione consistant. ANSELMVS tamen nulli quicquam injuriarum, quasi liberâ vtens potestate, facere volens, diligenti post­mod [...]m Inquisitione consuetudinis hujus certitudinem studuit investigare; quatenùs si eam ratam non fuisse constaret, à modò ab ea temperaret. Super­erat adhuc beatae memoriae WOLSTANVS Episcopus vnus & solus de anti­quis Anglorum Patribus, vir in omni religione conspicuus, & antiquarum An­gliae consuetudium scientiâ apprimè eruditus. Hunc ANSELMVS de nego­tio consuluit, & quo simplicem sibi veritatem innotesceret, postulavit. Quo il­le suscepto, scripsit illi haec.

20 Roboratus igitur ANSELMVS ex istis, atque ex multis aliorum quos lon­gum est enumerare testimonijs; Securè deinceps suorum morem Antecesso­rum emulabatur, non solum Ecclesias, inconsultis Episcopis, sacrans, sed & quae (que) divina officia in cunctis terris suis per se suosve dispensans.

Evolutis de hinc aliquantis diebus; ex praecepto Regis, omnes fere Epi­scopi, vna cum principibus Angliae ad Hastinges convenerunt, ipsum Re­gem in Normanniam transfretaturum sua benedictione & concursu prosecuti. Venit & Pater ANSELMVS, suis quam maxime orationibus per marina pe­ricula Regem protegendo ducturus. Morati verò sunt ibi Rex & Principes plus vno mense, vento transitum Regi prohibente. In qua mora ANSELMVS 30 sacravit in Ecclesia sanctae Dei genitricis MARIAE quae est in ipso Castello, ROBERTVM ad regimen Ecclesiae Lincolniensis, ministrantibus sibi in hoc officio septem de suffraganeis Episcopis suis. De qùa tamen consecratione qui­dam de Episcopis at (que) Principibus conati sunt contra ANSELMVM scanda­lum movere, intendentes ad hoc vt eundem Episcopum absolutè abs (que) debita professione consecraret. Quod nullo jure fulti ea solummodo re sunt aggressi; quia putabant se animo Regis aliquid ex conturbatione ANSELMI, vnde laetaretur inferre, scientes eum pro suprascripta causa adversus ipsum non pa­rum esse turbatum. Sed ANSELMVS ex his nil rancoris mente concipiens, placido vultu nulla ratione assensum eis praebere, nec Episcopum, nisi primo susceptâ professione ab eo de subjectione & obedientia sua, sacrare voluit. Rex 40 quoque, vbi quid Episcopi moliebantur audivit, asseruit se nullo pacto consen­surum vt pro inimicitia quam contra Archiepiscopum habebat, Matri suae Ec­clesiae Cantuariensi de sua dignitate quid quivis detraheret.

Eo tempore Curialis iuventus forme tota crines suos invencularum more nutriebat; & cotidie pexa, ac irreligiosis nutibus circumspectans, delicatis vestigijs, tenero incessu, obambulare solita erat. De quibus cum in capite je­junij sermonem in populo ad Missam suam & ad Cineres confluente, idem Pater habuisset; copiosam turbam ex illis in poenitentiam egit, &, attonsis crinibus, in virilem formam redegit. Illos autem quos ab hac ignominia revo­care 50 nequivit, à Cinerum susceptione, & à suae absolutionis benedictione su­spendit. Erat autem in hijs & hujusmodi prudentèr ac libere agens. Necne solius Iustitiae respect [...] prae oculis in omnibus habens, qualitèr ad Dei ser­vitium justitiam (que) colendam Regem provocaret studiosius intendit.

Die igitur quadam ad eum ex more ivit, & juxta illum sedens, eum his ver­bis [Page 24] alloqui caepit. Mare te, Domine mi Rex transiturum & Normanniam tuae ditioni subjugaturum disposuisti. Verum, quo haec & alia quae desideras tibi pro­spere cedant; obsecro primum fer opem & consilium qualiter in hoc regno tuo Christianitas quae jam fere tota in multis perijt in statum suum redigi possit. Re­spondit. Quam opem, quod consilium? Iube, ait, si placet Concilia ex antiquo vsu renovari, quae perperam acta sunt in medium revocari, revocata examinari, examinata redargui, redarguta sedari. Generale nempe concilium Episcoporum ex quo Rex factus fuisti non fuit in Anglia celebratum, nec retroactis pluribus annis. Quapropter multa crimina eruperunt, & nullo qui ea recideret existente in ni­mium robur per parvam consuetudinem excreverunt. At ille. Cum, inquit, mihi 10 visum fuerit de his agam, non ad tuam sed ad meam voluntatem. Sed in hoc a­liud tempus expendetur, & adjecit subsannans. Tu vero in Concilio vnde lo­quereris? Tunc ille. Nefandissimum Sodomae scelus (vt illicita consanguineorum conubia, & alia multa rerum detestandarum facinorosa negotia taceam) scelus inquam Sodomae noviter in hac terra divulgatum jam plurimum pullulavit, multos (que) suâ immanitate foedavit. Cui fatoer nisi districtius à te prodiens sententia Iudicij, & Ecclesiasticae vigor discipline celerius obvjet, tota terra non multò pòst Sodoma fiet. Sed conemur vnà quaeso, tu regia potestate & ego Pontificali authori­tate quantus tale quid inde statuatur, quod cum per totum fuerit regnum divul­gatum, solo etiam auditu quicun (que) illius fautor est, paveat & deprimatur. Non 20 sederunt haec animo principis, & paucis ita respondit. Et in hac re quid fieret pro te? Si non, inquit ANSELMVS, pro me, spero fieret pro Deo, & te. Suf­ficit, dixit, nolo inde vltra loquaris. Tacuit ille, sed mox verba sua vertit ad alia dicens. Est & aliud cui tam industriam intendere vellem & intendendo con­silij tui manum extendere. Abbatiae quamplures sunt in hac terra suis Pastoribus destitutae. Quamobrem Monachi, relicto ordine suo, per luxus saeculi vadunt & sine confessione de hac vita exeunt. Vnde consulo, precor, moneo, quatenùs tanta re diligenter inspecta, secundum voluntatem Dei, Abbates illis instituas, ne in de­structione Monasteriorum & perditione Monachorum tibi, quod absit, damnatio­nem adquiras. Non potuit amplius spiritum suum Rex cohibere, sed oppidò 30 turbatus, cum iracundia dixit. Quid ad te? Nunquid Abbatiae non sunt meae? Hem, tu quod vis agis de villis tuis, & ego non agam quod volo de Abbatijs meis? Ait. Tuae quidem sunt vt illas quasi Advocatus defendas at (que) custodias, non tuae autem vt invadas aut devastes. Dei scimus eas esse, vt sui Ministri inde vivant, non quo expeditiones & bella tua inde fiant. Deni (que) villas & quam plures reddi­tus habes vnde pleniter administrare tua potes. Ecclesijs si placet sua dimitte. Pro certo, inquit, noveris mihi valde contraria esse quae dicis. Nec enim anteces­sor tuus auderet vllatenus Patri meo talia dicere; & nihil faciam pro te. Intellexit ergo ANSELMVS se verba in ventum proferre, & surgens abijt.

Reputans autem in hujusmodi responsis, non nihil pristinam iram operari, 40 & considerans offenso Principis animo nequaquam posse pacem rebus dari; quo & rebus consuleret & liberius, favente sibi regali providentiâ, Deo fructi­ficaret, humili per Episcopos prece Regem deprecatus est, vt in amicitiam sui sese gratis admitteret. Quod si ( ait) facere non vult, cur nolit edicat, & si of­fendi, satisfacere paratus sum. Relata sunt ista ad Regem, & respondit. De nul­la re illum inculpo, nec tamen ei gratiam meam, quia non audio quare, indulgere volo. Quod cum Episcopi viro retulissent, percunctatus est quidnam illud es­set quod, quia non audiebat, preces suas exaudire nolebat. Mysterium hoc, inquiunt, planum est. Nam si pacem ejus vis habere, necessario te oportet ei de 50 pecunia tua copiose praebere. Iam nuper obtulisti ei quingentas libras, sed quoniam parum sibi visum est, noluit illas recipere. Nunc si vis nostro consilio credere, &, quod in simili negotio facimus, tu quo (que) facere, suademus, ipsas ei quingentas libras ad praesens da, & tantundem pecuniae quam ab hominibus tuis accipies illi promit­te, [Page 25] & confidimus quod & tibi amicitiam suam restituet, & tuam vt voles pacem abere permittat. Aliam, qua exeas, viam non videmus, nec Nos pari angu­stia clausi aliam exeundi habemus. At ille continuò intelligens quid consilij hu­jus effectus praetenderet, ait, Absit hic exitus à me. Nam cum ipse mihi juxta quod dicitis, nullam alicujus offensae calumniam imponat; & tamen tantum iratus est mihi vt non nisi mille libris argenti pacari queat: forte si nunc novus Episco­pus hac eum donatione pacarem, ex ipso vsu alia vice similiter irasceretur, vt pa­ri voto pacaretur. Amplius; Homines mei post obitum venerabilis mermoriae LANFRANCI Antecessoris mei, depredati sunt & spoliati, & ego cum hucvs (que) 10 nil eis vnde revestiri possint contulerim, jam eos nudes spoliarem, immò spoliatos excoriarem? Absit. Nihilo quo (que) minus hoc absit à Me, amorem Domini mei fa­cto ostendere venalem esse. Fidem ei debeo & honorem, & ego illi hoc dedecus fa­cerem, scilicet gratiam suam quasi Equum vel Asinum vilibus nummulis eme­rem? Emptum deni (que) amorem ejus vti (que) tanti pendere postea quantum precium pro eo datum estimarem. Sed longe sit à Me sublimitatem tantae rei humili precio comparare. Magis autem satagite quo gratis & honestè me sicut Archiepisco­pum Cantuariensem & Patrem suum spiritualem diligat, & ego ex mea partè dabo operam vt me, & mea ad servitium & voluntatem ejus juxta quod debebo exhibeam. Dixerunt, Scimus quod saltem oblatas ei quingentas libras non ne­gabis. 20 Respondit. Nec ipsas vti (que) illi amplius dabo, quia cum eas sibi offerrem suscipere noluit, & jam plurimam partem earum vt promisi pauperibus dedi. Nunciata sunt ista Regi, & jussit haec ei contra referri. Heri magno, & hodie illum majori odio habeo, & sciat revera quod cras & deinceps acriori & acerbio­ri odio semper habebo. Pro Patre verò vel Archiepiscopo nequaquam illum vltrà tenebo, sed benedictiones & orationes ejus execrans penitus respuo. Eat quo vult, nec me transfretaturum pro danda benedictione diutiùs expectet. Festinantius i­gitur à Curia discessimus, & ipsum voluntati suae reliquimus. Et ipse quidem in Normanniam transijt, expensa (que) immensa pecuniâ eam sibi nullatenus subi­gere potuit. Infecto ita (que) Negocio in Angliam reversus est.

30 Quem consistentem in quadam villa quae tribus Miliarijs à Sceftesberia di­stans Ilingheham vocatur ANSELMVS adojt, ei (que) suam voluntatem in hoc esse innotuit, vt Romanum Pontificem pro pallij sui petitione adiret. Ad quod Rex. A quo inquit Papa illud requirere cupis? Erant quippe, illo tem­pore, duo vt in Anglia ferebatur qui dicebantur Romani Pontifices à se invi­cem discordantes, & Ecclesiam Dei inter se divisam post se trahentes. VRBA­NVS videlicet qui, primo vocatus ODO, fuerat Episcopus Ostiensis, & CLE­MENS, qui WIBERTVS appellatus fuerat, Archiepiscopus Ravennas. Quae res vt de alijs mundi partibus sileam, per plures annos Ecclesiam Angliae in tantum occupavit, vt ex quo venerandae memoriae GREGORIVS qui antea 40 vocabatur HILDEBRANDVS, defunctus fuit; nulli, loco Papae, vsque ad hoc tempus subdi vel obedire voluit. Sed VRBANO jamdudùm pro Vicario beati PETRI ab Italia Gallia (que) recepto; ANSELMVS etiam, vtpote Abbas de Normannia, eum pro Papa receperat, & sicut vir nominatissimus, necnon authoritate plenus ejus literas susceperat, eique velut summo sanctae Ecclesiae Pastori suas direxerat. Requisitus ergo à Rege à quo Papa vsum pallij petere voluisset, respondit, Ab VRBANO. Quo Rex audito, dixit illum pro Apo­stolico se nondum accepisse, nec suae vel paternae consuetudinis eatenus exti­tisse, vt praeter suam licentiam aut electionem aliquis in regno Angliae Papam nominaret, & quicun (que) sibi hujus dignitate potestatem vellet praeripere; vnum 50 foret ac si Coronam suam sibi conaretur auferre. Ad quae ANSELMVS ad­mirans, in medium protulit quod supra retulimus, se videlicet antequam Epi­scopus fieri consentiret ei apud Rovecestram dixisse, quod ipse Abbas Beccensis existens VRBANVM pro Papa susceperit, nec ab illius obedientia & subje­ctione quoquo modo discedere voluerit. Quibus ille auditis, irae stimulis exa­gitatus [Page 26] protestatus est illum nequaquam fidem quam sibi debebat simul & A­postolicae sedis obedientiam, contra suam voluntatem, posse servare. ANSEL­MVS igitur, salvâ ratione sua, quam de subjectione & obedientia Romanae Ec­clesiae in medium tulerat, petivit inducias ad istius rei examinationem quatenus Episcopis, Abbatibus, cunctis (que) regni Principibus vnà coëuntibus communi as­sensu definiretur, vtrùm salvâ reverentiâ & obedientiâ sedis Apostolicae posset fidem terreno Regi servare, annon. Quod si probatum, inquit, fuerit, vtrum­que fieri minimè posse, fateor malo terram tuam, donec Apostolicum suscipi­as, exeundo devitare, quam beati PETRI ejus (que) Vicarij obedientiam vel ad horam abnegare. Dantur ergo induciae, atque ex regia sanctione fermè totius 10 Regni Nobilitas quinto Id. Martij pro ventilatione istius causae in vnum apud Rochingheham coit.

Fit itaque Conventus omnium, Dominico die, in Ecclesia quae est in ipso Castro sita ab hora prima, Rege & suis secretius in ANSELMVM consilia sua studiose texentibus. ANSELMVS autem Episcopis, Abbatibus & Principibus ad se à regio secreto vocatis, eos & assistentem Monachorum, Clericorum, Laicorum numerosam multitudinem hac voce alloquitur. ‘Fratres mei filij Ecclesiae Dei, omnes dico qui hîc congregati estis in nomine Domini, pre­cor intendite, & causae propter quam ventilandam adunati estis, pro viri­bus opem vestri consilij ferte. Quae autem ipsa causa sit brevi qui nondum 20 pleniter audistis, si placet, audite. Verba quaedam orta sunt inter Domi­num nostrum Regem & Me, quae quandam videntur dissensionem genera­re. Nam cum nuper licentiam adeundi VRBANVM sedis Apostolicae prae­sulem juxta morem Antecessorum meorum pro pallij mei adeptione ab eo postulassem, dixit se VRBANVM ipsum pro Papa necdum suscepisse, & ideo nolle me ad eum illius rei gratiâ properare. Quinetiam ait, si eundem VRBANVM aut quemlibet alium sine mea electione, & auctoritate in reg­no meo pro Papa suscipis, aut susceptum tenes; contra fidem quam mihi debes facis, nec in hoc me minùs offendis, quàm si Coronam meam mihi tollere conareris. Vnde scias in regno meo nullum te participium habitu­rum, 30 si non apertis assertionibus probavero te omnis obedientiae subjectio­nem VRBANO de quo agitur, pro voto meo, negaturum. Quod ego au­diens, admiratus sum. Siquidem, Abbas eram, vt nostis, in alio regno, per misericordiam Dei conversatus ad omnes sine querela. Nulla verò spe vel desiderio Pontificatus, sed quibusdam rationabilibus causis quas nullatenus omittere poteram, in hanc terram sum venire coactus. Ipso autem Rege in­firmato, omnes qui tunc aderatis ei vt Matri suae & vestrae scilicet Eccle­siae Cantuariensi per institutionem Pontificis ante mortem suam consuleret, pro voto consuluistis. Quid dicam? Suscepto confilio, placuit illi & vobis in hoc opus eligere me. Objeci plurima, subducere me Praesulatui gestiens, 40 nec adquievistis. Professus sum inter alia me hunc de quo nunc querela ista conseritur VRBANVM pro Apostolico suscepisse, Me (que) ab ejus subjectione quoad viveret vel ad horam discedere nolle; & qui ad hoc tunc temporis mihi contradiceret nemo fuit. Sed quid? Rapuistis me & coëgistis onus omnium suscipere qui corporis imbecillitate defessus meipsum vix poteram ferre. In quo facto putabatis forsan mihi ad votum servire. Sed quantum illud desideraverim, quàm gratum habuerim, quantum in illo delectatus sim, dicere in praesenti quidem, cum nihil prosit, supervacuum aestimo. Verum ne quis in hac re conscientiam meam nesciens scandalizetur in me: fateor verum dico quia salvâ reverentiâ voluntatis Dei maluissem illa die si optio 50 mihi daretur in ardentem rogum comburendus praecipitari, quam Archiepi­scopatus dignitate sublimari. Attamen videns importunam voluntatem vestram, credidi Me vobis & suscepi onus quod imposuistis, confisus spe auxilij vestri quod polliciti estis. Nunc ergo, ecce tempus adest quo sese causa obtulit, vt [Page 27] onus meum consilij vestri manu levetis. Pro cujus consilij adeptione petivi inducias ab eo die quo mihi praefata verba dicta sunt, in hunc diem quate­nus in vnum conveniretis, communi consilio investigaretis, vtrumnam possim salvâ fidelitate Regis, servare obedientiam Apostolicae Sedis. Petivi inquam inducias & accepi, & ecce gratiâ Dei adestis. Omnes itaque, sed vos prae­cipuè Fratres & Coëpiscopi mei, precor & moneo, quatenus istis diligenter inspectis studiosius, sicut vos decet, quo inniti queam mihi consilium detis, Ita vt, & contra obedientiam Papae nihil agam, & fidem quam Domino Regi debeo non offendam. Grave siquidem mihi est Vicarium beati PETRI 10 contemnendo abnegare: Grave, fidem quam Regi me secundum Deum ser­vaturum promisi violare: Grave nihilominus quod dicitur, impossibile mihi mihi fore vnum horum, non violato altero, custodire.’ Ad haec Episcopi responderunt. Consilium quod à Nobis petis, penes te est; quem prudentem in Deo ac bonitatis amatorem esse cognoscimus, & ob hoc in tam profunda re consi­lio nostro non eges. Verum si, remotâ omni alia conditione, simpliciter ad volun­tatem Domini nostri Regis consilij tui summam transferre velles, prompta tibi vo­luntate, vt nobis ipsis, consuleremus. Attamen, si jubes, verba tua ipsi Domino nostro referemus, & cum audierimus quid inde sentiat, dicemus tibi. Annuit ipse, & fecerunt vt dixerant. Praecepit itaque Rex vt omnia in crastinum, quia dies 20 Dominica erat, differrentur, & ANSELMVS ad hospitium suum, Curiam ma­nere petiturus, reverteretur. Factum est ita. Et manè, juxta condictum, rever­si sumus. Itaque ANSELMVS in medio Procerum & conglobatae multitu­dinis sedens, ita orsus est. ‘Si juxta quod à vobis, Domini Fratres, hesterno no die, consilium de praesenti causa petivi, vel nunc dare velletis, acciperem.’ At illi. Quod heri respondimus, modo respondemus: scilicet, si purè ad volunta­tem Domini Regis Consilij tui summam transferre volueris, promptum, & quod in nobis ipsis vtile didicimus, à Nobis consilium certum habebis. Si autem secun­dum Deum, quod vllatenus voluntati Regis obviare possit, consilium à Nobis ex­pectas, frustra niteris; quia in hujusmodi nunquam tibi Nos adminiculari vide­bis. 30 Quibus dictis, conticuerunt, & capita sua quasi ad ea quae ipse illaturus erat demiserunt. Tunc Pater ANSELMVS erectis in altum luminibus vi­vido vultu, reverenda voce ista locutus est. ‘Cum Nos qui Christianae plebis Pastores, & vos qui populorum Principes vocamini, consilium mihi Principi vestro non nisi ad vnius hominis voluntatem dare vultis; Ego ad summum Pastorem, & Principem omnium, Ego ad magni consilij angelum curram & in meo, immò in suo & Ecclesiae suae negotio, consilium quod se­quar ab eo accipiam. Dicit beatissimo Apostolorum PETRO, Tu es PETRVS, & super hanc Petram aedificabo Ecclesiam meam, & portae Inferi non praevale­bunt adversus eam, & tibi dabo claves regni Coelorum, & quodcun (que) ligaveris 40 super terram erit & in coelis ligatum, & quodcun (que) solveris super terram erit so­lutum & in coelis. Communiter etiam Apostolis omnibus. Qui vos audit, me au­dit; & qui vos spernit, me spernit; & qui tangit vos, sicut qui tangit pupillam o­culi mei. Haec sicut principaliter beato PETRO, & in ipso caeteris Apostolis dicta accipimus, ita principaliter Vicario beati PETRI, & per ipsum caeteris Episcopis, qui vices agunt Apostolorum, eadem dicta tenemus; non cuilibet Imperatori, non alicui Regi, non Duci, non Comiti. In quo tamen terrenis Principibus subdi ac ministrare debeamus. Docet & instruit idem ipse magni consilij Angelus, dicens, Reddite quae sunt Caesaris Caesari, & quae sunt Dei Deo. Haec verba, haec consilia Dei sunt. Haec approbo, haec suscipio, haec nulla ratio­ne exibo. Quare cuncti noveritis in communi, quod in his quae Dei sunt 50 Vicario beati PETRI obedientiam, & in his quae terrenae Domini mei Regis dignitati jure competunt & fidele consilium & auxilium pro sensus mei capacitate impendam.’ Finierat Pater in istis. Omnes igitur assidentes oppidò turbati, cum festinatione & magno tumultu surrexerunt, turbationem [Page 28] suam confusis vocibus exprimentes, vt eos illum esse reum mortis vnà clama­re putares. Conversi (que) ad illum, cum jurgio, Scias, inquiunt, Nos haec verba tua minimè Domino nostro tua vice portaturos. Quibus dictis ad Regem rever­si sunt. Quia ergo nemo cui verba sua Regi deferenda tuto committeret cum ANSELMO remansit, ipsemet ad Regem ingrediens, quae dixerat, viva voce innotuit, illico (que) reversus est. Ad quae Rex vehementer iratus, cum Episcopis atque Principibus, intentissimè quaerere cepit, quid dictis ejus objicere posset, nec invenit. Scandalizati ergo inter se, abinvicem sunt in partes divisi, & hîc duo, ibi tres, illic quatuor in vnum consiliabantur, studiosissimè disquirentes, si quo modo possent aliquod responsum contra haec componere, quod & re­giam animositatem deliniret, & praelibatas sententias Dei adversâ fronte non 10 impugnaret. Solus inter haec ANSELMVS sedebat tantùm innocentiâ cor­dis sui, & in misericordia Domini Dei fiduciam habens. Adversarijs verò ejus conciliabula sua in longum protelantibus, ipse ad parietem se reclinans leni somno quiescebat. Factâ itaque longâ morâ redeunt Epscopi cum nonnullis Principibus à Rege, haec viro dicentes. Vult Dominus noster Rex omissis alijs verbis à te sub celeritate sententiam audire, De his videlicet quae inter illum & te dicta fuerunt apud Ilingh [...]h [...]m, vnde petisti inducias in hunc diem responden­di. Res nota est, & expositione non indiget. Veruntamen noveris totum regnum conqueri adversum te quod nostro communi Domino conaris decus Imperij sui, Co­ronam auferre. Quicunque enim Regiae dignitatis ei consuetudines tollit, Coronam 20 simul & Regnum tollit. Vnum quippe sine alio decenter haberi non posse probamus. Sed re cogita, rogamus te, & VRBANI illius qui offenso Domino Rege nil tibi prodesse, nec ipso pacato tibi quicquam valet obesse, obedientiam abijce, subjectio­nis jugum excute, & liber vt Archiepiscopum Cantuariensem decet in cunctis actibus tuis voluntatem Domini Regis, & jussionem expecta: necne, quòd secus egisti culpam agnosce, ac vt tibi ignoscat voto illius in omni quod à te inde peti­erit sapientis more concurre, quatenus inimici tui qui casibus tuis nunc insultant, visa dignitatis tuae sublevatione erubescant. Haec, inquam haec rogamus, haec con­sulimus, haec tibi tuis (que) necessaria esse dicimus, & confirmamus. Respon­dit. ‘Quae dicitis audio, sed, vt ad alia taceam, abnegare obedientiam 30 Domini Papae nullatenus volo. Iam dies declinat in vesperam. Dif­feratur si placet, in crastinum causa ista quo tractans mecum, respondeam quod Deus inspirare dignabitur.’ Suspicati ergo illum, aut quid diceret vl­trà nescire, aut metu addictum jam statim coepto desistere, reversi ad Regem persuaserunt inducias nullâ ratione dandas, sed causâ recenti examinatione dis­cussâ, supremam, si suis adquiescere consilijs nollet, in eum mox Iudicij senten­tiam invehi juberet. Erat autem quasi primus & Prolocutor Regis in hoc negotio WILLELMVS supra nominatus Dunelmensis Episcopus, homo linguae volubilitate facetus, quàm purâ sapientiâ praeditus. Hujus quoque discidij quod inter Regem & ANSELMVM versabatur, erat Auctor gravis, & Incentor, Regi [...], spoponderat 40 se facturum, vt ANSELMVS aut Romani Pontificis funditùs obedientiam abnegaret, aut Archiepiscopatui, reddito baculo & annulo, abrenunciaret. Quâ sponsione fretus Rex, applaudebat sibi, sperans illum vel, abjurato Apostolico, infamem remanere in regno suo, vel eodem retento, rationabiliter extorrem fieri à regno suo. Et ista quidem volebat propterea quod omnem auctoritatem exercendae Christianitatis illi adimere cupiebat. Nec enim regiâ dignitate integrè se po­titum suspicabatur, quamdiù aliquis in tota terra, vel etiam secundum Deum, nisi per eum quicquam habere (nota dico) vel posse dicebatur. Quam cordis illius voluntatem Dunelmensis intelligens, omni ingenio satagebat, si quo mo­do ANSELMVM calumniosis objectionibus fatigatum regno eliminaret, ra­tus 50 vt dicebatur, ipse discedente, se Archiepiscopatus solio sublimandum. Cum igitur Regi persuasisset quaesitus inducias ANSELMO non esse dandas, comitatus quàm pluribns qui verba sua suo fulcirent testimonio, ad virum in­grediens, [Page 29] ait. Audi quaerimoniam Regis contra te. Dicit quod quantum tua interest, eum suâ dignitate spoliasti, dum ODONEM Episcopum Ostiensem sine sui auctoritate praecepti Papam in sua Anglia facis, & sic spoliatum petis tibi in­ducias dare quo possis eandem spoliationem tuis adinventionibus justam esse demon­strare. Revesti eum primo si placet debitâ Imperij sui dìgnitate, & tunc demum de inducijs age. Alioquin noveris illum sibi ipsi odium Dei omnipotentis im­precari, Nos (que) fideles ejus imprecationi ipsius conniventes acclamare, si vel ad ho­ram inducias dederit, quas tibi in crastinum dari precaris. Quare jam nunc è vestigio ad Domini nostri dicta responde, aut sententiam tuae vindicem praesum­ptionis 10 dubio procul in praesenti experiere. Nec jocum existimes esse quod agitur, immò in istis magni doloris stimulis vrgemur. Nec mirum. Quod enim Dominus tuus & noster in omni dominatione sua praecipuum habebat, & quo eum cunctis Regibus praestare certum erat, hoc ei quantum in te est iniquè tollis, tollens fidem cum sacramento quod ei feceras polluis, & omnes amicos ejus magna in hoc confu­sione involuis. Audiens haec ANSELMVS patienter sustinuit, mox (que) ad tantae ca­lumniae nefas ita brevi respondit. Qui propterea quod venerabilis sanctae Roma­nae Ecclesiae summi Pontificis obedientiam abnegare nolo vult probare me sidem & sacramentum violare quod terreno Regi debeo, assit, & in nomine Domini me paratum inveniet ei sicut debeo & vbi debeo respondere. Quibus auditis, 20 aspicientes sese ad invicem, nec invenientes quid ad ista referrent, ad Domi­num suum reversi sunt. Protinus enim intellexerunt quod prius non animad­verterunt, nec ipsum advertere posse putaverunt, videlicet Archiepiscopum Cantuariensem à nullo hominum, nisi à solo Papa, judicari posse vel damnari, nec ab aliquo cogi pro quavis calumnia cuiquam, eo excepto, contra suum velle respondere. Ortum interea murmur est totius multitudinis pro injuria tanti viri summissa inter se voce quaerentis. Nemo quippe palàm pro eo loqui audebat ob metum Tyranni. Veruntamen Miles vnus de multitudine prodi­ens viro astitit flexis coram eo genibus dicens. Domine Pater, rogant te per me supplices filij tui ne turbetur Cor tuum ex ijs quae audisti, sed memor esto beati IOE 30 vincentis Diabolum in sterquilinio, & vindicantis ADAM quem ipse vicerat in Paradiso. Quae verba dum Pater comi vultu accepisset, intellexit animum po­puli in sua secum sententia esse. Gavisi ergo exinde sumus, & animae quiores effecti, confidentes juxta scripturam vocem populi, vocem esse Dei. Quid a­gam? Si minas, si opprobria, si contumelias, si mendacia viro objecta singu­latim describere voluero, timeo nimius judicari. Quae tamen omnia pro fide­litate Apostolicae sedis aequanimit [...]r sustinebat, &, juvante Deo, invictâ quae (que) ratione destruebat, ostendens potius in veritate sese consistere, at (que) in cunctis quae negotij summa respiciebat Deum Auctorem habere. Cum haec omnia Rex agnovisset vs (que) ad divisionem spiritus sui exacerbatus, Episcopis dixit; 40 Quid est hoc? Nonne mihi polliciti estis quod eum omnino ad velle meum tracta­retis, judicaretis, damnaretis? Cui Dunelmensis ita inprimis tepidè & silen­ter per singula loquebatur, vt omnis humanae prudentiae inscius & expers pu­taretur. Et adjecit, Nox est. Iubeatur ad hospitium ire, & Nos, jam plenè agni­tâ ratione sua, cogitabimus pro te, vs (que) mane. Hinc ad Reges praèceptum re­petivimus hospitium nostrum. Mane autem reversi, sedimus in solito loco ex­pectantes mandatum Regis. At ille cum suis omnimodo perquirebat quid in damnationem ANSELMI componere posset, nec inveniebat. Requisitus WILLIELMVS Dunelmensis quid ipse, ex condicto, noctu egerit apud se, respondit nil rationis posse afferri ad enervatianem rationis ANSELMI, praeser­tim 50 cum omnis, inquit, ratio ejus innitatur verbis Dei, & autoritati beati PE­TRI▪ Verum mihi violentiâ videtur opprimendus, & si Regiae voluntati non vult adquiescere, ablato baculo & annulo, de regno pellendus. Non placuerunt haec verba principibus. Et ait Rex. Quid placet si haec non placent? Dum vivo parem mihi in regno meo vti (que) sustinere nolo. Et si sciebatis cum tanto in causa [Page 30] sua robore f [...]ltum, quare permisistis Me incipere placitum istud contra cum? Ite, consiliamini; quia per vultum Dei si vos illum ad voluntatem meam non damnave­ritis, ego damnabo vos. Ad quae ROBERTVS quidam ipsi Regi valdè fami­liaris ita respondit. De Consilijs nostris quid dicam, fateor nescio. Nam cum omni studio per totum diem inter Nos illa conferimus, & quatenùs aliquo modo sibi cohercant conferendo conserimus, ipse nihil mali è contra cogitans, dormit, & prolata coram eo statim vno labiorum suorum pulsu quasi telas araneae rumpit. Et vos Episcopi mei, quid dicitis? Dixerunt, Dolemus quod animo tuo, Domine, satisfacere non valemus. Primas est non modo istius Regni, sed & Scotiae, & Hi­berniae, necne adjacentium Insularum, Nos (que) Suffraganei ejus. Vnde patet Nos ra­tionabiliter 10 eum judicare vel damnare nullatenus posse, etiam si aliqua c [...]lpa in eo, quae modo non valet, posset ostendi. Ait, Quid igitur restat? Si eum judica­re non potestis, nonne saltem omnis obedientiae fidem ac fraternae societatis amici­tiam ei abnegare potestis? Hoc quidem, inquiunt, quoniam jubes facere possumus. Properate igitur, & quod dicitis citiùs facite, vt cum viderit se à cunctis despe­ctum & desolatum, verecundetur, & ingemiscat se VRBANVM me Domino suo contempto secutum. Et quo ista securius faciatis, En ego primum in imperio meo penitus ei omnem securitatem, & fiduciam mei tollo, ac deinceps in illo vel de illo nulla in causa confidere, vel eum pro Archiepiseopo aut Patre spirituali tenere volo. Actis ex hinc pluribus ac diversis contra virum machinationibus, 20 quae ab incaepta sui propositi norma eum avellerent, nec in aliquo proficien­tibus, tandem, sociatis sibi Abbatibus, Episcopi retulerunt Patri quod dixe­rat Rex, suam pro voto illius abnegationem quam praelibavimus ingerentes. Quibus ille respondens, ait. Quae dicitis audio. Sed cum proptereà quod me ad beati PETRI Principis Apostolorum subjectionem & fidelitatem teneo, Mihi omnem subjectionem, fidem, & amicitiam quam Primati vestro & Patri spiri­tuali debetis abnegatis non recte proceditis. Absit tamen à me, similem vobis vicem rependere. Verum fraternam paternam (que) vobis caritatem exhibens, nitar, si pati non refugitis, vos vt fratres ac filios sanctae Matris Ecclesiae Cantuariensis, ab hoc in quo lapsi estis trepido errore convertere, & per potestatem mihi à Do­mino 30 datam ad viam rectitudinis revocare. Regi autem qui mihi omnem in re­gno suo securitatem adimit, Me (que) pro Archiepiscopo vel Patre spirituali habere se amodo nolle dicit, omnem cum fideli servitio securitatem quantum mea inter­est spondeo, & paterno more diligentiam animae illius curam, si ferre dignabitur, habebo, retentâ semper apud me in Dei servitio potestate, nomine & officio Pon­tificatus Cantuariensis, qualicun (que) oppressione vexari cont [...]ngat res exteriores. Ad haec ille respondit. Omnino adversatur animo meo quod dicit, nec meus erit quisquis ipsius esse delegerit. Quapropter vos qui regni mei principes estis omnem fidem & amicitiam, sicut Episcopi fecerunt, ei denegate, quatenus appareat quid lucretur in ea fide, quam offensa voluntate mea servat Apostolicae sedi. Dixerunt. 40 Nos nunquam futmus Homines ejus, nec fidelitatem quam ei non fecimus abjurare valemus. Archiepiscopus noster est; Christianitatem in hac terra gubernare habet, & ea re Nos qui Christiani sumus ejus Magisterium dum hic vivimus declinare non possumus, praesertim cum nullius offensae macula illum respiciat, quae vos secus de illo agere compellat. Quod ipse repressâ sustinuit irâ rationi eorum palam me nimis offenderentur, contraire praecavens. Igitur Episcopi haec vi­dentes, confusione vultus sui operti sunt, intelligentes omnium oculos in se converti, & Apostasiam suam non injustè à cunctis detestari. Audires enim si adesses, nunc ab isto, nunc ab illo istum vel illum Episcopum aliquo cogno­mine cum interjectione indignantis denotari; videlicet, IVDAE proditoris, 50 PILATI, vel HERODIS horum (que) similum; Qui paulo post singulatim requisiti à Rege, vtrum omnem subjectionem & obedientiam, nulla conditio­nem interposita, an illam solam subjectionem & obedientiam, quam praetende­ret ex autoritate Romani Pontificis, ANSELMO denegassent, cum quidam v­no, [Page 31] quidam alio modo se hoc fecisse responderent; hos quidem qui, nulla conditione interpofità, funditus ei quicquid Praelato suo debebant se abju­râsse professi sunt, juxta se sicut fideles & amicos suos honorificè sedere prae­cepit; illos vero qui in hoc solo quod praeciperet ex parte Apostolici sese sub­jectionem & obedientiam illi abnegasse dicere ausi sunt, vt perfidos ac suae voluntatis inimicos procul in angulo domus sententiam suae damnationis irâ permotus jussit praestolari. Territi ergo & confusione super confusionem in­duti in angulum domus secesserunt. Sed reperto statim salubri & quo niti so­lebant domestico Consilio, hoc est, data copiosà pecuniâ in amicitiam Regis 10 recepti sunt. ANSELMVS autem sciens omnem sibi in Anglia securitatem à Rege sublatam, mandavit ei dare sibi conductum quo cum suis portum ma­ris, tutò petens, regno decederet, donec Deus tantae perturbationi modum di­gnantèr imponeret. Quo ipse audito gravi cordis molestia elanguit. Nam li­cet discessum ejus summopere desideraret, nolebat tamen eum Pontificatus dignitate saisitum discedere, ne novissimum scandalum, quod inde poterat o­riri, peius fieret priore. Vt verò Pontificatu illum dissaisiret, impossibile sibi videbatur. Turbatus itaque, & Episcoporum consilio per quod in has angustias se devolutum quaerebatur, omisso, cum principibus consilium inijt; quid facto opus esset inquisivit. Rogant illi quatenus vir cum summa pace moneatur ad 20 hospitium suum redire; responsum Regis super petitione sua mane recepturus. fit juxta verbum illorum, &, perturbatis e [...]am Curialibus plurimis, hospitium repedavimus. Rati sunt quippe homin [...] à terra discedere, & ingemuerunt. At ille laetus & alacer sperabat se pert [...]bationes & onera saeculi, quod semper optabat, transito mari, evadere. Cum igitur inter spem à regno discedendi, & metum in regno remanendi animus ipsius fluctuaret, ecce Principes à latere Regis manè directi, rogat, aiunt, Dominus noster Rex te venire ad se. Ascen­dimus, inimus, & supremam de negotio nostro sententiam avidi audire, in quo soliti eramus loco consedimus. Nec mora, veniunt ad Patrem nostrum Proceres regni nonnullis Episcopis comitati, haec ei dicentes. Antiquâ tui a­micitiâ 30 moti dolemus discordiam istam inter Dominum Regem & Te esse exor­tam. Quare cupientes in pristina [...] concordiam vos revocare praevidimus in prae­senti vtile fore, inducias vtrim (que) de negotio dari quatenus hinc vs (que) ad definitum aliquod tempus inter vos pace statutâ, nec à Te illi vel suis, nec ab eo tibi vel tuis quicquam fiat, quod concordiae metas erumpat. Hoc inquam vtile fore praevi­dimus, & volumus dicas an velis in hoc adquiescere Nobis. Respondit. Pacem at (que) concordiam non abijcio. Veruntamen videor mihi videre quid ista, quam of­fertis, pax habeat in se. Ne tamen ab aliquo judicer magis velle meo sensui quam aliorum in istis credere; Concedo suscipere quod Domino Regi, & vobis placet pro pacis custodia secundum Deum statuere, salvâ semper apud me debita reveren­tia 40 & obedientia Domini VRBANI sedis Apostolicae Praesulis. Probant dictum, & referunt ad Regis auditum. Dantur ergo induciae vs (que) ad octavus Pente­costes; ac Regiâ fide sancitur, quatenus ex vtra (que) parte interim omnia, vt di­ctum erat, essent in pace. Et Rex si integritas, inquit, perfectè pacis istam quae inter nos est controversiam ante hunc terminum non sedaverit, omnino qualis hac die est, talis in praefinito termino induciarum definienda in medium revocetur.

His ita gestis; acceptâ à Rege licentiâ, ad suam ANSELMVS revertit se­dem, praesciens apud se pacem & inducias illas inane & momentaneum vela­men esse odij, & oppressionis mox futurae. Quod in brevi postmodum patuit. Siquidem evolutis paucis diebus BALDVINVM Monachum in quo pars 50 major Consiliorum ANSELMI pendebat, & duos Clericos ejus Rex ipse, praescripti discidij causa, ab Anglia pepulit, & ANSELMVM in hoc facto a­troci moeroris verbere perculit. Quid referam Camerarium ejus, in sua Ca­mera, ante suos oculos, captum, alios homines ejus injusto Iudicio condem­natos, depraedatos, innumeris malis afflictos? Et haec omnia infra dies indu­ciarum, [Page 32] & praefixae pacis, regalis constantia fidei contra virum excercebat, Passa est igitur ea tempestate Ecclesia Cantuariensis in omnibus hominibus suis tam saevam tempestatem, vt fere vniversi conclamarent, melius sibi abs (que) Pa­store jam olim fuisse, quam nunc sub hujusmodi Pastore esse. A cujus tempe­statis descriptione temperantes modum praesenti volumini imponemus, caven­tes ne prolixa fatuitas & fatua prolixitas orationis legentes vel audientes, si forte aliqui fuerint, nimio taedio afficiat.

CVm datarum die induciarum praestolaretur & hinc inde fides vtrorum (que) WILLIELMI, videlicet Regis & ANSELMI Archiepiscopi certis indi­cijs 20 panderetur, Regis scilicet omnia quae spopon­derat in contrarium pervertendo, & Pontificis suâ sponsione servatâ patientèr irrogatas injurias perpetiendo; Albanensis Episcopus WALTE­RVS nomine ab VRBANO sedis Apostolicae Praesulis Roma missus Angliam venit, adducenti­bus eum duobus Clericis GIRARDO scilicet & WILLIELMO qui de Capella Regis erant. Siquidem ipse Rex vbi sensit ANSELMVM suae voluntatis in praescripto Ne­gotio nolle obtemperare; clàm & ANSELMO ignorante, eosdem Clericos 30 Romam miserat, Romanae statum Ecclesiae pe [...]os volens certò dinoscere. Erant nam (que) Roma [...] in illis diebus sicut praediximus duo Pontifices qui à diversis A­postolici nuncupabantur; sed quis eorum Canonicè, quis secùs fuerit institu­tus, ab Anglis vs (que) id Temporis ignorabatur. Scire ita (que) veritatem hujus rei Romam missi sunt hij duo Clerici, eâ (que) cognita, jussi sunt sacris promissioni­bus illectum ad hoc si possent Papam perducere, vt ipsi Regi ad opus Archi­episcopi Cantuariensis pallium tacitâ persona ANSELMI, destinaret, quod ipse Rex, ANSELMO à Pontificatu simul & Regno dejecto, cui vellet cum Pontificatu nice Apostolici postmodum daret. Hoc quippe disposuerat apud se; hoc suspicatus est, non injuria sibi concedi posse; hoc indubitatò fieri pro­mittebat 40 opinioni suae.

Praefatus ergo Episcopus Angliam veniens, secum Archiepiscopatus stolam Papâ mittente clanculo detulit. Et silenter Cantuariâ Civitate pertransita, AN­SELMO (que) devitato, ad Regem properabat nulli de pall [...]o quod ferebat quic­quam dicens, nullum in absentia ductorum suorum familiariter alloquens. Rex deni (que) praeceperat ita fieri, nolens mysterium consilij sui publicari. Ille igitur cum nonnullis diebus ante Pentecosten ad Regem venisset; & ei ad singula quae suae voluntati accepta fore didicerat bonae spei fiduciâ respondisset; nil penitus ipsi pro [...] ANSELMO locutus est quod pacem inter eos conciliaret, quod tribulationes in quibus pro fidelitate sedis Apostolicè defudabat mitiga­ret, 50 quod eum ad fublevandum in Anglia Christianae Religionis cultum robo­raret. Super quo multi, qui prius, ex adventu ipsius, magni spe boni teneban­tur, oppidò admirati, Papae, inquiunt, quid dicemus? Si aurum & argentum Roma praeponit Iustitiae, quid subventionis, quid Consilij, quid solaminis ibi de­inceps [Page 33] in sua oppressione reperient qui pro adipiscenda suae causae rectitudine non habent quod dent?

Sentiens itaque Rex Episcopum ex parte VRBANI cuncta suae voluntati coniventia nunciare, & ea, si ipsum VRBANVM pro Papa in suo regno su­sciperet, velle Apostolica authoritate sibi dum viveret in privilegium promul­gare, adquievit placito, praecipiens VRBANVM in omni imperio suo pro A­postolico haberi, ei (que) vice beati PETRI in Christiana religione obediri. Egit post haec quibus modis poterat ipse Rex cum Episcopo, quatenus Romani Pontificis autoritate ANSELMVM ab Episcopatu, regali potentia fultus, de­poneret, 10 spondens immensum pecuniae pondus ei & Ecclesiae Romanae singulis annis daturum, si in hoc suo desiderio satisfaceret. Verùm cum id nulla ra­tione fieri posse, docente Episcopo, didicisset, deficiebat animo, reputans apud se nihil in requisitione vel susceptione Romani Antistitis se profecisse. Attamen immutabile considerans quod factum fuerat; consilio cum suis inito quaerebat qualiter, servatâ singulari Celsitudinis suae dignitate, viro saltem specietenus a­morem suum redderet, cui crudeliter iratus nihil poterat cupitae damnationis pro voto inferre.

Instante igitur die, in quem induciae datae sunt inter ipsos, mandatum est ANSELMO tunc in villa sua quae Murtelac dicitur consistenti, & ibi solen­nitatem Pentecostes celebranti, quatenus ad aliam villam suam quae Heisa vo­catur 20 accederet, vbi Nuncij Regis Curiam suam in ipsa festivitate apud Wind­lesoram tenentis, ad eum venire & verba Regis illi, & illius possent Regi de­ferre. Ivimus ergo illuc, Et sequenti die, veniunt ad illum penè omnes Epi­scopi Angliae, qui praemissa pace sui, pedetentim explorare aggressi sunt, v­trum aliquo modo illum ad hoc illicere possent, vt ipse jam tot ac tantis ad­versitatibus actus, vel tunc, datâ pecuniâ, Regis ámicitiam sibi conciliaret. Ad quod cum illum more solito inflexibilem reperissent, tandem hujuscemodi quaestibus eum interpellare destiterunt, subjungentes haec. Si ergo pro adipi­scenda amicitia ipsius nil de tuis dare vis, dic, rogamus te, compendioso ac simpli­ci 30 verbo quid velis? Ait. Dixi vobis jam, quod nunquam Domino meo hanc contumeliam faciam vt facto prob [...] amicitiam ejus esse venalem. Sed si me si­cut debet Patrem suum vult gratis diligere & vt, more Archiepiscopi Cantua­riensis, sub obedientia Domini Papae VRBANI in Anglia vivam permittere, gratiosè suscipiam, ei (que) pace ac securitate potitus sicut Domino & Regi meo fide­liter & oportune deserviam. Si hoc non vult, scitis quod in hunc diem convenit inter Nos. Det scilicet mihi conductum donec ad mare perveniam, & postmodum quod intelligam me facere debere, faciam. Nihilne Nobis, inquiunt, aliud di­ces? Refert. Hinc, nihil. Dominus Papa VRBANVS, aiunt, rogatu Domini nostri Regis stolam illi Archiepiscopatus per Episcopum qui de Roma venit di­rexit. 40 Tuum igitur erit considerare, quid tanto beneficio dignum Regi rependas. Quod enim sine multis periculis magno (que) labore at (que) constamine obtinere non pos­ses, ecce nullo interveniente gravamine, si in te non remanserit, habes. Sensit in his ANSELMVS nimis implicitum negotium actitatum contra se, & anxia­tus spiritu dixit. O beneficium! cujus estimatio quaenam sit apud me, novit Do­minus inspector conscientiae meae. Dixerunt. Quomodocun (que) facti hujus executio sedeat animo tuo, laudamus & consulimus vt saltem quod in via expenderes si pro hoc Roman ires Regi des, ne si nihil feceris injurius judiceris. Nec hoc qui­dem, ait, nec omnino hujus rei gratiâ quicquam illi dabo vel faciam. Ad nihi­lum tenditur, Sinite. Praeterea quae quantavè super istis facta sunt, enarrare 50 piget. Post quae omnia Rex, vt diximus, Principum suorum consilio vsus, posthabitâ omnis praeteriti discidij causa, ANSELMO gratiam suam gratis red­didit, &, quemadmodum Patrem regni spiritualem & Episcopum Cantuarien­sem, quod sui officij foret illum qua (que) per Angliam exercere concessit. Quod cum Pater gratiosus accepisset, & donatis hincinde retroactis quaerelis, Curiae [Page 34] illius apud Windlesoram se praesentâsset, ac familiari alloquio in conspectu pro­cerum & coadunatae multitudinis ipsum detinuisset, ecce WALTERVS ille Romanus advenit. Ingressusque, En, inquit alludens, quam bonum & quam jo­cundum habitare fratres in vnum. Et sedens, de pace quaedam ex dominicis ver­bis protulit, laudans eam inter illos revixisse, quam verecundabatur suâ indu­striâ satam in eis non fuisse.

Cum autem de Pallij susceptione ageretur, & quidam pro captanda Regis gratia virum ad hoc ducere molirentur, vt, pro regiae Majestatis honorificen­tia, illud per manum Regis susciperet, non adquievit, rationabiliter ostendens hoc donum non ad regiam dignitatem, sed ad singularem beati PETRI per­tinere 10 auctoritatem: vnde cum omnes silentio pressi conticuissent, statutum est vt à quo Pallium in Angliam delatum est, ab eodem Cantuariam super Al­tare Salvatoris deferretur, & inde ab ANSELMO quasi de manu beati PETRI pro summi, quo fungebatur, Pontificatus honore, sumeretur. Adquievit istis multitudo omnis & in quo ita fieret, praefixus est Dies.

Post haec ANSELMVM à Curia discedentem secuti sunt Episcopi duo RO­BERTVS Herefordiensis, & OSMVNDVS Serberiensis poenitentiam apud il­lum agentes pro culpa suae abnegationis, quam cum alijs Coepiscopis suis fe­cerant apud Rochingheham. Qui misertus eorum, absolvit eos in quadam Ecclesiola, quae se nobis optulit ambulantibus propositâ viâ. Ibi etiam WIL­FRIDO 20 Episcopo sancti DAVID de Gualis, qui vulgò De wi vocatur, ipsa hora reddidit Episcopale officium, à quo, exigente culpa ejus, jam antea ipse­met illum suspenderat.

Deinde Doroberniam properavimus, illic adventum Romani Episcopi prae­stolaturi. Qui Episcopus juxta condictum, die Dominica, quae erat quarto Id. Iunij venit, pallium in argentea capsula decentissimè deferens. Itum (que) est ob­viam à Monachis in ipsa metropoli Sede Domino Christo famulantibus asso­ciato, sibi Fratrum Conventu vicinae beatorum Apostolorum PETRI & PAV­LI Abbatiae, cum numerosa Clericorum necnon immensa Laicorum diversi sexus aetatis multitudine. Pater etiam ipse Episcopis, qui ob hoc Cantuariam 30 venerant, dextrâ levâque stipatus ac sust [...]ntatus, sacro beati Apostolorum Principis muneri nudis pedibus, sed indutus sacris vestibus devotus occurrit. Tali devotionis cultu, pallium super Altare delatum ab ANSELMO assump­tum est, atque ab omnibus pro reverentia sancti PETRI suppliciter deoscula­tum. Indutus eo Pontifex dehinc summus ad celebranda missarum solemnia▪ magno cum honore adductus, altario praesentatur. Ad quam missam recitata est pro officio ipsius diei illa Euangelij lectio, quam in consecratione ejusdem Pontificis diximus super verticem ejus inventam, hoc est, Homo quidam fecit coenam magnam, & vocavit multos, Et misit servum suum hora coenae dicere in­vitatis vt venirent, quia jam parata sunt omnia. Et ceperunt simul omnes excu­sare, 40 &c. Quod sic evenisse nonnullis admirationi fuit, praesertim cum hoc, nullo praemeditante, nullo praeordinante constiterit actum. Attamen quid qui­dam inde dixerint, quid praeconati fuerint dicere supersedemus. Verum ex his quae pro rerum gestarum veritate suo loco, adjuvante Deo, dicemus, palàm erit videre, ipsa verba Domini nec primò in consecratione ejus super eo casu occurrisse, nec secundò in confirmatione ipsius consecrationis coram populo in casum lecta fuisse.

Revocato post haec praedicto BALDVINO in Angliam, & rebus aliquanta pace sopitis, venit ad ANSELMVM quidam Monachus Coenobij sancti AL­BANI, natione Hibernensis, nomine SAMVEL. Hic defuncto bonae memo­riae 50 DONATO Dublinae Civitatis Episcopo, à Rege Hiberniae, Murierdach nomine, necne à Clero & populo in Episcopatum ipsius Civitatis electus est, atque ad ANSELMVM, juxta morem antiquum, sacrandus cum communi de­creto directus. Quorum electioni & petitioni ANSELMVS annuens, homi­nem [Page 35] aliquandiu secum honorificè detentum, necne qualiter in domo Dei con­versari deberet diligenter instructum, sumpta ab eo de Canonica subjectione sua ex antiquo more professione, promovit in Episcopatus officium Winto­niae, octava die subsequentis Paschae, ministrantibus sibi in hoc officio qua­tuor Episcopis suffraganeis suis. Qui novus Pontifex tanti Principis benedi­ctione, ac literarum praefato Regi, Clero quoque ac plebi Hiberniae pro testi­monio suae consecrationis scriptarum astipulatione roboratus, in patriam su­am cum gaudio revertitur, atque in sedem suam cum honore pro vsu suscipi­tur terrae.

10 Eodem, hoc est tertio, anno Pontificatus ANSELMI, electus est SAM­SON ad Episcopatum Ecclesiae Wigornensis, & GIRARDVS cujus supra me­minimus ad regimen Ecclesiae Herefordensis. Qui cum in summum promoven­di Sacerdotium ad ANSELMVM pro more venissent, necdum (que) omnes infe­riores ordines habuissent; ordinavit eos pro instanti necessitate, ad Diacona­tum & Presbyteratum vnum, & alium ad Presbyteratum, in Sabbatho jejunij quarti mensis, in Villa sancti ANDREAE de Rovecestra quae, propè Lundoniam sita, Lambeta vocatur. In crastino autem sacravit eos Lundoniae in sede Episco­pali ad Pontificatus honorem, ministrantibus sibi in hoc quatuor de Suffraga­neis suis, THOMA videlicet Archiepiscopo Eboracensi, MAVRICIO Epi­scopo 20 Lundoniensi, ROBERTO Tydfordensi seu Norwicensi, & GVNDVL­PHO Roffensi.

Eo tempore ROBERTVS Comes Normanniae in expeditionem Ierosolita­nam proficisci disponens: Fratri suo WILLIELMO Regi Angliae, Norman­niam spatio trium annorum pecuniae gratis in dominium tradidit. Quae pecu­nia per Angliam partim data partim exacta totum regnum in immensum va­stavit. Nihil Ecclesiarum ornamentis in hac parte indulsit dominandi cupidi­tas, nihil sacris altarium vasis, nihil reliquiarum capsis, nihil Euangeliorum li­bris auro vel argento paratis. Conventus est & ANSELMVS per id tempo­ris, & vt ipse quoque manum auxilij sui in tam rationabili causa Regi exten­deret, 30 à quibusdam suis est amicis admonitus. Intellexit ille & rationis esse & honestatis hoc facere, sed propriarum rerum tenuitate constrictus, vnde, exple­ret, quod faciendum fore videbat non habebat. Vsus igitur consilio Magnorum virorum WALCHELINI videlicet Wentani Pontificis, & GVNDVLPHI Roffensis, necne aliorum, quorum in hujusce negotijs consilio par credi judica­batur, de thesauro Ecclesiae Cantuariensis partim in auro, partim in argento, va­lens ducentas argenti conivente majori parte conventus accepit, quod praefa­to Regi cum illis quae de suis habere poterat pro instanti necessitate, vt rebus consuleret, pariter contulit. Verum in hoc facto nullum successoribus suis quod imitarentur exemplum relinquere volens, mox Dominicam villam suam 40 quae Peccheham vocatur, spacio septem annorum ejusdem Ecclesiae juri con­cessit, quatenus ex redditibus ipsius villae, qui circiter triginta librae denario­rum illis diebus erant, illatum Ecclesiae damnum restitueretur. Et quidem eo­dem spatio ipsa Ecclesia eâdem villâ potita est; & silva, & villae, & toti reddi­tus ejus in novo opere, quod à majori turre in orientem tenditur, quod (que) ipse Pater ANSELMVS inchoâsse dinoscitur, consumpta sunt. Haec ex gestae rei veritate proponimus, vt ora obloquentium qui vsque hodie ANSELMO depredatae Ecclesiae crimen intentant, si fieri potest, obturemus, optantes qua­tenus tanto viro detrahere desinant, ne quo se, quod sibi non prosit, peccati vulnere laedant. Ipso quoque tempore eandem Ecclesiam res suas in majori 50 quam solebat libertate, sua sanctione deinceps possidere constituit, & alia quae­dam quae Antecessores ejus in dominio suo tenebant ipsi Ecclesiae perpetuo ju­re possidenda concessit. His brevi per excessum, sed, vt reor, non superfluè di­ctis, ad quod cepimus revertamur. Igitur pacto inter Fratres, Regem videlicet WILEIELMVM & Comitem ROBERTVM, de praefato negotio facto: [Page 36] WILLIELMVS mare transijt, & traditam sibi à ROBERTO Normanniam suae ditioni subigit.

Quo cum demoratetur, Rex Hiberniae MVRCHERTACHVS nomine, & DOFNALDVS Episcopus cum caeteris Episcopis, & quique Nobiles cum Clero & populo ipsius Insulae miserunt nuncios ac literas ad ANSELMVM, innotescentes ei Civitatem quandam Wataferdtam nomine, in vna suarum Pro­vinciarum esse; cui ob numerosam Civium multitudinem expediret Episcopum institui, simul (que) petentes, ipse quatenus Primatus quem super eos gerebat pote­state, & qua fungebatur vicis Apostolicae authoritate, sanctae Christianitati ac necessariae plebium vtilitati instituendo eis Pontificem subveniret. Iam enim saecula multa transierant, in quibus eadem Civitas absque providentia & cura 10 Pontificali consistens, per diversa temptationum pericula jactabatur. Elegerant autem idem ipsi in hoc officium quendam suae gentis virum vocabulo MAL­CHVM, eum (que) sacrandum cum communi Decreto ad ANSELMVM transie­runt. Decretum autem hoc est.

Igitur ANSELMVS considerans & intelligens eos justa & vtilia petere, pe­titioni eorum libens annuit. Electum ergo Pontificem diligenter in his quae 50 sacra jubet auctoritas examinatum, ac multorum cum vitae suae testimonio, di­gnum Episcopatu comprobatum, sumptâ ab eo ex more de subjectionis suae obedientia professione, sacravit eum Cantuariae quinto Kl. Ianuarij, assistenti­bus [Page 37] & cooperantibus sibi in hoc Ministerio suo, doubus Episcopis suis RA­DVLFO scilicet Cicestrensi, & GVNDVLPHO Roffensi.

Post hos dies Rex, Normanniâ sibi ad votum subactâ at (que) dispositâ, Angliam redit ac interposito parvi temporis spacio, super Walenses qui contra eum sur­rexerant excercitum ducit, eosque, post modicum in deditionèm suscipit, & pace vndi (que) potitus est. Sed quid? Cum jam multi sperarent, quod haec pax servitio Dei deberet militare & attenti expectarent, aliquid magni pro emenda­tione Christianitatis, ex Regis assensu, Archiepiscopum promulgare: ecce spei hujus & expectationis turbatorias literas Rex, à Gualis reversus, Archiepisco­po 10 destinat mandans in illis se pro militibus, quos in expeditionem suam mi­serat nullas ei nisi malas gratias habere, eo quod nec convenientèr sicut aie­bat instructi, nec ad bella fuerant pro negotij qualitate idonei. Praecepit (que) vt paratus esset de his, juxta judicium Curiae suae, sibimet rectitudinem facere, quandócun (que) sibi placeret inde eum appellare. Ad quae ANSELMVS. Expe­ctavimus, inquit, pacem & non est bonum; tempus Curationis & ecce turbatio. Licet enim jam olim sciverit se, eodem Rege superstite, in Anglia Chri­sto non adeo fructificaturum, tamen quod rogatus de subventione Christiani­tatis nonnunquam solebat respondere se propter hostes quos infestos circum­qua (que) habebat eo intendere non valere, jam tunc illum pace potitum cogita­verat 20 super hac re convenire, & saltem ad consensum alicujus boni fructus ex­equendi, quibus modis posset attrahendo delinire. Sed ne cordis ejus affectus perveniret ad effectum, orta est instinctu maligni quam dixi causa discidij vti (que) non ex Rei veritate producta, sed ad omnem pro Deo loquendi aditum AN­SELMO intercludendum maliciose composita. Quod ille dinoscens, & insu­per cuncta regalis Curiae judicia pendere ad nutum Regis, nil (que) in ipsis nisi solum velle illius considerari certissimè sciens, indecens estimavit pro verbi ca­lumnia placitantium more contendere & veritatis suae causam Curiali judicio quod nulla lex, nulla aequitas, nulla ratio muniebat, examinandam introduce­re. Tacuit ergo nec quicquam nuncio respondit, reputans hoc genus manda­ti 30 ad ea perturbationum genera pertinere, quae jam olim saepè sibi recordaba­tur illata, & ideò hoc solum vt Deus talia sedaret supplici corde precabatur. Praetereà videns Ecclesias & Monasteria solito intùs & extrà suis rebus spo­liari, omnem in eis religionem exterminari, quos (que) saecularium tam majores quam minores corruptae vitae semitas tenere multas, mala vbi (que) fieri, & ista de die in diem, cessante disciplinâ, multiplicari, roborarique, verebatur ne haec Dei Iudicio sibi damno fieraent, si quibus modis posset eis obviare non inten­deret. Sed obviare sibi impossibile videbat, quod totius regni Principem, aut ea facere, aut eis favere perspicuum erat. Visum ita (que) sibi est auctoritatem & sententiam Apostolicae sedis super his oportere inquiri.

40 Cum igitur in Pentecoste, festivitatis gratiâ, Regiae Curiae se praesentâsset, & modò inter prandendum, modò alias quemadmodum oportunitas se offe­rebat, statum animi regalis, quis erga colendam aequitatem esset studiose per­quisisset, eumque qui olim fuerat omnimodo reperisset, nihil spei de futura ipsius emendatione in eo vltrà remansit. Peractis igitur festivioribus diebus, diversorum negotiorum causae in medium duci ex more caeperunt. Quaereba­tur etiam quo ingenio praelibata causa contra ANSELMVM sic ageretur, vt culpae addictus, aut ingentem Regi pecuniam penderet, aut ad implorandam misericordiam ejus caput amplius non levaturus, se totum impenderet. Interea ANSELMVS accersitis ad se quos volebat de principibus Regis, mandavit 50 per eos Regi se summâ necessitate constrictum velle, per licentiam ipsius, Ro­mam ire. Ad quod ille stupefactus, nequaquam ait. Nec enim illum alicui tali peccato obnoxium credimus, vt necesse habeat inde singularem Apostolici ab­solutionem petere, nec ita cujuslibet consilij expertem, Vt non magis illum scia­mus Apostolico quam Apostolicum sibi in dando Consilio posse succurrere. Relata [Page 38] sunt ANSELMO haec, & respondit, Potestas in manu sua est, dicit quod sibi placet. At si modo non vult concedere, concedet forsitan alia vice. Ego preces multiplicabo. His pro licentia dictis, statim omnis commentatio implacitandi ANSELMVM, compressa, omissa est, & nos immunes ab illa querela Guriâ discessimus.

Insequenti autem Mense Augusto cum de statu Regni acturus Rex Episco­pos, Abbates, & quos (que) Regni Proceres, in vnum praecepti sui sanctione e­gisset & dispositis his quae advnationis illorum causae fuerant, dum quis (que) in sua repedare sategisset, ANSELMVS ceptae petitionis suae non immemor, ro­gavit Regem quatenus quaesitam jam olim licentiam vel tunc, repetitis preci­bus, 10 non negaret. Sed secundo negat, sicut primo negarat. Postea conventu soluto, in Mense Octobri, Wintoniae ad Regem ex condicto venimus. Instran­tius ita (que) tam per se quam per alios Regem Pontifex orat, quatenus bono a­nimo sibi concedat, quod se jam tertio postulare necessitas sua cogebat. Hinc ille taedio affectus, ira (que) permotus ait. Conturbat me, & intelligentem non con­cedendum fore quod postulat, sua graviter importunitate fatigat. Quapropter jubeo vt amplius ab hujusmodi precibus cesset, & qui me jam saepe vexavit, pro­ut judicabitur mihi emendet. Ad haec ille. Paratum me potius sciat ratione o­stendere quod justa peto, & quod ipse mihi in his non debeat juste contradicere. Respondit. Rationes suas non admitto, Sed si iverit, pro certo noverit quod to­tum 20 Archiepiscopatum in dominium meum redigam nec illum pro Archiepiscopo vltra recipiam. Orta est igitur ex his quaedam magna tempestas diversis di­versae parti acclamantibus. Quamobrem quidam permoti suaserunt in crasti­num rem differri, sperantes eam alio modo sedari. Assensum est vtrinque in istis, & divisi hospitium inimus. Mane autem regressi cum in loco apto sedis­semus, ecce quidam Episcopi, cum nonnullis principibus, ad ANSELMVM venientes sciscitati sunt quid secum ab heri de causa tractaverit. Dixit. Non ea re concessi causam de qua agitis hesterno induciari, quasi ignoraverim quid ho­die inde responsurus fuerim, sed ne viderer tantum meo sensui credere, vt nec v­na nocte ad sui discussionem dignarer aliorum consilio cedere. Nunc ergo sciatur 30 quod in sententia qua fui, sum, & ideo precor Dominum meum quatenus bona mente & alacri vultu vt eum decet, mihi licentiam quam postulo det, indubitanter sciens quod causa meae salutis, causa sanctae Christianitatis, & verè causa sui ho­noris ac profectus si credere velit, ire dispono. Dixerunt. Si alia quae dicas ha­bes, profer. De licentia nempe supervacuè loqueris. Non dabit. Si dare, ait, non vult, ego vti (que) illam super me accipiam quod scriptum est, obedire oportet Deo magis quam hominibus. Ad haec WALCHELINVS Wentanus Episcopus aspi­ciens in eum dixit; Et quidem Dominus meus Rex & Proceres sui credunt te esse hujusmodi moris, vt non facile ab hijs quae certo incaeperis movearis. Verum in hoc scilicet, vt, spreto tanti Pontificatus honore simul & vtilitate, Romam pe­tas 40 non leve est credere quod stabilis maneas. At ille sciens animum viri, vivido vultu, intentis in eum oculis, respondit. Vere stabilis. Quo dicto, ad Regem reversi quae audierant, retulerunt. Rege igitur consilia sua protelante, & sum­mo Pontifice cum suis sedente, occurrit animo, Episcopos equius esse debere in suo quod erat Dei, quam in Consilio Regis terreni. Mittens ergo praecepit eos venire ad se. Erant autem hij WALCHELINVS Episcopus Wintonien­sis, ROBERTVS Lincoliensis, OSMVNDVS Serberiensis, IOHANNES Bathoniensis. Qui cum leva (que) dextra illius jussi consedissent, ait illis. Fratres, ideo feci vos venire ad Me quod vestri officij est ea quae Dei sunt prae caeteris tra­ctare, disponere, servare. Episcopi enim estis, Praelati in Ecclesia Deì estis. Si er­go ita fideliter & districte vultis in mea parte considerare at (que) tueri rectitudinem, 50 & Iustitiam Dei sicut in parte alterius perpenditis at (que) tuemini jura & vsus mortalis hominis, hoc (que) mihi promittitis, exponam vobis sicut fidelibus & filijs Dei quo tendat haec mei praesentis Consilij summa, & audiam sequar (que) Consilium [Page 39] quod mihi inde vestra fida Deo industria dabit. Dixere. Loquemur si placet ad­invicem & communem consensum referemus ad te. Surgentes itaque in par­tem sese tulerunt, & habitis inter se nonnullis verbis miserunt Wentanum Pontificem & Episcopum Lincolinum ad Regem percunctari de negotio vo­luntatem ac jussum illius. Edocti ergo propter quae missi erant, ad socios re­versi docuerunt eos quae didicerant. Quid plura? Placuit eis in commune se­qui voluntatem hominis terreni, ilicoque reversi vna ad ANSELMVM dixe­runt ei. Domine Pater scimus te virum religiosum esse ac sanctum, & in coelis conversationem tuam. Nos autem impediti consanguineis nostris quos sustentamus, & multiplicibus saeculi rebus quas amamus, fatemur ad sublimitatem vitae tuae 10 surgere nequimus, nec huic mundo tecum illudere. Sed si volueris, ad Nos vsque descendere, & quae incedimus viâ nobiscum pergere, Nos tibi sicut Nobis ipsis consulemus, & negotijs tuis quaecun (que) fuerint vbi opus fuerit, sicut nostris, opem feremus. Si vero te ad Deum solummodo quemadmodum caepisti tenere delege­ris solus, quantum nostra Interest in hoc vt hactenus fuisti & amodo eris, Nos fidelitatem quam Regi debemus non excedemus. At ille ait. Bene dixistis. Ite ergo ad Dominum vestrum; ego me tenebo ad Deum. Fecerunt vt dixerat, & remansit ANSELMVS quasi solus. Factà deinde aliquantulâ morâ, & vno­quoque nostrûm qui admodum pauci cum eo remansimus ad imperium illius 20 singulatim sedente, & Deum pro digestione ipsius negotij interpellante, ve­niunt praedicti Episcopi cum aliquibus Baronibus Regni, inferentes viro haec. Mandat Tibi Rex quod saepè diversis eum quaerelis exagitasti, exacerbasti, cru­ciasti. Verum cum tandem post placitum quod totius Regni advnatione contra Te apud Rochingeham habitum est, eum tibi sicut Dominum tuum reconciliari sa­pienter peteres: & adjutus meritis & precibus plurimorum pro te studiose inter­venientium petitioni tuae effectum obtineres, pollicitus es ipsi te vsus ac leges suas vsquequa (que) deinceps servaturum, & eas sibi contra omnes homines fideliter defen­surum. Quibus opem credulus factus, sperabat se de caetero quietum fore. Sed hanc pollicitationem, hanc fidem en tu patentèr egrederis, dum Romam non ex­pectatâ 30 licentiâ ejus te iturum minaris. Inauditum quippe in regno suo est, & v­sibus ejus omnino contrarium quemlibet de suis Principibus, & praecipue te quid tale praesumere. Ne igitur in hujuscemodi re vltra vel à te vel à quovis alio te forsan, cum in aliquo laesus fuerit, imitari volente fatigetur, vult, & jubet qua­tenus aut jurejurando promittas quod nunquam amplius sedem Sancti PETRI vel ejus Vicarium pro quavis, quae tibi queat ingeri, causa appelles, aut, sub om­ni celeritate, de terra sua recedas. Et si mavis interposito hoc sacramento, rema­nere quam recedere, tunc te ad Iudicium Curiae suae praecepit sibi emendare quod de re in qua non eras certus te perseveraturum, ausus fuisti eum totiens inquie­tare. Dixerunt & ad Regem protinus reversi sunt. Tunc ANSELMVS cum suis pauca locutus surrexit atque ad Regem nobis eum prosequentibus ingres­sus, 40 dextram illius ex more assedit. Deinde mandatis quae à Nuntijs accepe­rat in audientia ejus singulatim recapitulatis, percunctatus est, vtrumnam à facie ipsius eo quo sibi dicta fuerant modo verè processerint, Et audita revera processisse, ilico quid inde sentiret tali subintulit voce dicens. Quod dicis me Tibi promisisse vsus & consuetudines tuas servaturum, & eas contra omnes homi­nes tecum fidelitèr defensurum; fateor verum esse. Cognoscerem, si eo illas pacto distinguendo proferres, quo tunc temporis, quando promissio ipsa de qua agis factae est, eas fuisse distinctas indubitanter recordor. Scio quippe Me spopondisse consue­tudines tuas ipsas videlicet quas per rectitudinem & secundum Deum in regno 50 tuo possides me secundum Deum servaturum, & eas per justitiam contra om­nes homines pro meo posse defensurum. In his verbis cum Rex & Principes sui caecâ mente obijcerent, ac jurisjurandi interjectione firmarent, nec Dei nec rectitudinis in ipsa sponsione vllam mentionem factam fuisse, rupit voces eorum ANSELMVS, & ait. Papae! si nec Dei nec recti­tudinis [Page 40] mentio, vt dicitis, facta fuit, Cujus tunc? Absit ab omni Christi­ano, absit, leges vel consuetudines tenere, aut tueri, quae Deo & rectitudini con­traria esse noscuntur. Cum ad haec illi summurmurantes, contra virum capita moverent, nec tamen quid certi vivâ voce proferrent, ad ea quae ceperat sub­inferens Pater ait, Sed quid asseris consuetudinis tuae non esse vt ego, causa salutis animae meae, causa regiminis Ecclesiae Dei quod suscepi, beatum PETRVM requi­ram, & ejus Vicarium? Pronuncio hanc consuetudinem Deo & rectitudini contra­ire, & idcirco ob omni servo Dei spernendam profiteor ac refutandam. Quod si per ista quae dico, quisquam probaturum se dixerit me fidem quam tibi debeo non servare, paratum me sicut & vbi debeo ad demonstrandum inveniet, magis in hoc 10 me tibi esse fidelem, quam si secus agerem. At nunc ad hoc ostendendum non in­tendo. Scitur tamen quod omnis fides quae cuivis homini legaliter promittitur, ex fide Dei roboratur. Sic enim spondet homo homini. Per fidem quam debeo Deo, fidelis tibi ero. Cum ergo fides quae fit homini per fidem Dei roboretur, liquet quod eadem fides si quando contraria fidei Dei admittit, enervetur. Sed disputatio rei hujus non est temporis hujus. Itaque fides quam debeo Deo & servitium ejus co­gunt me ad caput Christianitatis Papam accedere, & ab eo pernecessarium Ecclesiae Dei & mihi consilium petere. nec videtur quod aliquis Deum offendere timens hoc debeat prohibere. Nec enim tu Rex aequanimiter ferres, si quilibet de hominibus tuis potens ac dives vllum suorum fidelitati servitio (que) tuo intendentem praepediret ac 20 praepeditum minis & terroribus ab exequenda vtilitate tua prohiberet, verum debitâ in eum vltione violatae quam tibi debebat fidei reatum punires. Tunc Rex & Comes de Mellento ROBERTVS nomine, interrumpentes verba ejus, ô ô, dixe­runt, praedicatio est quod dicit, praedicatio est; non rei de qua agitur vlla quae recipienda sit à prudentibus ratio. Quibus cum quique procerum acclamarent, & os Patris suis vocibus oppilare laborarent, ipse inter ora perstrepentium, de­misso vultu, mitis sedebat, & clamores eorum quasi surdâ aure despiciebat. Fa­tigatis autem eis à proprio strepitu, sedato (que) tumultu, ANSELMVS ad verba sua remeat dicens. Ad ea quae jubes vt, quo securus de me possis amodo esse, ju­rem tibi quod nunquam amplius pro qualibet causa beatum PETRVM vel ejus 30 Vicarium in Anglia appellem, dico hujusmodi jussionem tuam qui Christianus es omnimodis esse non debere. Hoc enim jurare, beatum PETRVM est abjurare. Qui autem beatum PETRVM abjurat, Christum qui eum super Ecclesiam suam Prin­cipem fecit, indubitanter abjurat. Cum igitur propter te (ô Rex) Christum ne­gavero; fateor, peccatum, quod in requirenda licentia admisi, Iudicio Curiae tuae non segnis emendabo. His verbis praefatus Comes indignando subjungens, ait, Eia, eia, PETRO, & Papae te praesentabis, & nos equidem non transibit quod scimus. Cui Pater respondit. Deus quidem novit quid vobis manebit, & mihi ad Apostolorum suorum limina properanti si sibi placet auxiliari valebit. Post haec surrexit, atque ad locum vnde exieramus reversos, evestigiò Nuncij Regis 40 subsecuti intulerunt viro haec. Ecce ibis. Veruntamen scias Dominum nostrum pati nolle te exeuntem quicquam de suis tecum ferre. At ille, Equitaturas habeo, vestes quoque & suppellectilem, quae fortassis dicet aliquis esse de suo. Haec si non permittit vt mecum habeam, noverit quod potius pedes ac nudus abibo, quam coepto desistam. In istiis Princeps pudore suffusus, dictum suum non ita intel­lexisse se respondit. Nec enim dixi, ait, vt nudus aut pedes abiret. Attamen die qui erit vndecimus ab isto, jubeo vt mare transiturus ad portum sit, & ibi Nun­cius meus ipsi obvius erit, qui dictabit ei quid ex permissu meo ille vel sui disce­dentes secum ferant. His tali modo digestis, statim volebamus ad hospitium se­cedere. Sed ANSELMVS doctus in patientia possidere animam suam, jocundo 50 & hilari vultu ad Regem revertitur, dicens ei, Domine, ego vado. Quod si bono animo vestro fieri vobis placeret, vtique & vos magis deceret, & omni bono ho­mini acceptius esset. At nunc rem in contrarium lapsam, licèt molestè quantum ad vos, quod tamen mea refert aequanimiter pro posse feram, nec ob hoc me ab [Page 41] auctore animae vestrae salutis, miserante Domino, auferam. Nunc igitur ignorans quando vos iterum visurus sim; Deo vos commendo, & sicut spiritualis Pater dilecta filio, sicut Archiepiscopus Cantuariensis Regi Angliae, vobis Dei & meam be­nedictionem antequam abeam, si eam non abijcitis, tribuere volo. Tunc Rex, Be­nedictionem, ait, tuam non abijcio. Mox ille surgens, levatâ dextrâ signum san­ctae Crucis super Regem ad hoc caput humiliantem edidit, & abscessir, vi­ri alacritatem Rege cum suis admirante. Anno ab inearnatione Filij Dei millesimo nonagesimo septimo acta sunt haec, feria quinta quae fuit Idus O­ctobris.

10 Venit dehinc Cantuariam ANSELMVS, vbi sedes Pontificalis, vbi totius Regni Caput est, atque Primatus. Postera die allocutis, & pro instanti nego­tio magnopere consolatis filijs suis, astante Monachorum, Clericorum, ac nu­merosa populorum multitudine, peram & baculum peregrinantium more co­ram Altari suscepit, commendatis (que) omnibus Christo ingenti fletu & ejulatu prosecutus, egressus est. Ipso die ad portum Dofris ivimus, ibi (que) Clericum quendam WILLIELMVM nomine à Rege ex condicto, vt diximus, dire­ctum reperimus. Detenti autem ibi sumus quindecim diebus, vento nobis transitum prohibente. In qua mora idem WILLIELMVS cum Patre in­trans & exiens, & in mensa illius quotidiè comedens, nihil de causa pro qua 20 missus fuerat agere volebat. Die vero quintodecimo cum nos Nautae vrgerent naves petere, & nos transire avidi ad hoc fatigaremur, ecce videres rem mise­randam. Patrem Patriae, Primatem totius Britanniae, WILLIELMVS ille quasi fugitivum, vel alicujus immanis sceleris reum in littore detinuit, ac ne mare transeat ex parte Domini sui jubet, donec omnia quae secum ferebat, sibi singulatim revelet. Allatae igitur ante illum Bulgiae, & Manticae reseratae sunt, & tota supellex illius spe pecuniae reperiendae subversa & exquisita est, in­genti plebis multitudine circumstante ac nefarium opus, pro sui novitate, ad­mirando spectante, & spectando execrante. Rebus ergo eversis, sed nihil eo­rum quorum causà eversae sunt, in eis reperto, delusa sollicitudo perscrutantis 30 est, & ANSELMVS cum suis abire permissus. Itaque navem ingredimur, ventis vela panduntur, & post modicum orta aliquanta difficultate, sed eâ re­spectu clementiae Dei in brevi sedatâ, prosperimè marinos fluctus evecti, Wit­sandis pro voto appulimus.

Rex autem WILLIELMVS vbi audivit ANSELMVM transfretâsse con­festim praecepit cuncta quae illius juris fuerant in suum transcribi Dominium, & irrita fieri omnia quae per ipsum mutata vel statuta fuisse probari poterant, ex quo primo venerat in Archiepiscopatum. Desaenit igitur quandoque per Epi­scopatum tam saeva tempestas, vt tribulationes quae factae sunt in illo post mor­tem venerandae memoriae LANFRANCI ante introitum Patris ANSELMI, 40 parvipensae sunt comparatione tribulationum quae factae sunt his diebus.

Nos igitur manè à Witsandis discedentes, & post dies ad sanctum BER­TINVM venientes, magna plebis alacritate ac Monachorum veneratione sus­cepti, quinque inibi dies morati sumus. Interea rogatus ANSELMVS à Cano­nicis sancti AVDOMARI Ecclesiam suam visitare, ibi (que) Altare quod in ho­norem sancti LAVRENTII Martyris fecerant dedicare; Adquievit ille pre­cibus eorum Ministerio (que) decenter expleto pransus Abbatiam repetijt, obijci­ens Clericis secum illum remorari petentibus Domini dictum, quod discipulos suos jubet, de domo in domum non transire.

Post haec nobis coeptum iter accelerantibus, fama viri multo celerius prae­currebat, 50 & multiplici populos voce replebat. Vnde turbarum concursus, Cle­ricorum coetus, Monachorum exercitus, ei quocunque veniebat, occurrunt; isti gaudio & exultatione concrepantes, illi vexillis & sonoris concentibus Deo pro illius adventu conjubilantes. Verum sicut quidam ad venerationem & mi­nisterium [Page 42] ejus omni studio parabantur, ita quidam è diverso alio spiritu acti, eum capere, eum suis rebus spoliare moliebantur. Sed vbi adest Divina pro­tectio, quid valet humana molitio? Transitâ Franciâ, Burgundiam intravimus. Percussae autem fuerant aures Ducis illius terrae diviti fama Archiepiscopi Can­turiensis, per terram suam transire volentis. Vnde succensus amore pecuniae, quam copiosam illum ferre rumor disperserat; proponit animo eam ipsi aufer­re. Quadam igitur die cum in itinere essemus, & refrigerandi gratia à via paulisper declinàssemus, ecce Dux idem armatâ Militum manu stipatus, in e­quis ocior advolat, & clamore valido, quis vel vbi esset Archiepiscopus interro­gat, Quem sibi designatum mox equo sedentem torvo fuisset aspectu intuitus, 10 subito pudore percussus, demisso vultu erubuit, & quid diceret non invenit. Cui Pater. Domine, ait, Dux si placet osculabor te. Et ille. Osculari & servire tibi Domine paratus sum, ac de adventu tuo in Deo gratiosus exulto. Dato igi­tur osculo pacis dicit ad illum Pater. Causa Religionis Christianae, vir venerande, Angliam exivi, & miserante Deo Romam ire disposui. Nunc autem videns te laetor & gaudeo, tum quia Cognitionem & amicitiam tuam, tum quia securita­tem & pacem in terra tua me & meos deinceps per te habere desidero. Respon­dit. Et quidem quod dicis multum amo & volo, me (que) tuis orationibus benedictio­ni (que) committo. Quibus dictis praecepit cuidam qui de suis ibi potentior ade­rat quatenus virum per terram suam conduceret, ei (que) vbi opus haberet non secus quam sibi ipsi ministraret. Discedens itaque odium Dei omnipotentis 20 omnibus imprecatus est, qui se ad insequendum hominem Dei concitaverant. Nec enim hominis sed vultus, ait, Angeli Dei fulget in eo. Vnde sciant omnes qui ei scienter infesti sunt, quod maledicti à Deo sunt. Nos, huic Deo pro sua misericordia debitas ex corde gratias agentes, itinere cepto perreximus.

Venimus vero Cluniacum tertio die ante Nativitatem Domini, ibi (que) à toto illius Monasterij Monachorum agmine, summâ cum veneratione, Pater susci­pitur, & cuncta loci ipsius gaudio laetitia (que) replentur. Quid deinde? Donec ibi fuit, vt paucis dicam, singulari prae omnibus id loci venientibus reverentiâ habitus est. 30

Mittit intereà Nuncium qui suum venerabili HVGONI Archiepiscopo Lug­dunensi notificet adventum. Erat quippe idem vir ANSELMO jam ex multis praecedentibus annis notus; & sanctae dilectionis illius igne succensus, magno videndi eum desiderio fatigabatur. Quem etiam ANSELMVS in tantum di­ligebat, ejus (que) prudentiam atque consilij auctoritatem tanti pendebat, vt sta­tuerit apud se summam negotij sui considerationi & dispositioni ejus, necne reverendi HVGONIS Cluniacensis Abbatis, ex integro commendare. Hic ita­que Pontifex, audito ANSELMVM fuis finibus accessisse, oppidò laetatus est. Et dirigens ad eum quos familiariores ac digniores circa se habebat, quatenus Ecclesiam suam se (que) ipsum sine mora dignaretur invisere, obnixè deprecatus 40 est. Mandavit insuper Episcopo Matisconensi vt viro decenti honore occurre­ret, & officiosissimè deserviret. Quod ipse diligenter executus est. Vbi vero Lug­dunum venimus; qua veneratione ab ipso summo Pontifice & suis omnibus suscepti simus, & enarrare difficile, & dictu fortassis est incredibile. Quo cum demoraremur, didicit ANSELMVS ex hijs quaé fama ferebat non multum suae causae profuturum, si ipse in vlteriota procederet. Imbecillitas quoque sui corporis residuae viae laborem perhorrebat, & insidiae quae ab Indigenis illa­rum regionum ea tempestate commeantibus & maximè religiosi ordinis viris strucbantur, eum nonn [...]hil retardabant. Itaque Lugduni resedit, cunctis valdè acceptus & honorabilis. 50

Scriptam dehinc Epistolam vnam sedis Apostolicae Praesuli destinavit, in qua quid illi de hijs quae acciderant suggesserit, quoque animi sui desiderium in­tenderit, tenor ipsius Epistolae quam subscribimus, designabit.

Inter haec Romam vs (que) divulgatum est, Archiepiscopum Cantuariae Prima­tem Britanniae multo auri & argenti pondere onustum mare transijsse, Romam pergere. Accensi ergo nonnulli cupiditate non bona viam observant, explo­ratores ponunt, laqueos parant, vt eum capiant. His tamen quam maxime homines Alamannici Regis intendebant, ob dissensionem quae fuerat illis die­bus inter Papam & ipsum. Supererat quoque ea tempestate WIBERTVS 30 Archiepiscopus Ravennas qui de Apostulatu quem contra jus invaserat pulsus, omni Religiosae personae Romam petenti per se suos (que) modis qualibus poterat struebat insidias. Vnde quidam Episcopi, Monachi, & Religiosi Clerici ea saeviente persecutione capti, spoliati, multis (que) contumelijs affecti, necati sunt. Spe igitur maximâ manus iniqua sibi confisa est, simili poenarum genere sese ANSELMVM damnaturam. Sed ille vt diximus, Lugduni remansit, reditum nunciorum suorum ibi operiens. Cum verò malignantes illi moram, ex ad­ventu ejus, extra spem paterentur, didicerint à Peregrinis eum valida corpo­ris infirmitate tentum, à Lugduno amplius non promovendum. Quod dictum peregrinorum non fuit, ex toto, veritati contrarium. Infirmatus nempe fue­rat, 40 vt de sanitatis illius recuperatone desperatio Nos non parva teneret. Quo illi audito, consternati sunt animo, & quod de ANSELMI disturbatio­ne spem habebant, perdiderunt. Verum langore, magna ex parte, sopito, & rumore qui populos de processu ipsius repleverat circumqua (que) extincto, ecce quos Romam miserat nunicij veniunt, & quod omni excusatione sublata eum ad se Papa praeparare praecepit, referunt. Quod moror? Nescius morae, Apostolicis jussis obaudit, viae se periculis, mortem pro Deo non veritus, tradit.

Discedentes igitur à Lugduno tertia feria quae ante Dominicam diem Pal­marum erat, venimus in subsequenti Sabbatho ad villam quandam quae A­spera 50 dicitur, in qua cum hospitati at (que) refecti fuissemus, visim Patri est decen­tius inter Monachos qui in eadem villa cohabitabant, quam inter villanos, nocte illa, Nos conversari, tum propter Religionem Monachici ordinis, tum propter Officium imminentis Noctis at (que) diei. De re ita (que) mandatum Mona­chis [Page 45] est; & alacres assenserunt. Eramus quippe tres Monachi qui hoc quaere­bamus, Dominus videlicet & Pater ANSELMVS, praefatus BALDVINVS & ego qui haec scribo frater EADMERVS. Qui ita ibamus quasi pares esse­mus, nullo Patrem nostrum coram alijs dominandi jure sequente. Cum igi­tur Monachi illi nobiscum, sicut peregrinis, vespertina hora loquerentur, & vnde venissemus percunctarentur, respondimus, de Franciae parubus nos ad­ventasse, & Romam vs (que) si Deus concederet ire velle. At illi in [...]hili tendi­tis iniquiunt. Nam viam istam quam aggredimini nullus in habitu religioso peragere potest quin capiatur, multis (que) injurijs afficiatur. Quod At [...]hiepi­scopus 10 Cantuariensis intelligens, sapienti consilio vsus est. Proposuit nam (que) idem vir se pro sua, vt fertur, causa nuper Romam iturum, & venit vs (que) Placen­tiam. Verum cum illic sequentis viae periculum didicisset, reversus est, & nunc Lugduni moratur. Ad haec BALDVINVS ait. Et ille bene quidem fecit, & Nos quia servitio Dei, & obedientia spiritualis Patris, ire compellimur, quantum nobis licuerit ducente Domino progrediemur. Quando vltra non potuerimus, salvâ obedientiâ nostrâ revertemur. Ducat nos, aiunt, benignus Deus. Celebrato igitur inter eos Noctis officio atque Die, nos viae red­didimus.

Ex hinc cum Romam prospero itinere pervenissemus, & ANSELMVS à 20 Papa decentissime susceptus de sui adventus causa requisitus fuisset, eo illam ordine retulit quo in Epistola sua quam à Lugduno, vt diximus, ei direxit, ip­sam digessit. Audit ille quae feruntur & subventionem pollicetur. Seribit literas WILLIELMO Regi Angliae, in quibus vt res ANSELMI liberas in Reg­no suo faceret, ac de suis omnibus illum revestiret, movet, hortatur, imperat. Scribit quoque ANSELMVS sub eadem materia literas; & eas vna cum li­teris Papae ipsi Regi destinat. Mansimus ergo Romae decem diebus in palatio Lateranensi cum Papa degentes.

Praeerat eo tempore Abbas quidam, IOHANNES nomine, Coenobio Sal­vatoris quod propè Telesinam Vrbem situm est. Qui IOHANNES, Roma­nus 30 genere, discendarum studio literarum, jam olim Franciam venerat, ibi (que) fama permotus ANSELMI qui tunc Becci Abbas erat; eum Religionis pro­posito fervens adijt, eoque audito, Becci Monachus factus est. Quod vbi post aliquot annos, ad aures summi Pontificis VRBANI pervenit, IOHAN­NEM ipsum ad se accercitum praefati Coenobij Abbatem fecit. Hic ita (que) agni­to Patrem suum ANSELMVM Romam venisse, missis Nuncijs omni studio deprecatus est, quatenus ad se veniret at (que) in sua quadam mansione cui salu­bris aura favebat, ad evitandas Romanae Vrbis aegritudines instanti dignaretur aestate conversari. Quibus ille auditis, supernae pietati ac fraternae sollicitudini gratias egit, summo (que) Pontifici relatas preces innotuit. At ille, O, inquit Di­vinae 40 miserationis praedestinatio! Vere etenim promisit Deus IOSEPH in Ae­gyptum ante IACOB Patrem suum. Quapropter, licet omnia, quae habeo, tuis vtpote viri propter justitiam necne beati PETRI fidelitatem exulantis propo­suerim necessitatibus servitura, tamen quia vrbis istius aër multis & maxime pe­regrinae regionis hominibus nimis est insalubris, laudo, vt eas quo vocaris, ne quod superna dignatio tibi providit, negligere videaris. Adquiescit ANSELMVS dicto Pontificis, & expectaturus quid Rex Angliae respondeat litteris Papae ac suis, partes, ad quos invitabatur, petijt. Occurritur ei cum laetitia & ho­nore in omni loco ad quem ingreditur, & certatim ad ministrandum illi, qui­que parantur. Vbi verò loco ad quem ibat appropinquavit; adiuncta secum 50 fratrum caterva IOHANNES obviam vadit, & Patrem suum more boni filij magna cum reverentia & exultatione susceptum Monasterio introducit. Exinde quoniam calor ibi cuncta torrebat, ducit eum in villam suam Sclauiam nomine, quae in montis altitudine sita, sano jugitèr aëre conversantibus illic habilis extat.

[Page 46] His ferme diebus ROGERVS Dux Apuliae, adunato grandi exercitu, Capuanam Civitatem, à sua ditione resilientem, obsidebat. Et auditâ famâ ANSELMI, directis Nuncijs, rogavit eum venire ad se, cupiens illum vide­re, & alloqui, atque per eum his quae saluti suae adminiculari poterant, in­formari. Ivit ergo Pater ad eum. Adhuc longè eramus; & ecce dux ipse copiosa militum multitudine septus, Patri occurrit, ac in oscula ruens, ei, pro suo advencu, gratias egit. Plures exhinc dies in obsidione fecimus, remoti in tent [...]ijs à frequentia & tumultu perstrepentis exercitus. Cum autem inter haec sedis Apostolicae Pontifex VRBANVS illò adventaret, & ei ab ANSEL­MO ac principibus totius exercitus obviam itum esset, ingenti saecularis glo­riae 10 pompâ prosecutus, ductus est in tentorium quod ei propè nos erat caete­ [...]s excellentius constitutum. Sicque donec civitas in deditionem transijt, obsi­dio illius Dominum Papam & ANSELMVM vicinos habuit, ita vt familia illorum magis videretur vna quam duae; nec facile quivis declinaret ad Pa­pam qui non diverteret ad ANSELMVM.

Sed quid faciam? Si Dilectioni, si Reverentiae, si Honori, qui ANSEL­MO ab vniversis inter quos habitabat eo tempore, & veniebat, exhibebatur, scribenda singulatim immorari voluero, non immeritò indiscretionis argui potero. Tantùm dico, quae licet Rex Angliae qui illum, vt praedictum est, de regno suo pepulit, tam literis quam largis muneribus omnes quos ratus erat 20 ei posse detrimento existere conatus fuerit adversus eum commovere, tamen nihil profecit. quin potius ex his perspicaciter intellectum est, virum simplicis justitiae viam tenere, & omnino, contra aequum, fatigari. Nam cum literae quae directae fuerant, nullam ipsi quâ jure argui posset culpam referendo inve­herent nec latores earum à literis ipsis pejora dicendo dissentirent, factum, vt & viri justitiae firmius crederetur, & injustitia homini, eum non aequo judi­cio fatigantis, magis ac magis publicata detestaretur. Qui (que) igitur ex hoc il­lius caeperunt causae favere, illius commodo, illius Honori se suaque pro voto certatim impendere. Dux ipse, Ad quem ipsa mandata prae caeteris lata fue­runt, non consideratis eis, Patrem multis precibus ad hoc flectere nisus est, 30 quatenus secum dignaretur remanere & optimas terrarum suarum tam in vil­lis quam in Castellis seu Civitatibus, juxta electionem suam, dono accipere easque in vsus suos suorumque, dum viveret, proprio jure vindicare. Alitèr igitur molimina Regis in ANSELMVM processerunt ac ipse ratus fuerat. Obsidione dehinc solutâ, ANSELMVS, cum Papa, ad Aversanam Civita­tem vadit. Papa Civitatem, ANSELMVS, multâ prece invitatus, Abbatiam Sancti LAVRENTII, hospitandi gratia, petit. Igitur ANSELMO ab ipsius Coenobij fratribus perfectae caritatis obsequium exhibetur, & loquenti solito more quae Dei sunt, auditus studiose praebetur.

Considerans ita (que) ANSELMVS apud se, quantam mentis inquietudinem 40 & perturbationem fuerit passus in Anglia, & quomodo, nullus, exceptis ali­quibus Monachis, eum gratia fructisicandi Deo, audire voluerit, quantaque mentis tranquillitate potitus, & quam fructuoso studio sit à cunctis auditus post quam exivit de Anglia, omni desiderio fervebat, curam Angliae, cum Pontificatu, deserere, & eis perpetìm abrenunciare. Huic quoque desiderio non parum roboris impendebat, quod, omnium dubietate sublatâ, videbar impossibile fore suos & WILLIELMI Regis mores in vnum amplius con­cordare. Ad ea nempè quae illum in Anglia positi facere solere cognovera­m [...]s, nova quaedam cotidie ab his qui inde veniebant publicè referebantur, in quibus, ita contra Dei justitiam offirmatus intelligebatur, vt multi regio­num 50 illarum viri simul ac mulieres aliam de eo aestimationem haberent, quàm de Christiano Christianos lex Christiana docet habere. De quibus pauca bre­vi perstringere placuit, ne solummodo nudis verbis quae dicuntur, dici puten­tur. Quae tamen sicut illa accepimus simpliciter ponam, non astruens vera [Page 47] an secus extiterint, an non. Ferebant igitur hi qui veniebant, quod eodem ferè tempore cum idem Rex Rotomagi moraretur, videri qui in Civitate ipsa dege­bant, ad eum convenire, conquerentes, nonnullos ex suis, spreto Iudaismo, Christianos tunc noviter factos fuisse, atque rogantes, vt sumpto pretio, illos, rejecto Christianismo, ad Iudaismum redire compelleret. Adquiescet ille & suscepto pretio apostasiae, jubet ex Iudaeis ipsis adduci ad se. Quid plura? Plu­res ex illis minis & terroribus fractos, abnegato Christo, pristinum errorem suscipere fecit.

Erat praeter ea, illis diebus, adolescens quidam Iudaeus, cui vno dierum per vi­am 10 fortè eunti apparuit alter juvenis, vultu ac veste decorus, qui interrogatus, vndè vel quis esset, dixit se jam olim ex Iudaeo Christianum effectum, STE­PHANVM protomartyrem esse. Sed eâ, inquit, causâ nunc de coelo ad terras descen­di vt tu, abjectâ superstitione Iudaicâ, Christianus efficiaris, & meo nomine Bap­tizatus, in Christo appelleris. Dixit, & ab oculis ejus elapsus, non comparuit. Adolescens autem timore correptus, ilicò Presbyterum adijt, quid viderit, quid­vè audierit, clarâ voce innotuit; se (que) in Christum credere confessus, Baptismi gratiam statim adeptus est. Quod factum cum pater ejus agnovisset, acri cor­dis dolore afficitur. Et aestuans quonam modo suis sacris filium posset resti­tuere, didicit quemadmodum WILLIELMVS Rex Anglorum nonnullos 20 hujusmodi, pecuniae gratis, nuper Iudaismo reddiderit. Ivit ergo ad illum, & qualiter perdidit filium suum, querulâ voce depromsit. Orat sibi misereri, & vnici more à se dilectum, paternis rogat legibus imperiali sanctione restitui. Tacet ille ad rogata, nondum audiens quamobrem tali negotio sese deberet medium facere. Advertit Iudaeus mysterium cur suis precibus non responderet, & evestigiò sexaginta Marcas argenti se ille daturum, si Iudaismo restitueret fi­lium suum, pollicetur. Iubente igitur Rege, juvenis ipse in conspectum suum adducitur, & Rex illum hac voce alloquitur. Queritur pater tuus de te, quod praeter licentiam suam Christianus effectus es, hoc si ita est, praecipio tibi quatenus, voluntati eis satisfaciens, omni ambage seclusâ Iudaismo te sine mora restiuas. 30 Cui juvenis respondens. Domine Rex, ait, vt puto, jocaris. At ille indignatus, Tecum, inquit, jocarer stercoris fili? Recede potiùs & praeceptum meum velocius imple. alioquin per vultum de LVCA faciam tibi oculos erui. Tunc Adolescens animaequior factus, voce constanti ita respondit. Vtique non faciam. Verum no­veris, quia si bonus Christianus esses, nunquam de ore tuo talia protulisses. Chri­stiani etenim est, eos qui à Christo per incredulitatem separati sunt, ei conjungere; non autem eos qui illi per fidem juncti sunt ab eo separare. Confusus Princeps in istis, contumelijs affectum Iuvenem cum dedecore jussit suis conspectibus cli­minari. Qui expulsus, patrem suum, eventu rei pro foribus praestolantem, in­venit. In quem animatus, Fili, ait, mortis, & Pabulum externae perditionis, 40 non sufficit tibi damnatio tua nisi & me tecum praecipites in eam? Ego verò cui jam Christus patefactus est, absit vt te vnquam pro patre agnoscam, quia pater tuus Diabolus est. Dum ista ita dicuntur, ad jussum Regis, introducitur ante eum Iudaeus, & ait illi Rex. Ecce feci quod rogasti, redde quod promisisti. At ille, Filius meus jam nunc & in Christi confessione constantior, & mihi est solito fa­ctus infestior: & dicis, feci quod petisti, redde quod promisisti? Immò quod coe­pisti, primò perfice, & tunc demum de pollicitis age. Sic enim convenit inter nos. Feci, dixit, quantum potui: verùm quamvis non proficerim, minimè tamen feram me sine fructu laborâsse. Angustiatus (que) Iudaeus ex his, vix obtinuit, vt, datâ me­dietate promissae pecuniae, alia sibi medietas laxaretur.

50 Praeter haec quoque, per id temporis; ferebatur, eum in tantam mentis ela­tionem corruisse, vt nequaquam patienter audire valeret, si quivis vllum nego­tium quod vel à se, vel ex suo praecepto foret agendum, poneret sub conditio­ne voluntatis Dei fieri. Sed quaeque acta simul & agenda suae soli industriae ac fortitudini volebat ascribi. Quae mentis elatio ita excrevit in eo, vt, quem­admodum [Page 48] dicebatur, crederet & publicâ voce assereret nullum Sanctorum cui­quam apud Deum posse prodesse, & ideò nec se vellé, nec aliquem sapientem debere beatum PETRVM, seu quemlibet alium quo se juvaret interpellare. Hac fide in ipso proficiente, ad hoc quoque lapsus est, vt Dei judicio incre­dulus fieret; injusticiae (que) illud arguens, Deum aut facta hominum ignorare, aut aequitatis ea lance nolle pensare astrueret. Exempli causa, quinquaginta circiter viri quibus adhuc illis diebus, ex antiqua Anglorum ingenuitate, divi­tiarum quaedam vestigia arridere videbantur, capti sunt, & calumniati, quod Cer­vos Regis ceperint, mactaverint, manducaverint. Negant illi; vnde statim ad judicium rapti, judicantur, injectam calumniam, examine igniti ferri, à se pro­pulsare 10 debere. Statuto itaque die, praefixi poenae judicij pariter subacti sunt remotâ pietate & misericordiâ. Erat ergo, miseriam videre. verum omnipo­tens Deus cui misericordiam & judicium canit Dauidicus Psalmus, innocentia corum, servatis misericorditer ab exustione manibus omnium, cunctis ostendit, & malitia hominum eos impiè destruére cupientium quàm injusta fuerit, justo judicio declaravit. Igitur cum Principi esset relatum condemnatos illos, tertio judicij die simul omnes inustis manibus apparuisse, stomachatus taliter fertur respondisse. Quid est hoc? Deus est justus Iudex? Pereat, qui deinceps hoc cre­diderit. Quare per hoc & hoc meo judicio amodò respondebitur; Non Dei quod pro, voto cujusque hincindè plicatur. Haec & hujusmodi plura his atrociora quae 20 à diversis non ignobilis famae hominibus, de WILLIELMO illo tunc tem­poris nunciabantur, magnò vt diximus ANSELMVM accendebant Pontifica­tui Angliae abrenunciare; scientem videlicet mores suos moribus ipsius nullâ posse ratione amplius concordare.

Postulaturus igitur à summo Pontifice ipsius vinculi, quo se nimis astingi gemebat, relaxationem, eum adijt, ei sui cordis anxietatem innotuit, misereri sibi poposcit, id est, vt ab onere curae Pastoralis, quod importabile sibi quia infructuosum videbat, se relevaret, obnixè rogavit. Audit Papa quod ille po­stulat, & ilicò miratus, exclamat. O Episcopum! O Pastorem! Nondum caedes, nondum vulnera perpessus es. & jam Dominici curam ovilis subterfugere quaeris? 30 Christus in cura ovium suarum probat PETRI amorem erga se. & ANSEL­MVS, ANSELMVS inquam ille sanctus, ille talis ac tantus vi [...], solummodò qui­escere volens, oves Christi & ante pugnam luporum morsibus dilaniandas non ve­retur exponère? Ah quid dicam? Quo amore sperat Domino copulari, qui hoc fu­git quo ipse Dominus se teste probatur amari? Absint haec à te, absint à tua religi­one, dilectissime frater ANSELME. Potiùs ne me in istis vlteriùs inquietes, scias quod non solum non concedo tibi facere quod petis, immò ex parte Dei omnipoten­tis vice beatissimi PETRI Apostolorum Principis tibi per sanctam obedientiam praecipio, quatenus curam Anglici regni tibi commendatam quamdiù retinere, vt hactenus poteris, non abijcias. Quod si propter tyrannidem Principis, qui nunc ibi 40 dominatur, in terram illam redire non permitteris, jure tamen Christianitatis sem­per illius Archiepiscopus esto, potestatem ligandi atque solvendi super eam dum vi­xeris obtinens. Et insignibus pontificalibus more summi Pontificis vtens vbicunque fuèris. Ad haec ille, Obedientiam Pater non abijcio; sed si non displicet, quid a­nimo geram, paucis suggeram. Credat, si placet, excellentia vestra, quoniam si cae­des, si vulnera, si mors ipsa, mihi pro tutela & defensione ovium Christi intende­retur spero non aufugerem, si me conscientia mea non fallit. At nunc, vt de Rege ipso, qui me, sicut notum est, de regno suo expulit, taceam, ipsi quos oves, & Epi­scopi quos adjutores habere debebam, & qui mihi obedientiam professi sunt, omnes in commune ad hoc me ducere conabantur, quatenus sub obtentu justitiae contra ju­stitiam 50 facerem, id est, obedientiae beati PETRI abrenunciarem, ne fidem quam debebam Regi terreno violarem. Quibus dum niterer persuadere, me vtrum­que horum, altero inviolato, posse servare, (quandoquidem Dominus jubeat, quae Caesaris Caesari, & quae Dei sunt Deo reddi) obijciebat hoc apud se in vsu [Page 49] non haberi, nec velle de Domino suo hanc injuriam sustinere, vt aliquis in regno ejus cuilibet intenderet, nisi ei vel per eum. Et ego, Pater, inter tales quid facerem? Respondit, Ratione duceris, Ego quo (que) ne de his atque alijs tibi non jure illatis videar non curare, ea (que) gladio Sancti PETRI nolle vindicare, moneo quatenus Concilio quod apud Barum, ante corpus beati NICHOLAI, Kalendis Octobris celebrare constitui, praesentiam tuam exhibeas, vt quod de ipso Rege Anglico suis (que) ac sui similibus qui contra libertatem Ecclesiae Dei se erexerunt, mediante aequitatis censurâ, me facturum disposui auditu visu (que) percipias. Dehinc ad ha­bitaculum suum Sclaviam ANSELMVS revertitur quietem & paupertatem, 10 oblatis divicijs, anteponens.

Instante autem termino Concilij, ad Apostolicum reversus est; & cum eo, Barum vsque profectus. In ipso verò concilio, dum plurima de fide Catholi­ca, sumus Pontifex, facundâ ratione, rationabili (que) facundiâ disseruisset, mota est quaedam quaestio, ex parte Graecorum Evangelicâ autoritate probare volen­tium, Spiritum Sanctum processionem non habere nisi tantùm à Patre. Huic erro­ri tum multis argumentis, tum plurimis rationibus Papa contraire nisus, in­ter alia quiddam de Epistola sibi olim ab ANSELMO, de Incarnatione ver­bi, editâ & directâ, exempli gratia, intulit, quod suae disputationi non parùm claritatis ac firmitudinis attulit. Verùm, cum nonnulla obijcerentur & reddi­tae 20 rationes, quemadmodum instabilibus mos est, disquisitae enucleatius expo­ni peterentur, imperatum silentium primus ipse Pontifex rupit alta noce di­cens; Pater & Magister ANSELME, Anglorum Archiepiscope, vbi es? Sede­bat enim idem Pater in ordine caeterorum inter primos Concilij Patres, & ego ad pedes ejus. vbi ergo se requiri audivit, surrexit continuò, & respon­dit. Domine Pater, quid praecipitis? Ecce me. At ille, Quid quaeso facis? Cur in aliorum silentio degis? Veni, veni, obsecro; ascende vs (que) ad nos & pugnans pro Matre tua & nostra, adjuva nos, cui suam integritatem vides Graecos istos conari adimere & nos in id ipsum nefas, si facultas eis tribuitur, praecipitare. Succurre igitur quasi vere pro hoc à Deo missus huc. Videres ita (que) circa so­lium 30 Papae quos (que) perstrepere, sedes mutare, locum sedendi viro parare, & sic demum honorisicè levatum ad se propè Papam collocare, concilio stupen­te ad haec, & percunctante quis esset aut vnde. Tum compresso tumultu, om­nibus in commune viri sanctitatem atque industriam Papa exposuit; & quia propter justitiam multas persecutiones passus, at (que) injuriâ de sua sit terra ex­pulsus, reverendâ voce innotuit. Cum igitur ad imperium ejus ANSELMVS prestò esset, motae quaestioni mox respondere, visum nonnullis est melius fo­re, in crastinum rem differri, quo liberioribus animis dicenda expeditiùs pro­ponerentur. Incrastino ita (que) maturius conventu disposito, ANSELMVS ex condicto debitum soluere postulatus est. Surrexit ergo & coram vniversis in 40 edito stans, sic de negotio, regente cor & linguam eis Spiritu Sancto, tracta­vit, disseruit, absolvit, vt in ipso conventu nemo existeret qui non inde sibi satisfactum consentiret. Sed quibus hoc Argumentis, quibus rationibus, qui­busve divinae Scripturae auctoritatibus & exemplis egerit, scribere superse­demus, eo quod ipsemet ANSELMVS postmodum inde diligentius atque subtilius tractans, egregium opus scripsit idque per multa terrarum loca vbi ejusdem erroris fama pervenit ab amicis suis rogatus, direxit. Ergo vbi finem dicendi fecit intendens in eum summus Pontifex, ait, Benedictum sit cor & sen­sus tuus, & os & sermo oris tui sit benedictus. Hinc in laude Viri demoratum est, & fides ejus atque prudentia divulgata, ac magnificata, nec non eorum 50 perfidia si qui forent qui ea quae de proposita quaestione docuit, suscipere & credere nollent, exprobrata ac perpetuo anathemate percussa atque pro­strata.

Procedente deinceps ratione de Rege Anglorum sermo conseritur, & sini­stra quaedam de ipso publicè praedicantur, ANSELMO, inter illa, demisso [Page 50] vultu sedente & loquentes nullo favore prosequente. Tandem de venditione & oppressione Ecclesiarum de quibus inter alia vituperabatur, necne de injurijs ANSELMO illatis Apostolicus acriter quaestus est. Quem propterea, inquit, etiam Regni sui fecit extorrem quoniam à beati PETRI fidelitate & obedien­tia nequivit separare. Et adjecit. Ecce vita illius tyranni qualis ad Apostolicam sedem saepè delata est. Cui pro correctione sui plura multotiens cohoratoriâ simul, & castigatoria suasione verba mandavimus, sed afflictio atque depulsio tanti viri quem coram videtis satis innuit quantum profecimus. Ad haec, fratres, quid sentitis? Quid decernitis? Dixerunt. Sententia plana est & judicium evidens. Si enim semel, si secundo, si tertio vocasti, & renuit audire, renuit disciplinam 10 accipere, restat vt gladio Sancti PETRI sub anathematis ictu percussus, quod meruit, sentiat, donec à sua pravitate discedat. Respondit. Ita est. Audiens haec ANSELMVS illicò surrexit, & flexis genibus coram Papa, praefatum Re­gem jam tunc excommunicare parato, vix obtinuit ne in Regem faceret, quod communis omnium sententia promulgavit. Qui ergo bonitatem viri so­lo prius fuerant auditu edocti, nunc eum facto se experiri gavisi sunt, dum illum & pro malo bonum reddere & pro persequente se non ficta vident pre­ce intercedere. Admirabilis itaque vniversis factus est.

Inter haec ego, Patri per omnia praesens, aderam, paratus videlicet ad ser­vitium ejus. Et quia mihi ab infantia hic mos erat, semper nova quae fortè 20 sed maxime in Ecclesiasticis, occurrebant diligenti intentione considerare, ac memoriae commendare, dispositum Concilium, loca, & ordines personarum, modos & examinationes causarum, curiosa fortasse magis quam sagaci mente & oculo, hinc inde vt pote qui nunquam prius talia videram modesto intuitu consideravi. Ecce autem, cum illis intenderem, occurrit, quem antea bene no­veram, Archiepiscopus Beneventanus, cappâ prae omnibus qui conventui ipsi intererant, preciosiori decoratus (Papa enim non cappâ sed casulâ & pal­lio desuper redimitur) concilio praesidebat. Ego igitur, intuens cappam Anti­stitis Beneventani & eam, vt dixi, caeteris praestare perspiciens, recordatus sum verborum, quae puer à senioribus Ecclesiae nostrae EDWIO scilicet magnificio 30 viro BLACHEMANNO at (que) FARMANNO alijs (que) nonnullis olim audie­ram. Solebant etenim ijdem memorabiles viri saepe narrare quod, ipsis ado­lescentiae primordia agentibus, IMMA Regina, cujus in capite hujus operis ha­bita mentio est, inter multa bona quae Ecclesiae Christi Cantuariensi contulit, Brachio beati Apostoli BARTHOLOMAEI, ipsam Ecclesiam, disponente Do­mino suo CNVD Rege Anglorum, sublimaverit. Quae res, qualiter acta fuerit, hoc modo (quod per excessum coeptae narrationis dici patientèr quaeso ac­cipiatur) vno sensu, pari ordine referebant. Tempore aiunt quo ipsa Domina, sicut Regina, in regno Anglorum magna & praepotens habebatur, Pontifex Ec­clesiae B [...]neventanae venit in Angliam, quem sicut ipse ferebat, immanis fames 40 certis praesagijs totam Apuliam afflictura illo deduxerat, cupiens aliquo modo si non posset toti Provinciae, saltem suis civibus tantum malum propulsare. Is iter ingressus Brachium beati BARTHOLOMAEI Apostoli secum tulerat, spe sibi certa promittens se per illud multa lucraturum. Idem quippe Brachium, ob hujusmodi necessitudinum contrahenda subsidia in ipsa Ecclesia Beneventi à reliquo corpore servabatur remotum. Episcopus itaque, transita Italia, venit in Galliam, quae sibi dabantur, gratanter vbique bona suscipiens. Audita verò diviti sama regni Anglorum, ratus est sibi eò progrediendum, ex aliorum e­ventibus sperans se illic amplius caeteris regionibus adquisiturum. Praefata quoque Regina magni nominis & divulgatae famae habebatur; Quam bonitas 50 sua, & qua super Ecclesias respiciebat, largitas, ei pepererat. Pontifex igitur Angliam veniens, ipsam Reginam adijt, & illius allocutione potitus, quid de­tulerit, quam ob causam tam remotas orbis adierit partes, insinuavit. At illa hominis caritativo labore ad misericordiam flexa de suis ei copiose largita est, [Page 51] & illum patriam remeare nec non eis quibus imminens famis periculum for­midabat, subvenire ortata est. Sed ipse intelligens non sufficere sibi ad suum negotium quae habebat, eos quos magis familiares in curia ipsi Dominae esse acceperat, percunctatus est, vtrum Os quod attulerat, dato pretio, Reginae in jus proprium transferre curae esset. Quid multa? Investigatur de re animus Dominae, & invenitur promptissimus esse certam se, tantummodo Episcopus faceret ipsum Os nominati Apostoli reverà fuisse, & taliter vt ipsamet testa­retur sibi, sublatâ omni ambiguitate, satisfactum. Ad quod ille. Quo inquit modo. Super corpus, ait, Dominicum & super Sanctorum reliquias quas ei pro­ponam, 10 jurejurando, reliquias de quibus agitur veracitèr esse de corpore beati A­postoli BARTHOLOMAEI, & id remota omni aequivocatione at (que) sophismate faciat. Hoc, inquit Episcopus, securè me facturum polliceor. Veniens itaque Cantuariam cum Brachio ipso, prout illi Rex & Regina dictaverant, decentèr susceptus est. Astante igitur ipsa, Monachorum quo (que) ac Clericorum immen­so agmine eam vallante, inter quos etiam supra memorati viri à quibus haec accepimus se praesentes fuisse testati sunt, numerosa (que) vtrius (que) sexus & aetatis multitudine, ob hoc convolante & audiente, jurando super Altare & Corpus Christi necne Sanctorum reliquias quas beatum GREGORIVM Sancto AVGVSTINO aliosque Romanos Pontifices alijs Archiepiscopis destinasse 20 scitur, asseveravit, ipsum Os de quo sermo habebatur beati BARTHOLO­MAEI Apostoli proprium fuisse nec ipsi assertioni suae aliquid omnino sophis­matis aut aequivocationis inesse. Quo facto, memorabilis Domina quamplures argenti libras antistiti contulit, & Osse potita illud Ecclesiae Christi Cantuarien­sis solemni donatione ex parte Regis CNVDI sua (que) concessit. Illis quippe diebus hic mos Anglis erat, patrocinia Sanctorum, omnibus saeculi rebus ante­ferre. Pontifex quippe sedis ipsius AEGELNOTHVS nomine, inter reliqua quae homini dedit, cappam illi valdè preciosam aurifrigio ex omni parte orna­tam dedit, quae & illius Ecclesiae decori & Ecclesiae Cantuariensis futuris tem­poribus tantae existeret testimonio & probationi. Ego igitur, cum vt dixi, 30 concilio praesens antistitem Benevenanum, cappâ reliquis praestante ornatum viderem, & eam ex his quae olim audieram optimè nossem, non modice lae­tatus, & cappam & verba mihi puero ex inde dicta Patri ANSELMO osten­di. Mox celebrato Concilio, vbi Beneventanum ipsum adij, & inter alia mu­tuae dilectionis colloquia caepi de eadem cappâ loqui, & vnde illam haberet quasi nescius interrogavi; summam rei exposuit, & eam ordine quo descripsi suam Ecclesiam ab Ecclesia Cantuariensi adeptam esse declaravit. Qua de re, certior effectus, putavi aliquibus gratum hoc ipsum huic opusculo indere, li­cet propositum narrationis tramitem me hoc agendo, non nescirem excedere. Quo peracto, ad caeptum redeamus iter, finito concilio à Baro discessimus, 40 comitatum Papae Romam vsque non deserentes.

Intereà revertit nuncius quae à Roma ad Regem Angliae destinatum supra­diximus, referens ipsum Regem susceptis quidem quoquo modo literis Papae literas ANSELMI nullo voluisse pacto suscipere, imò cognito illum esse Ho­minem ejus jurasse, per vultum Dei, quia si festinè terram suam non exiret, sine retractatione oculos ei erui faceret.

Verùm, post dies aliquot, ex quo Romam reversi fuimus venit, missus à Re­ge, WILLIELMVS cujus in exitu Angliae mentionem fecimus, Domino Papae ad literas quas pro ANSELMO miserat responsurus. Dicebat ergo Pontifici. Mandat tibi Dominus meus Rex, sibi non parvae admirationi esse quod 50 velut in mentem tibi cadere potuit vt eum, pro restitutione rerum ANSELMI, interpellares. Et subdidit. Si causam quaeris, haec est. Quando de terra sua disce­dere voluit apertè minatus est se illo discedente totum Archiepiscopatum in Do­minium suum accepturum. Quoniam igitur nec his minis constrictus quin exiret, omittere noluit, juste se putat fecisse quod fecit, & injuriâ reprehendi. Ad haec [Page 52] Papa; Accusat eum, inquit, aliunde? Respondit. Non. Papae! ait, quis vn­quam audivit talia? pro hoc solo, primatem Regni suis omnibus spoliavit, quia ne sanclam Matrem Ecclesiam omnium Romanam visitaret, omittere noluit? Vere & sine omni ambiguitate, dicere possumus à saeculo tale quid non esse audi­tum. Et pro tali responso mirabilis homo huc te fatigasti? Redi, quantocius re­di; & praecipe illi ex parte beati PETRI quatenus muta omni contradictione illum suis omnibus integrè revestiat, si excommunicari recusat. Ita (que) fac vt quid hinc velit scire me faciat ante Concilium quod tertia hebdomada Paschae in hac vrbe sum celebraturus. alioqui certissime noverit se in eodem Concilio damnationis sententi [...] puniri, quam promeruit. At ille. Priusquam abeam, tecum secretius 10 agam. Mansit ergo ibi per dies plurimos idem WILLIELMVS, prudenter operam dando hos & illos suae causae fautores efficere; ac, vt Domini sui vo­luntati satisfaceret, munera, quibus ea cordi esse animadvertebat dispertiendo, & pollicendo parvi habere. Deductus ergo à sententia Romanus Pontifex est, ac pro voto WILLIELMI, inducias vsque ad festum Sancti MICHAE­LIS dedit Regi. Acta sunt haec in ipsis solemnijs Nativitatis Christi.

Quod videntes, vane nos ibi consilium nihil auxilium operiri intelleximus, petita (que) licentià Lugdunum remeare decrevimus; Quam licentiam cum nulla­tenus impetrare potuissemus remansimus Romae vsque ad praefinitum tempus Concilij, continuè circa Papam degentes & quasi in commune viventes. Nec 20 enim duae, sed vna videbatur amborum curia esse. Vnde & ipse Papa fre­quenter ad ANSELMVM veniebat, letè cum eo sese agendo, & curiam fa­ciendo ei dedit quoque illi hospitium in quo conversabamur eo jure vt si ali­quando Romam rediret contra omnes homines illud sibi vendicaret. Ipse in conventu Nobilium, in processionibus, in stationibus, semper & vbi (que) à Papa secundus erat, prae cunctis honoratus, cunctis acceptus, & ipse cunctis simpli­ci humilitate summissus.

Cum verò ad Concilium ventum esset, & Episcopis qui de Italia & Gallia venerant, suas sedes ex consuetudine vendicantibus, nemo existeret qui se vel audisse vel vidisse Archiepiscopum Cantuariensem Romano Concilio ante haec 30 interfuisse dicerét, vel scire quo tunc in loco sedere deberet, ex praecepto Papae, in Corona sedes illi posita est, qui locus non obscuri honoris in tali conventu solet haberi. Igitur dum in ipso Concilio multa tractarentur, multa disponerentur, multa observari decernerentur, nec tamen ab omnibus partim propter conventus immensitatem, partim propter intrantium & exeuntium à corpore B. PETRI stre­pitum & concrepationem, clarè intelligerentur, praecepit ipse Pontificum summus Luc [...]nsi Episcopo, REINGERO nomine, quatenus in medio caeteris eminentior sta­ret, norâ qua pollebat voce, quae statuta erant, cunctorum auribus expressè depo­neret. Paret ipse praesidentis Imperio. Verùm nonnullis ab eo capitulis in au­dientia omnium disertè expositis, subito admirantibus cunctis, vultu, voce, ac 40 gestu corporis in alium habitum demutatus est. vnde suorum luminum acie in circumsedentes directa, vulneratae mentis dolorem vltrà dissimulare non potu­it. Ruptâ igitur decretorum serie, quae exponenda susceperat, intulit dicens; Sed videlicet quid faciamus? Praeceptis subditos oneramus, & iniquis tyrannorum s [...]vitij non obviamus. Oppressiones namque quos ipsi, sua tyrannide Ecclesijs in­ferunt, & expoliationes personarum quae tuendis illis institutae sunt quotidiè ad hanc sedem referuntur; consilia & auxilia, sicut à Capite omnium, requiruntur. Sed quo terminentur effectu, heu totus mundus novit & inde conqueritur. De cujus mun­di remotis [...]is partibus vnus ecce inter nos modestâ taciturnitate quiescens, mitis residet, cujus silentium clamor magnus est, cujus humilitas & patientia quo decli­vior 50 atque mansuetior eo sublimior est ante Deum & in nos ferventior, iste vnus, vnus inquam iste, quàm crudelissimè afflictus, quàm injustissimè suis omnibus ex­poliatus, venit huc judicium & aequitatem Apostolicae sedis de negotio suo efflagi­tans. Iam annus secundus est quo huc venit; sedne quid hucusque subventionis in­venit? [Page 53] Si de quo dico non omnes agnoscitis, ipse est ANSELMVS Archiepiscopus Anglicae Regionis. His dictis virgam Pastoralem quam manu tenebat tertiò pa­vimento illisit, indignationem spiritus sui, compressis exploso murmure labijs & dentibus, palàm cunctis ostendens. Ad haec Papa ei innuens ait, Frater REINGERE, sufficit, sufficit. De hac re bonum consilium erit. At ille, produ­cto in eum spiritu, inquit, Et equidem expedit. Nam aliter eum qui justa judi­cat non transibit. Deinde ad perdicenda Concilij Decreta monitus, verba resumpsit, ac in fine dicendi, ne parvi penderetur injuria ANSELMO illata, repetijt, monuit, & sessum ivit. Haec omnia, cum Pater ANSELMVS audis­set, 10 & tandem circa finem verborum de se dicta intellexisset, oppidò miratus est, sciens se nec homini de re locutum fuisse, nec à se vel vllo suorum, vt ta­lia diceret, processisse. Sedebat ergo vti solebat, silenter auscultans.

Inter vltima verò Synodi, jam recisis quae recidenda, & statutis quae visa fuerant constituenda, in adversarios sanctae Ecclesiae, Excommunicationis sen­tentiam cum toto Concilio, Papa intorsit; qua sententia omnes quoque Lai­cos Investituras Ecclesiarum dantes, & omnes easdem Investituras de manibus illorum accipientes, necne omnes in officium sic dati honoris hujusmodi conse­crantes, pari modo involvit. Eos nihilominùs sub ipsius anathematis vinculo colligavit, qui pro Ecclesiasticis honoribus Laicorum hominum Homines fiunt; 20 dicens nimis execrabile videri manus quae in tantam eminentiam excreverint, vt, quod nulli Anglorum concessum est, Deum cuncta creantem suo ministerio creent, & eundem ipsum pro redemptione & salute totius mundi summi Dei Patris obtutibus offerant, in hanc ignominiam detrudi, vt Ancillae fiant earum manuum quae die ac nocte obscoenis contagijs inquinantur, rapinis ac injustae sanguinum effusioni addictae commaculantur. His praesentes fuimus; haec con­speximus; his, ab vniversis, FIAT, FIAT, acclamari audivimus; & in his consummatum Concilium scimus.

Posterâ die, acceptâ licentiâ, Româ digredimur, nil judicij vel subventionis, praeterquàm quod diximus, per Romanum Praesulem nacti. Via verò redeundi 30 tunc temporis multis erat periculis obnoxia; sed, protegente nos Domino, pe­ricula cuncta evasimus, ac Lugdunum illaesi pervenimus vbi cum summa ve­neratione gaudio (que) suscepti, & à Pontifice Civitatis detenti, mansionem no­stram illic firmavimus, amissa omni fiducià vlteriùs tempore WILLIELMI Regis Angliam remeandi. Habitus est ergo ibi ANSELMVS, non sicut ho­spes, aut peregrinus, sed sicut indigena, & verè loci Dominus; vnde nusquam ipse ipsius vrbis antistes, eo praesente, suo volebat loco praesidere, sed, praesidente vbi (que) ANSELMO, inferioris & suffraganei loco simul & officio, mirâ du­ctus humilitate fungebatur. ANSELMVS festivitates, sacros ordines, Eccle­siarum dedicationes celebrabat, & Pontificalia quaeque officia administrabat.

40 Sed cum multi agnitâ benevolentiae ejus amplitudine, ad eum concurrerent & Sacramentum impositionis manus Episcopi ab illa sibi ac suis conferri de­poscerent, ipse, qui in Episcopalium officiorum administrationibus semper nu­tum Pontificis expectabat, leui affabilitate respondebat, suum non esse tale quid in Parochia alterius Episcopi, eo inconsulto, praesumere. In quo eum ratione agi intelligentes, mox ad suum Episcopum nuncios dirigunt, &, quâ benignitate vir ad suas preces responderit, innotescentes, orant illum rogari pro se. De re ergo à Pontifice appellatus, immo per totam Parochiam suam hoc & alijs pontificalibus officijs in illius voluntatis deliberatione positis, om­nes admittere, neminem ab ipsius gratia Sacramenti patiebatur immunem dis­cedere. 50 Fiebat itaque frequens populorum concursus, & nonnunquam in hoc solo expendebatur dies totus, ita vt nos, qui ei ministrabamus, gravi taedio saepe fatigaremur, ipso semper jocundo vultu & hilari existente. Crevit au­tem in eum mira quaedam ex his & inaudita dilectio omnium, & bonitas ejus divulgabatur per circuitum.

[Page 54] Inter haec, per populos fama dispersit VRBANVM sedis Apostolicae, prae­sulem, praesenti vitae modum fecisse. Si quidem prius obijt, quàm quae à Rege Anglorum pro causis ANSELMI expectabat responsa susciperet. Qui decessus vitae, vbi ejusdem Regis auribus insonuit, respondit. Et Dei o­dium habeat qui inde curat. Adjecitque, Ille verò qui modo Papa est cujusmodi est? Cui cum in aliquibus ANSELMO Archiepiscopo similis diceretur, ait, Per vultum Dei, si talis est, non valet. Verumtamen sit modo ipse per se, quia per hoc & hoc Papatus suus non ascendit hac vice super me. Ego interim liberatate potitus agam quod libet. Nec enim putabat Apostolicum Orbis posse in re­gno suo esse cujuslibet juris, nisi permissus à se. Qualiter ergo deinceps sese 10 habuerit ad alia festinanti, scribere oportunum non est. Attamen libertate qua se potitum gloriatus est, non diù frui permissus est. Prius enim quam annus transijt, insperatâ & subitâ morte percussus eam perdidit. October namque audi vit eum gloriantem; secunda dies sequentis Augusti vidit eum expirantem. Siquidem illâ die manè pransus in sylvam venatum ivit, ibique sagittâ in corde percussus, impaenitens & inconfessus evestigiò mortuus est, & omni homine mox derclictus. Quae sagitta vtrum, sicut quidam aiunt, jacta ipsum percusserit, an, quod plures affirmant, illum pedi [...]us offendentem superque tuentem occiderit, disquirere otiosum putamus, cum scire sufficiat eum justo judicio Dei prostratum atque necatum. Hic occurrit animo quid 20 Rex iste quondam, vt supra retulimus, Roffensi Episcopo dixerit, videlicet quod Deus nunquam eum bonum habiturus esset pro malo quod sibi inferret, & perpendo quid postmodum Deus erga illum egerit, donec vitae praesenti su­perfuit. Scitur enim quia ex quo illa verba, depulso languore, quo notum est, illum fuisse gravatum, protulit, tantum in deprimendo & subjugando inimi­cos in adquirendo terras, in excercendo voluptates suas prosperatus est, vt omnia sibi arridere putares. Ventus insuper, & ipsum mare videbantur ei ob­temperare. Verum d [...]co, non mentior, quia cum de Anglia in Normanniam transire, vel inde cursum prout ipsum voluntas sua ferebat, redire volebat, mox, illo adveniente, & mari appropinquante, omnis tempestas, quae non­nun quam 30 immanè seviebat, sedabatur, & transeunti mirâ tranquillitate famu­labatur. Quid amplius? Ita fateor in cunctis erat fortunatus, ac si verbis ejus hoc modo respondit Deus. Si te pro malo vt dicis nunquam bonum habe­bo, probabo an saltem pro bono possim te bonum habere, & ideo in omni quod tu bonum aestimas velle tuum adimplebo. Sed quid? In tantum ex successibus suis profecit vt sicut hij qui factis ejus die noctuque praesentes extiterunt at­testantur, nunquam vel de lecto surgeret, vel in lecto se collocaret, quin se­ipsum aut collocante aut surgente semper deterior esset. Quapropter dum nec malo corrigi voluit, nec bono ad bene agendum attrahi potuit, ne in perni­ciem bonorum diutino furore saeviret, compendiosâ illum & momentaneâ caede 40 equus Arbiter huic vitae subtraxit.

SEcundo itaque Anno ex quo à Roma Lugdunum venimus, HENRI­CVS I. Rex. qui erat nostri exilij annus tertius, vene­runt ad ANSELMVM jam tertium diem in Coe­nobio, 10 quod Casa Dei dicitur, agentem, duo Mo­nachi, vnus Cantuariensis, & alter Beccensis, nun­ciantes ei jam saepè memorati WILLIELMI Regis vitae excessum. Quo ille vehementi stupore percussus, mox est in acerbissimum fletum concus­sus. Quod videntes admirati admodùm sumus. At ille, singultu verba ejus interrumpente, asse­ruit in ipsa veritate quam servum Dei transgredi non decet, quia, si hoc efficere posset, multo magis eligeret seipsum corpore quam illum sicut erat mortuum esse.

20 Nobis post haec Lugdunum reversis, ecce alius è Fratribus Ecclesiae Cantua­riensis advenit, literas deferens, preces offerens, quibus obnixè ab Anglorum Matre Ecclesia interpellatur, quatenus, extincto Tyranno, filios suos, ruptâ morâ, revisere, consolari (que) dignetur. Audito igitur de re consilio memorati rev [...]rendi HVGONIS ipsius vrbis Episcopi, iter Angliam remeandi ingressus est; Ipso Pontifice, & toto populo terrae super hoc dolente, & nisi rationi con­trairet, modis omnibus, ne fieret, prohibere volente. Magno denique solatio se in discessu ejus destitui videbant. Prosecuti autem illud sunt de villa in vil­lam, per plures dies tam viri quàm mulieres, singuli certatim currentes, & pro sua desolatione gemebundas voces edentes. Necdum pervenimus Cluniacum, 30 & nihilominus alter Nuncius ex parte novi Regis Anglorum, & procerum reg­ni Patri occurrens, moras ejus in veniendo redarguit, totam terram in adventu ejus attonitam, & omnia negotia regni ad audientiam & dispositionem ipsius referens pendere dilata. Cujus verba literae Regis quas attulerat attestantes, & dicta plenius explanantes, preces & vota ipsius Regis virum festinatò venire magnopere postulantis, & seipsum regnum (que) suum ejus consilio ac moderami­ni se subjecturum pollicentis continebant. Haec & hujusmodi plura quam di­cere velim, nos ad Patriam properare coegerunt.

Prosperrimo itaque cursu marina pericula transvecti nono Kl. Octobris Do­fris appulimus, & ingenti gaudio totam terram in adventu ANSELMI exultan­tem 40 reperimus. Quaedam etenim quasi novae resurrectionis spes singulorum mentibus oriebatur, qua & ab oppressione calentis adhuc calamitatis se quis­que liberandum, & in statum optatae prosperitatis aditum sibi pollicebatur. Quae spes indè maximè procedebat quod HENRICVS qui tunc noviter Fra­tri defuncto in regnum successerat, in ipso suae consecrationis die bonas & san­ctas omni populo leges se servaturum, & omnes oppressiones & iniquitates quae sub Fratre suo emerserant in omni sua Dominatione, tam in Ecclesijs quàm in saecularibus negotijs, prohihiturum & subversurum spoponderat, & haec omnia jurisjurandi interjectione firmata, sub monimento literarum sigilli sui testimonio roboratarum, per totum regnum divulgatum iri praeceperat. 50 Praesentia nihilominus communis omnium Patris jam ipsi spei non parum ro­boris apud hominum mentes adijciebat, constantem illius probitatem agnos­centium, & sancta quaedam ad reformandum Christianae Religionis statum qui post obitum venerandae memoriae LANFRANCI Archiepiscopi in multis de­ciderat, proximè ab eo prodire & statui, arrectis sensibus expectantium.

[Page 56] Sed cum post paucos sui reditus dies Serberiam ad Regem venisset, &, ab eo gaudenter susceptus, rationi illius qua se excusavit cur in suscipienda Regiae di­gnitatis benedictione, illum cujus juris eam esse sciebat, non expectaverit, ad­quievisset, postulatus est pro consuetudine Antecessorum suorum Regi Homi­nium facere, & Archiepiscopatum de manu ejus recipere. Quibus cum ille ne­quaquàm se aut velle aut posse assensum praebere responderet, interrogantibus quare, statim quid super his & quibusdam alijs in Romano Concilio acceperit, manifestâ relatione innotuit, itaque subinferens ait, Si Dominus Rex ista susci­pere, & suscepta servare voluerit, bene inter Nos & firma pax erit. Sin autem; non video remanere meum in Anglia vtile fore vel honestum, praesertim cum si 10 Episcopatus aut Abbatias dederit, privari me penitùs tam à sui quam & eorum qui susceperint communione necesse sit. Nec enim ea de causa Angliam redij, vt si ipse Romano Pontifici obedire nolit, in ea resideam. Vnde quid velit precor edi­cat, vt sciam quo me vertam. His Rex auditis graviter conturbatus est. Grave quippe sibi visum est Investituras Ecclesiarum & Hominia Praelatorum perde­re; Grave nihilominùs ANSELMVM à regno, ipso nondum in regno plenè confirmato pati discedere. In vno siquidem videbatur sibi quasi dimidium regni perderet, in alio verebatur ne fratrem suum ROBERTVM qui tunc de Ierusalem Normanniam redierat ANSELMVS adiret, & eum in Apo­stolicae sedis subjectionem deductum, quod facillimum factu sciebat, Regem 20 Angliae faceret. De verbis igitur altrinsecus motis induciae vsque Pascha peti­tae sunt, quatenus vtrinque Romam mitterentur, qui Decreta Apostolica in pristinum regni vsum mutarent, & interim Ecclesijs Angliae, in quo erant sta­tu manentibus, ANSELMVS redditis terris quas Rex mortuus Ecclesiae [...]an­tuariensi abstulerat, suis omnibus revestiretur, sic (que) fieret, vt si à sententia flecti Papa nequiret, totius negotij summa in eum quo tunc erant statum rediret. Haec ANSELMVS quamvis frivola esse, & in nihil vtile tendere sciret, atque praediceret, tamen ne novo Regi seu Principibus vllam contra se suspicionem de Regni translatione aut aliunde incuteret, precibus illorum passus est vinci, & quod volebant, annuit, dimissa (que) Curiâ in pace ad sua secessit. 30

Hinc paucis diebus interpositis, MATHILDIS filia MALCHOLMI no­bilissimi Regis Scotorum, & MARGARETAE quae scitur exorta de semine Re­gum Anglorum nupsit praefato HENRICO Regi Anglorum. Ipsa quippe MARGARETA filia fuit EDWARDI filij Regis EDMVNDI qui fuit filius Regis ETHELREDI filij gloriosissimi Regis EADGARI cujus mox in ca­pite hujus operis mentio facta est. Negotium itaque ipsius copulae, licet pro­positi operis intentionem vt quibusdam fortè videtur haudquaquam respiciat, tamen quia per ANSELMVM administratum est (nam & eos in conjugium benedixit, & illam pariter in Reginam consecravit) brevi autumo describen­dum qualiter actum sit. Hoc autem ea re nobis maximè in voluntatem ceci­dit, 40 quoniam ANSELMVM in hoc à rectitudine deviâsse nonnulla pars ho­minum, vt ipsi audivimus, blasphemavit. Siquidem eadem MATHILDIS, inter sanctimoniales in Monasterio ab infantia nutrita & adulta, credebatur à multis in servitium Dei à parentibus oblata, eo quod publicè visa fuerat ea­rum inter quas vivebat more velata. Quae res, dùm illa jam olim, dimisso ve­lo, à Rege amaretur, Lege cùm pl. plurimorum ora laxaret, & eos à cupitis amplexibus re­tardaret; ipsa ANSELMVM cujus in hoc nutum omnes expectabant adijt, consilium de negotio, & auxilium summissa prece quaesivit. Cui ille famam quae ferebatur inijciens, affirmabat nulla se vnquam ratione in hoc declinandum, vt suam Deo sponsam tollat, & eam terre [...]o homini in matrimonium jungat. 50 Refert illa, & penitùs se negat oblatam; Negat etiam se vel semel aliquando sua voluntate fuisse velatam, & haec si credere aliter nolit, offert se judicio to­tius Anglorum Ecclesiae probaturam. Attamen, inquit, me velum portasse non abnego. Nam cum adolescentula essem, & sub amicae meae Christianae, quam tu [Page 57] bene nosti, virga paverem, illa servandi corporis mei causa contra furentem & cu­jusque pudori ea tempestate insidiantem Normannorum libidinem, nigrum panni­culum capiti meo superponere, & me illum abijcientem acris verberibus & nimium obscoenis verborum convicijs saepè cruciare simul & dehonestare solebat. Quem pannum in ipsius quidem praesentia gemens ac tremebunda f [...]reham, sed mox vt me conspectui ejus subtrahere poteram, arreptum in humum jacere, pedibus prote­rere, & ita quo in odio fervebam, quamvis insipienter, consueveram desaevire. Isto, non alio modo, teste conscientia mea, velata fui. Ac si me oblatam quisque dicet, & hoc quale sit ex eo eolligi potest, quod, sicut plurimi qui adhuc supersunt 10 noverunt, Pate [...] meus cum me, quemadmodum dixi, velatam fortè vidisset, fu­rore succensus, injectâ manu velum arripuit, & dissipans illud, odium Dei impre­catus est ei qui mihi illud imposuit, contestans se Comiti ALANO me potiùs in vxorem, quam in Contuber [...]ium sanctimonialium praedestinâsse. Haec est vnde calumnior ratio mea, quam quaeso perpendat prudentia tua, & agat pro me sicut novit agendum paternitas tua. Quid plura? Differt ANSELMVS sententiam ferre, & causam judicio religiosarum personarum regni determinandam pro­nunciat. Statuto itaque die coeunt ad nutum illius, Episcopi, Abbates, No­biles quique, ac religiosi ordinis viri in villa sancti ANDREAE de Rovecestra quae Lamheta vocatur, quo & ipsum praesentis negotij tunc tenor adduxerat. 20 Causa igitur juxta praescriptam seriem in medium deducta est. Prodeunt hinc­inde idonei testes, verba puellae, purae veritati subnixa, protestantes. Acce­dunt istis Archidiaconi duo WILLIELMVS videlicet Cantuariensis, & HVMBALDVS Serberiensis, quos Pater ANSELMVS Wiltuniam, vbi illa fuerat educata, pro hujus rei certitudine rimandâ direxerat, qui publica voce testati sunt se & rem à sororibus diligentissimè perquisisse, & nil quod relatae rationi obsisteret, ab eis capere potuisse. Monet ergo ANSELMVS & per Chri­stianam obedientiam omnibus imperat, vt nullum à veritate favor aut timor deflectat, sed sicut reverâ causae Dei quo justè determinetur vnusquisque pro viribus opem ferat ne, quod absit, aiens, talis judicij sententia prodeat, cujus 30 exemplo in superventuris temporibus, vel sua quilibet libertate non jure pri­vetur, vel Deus his, quae sui juris esse debent, injuria defrudetur. Acclamant omnes, ita faciendum, &, se non aliter facturos, spondent. Remoto itaque à Conventu solo Patre, Ecclesia Angliae quae convenerat in vnum de proferenda sententia tractat. Deinde illo in medium reverenter adducto, expositum est quid de negotio communis omnium consensus invenerit. Ratum aiunt perspe­ctâ re sibi videri, & ad hoc comprobandum paratos se asserunt, nulla senten­tia posse puellam pro causa sua jure constringi, quin libertate corporis sui quo­cunque modo legaliter velit, valeat vti. Quod licèt, inquiunt, levi argumen­to probare possemus, eo tamen cum opus non sit, supersedemus, nostris ar­gumentis 40 firmiorem tenentes parem judicij hujus sententiam à venerandae me­moriae Praedecessore vestro, & Patre & Magistro nostro LANFRANCO, si­mili de causa, promulgatam. Nam quando ille magnus WILLIELMVS hanc terram primò devicit, multi suorum sibi pro tanta victoria applaudentes, omnia (que) suis voluntatibus atque luxurijs obedire, ac subdi debere autuman­tes, non solùm in possessiones victorum, sed & in ipsas Matronas & Virgines vbi eis facultas aspirabat, nefandâ libidine coeperunt insanire. Quod nonnul­lae praevidentes, & suo pudori metuentes Monasteria Virginum petivere, acce­pto (que) velo sese inter ipsas à tanta infamia protexere. Quae clades, cum postmo­dùm sedata & pro temporis qualitate pax rebus data fuisset, quaefitum ab eo­dem 50 Patre LANFRANCO est quid de his quae tali refugio suam pudicitiam servaverunt, ipse sentiret; essentnè videlicet constringendae in Monasterio ve­lum tenere quod acceperant, necne. At ipse quaestionem ipsam consilio gene­ralis Concilij taliter solvit vt eis pro castitate quam se tam manifestae rei osten­fione amare testatae fuerant, debitam magis reverentiam judicaret exhibendam, [Page 58] quàm vllam servandae religionis continentiam, nisi propriâ illam voluntate appeterent, violentèr ingerendam. Et adjunxerunt. His inter fuimus, haec ap­probari à sapientibus viris audivimus, & haec in praesenti negotio valere volumus ac roborari postulamus. Licet enim sciamus causam illarum istius esse leviorem dum ille sponte ista coacta pari de causa velum portaverit, tamen ne quis Nos favore cujusvis duci existimet, Non vltra progredi in judicio volumus hoc solo conten­ti, vt quod valuit in majori valeat in minori. Tunc ANSELMVS adhaec. Scitis quid monuerim, quid praeceperim, quid (que) polliciti sitis. Cum igitur secun­dum quod vobis visum est justius in commune jndicaveritis, sicut asseritis, ego judicium vestrum non abijcio, sed eò securius illud suscipio quo tanti Patris auto­ritate 10 suffultum audio. Illa dehinc in medium ducitur, gesta comi vultu audit, & amplectitur, auditum sibi praestari paucis precatur. Loquens ergo obtulit se vel Sacramento vel alia quam magis eligerent Ecclesiasticâ lege, probatu­ram solidae veritati subnixam esse jam definitam rationem suam. Quod non propterea facturam fatetur quasi sibi non creditum esse putet, sed vt malevolis hominibus omnem deinceps blasphemandi occasionem amputet. Respondetur, nihil horum opus esse, quoniam si malus homo de malo thesauro cordis sui protulerit mala, dicto citius opprimetur ipsà veritate jam tantarum persona­rum astipulatione probatâ, & roboratâ. Allocutione posthaec & benedictione ANSELMI potita abijt, & pauculis diebus evolutis fit vt dixi Regina & con­junx. 20 Verum cum ipsa conjunctio juxta ritum Ecclesiae fieri firmari (que) debe­ret, Pater ipse totam regni Nobilitatem populum (que) minorem pro hoc ipso circumfluentem necne pro foribus Ecclesiae Regem & illam circumvallantem, sublimius caeteris stans in commune edocuit, quo ordine causa Virginis quam fama vulgarat, per Episcopos, & Religiosas personas ventilata fuit & determi­nata. Quo facto, monendo, authoritate Dei praecepit, quatenus si quis ali­ter de negotio illo sentiret, ac sententia tulerat (vnde scilicet ipsam copu­lam secundum legem Christianam fieri non debere posset ostendi) nihil hesi­tans salva pace omnium coram proferret. Ad quae, cunctis vna clamantibus rem justè definitam nec in ea quid residere vnde quis nisi forte malitia ductus 30 jure aliquam posset movere calumniam, legitime conjuncti sunt, honore quo decuit Regem & Reginam. En ordinem gestae rei, teste conscientiae meae ve­ritate, sicut eam praesens audivi & vidi in nullam partem declinando descripsi; Verba puellae ita duntaxat in medio ponens, vt non asseram vera extiterint necne. Si ergo quis in istis ANSELMVM contra aequum aliquid egisse dicere vltra voluerit, ipse viderit. Nos vero qui cor ejus in hoc & in multis agnovi­mus, testimonium ei perhibemus quia sicut ipse fateri solebat, nec scire nec posse illo tempore habuit quomodo in hac re melius aut equius faceret quam fecit.

Eodem anno venit in Angliam GVIDO Archiepiscopus Viennensis functus 40 vt dicebat Legatione totius Britanniae, ex praecepto & autoritate Apostolicae sedis. Quod, per Angliam auditum, in admirationem omnibus venit; inaudi­tum scilicet in Britania cuncti scientes, quemlibet hominum super se vices A­postolicas gerere nisi solum Archiepiscopum Cantuariae. Quapropter sicut ve­nit ita reversus est à nemine pro Legato susceptus, nec in aliquo Legati Of­ficio functus.

Exinde, cum ad tempus induciarum Pascha ventum esset, & qui Romam missi fuerant Nuncij, nec dum redissent, vs (que) ad adventum illorum induciae dilatae sunt.

In subsequenti autem solemnitate Pentecostes adventus Comitis ROBER­TI 50 fratris Regis in Angliam praeuiâ famà totam Regalem Curiam commo­vit & quorundam animos, vt postmodùm patuit, in diversa permovit. Rex igitur Principes, & Princeps Regem suspectum habentes, ille scillicet istos ne à se instabili vt fit fide dissilirent, & isti illum formidando ne vndi (que) pace [Page 49] potitus in se, legibus efferatis desaeviret, actum ex consulto est vt certitudo talis hincinde fieret, quae vtrin (que) quod verebatur excluderet. Sed vbi ad sponsio­nem fidei Regis ventum est tota Regni nobilitas cum populi numerositate ANSELMVM inter se & Regem medium fecerunt, quantus ei vice sui manu in manum porrecta promitteret, iustis & Sanctis legibus se totum Regnum quoad viveret in cunctis administraturum. Hoc facto sibi quis (que) quasi de se­curitate applaudebat. Postquam autem certitudo de adventu fratris sui Regi innotuit, mox ille, coacto exercitu totius terrae ipsi bello occurrendum impi­ger statuit. Exercitus verò grandis erat at (que) robustus, & circa Regem fideli­tèr 10 cum suis in expeditione excubabat Pater ANSELMVS. At vbi RO­BERTVM. ipsum cum socijs transfrerasse insonuit, statim majores Regni, qua­si suae sponsionis immemores, ad illum relicto Rege, semet transferre para­bant. Quod sic esse ANSELMVS certo relatu agnoscens doluit, eo (que) magis ne quid adversi Regi accideret intendere caepit. Sed talis vir, quid de talibus ageret, ignorabat. Nullum enim de tali crimine publice poterat calumniari. Dum nulli testes adessent, crimen ipsum non audebat reticendo nutrirene per­juri effecti Regem seducerent. Rex ipse non modò de Regni amissione sed & de vita sua suspectus, nulli credere, in nullo, excepto ANSELMO, fidereva­lebat. Vnde saepè ad illum venire; Principes quos magis à se labi timebat il­li 20 adducere; quatenus, audito verbo illius, & ipse à formidine relevaretur, & illis metus, si à fide quam sibi spoponderant, aliquatenùs caderent, incutere­tur. Ipse igitur ANSELMO jurà totius Christianitatis in Anglia exercendae se relicturum, at (que) Decretis & jussionibus Apostolicae sedis se perpetuo obedi­turum summopere promittebat. Quibus ita se habentibus ANSELMVS adunatis Principibus cunctis, omnem circumfusi exercitus multitudinem si­mul & eos, silita omni calumnia, quam execrabiles Deo, & omni bono homi­ni forent qui fidem quam Principi suo debebant quoquomodo violarent, ita indissolubili verborum ratione edocuit vt cuncti, perspecto ipsum via virtutis incedere, ilico spretâ vitâ non sequius eligerent morte procumbere quam vio­lata 30 fide sua Regem seducere. Quapropter in dubia licet assertione faceri, quo­niam si post gratiam Dei fidelitas & industria non intercessisset ANSELMI, HENRICVS Rex ea tempestate perdidisset jus Anglici regni. ROBER­TVS igitur amissâ fiduciâ quam in Principum traditione habebat, & non le­vem deputans excommunicationem ANSELMI, quam sibi vt invasori (nisi caepto desisteret) invehi certo sciebat, paci adquievit & in fraternum amorem reversus est, excercitus (que) in sua dimissus.

Itaque posthac dum omnes intenti expectarent aliquid tanto beneficio di­gnum in ANSELMVM à Rege processurum, ecce ad Curiam Regis venire mandatur, responsurus de negotio quo de induciae dilatae fuerunt. Nuncij 40 quippe jam Româ reversi, literas à PASCHALE Papa qui VRBANO succes­serat Regi destinatas attulerunt. Quae quid in se continuerint, textus earum subter annexus declarabit.

Cum igitur ad Curiam venissemus, Rex vsus consilio fratris sui, & amico­rum illius qui acerbo contra ANSELMVM pro regni amissione odio erant inflammati, exegit ab eo vt aut Homo suus fieret, & eos quibus Episcopatus vel Abbatias se daturum dicebat pro more Antecessorum suorum consecraret, aut Terram suam sine retractatione & festinanter exiret. Cui ille respondit. Dixi quemadmodum Romano Concilio interfuerim, quid (que) ibi à sede beati PETRI acceperim. Si ergo excommunicationi cujus in hoc regno Relator extiti 50 memet alicujus rei causa subijcio; Cui quaeso deinceps adhaerere potero, meo judicio excommunicatus. Nuncij haec ipsa mutare directi infecto negotio reversi sunt. Ho­rum igitur quae cum salute & honestate mea nequeo transgredi me transgressorem fieri, non videtur sani Consilij. Refert. Quid ad Me? vsus antecessorum meorum nolo perdere, nec in regno meo, qui meus non sit quemquam sustinere. Dixit. [Page 62] Audio quo tendant ista quae dicuntur. Exercitatus in ejusmodi sum. Attamen in­terim non extra terram vt ipse jubet sed ad Ecclesiam meam ibo & faciendo quae me debere facere intelligam quisnam Mihi vel meis aliquam velit violentiam in­ferre, considerabo. Acta sunt in hunc modum de his multa, sed eorum omni­um haec extitit summa, Episcopis regni (que) Proceribus, vt sub alio Rege solebant verba hincinde ferentibus, & in singulis Regiae voluntati parere certantibus; immò ne Romani Pontificis obedientiae subderetur summopere insistentibus. Reversus est itaque ANSELMVS ad sua, Deo in cunctis placere studens, & oppressionibus Ecclesiarum Angliae gravi contritione cordis ingemiscens.

Non multum temporis fluxerat, & ecce cum Pater, suarum securus injuria­rum, 10 Ecclesiae damnis nonnihill metueret, literae sibi amicabiles à Rege trans­missae deferuntur, in quibus primo salutationis alloquio, cum perfectae pacis oblatione, soluto, rogatur venire ad Regem, gesti negotij sententiam alio con­silio moderari volentem. Auditurus itaque ne forte Deus sua gratia cor ejus tetigerit; quo mandatur Wintoniam vadit, vbi Episcopis terrae (que) Principibus sub vno coactis, communi assensu apud ANSELMVM actum est, quatenus sub alijs inducijs alij Nuncij prioribus excellentiores ex vtraque parte Romam mitterentur, Romano Pontifici viva voce exposituri, illum aut à sententia neces­sariò discessurum, aut, ANSELMO cum suis extra Angliam pulso, totius regni subjectionem & commodum quod inde singulis annis habere solebat, perditu­rum. 20 Ab Archiepiscopo igitur missi sunt Monachi duo, Praefatus scilicet BAL­DVINVS Beccensis, & ALEXANDER Cantuariensis non quidem vt eorum instinctu Romanus Pontifex rigorem justitiae causa ANSELMI vllo modo exi­ret, sed partim vt Curialibus minis, testimonium cui Papa incunctanter crede­ret, ferrent, partim vt de negotio certam Apostolicae sedis sententiam ANSEL­MO referrent. Ad ipsum vero negotium conficiendum directi à Rege sunt tres Episcopi, GIRARDVS videlicet de Herefordensi nuper factus Archiepiscopus Eboracensis, HERBERTVS Theodfordensis, ROBERTVS Cestrensis. Sed horum Episcoporum duos sua quoque causa Romam agebat, GIRARDVM scilicet adeptio pallij, & HERBERTVM intentio recuperandi ablatam Eccle­siae 30 suae curam Christianitatis super Abbatiam sancti EADMVNDI. Ante paucos siquidem annos BALDVINVS ipsius Coenobij Abbas Romam adie­rat, & apud ALEXANDRVM Papam privilegium ipsi Abbatiae adquisierat, per quod eam à subjectione omnium Episcoporum, salvâ Primatis obedientiâ, liberam effecerat. Quod factum LANFRANCVS Archiepiscopus molestè ac­cipiens, ipsum privilegium Abbati abstulit nec illud ei nisi circa finem vitae suae multorum precibus motus reddere voluit. Praefatus ergo Episcopus Episcopa­tum Theodfordensem seu Norwicensem, in cujus parrochia eadem Abbatia esse scitur, suo jure non jure privatum esse aegrè ferens, vt diximus Romam ire, & si fortè posset in antiquam dignitatem Ecclesiam cui praesidebat restituere, ad­miniculante 40 aequitate, cogitabat. Hic itaque HERBERTVS cum relictis socijs Burgundiam cum suis venisset, & partes Lugdunensis Provinciae impiger attigis­set, comprehensus à quodam GVIDONE viro praepotente ac fero est, & quod de Anglia Episcopus esset, quod (que) pro damno Domini sui ANSELMI Cantuariorum Archiepiscopi Romam iret, ab eodem calumniatus. Negat ille, nec ei creditur. Instat negando & dejerando, sed nequicquam. Tandem pro­latis Sanctorum reliquijs, super eas jurare cogitur & asseverare se nullâ omni­no ratione Rome scienter quid acturum quod aut honori aut voluntati Patris ANSELMI videri posset obnoxium. Post quae, vt pace ac securitate viri co­mitatus, viae reddi mereretur, fermè quadraginta, sicut fertur, Marcas argenti 50 non grata ei largitate reliquit, quas suo negotio super Ecclesiam sancti ED­MVNDI Romae adminiculaturas, Angliam egrediens, magè putavit.

Emensâ dehinc longitudine viae, Nuncij Romam vnà veniunt; sui adventus causam pro eo quem praeferebat, tenore Apostolicis auribus suggerunt; tanti [Page 63] mali dirimendi consilium proni deposcunt. Audit ille quae feruntur, & non invenit verba quibus exprimat quantum inde miretur. Cum tamen ab Episco­pis magnoperè precaretur suis rebus praecavere, ac desinitae Praedecessoris sui sententiae rigorem, vt vndique pax esset, temperare, asseruit se nec pro capitis sui redemptione hoc facturum, Decreta, dicens indignando, & Institutiones, sanctorum Patrum minis actus vnius hominis, dissiparem? Finierat in istis. Super haec scriptas Epistolas Regi & ANSELMO cuique suam destinavit. Regi inter alia Ecclesiarum Investituras judicio sancti Spiritus interdicens, & ANSEL­MVM vt quae agebat ageret & quae loquebatur affectuosè deprecans, firmatâ & Apostolicae sedis auctoritate roborata in omnibus sui Primatus dignitate. 10 Quae vt melius pateant, Epistolas ipsas legentium oculis ecce praefigimus.

Scripsit quoque per idem tempus Epistolam vnam Episcopo & Clericis Ec­clesiae Excecestrensis, quam huic opusculo indere non omnino alienum putamus, quandoquidem illam futuris temporibus alicujus negotio forte profuturam speremus. Est autem haec.

Reuèrsis Episcopis & alijs qui Romam vt diximus directi fuerant, Rex adu­natis Londoniae Principibus Regni, ANSEMVM per internuncios ex more 10 conuenit, quatenus sibi aut Consuetudines paternas vltra non negaret aut Regni sui cultor esse desineret. Respondit. Inspiciantur si placet literae quae allatae sunt, & salua honestate mea, salua sedis Apostolicae obedientia, quantum poter [...] volun­tati eius morem gerere praetemptabo. Si vult, ait, suae videantur; meae sciat hac vice non videbuntur. Refert, Cum igitur, inquiens, alia vice sibi eas ostendere pla­cuerit, tunc & mea ad ea, quae modò haberet, promptum habebit. Respondit. Ne­quaquam de litteris ago vel agam, sed an meae voluntati omni ambage dimissa in cunctis concurrere velit, edicat vt audiam. Quod auditum multis magnae ad­mirationi fuit, dicentibus inter se, quasi literae voto ipsius concordarent, eas e­tiam, nolente ANSELMO, vltroneus publicaret. Non ergo nobis eo tempore 20 innotuerunt. Attamen quo tum sollicitius sunt celatae, eo latiùs post aliquot dies sunt divulgatae. Verum lectis at (que) relectis coram omnibus auditum prae­bere volentibus literis ANSELMO directis, subjunxerunt Episcopi qui Roma venerant, se alia Romae ab Apostolico verbis accepisse, quam literae ipsae vel etiam illae quas Regi detulerant continerent in se. Requisiti (que) contestati sunt in Episcopali veritate Papam ipsum Regi verbis puris mandâsse per se, quo­niam quandiù in alijs vitam boni Principis ageret, de Ecclesiarum Investituris equanimitèr illum toleraret, nec eum vllo excommunicationis vinculo necte­ret, si religiosas personas per dationem virgae Pastoralis eis investiret. Cur autem hanc tanti doni dignitatem ei per Cartae inscriptionem noluerit dele­gare, 30 eam ferebant causam esse, videlicet, ne in aliorum notitiam Principum prolata, ipsi eam sibi vsurparent, Romani Pontificis autoritate contemptâ. Ad haec cum hij qui ex parte ANSELMI missae fuerant, vivâ voce testarentur, Papam nil cuilibet verbis mandâsse quod literis aliquatenus adversaretur, ob­jecerunt Episcopi se clàm illis alia egisse, palàm alia. Quod BALDWINVS audiens & infamem Apostolicae sedis inconstantiam quae notabatur sustinere non valens, eos, sicut erat, Spiritu fervens, & boni amans, nonnihil etiam in istiusmodi dictis contra Fidem & Sacramenta quae se coram Romae fecerant A­postolico, agere calumniatus est. Orta igitur dissensio non modica inter Pro­ceres est. Hij etenim astruere nitebantur, semoto verborum incerto, scriptis 40 sigillo Papae signatis, verbis (que) Monachicis omnino credendum. Illi è contra trium potius Episcoporum assertionibus, quam veruecum pellibus atramento denigratis, plumbi (que) massula oneratis fore l. credendum. cedendum, abjecto Monachellorum testimonio qui vbi saeculo se abrenunciare professi sunt, omne, inquiunt, saecu­laris negotij testimonium perdiderunt. Ast hoc, ait BALDWINVS, nego­tium saeculare non est. Aiunt. Et quidem te virum prudentem, & strenuum scimus, sed ipse ordo expostulat vt Archiepiscopum vnum Pontifices (que) duos majoris testimonij quam te esse judicemus. Et de literarum, inquit, testimonio quid? Responderunt. Testimonium Monachorum contra Episcopos non recipimus, & ouine pellis reciperemus? Ve, ve, aiunt ad ista quilibet religiosi, nonne & Evange­lia pellibus ouinis inscribuntur? O hinc simultatis detecta confusio! Quid in 50 his ANSELMVS ageret, quo se verteret, aliquamdiu dubitavit. Grave quip­pe judicavit quomodocun (que) ostendere, fidem se literis Apostolicis non habere, & fomitem gravis scandali vidit esse, verba tantarum personarum in Episcopali veritate illa vera esse contestantium, adversa fronte refellere. Textus autem li­terarum hic est.

Rex ita (que) ex his, quae Episcopi dicebant, in sua sententia animosior factus constantèr insistere caepit, faventibus simul & incitantibus eum Episcopis regni­que 30 Proceribus quatenus sine retractatione sibi ANSELMVS Hominium fa­ceret, & eos quibus se daturum protinus Episcopatus dicebat, consecraturum sponderet, servatâ in omnibus Antecessorum suorum consuetudine. Tunc ille, Si suorum, dixit, verbis, Episcoporum literae concordarent, intellecta ratione forsan quod exigit, facerem. Nunc antem ne in vllo decipiar electius videtur Romanum super hijs Pontificem consulere, quam in re tam ambigua sententiam praecipitare. Ad quae, qui Roma venerant Episcopi, respondère. Quae diximus dicimus, quae testati sumus, confirmamus, in (que) his omnibus Apostolicae sedis testi­monium, si nobis non credis, appellamus. Super haec quo (que) tibi, ex parte Domini Papae, qui hoc jussit denunciamus quatenus consilio nostro te, nihil haesitans credas, 40 quia, dum voles, Nos paratos habebis reipsa probare his quae dicimus nihil dupli­citatis inesse. At ille. Adversus ea quae asseritis lites conserere nolo. Verum quia sentio ex illis quae auditu secretiùs didici voluntatem Procerum in hoc vnam factam esse scilicet vt si Rex investituras Ecclesiarum, sicut se facturum minatur, dederit, licet id me nec approbante nec concedente faciet, ego causa vestri nec dan­ti nec accipienti meam quasi excommunicatis communionem subtraham, donet nuncijs quos pro negocij hujus discussione Romam destinabo reversis pro certo sciam quid agam, solus ab eis discrepare nolo. Hoc interim observato penes Me vt nulla penitus ratione quemquam in officium sic suscepti honoris consecrem, ant cuivis alij consecrare praecipiam vel concedam. Soluta in istis controversia est, & v­trinque 50 res sopita. Tunc Rex tanquam cupitae potestati donatus, exultans, & hilaris per dationem virgae Pastoralis ilicò duos de Clericis suis duobus Epi­scopatibus investivit, ROGERIVM videlicet Cancellarium Episcopatu Ser­beriensi, & alium ROGERIVM, Larderarium suum, Pontificatu Herefordensi.

[Page 67] Per idem tempus, celebratum est generale Concilium Episcoporum & Ab­batum totius regni in Ecclesia beati PETRI Apostolorum Principis, quae in occidentali parte Lundoniae sita est. Cui Concilio praesedit ANSELMVS Ar­chiepiscopus Dorobernensis, considentibus secum Archiepiscopo Eboracensi, GE­RARDO, MAVRITIO Episcopo Lundoniensi, WILLIELMO electo Epi­scopo Wintoniensi, ROBERTO Episcopo Lincolniensi, SAMSONE Wigornensi, ROBERTO Cestrensi, IOHANNE Bathoniensi, HERBERTO Norwicensi, RA­DVLPHO Cicestrensi, GVNDVLPHO Roffensi, HERVEO Pangorensi & duo­bus noviter investitis, ROGERIO scilicet Serberiensi, & ROGERIO Here­fordensi. 10 OSBERNVS autem Exoniensis, infirmitate detentus, interesse non potuit. In hoc Concilio multa Ecclesiasticae disciplinae necessaria servari AN­SELMVS instituit, quae postmodum sedis Apostolicae Pontifex sua auctori­tate confirmavit. Cujus Concilij seriem sicut ab eodem Patre ANSELMO descripta est, huic operi inserere non incongruum existimavimus. Scribit ita­que sic.

Anno Dominicae Incarnationis millesimo centesimo secundo, quarto autem Praesulatus PASCHALIS summi Pontificis, tertio regni HENRICI gloriosi Regis Anglorum, ipso annuente, celebratum est Concilium in Ecclesia beati PETRI in occidentali parte juxta Lundoniam sita, communi consensu Episco­porum 20 & Abbatum, & Principum totius Regni. In quo praesedit ANSEL­MVS Archiepiscopus Dorobernensis & Primas totius Britanniae, considentibus venerabilibus viris GERARDO Eboracensi Archiepiscopo, MAVRITIO Lundoniensi Episcopo, WILLIELMO Wintoniae electo Episcopo, alijs (que) tam Episcopis quàm Abbatibus. Huic conventui affuerunt, ANSELMO Archi­episcopo petente, à Rege, Primates regni, quatenus quicquid ejusdem Conci­lij auctoritate decerneretur, vtriusque Ordinis concordi cura & sollicitudine ratum servaretur. Sic enim necesse erat quùm multis retro annis, Synodali cul­tura cessante, viciorum vepribus succrescentibus, Christianae Religionis fervor in Anglia nimis refrixerat.

PRIMVM itaque ex auctoritate sanctorum Patrum Simoniacae haeresis sur­reptio 30 in eodem Concilio damnata est. In qua culpa inventi, depositi sunt GVI­DO Abbas de Perscore, & WIMVNDVS de Tavestoch, & EALDWINVS de Rameseia, & alij nondum sacrati, remoti ab Abbatijs, scilicet GODRICVS de Burgo, HAIMO de Cernel, EGELRICVS de Mideltune; absque simo­nia verò remoti sunt ab Abbatijs pro sua quisque causa, RICARDVS de Heli, & ROBERTVS de sancto EDMVNDO, & qui erat apud Micelenei.

Statutum quoque est, ne Episcopi saecularium placitorum officium suscipiant, & vt non sicut Laici, sed, vt religiosas personas decet, ordinatas vestes habeant, & vt semper & vbique honestas personas testes habeant suae conversationis.

40 Vt etiam Archidiaconatus non dentur ad firmam.

Vt Archidiaconi sint Diaconi.

Vt nullus Archidiaconus, Presbyter, Diaconus, Canonicus vxorem ducat vel ductam retineat. Subdiaconus verò quilibet qui Canonicus non est, si post professionem castitatis vxorem duxerit, eâdem regulâ constringatur.

Vt Presbyter quamdiù illicitam conversationem mulieris habuerit, non sit legalis, nec mussam celebret, nec si celebraverit, ejus missa audiatur.

Vt nullus ad Subdiaconatum ant supra ordinetur sine professione castitatis.

Vt filij Presbyterorum non sint haeredes Ecclesiarum Patrum suorum.

Ne quilibet Clerici sint saecularium praepositi, vel Procuratores, aut Iudices 50 sanguinis.

Vt Presbyteri non eant ad potationes, nec ad pinnas bibant.

Vt vestes Clericorum sint vnius coloris, & calciamenta ordinata.

Vt Monachi vel Clerici qui ordinem suum abjecerunt, aut redeant aut ex­communicentur.

[Page 68] Vt Clerici patentes Coronas habeant.

Vt Decimae non nisi Ecclesijs dentur.

Ne Ecclesiae aut Praebendae emantur.

Ne novae Capellae fiant sine consensu Episcopi.

Ne Ecclesia sacretur donec provideantur necessaria & Presbytero & Ec­clesiae.

Ne Abbates faciant Milites, & vt in eadem domo cum Monachis suis man­ducent & dormiant, nisi necessitate aliqua prohibente.

Ne Monachi poenitentiam cuivis injungant sine permissu Abbatis sui, & quod Abbates eis licentiam de hoc dare non possunt, nisi de eis quorum ani­marum 10 curam gerunt.

Ne Monachi Compatres, vel Monachae Commatres fiant.

Ne Monachi teneant villas ad firmam.

Ne Monachi Ecclesias nisi per Episcopos accipiant, neque sibi datas ita ex­polient suis redditibus vt Presbyteri ibi servientes in ijs quae sibi & Ecclesijs necessaria sunt penuriam patiantur.

Vt fides inter virum & mulierem occultè & sine testibus de conjugio data, si ab alterutro negata fuerit, irrita habeatur.

Vt criniti sic tondeantur, vt pars aurium appareat, & oculi non tegantur.

Ne cognati vsque ad septimam generationem ad conjugium non copulen­tur, 20 vel copulati simul permaneant, & si quis hujus incestus conscius fuerit, & non ostenderit, ejusdem criminis se participem esse cognoscat.

Ne corpora defunctorum extra parrochiam suam sepelienda portentur.

Vt Presbyter parochiae perdat quod inde illi justè debetur.

Ne quis temeraria novitate corporibus mortuorum, aut fontibus, aut alijs rebus, quod contigisse cognovimus, sine Episcopali auctoritate, reventiam san­ctitatis exhibeat.

Ne quis illud nefarium negotium quo hactenus homines in Anglia solebant velut bruta animalia venundari, deinceps vllatenus facere praesumat.

Sodomiticum flagitium facientes, & eos in hoc voluntariè juvantes, in hoc 30 eodem consilio gravi anathemate damanti sunt, donec poenitentiâ & confessio­ne absolutionem mereantur. Qui verò hoc crimine publicatus fuerit, statutum est siquidem fuerit persona religiosi Ordinis, vt ad nullum amplius gradum promoveatur, & si quem habet ab illo deponatur. Si autem Laicus, vt in toto regno Angliae, legali suae conditionis dignitate privetur. Et ne hujus criminis absolutionem ijs qui se sub regula vivere non noverunt aliquis nisi Episcopus facere praesumat.

Statutum quoque est vt per totam Angliam in omnibus Dominicis diebus excommunicatio praefata renovetur.

Et hic quidem Lundoniensis Concilij textus est qui post non multos institu­tionis 40 suae dies multos sui transgressores in omni hominum genere fecit. Sanè quod vltimum de renovanda excommunicatione Dominicis diebus statutum fuit, ipsemet ANSELMVS rationabili dispensatione vsus postponi concessit. Finito Concilio ANSELMVS Lundoniâ discessit.

Praefatus ergo ROGERIVS, qui, vt diximus, in Episcopatum Hereforden­sem assumptus erat, evestigiò in ipsa Civitate Lundoniae gravi infirmitate per­cussus ad extrema deductus est. Qui cum se proximum morti sentiret, misso Nuncio cum Epistola rogavit ANSELMVM quatenus praeciperet duobus E­piscopis suis Lundoniensi videlicet atque Roffensi, vt eum antequam moreretur sub celeritate Episcopum consecrarent. Quod ipse audiens insipientiam homi­nis 50 admiratus paululùm subrisit, nihil (que) respondens ad postulata Nuncium à se sicut venit, vacuum emisit. Et ille quidem mox Lundoniae mottuus est, & Cancellarius Reginae REINELMVS nomine, loco illius, pari Investiturâ, sub rogatus.

[Page 69] Mittens ergo Rex rogavit ANSELMVM, quatenus pro suo jure hos novi­ter electos cum WILLIELMO jamdudum Wentanae Civitatis Episcopo ele­cto consecraret. Respondit. Equidem WILLIELMVM libens consecrabo, sed quod de nuper investitis inter Me & illum convenit, non mutabo. At ille, non­nihil ab animi tranquillitate mutatus, vnum sine alijs illum, se vivente, non sacraturum, interposito sacramento, asseruit. Erat quippe idem WILLIEL­MVS in Episcopatum Wentanae vt praelibavimus Civitatis, ANSELMO necdum ab exilio revocato, electus sed ipse nec electioni consentire, nec Baculum sibi à Rege porrectum suscipere, nec rebus vel causis Episcopalibus vllo volebat 10 pacto intendere. Revocato autem ANSELMO, Clerus & Populus ei insiste­re, ac vt electum suum sibi praeficeret, magno coeperunt opere postulare. Dif­fert ipse, nec subitum praebet assensum. Tandem tamen, & eorum assiduitate, & Ecclesiasticae necessitatis consideratione promotus, connivente Rege, WIL­LIELMVM in Ecclesiam, exultantibus cunctis & Monachis ipsius Ecclesiae fe­stivè procedentibus, adduxit, ac Wentani Pontificatus curam ei, sub praesentia totius multitudinis, dato Baculo pastorali, delegavit. Hunc igitur ita electum, visum est Pontificali benedictione non esse, jure defrudandum. Sed cum Rex illum sine alijs sacrari permittere nequaquam, nec ANSELMVS eos cum illo sacrare vllatenùs adquiescere vellet, praecepit Rex vt GERARDVS Ebo­racensis 20 simul omnes sacraret. Quod vbi Praefatus REINELMVS advertit, retulit Regi Baculum & Annulum quos se injuria suscepisse dolebat, sciens quia maledictionem pro benedictione susciperet, si tali ordine benedicendus se ma­nibus GERARDI summitteret. Vnde Rex nimis iratus eum gratiâ suâ Cu­ria (que) privavit. GERARDVS itaque, sociatis sibi cunctis Episcopis Angliae, residuos duos, id est, WILLIELMVM atque ROGERIVM, spretâ omni aequitate, statuto die Lundoniae voluit consecrare, ANSELMO in villa quae non longè est Murtclac nomine consistente, & eventum rei praestolante. Verùm, Episcopis ad examinationem sacrandorum pro more paratis, atque dispositis, WILLIELMVS amore compunctus justitiae mox inhorruit, & suis omnibus 30 spoliari, quam tam infando ministerio sub tanti mysterij administratione col­lum inclinare delegit. Quapropter, Episcopi sua confusione percussi, infecto negotio, abinvicem sunt ilicò divisi. Ad haec, totius multitudinis quae rei exi­tum spectare convenerat, clamor insonuit, vna voce, WILLIELMVM recti amatorem, & Episcopos, non Episcopos, sed justitiae praecipitatores esse, con­crepantis. At illi, mentis suae rancorem ex vultus immutatione pandentes, Regem adeunt, illatae sibi contumeliae querimoniam coram illo depromunt. WILLIELMVS in medium deducitur, patrati delicti reus accusatur, minis non levibus hincindè concutitur. Ille stat, nec avelli potest à recto, & ideò suis omnibus expoliatus eliminatur à regno. Quaerit ANSELMVS super istis 40 à Rege judicium, & justitiam, nequicquam. Iterùm atque iterùm preces & que­relas, pro qualitate negotij suggerit, sed ille nec prece nec querimoniâ motus coepto desistere voluit.

Subsequenti dehinc media quadragesimâ ferè, Rex Cantuariam venit, quae­dam, vt ferebantur, regni negotia Dofris cum Comite Flandriae tractaturus. Moratus autem triduò Cantuariae est, & quod de Comitis agebatur adventu nihil fuisse agnitum est. Agnitum verò est quare venerit, & ipsius more occa­sio patuit. In illis quippe diebus per suos convenit ANSELMV [...] quatenus suâ jam diutinâ patientiâ delibutus paternarum Consuetudinum amplius sibi nil derogaret, ne irritatus cogeretur actu monstrare qualiter ea quae se contra 50 faciebat sibi sederent in mente. Nam, sicut per eos qui secretorum illius con­scij erant nonnullis innotuit, disposuerat apud se, illum aut aliquo gravi cor­poris damno laesurum, aut certè inhonestè trans mare pulsurum, ne demum omnia juri Ecclesiae competentia direpturum, si eum ad executionem suae vo­luntatis de nota querela non reperiret omnino paratum. Quibus agnitis, ita [Page 70] Pater ANSELMVS respondit. Nuncij quos pro verbis quae detulerunt Episco­pi Romam direxi, jam reversi sunt, & veritati attestantes, vt aiunt, literas attulerunt. Ipsae quaeso literae inspiciantur, si fortè in illis aliquid quod me volun­tati suae condescendere sinat, inveniatur. Nequaquam, ait. Ambages hujusmodi vltra non feram, finalem causae volo habere sententiam. Quid mihi de meis cum Papa? Quae Antecessores mei hoc in regno possiderunt, mea sunt. Haec si quis an­ferre mihi voluerit, quod inimicus meus sit, omnis qui me diligit certissimè nove­rit. Tunc Praesul ad ista. Nihil eorum quae ipsius esse scio ipsi tollo, aut tollere volo. Veruntamen noverit quod nec pro redemptione capitis mei consentiam ei de ijs quae praesens audivi in Ramano Concilio prohiberi nisi ab eadem sede interdi­ctorum 10 absolutionis sententia prodeat, à qua constitutionis ipsorum vinculum pro­dijt. Multiplicata sunt ergo verba istius discidij, tantum (que) gravata, vt filij Ec­clesiae magnò timerent, ne patrem suum protinùs perderent. Ipsos Principes, quorum consilijs Rex innitebatur, consideratione futurorum malorum ingemis­centes lachrymis maduisse conspeximus. Fiunt preces & orationes ab Ecclesia ad Christum, & pio gemitu interpellatur quatenus suae pietatis intuitu sedet instantia mala. Haec inter, voce summissa Rex Antistiti mandat, & multis pre­cibus obsecrat, quatenus ipse per se Romam ire, & quod alij nequiverant suâ sibi industriâ conetur adquirere, ne ipse perdendo suorum jura Antecessorum eis vilior fiat. Sensit Pater quò haec vergerent, & respondit. Differantur haec, 20 si placet, vsque in Pascha, vt audito Episcoporum regni (que) Primatum consilio, qui modo non assunt, respondeam hinc. Terminata in istis ea vice causa est & abinvi­cem sunt in pace divisi.

Igitur in Pascha Curiam venit, regni ingenuitatem de negotio praesens con­suluit, communis consilij vocem vnam accepit, aequum scilicet fore illum, tan­tae rei gratiâ, viae laborem debere non subterfugere. Refert. Dum in commune vultis vt eam, ego corpore licèt imbecillis, senio (que) confinis iter aggrediar, iturus quo consulitis prout vires concesserit Deus, omnium finis. Attamen, si ad Aposto­licum pervenire potuero, noveritis quod ipse nil quod vel Ecclesiarum libertati, vel meae possit obviare honestati, meo faciet vel rogatu vel consilio. Dixerunt. Le­gatum 30 suum Dominus noster Rex suas preces regni (que) negotia Apostolicis auribus expositurum tecum diriget & tu solummodò ijs quae vera dixerit attestare. Ait. Quod dixi dico, nec vera dicenti, Deo miserante, contradictor existam.

Finitis itaque Paschalibus Festis, à Curia discessit ANSELMVS, iter Angli­am exeundi quantocius acceleratus. Vulneraverat enim quodammodò mentem ejus, quod Rex nec per se nec per suos, vt dixi, audire volebat quid literae Ro­mâ nuper allatae continerent in se. Quod ideò illum facere quidam opinati sunt, quoniam materiam earundem literarum ei jam revelatam per vnum illo­rum quos ANSELMVS Romam direxerat sensim intellexerunt. Formidabat ergo ANSELMVS ne si verbis Episcoporum in literis ipsis Papa non con­cordaret, 40 pro Investituris Ecclesiarum quae factae fuerant, & etiam consecratio­nibus quorundam Abbatum quos ea tempestate investitos ROBERTVS Lin­colinus Episcopus, & IOHANNES Bathoniensis sacraverant, saepe dictà ex­communicationis sententiâ tales nonnullos involverit, à quorum communione se nequaquam, sine gravi scandalo, cohibere valeret. Literas etenim nondum inspexerat, praecavens ne si fortè, mutato consiilio, Rex eas inspiciendas requi­reret, sigillo (que) exclusas reperiret, aliquid haberet quod earum auctoritati ob­ijcere non injuriâ posset. Festinatò igitur ratus est Angliâ exeundum, ne illic, excommunicatis communicando, aliquâ excommunicationis culpâ involvere­tur. Venimus ergo Cantuariam, vbi non vltrà quatuor dies demorati, acceptâ 50 sacrae benedictionis licentià à Monachis dilectissimis filijs suis, necne à Civi­um circumfluentium (que) populorum numerositate, ingenti pietatis affectu prose­cuti ad portum maris properavimus. Itaque naves ingressi Witsandis appu­limus. Acta sunt haec anno incarnati Verbi millesimo centesimo tertio, V. Ka­lend. [Page 71] Maij. Regiâ igitur pace suis (que) omnibus investitus mare transijt, & libe­râ viâ, per Bononiam iter Normanniam veniendi assumpsit, quorum (que) Nobili­um terrae non vili obsequio fretus.

Cum autem Becci fuisset (vbi quà devotionis, quà dilectionis, quà gaudij & omnis boni jocunditate susceptus sit, taceo, dum id nulli possibile dictu exi­stimem) literas ibi praenominatas sigillo absolvit. Quid itaque in eis invene­rit, textus earum quem subscribimus declarabit.

Cum autem de Becco Carnotum in festivitate Pentecostes, vtpote proposi­tum iter inde acturus, ANSELMVS venisset, accepit ab Ivone Civitatis Epi­scopo & à multis non spernendi Consilij viris, satiùs fore coeptum iter in a­liud tempus differendum quam Italicis ardoribus ea se tempestate cum suis 20 tradere cruciandum. Nimis etenim fervor estatis ita vbi (que), sed maxime vt fe­rebatur in Italia, tunc temporis quae (que) torrebat, vt incolis vix tolerabilis, pe­regrinis vero gravis & importabilis. Quod Pater intelligens, consilio credu­lus Beccum revertitur. Resedit ergo illic vsque ad medium mensis Augusti, Monachorum aedificationi indefessus invigilans. Deinde posthaec, in iter Car­notum reversus est. Quid agam? Si potentum occursus, si honores, si obse­quia ei delata &, vltrà quàm recipere vellet, oblata singulatim describere ma­num imponerem, nimirum alijs occupatos taedio nimiae prolixitatis afficerem. Quapropter paucis accipiatur dictum, eum, vallante vbique divino praesidio, summa pace ac prosperitate iter peregisse, atque incolumem cum suis omnibus 30 Romam pervenisse.

Itaque veniente illo, GVILIELMVS quidam, à Rege directus Anglorum, aliquantis diebus praevenerat, Romanos in causam quam agitandam sciebat, sua sollicitudine pro voto traducturus Regis. Qui WILLIELMVS, simili mo­do contra eundem virum ab alio Rege missus, Romam venerat, & quemadmo­dum Rei gestae series supra designat, ijs quae tunc Ecclesiastica gerebantur pro viribus opem impenderat. Vbi ergo adventus ANSELMI summae sedis An­tistiti nunciatus, illicò mandans, illum deprecatus est quatenùs diem illum at­que sequentem à fatigatione sui apud Sanctum PETRVM quietos duceret, ac demum se ipsius praesentiae Lateranis exhiberet. Ille paternae pietatis man­datum 40 gratiose suscipiens, paret, quodque sibi à Papa VRBANO, ceu supra meminimus in Palatio Lateranensi datum fuerat, die tertia hospitium subit. Dein Papae praesentatus, honorificè suscipitur, ac pro ejus adventu ipse, & quae confluxerat Romana Curia vehementer se laetari fatetur. Die posthoc con­stituto, causa propter quam illo potissimum venerat, in medium duci jubetur. Adest & WILLIELMVS legationi quâ fungebatur toto studio curam im­pendens hoc est vt Regi HENRICO omnes Patris & Fratris sui consuetu­dines & vsus, Apostolicae sedis auctoritate firmaret. Exponit etiam statum Re­gni, Regiam (que) in Romanos munificentiam, vnde ampliori quadam & digniori prae caeteris sublimitate ex Apostolica largitione Reges Anglorum probat anti­quitùs 50 vsos, eaque re no solum molestum & indecens fore huic suorum ante­cessorum jura perdere, verumetiam sicut se certò cognovisse ferebat, magno Romanis hoc ipsum damno futurum si contingeret, & dum fortè locum recu­perandi inventuri non essent, ab eis serò lugendum. Quid plura? Ducti sunt [Page 73] ijs atque alijs necne perducti, in causam Regis, Romanorum nonnulli, admit­tendae rationis esse conclamantes, quae ferebantur, neque vota tanti viri vllâ consideratione postponenda. Inter ista silet ANSELMVS operiens in omni­bus examen summi Pontificis. Nec enim verba sua dare volebat vt mortalis homo Ecclesiae Dei ostium fieret, ne postposito Christo qui se ostium ouium esse pronuntiat & per quem, si quis intrat, salvatur, & ingreditur at (que) egredi­tur & pascua invenit, ovile intrare volentes aliunde ascenderent, ac sic non o­vium Pastores, sed fures fierent atque latrones. Ipse nihilominus Pontificum Pastor cum ad cuncta sileret, & quid quis (que) diceret, prudenti consideratione, 10 examinaret, aestimans WILLIELMVS jamjam illum pro favore Romanorum in se nihil eorum quae quaerebat sibi negaturum, erupit & ait. Quicquid hinc­indeve dicatur, volo norint quicum (que) assistunt Dominum meum Regem Anglorum nec pro amissione regni sui passurum se perdere Investituras Ecclesiarum. Tunc vir Apostolicus paucis haec verba locutus est. Si quemadmodum dicis, Réx tuus, nec pro Regni amissione patietur Ecclesiarum donationes amittere, scias ecce, coram Deo dico, quia nec pro redemptione sui capitis eas illi aliquando PASCHALIS Papa impune permittet habere. Quod auditum oppido conturbavit WIL­LIELMVM. Romanis autem dicto Pontificis acclamantibus, optatum in com­mune est, quatenus ista existimatio procul ab omnibus filijs Ecclesiae fieret, 20 Apostolicam videlicet sedem nunquam facturam ostium ouilis Dei Laicum quemlibet. Quapropter aliud aiunt Regi respondeatur quod & illum ad bene agendum paulatim demulceat, & aliorum offensam principum exinde Roma non incurrat. Itaque Romanorum Consilio Papa nonnullos paternos vsus, in­terdictis omnino Ecclesiarum Investituris, Regi concessit, eum (que) ab excom­municatione quam Antecessorem snum fecisse superius diximus immunem ad tempus constituit, eis duntaxat qui à manu ipsas Investituras susceperant, vel deinceps susciperent, vsque ad dignam tanti reatus satisfactionem, pro servan­da Ecclesiastici disciplina rigoris, sub excommunicationis cathena retentis. Regia igitur causa, quae agebatur, tali modò Romae acta, determinata est. Sa­tisfactionem 30 sanè Investitorum censurae ac dispositioni ANSELMI Papa delegavit.

Post haee ANSELMVS, actis cum Pontifice suis & aliorum de Christianae Religionis observantiâ multiplicibus causis, quae post principale negotium sui itineris non vilipendendae causae fuerunt, reditum suum Apostolica petijt be­nedictione tueri. Cui Papa. Benedictio quam desideras ita te comitetur vbique sicut ipsemet optas. Et ne à liminibus Pastorum Ecclesiae videaris immunis absce­dere, en vice illorum tibi scripta suae auctoritatis sigillo roborata manu nostra por­rigimus, & ea quae continent sub illorum testimonio tibi & successoribus tuis in perpetuum confirmamus. Datis ergo literis, osculatus Patrem, & Nos qui cum 40 eo eramus, Deo Nos commendavit ac sic in pace dimisit. Literarum autem series haec est.

Nobis itaque Româ discedentibus, WILLIELMVS remansit, asserens sese voto constrinxisse beatum NICHOLAVM adire, Re autem verâ Romae mo­raturus & si posset, ANSELMO absente, quod eo praesente nequiverat, An­tistitem à data sententia traducturus. Quod quia nequaquam facere potuit, persuasorias literas Regi deferendas, ne nil videretur egisse, à Papa obtinuit, sicque Romanos fines remeandi viâ mutavit. Quem Nos, ductu gloriosae MACHTILDIS Comitissae per Alpes euntes, cum apud Placentiam repe­rissemus, 10 tam velocem hominis cursum à beato NICHOLAO admirati ad­modum sumus. Epistolae quam Regi detulit textus hic est.

Ac Nos vnà cum WILLIELMO Placentinos fines deserentes, protecti 20 gratiâ Dei, sani & incolumes Lugdunum vsque peruenimus acturi illic festum quod instabat Dominicae Nativitatis. Sed cum WILLIELMVS festina­ret, nec nobiscum Lugdunum divertere vellet, seperando se à Patris comi­tatu, dixit ei. Putabam Romae causam nostram alio euentu processuram, & idcirco distuli ea quae Rex Dominus meus tibi dicenda mandauit hucus (que) propa­lare. Nunc autem quia, citato gressu, ad eum redire dispono, quae mandat vlterius abscondere nolo. Dicit quia si sic ad eum redieris, vt talem te illi per omnia facias quales Antecessoribus suis Antecessores tui se fecisse noscuntur, tunc libenti animo tuum in Angliam reditum volet & amplectetur. Cui Pater. Ne amplius dices? Prudenti loquor, ait, Hac de re nil amplius dicto. At ille, 30 Scio quid dicas at (que) intelligo. Divisi ergo sunt in istis abinuicem, & AN­SELMVS summo cum honore & gaudio à Venerabili HVGONE Lugdu­nensi Archiepiscopo & toto Clero susceptus, in majorem Ecclesiam du­ctus est, ibique vt Pater & Dominus loci ab omnibus habitus. Directis in­terea nuncijs ac literis âd Regem Angliae, gesti negotij summam innotuit, & quid à WILLIELMO ex parte illius acceperit inter alia non celavit. Quae literae sunt hae.

His ita gestis, ipse, paucis de suis secum retentis, Lugduni resedit in summa pace & quieté propriam praedicti Pontificis domum inhabitando, Nuncios suos 20 expectans, &, ne ad horam quidem, ab ijs quae Dei sunt verbo se vel actu elongans.

IGitur vbi WILLIELMVS Angliam pervenit, & gesti negotij seriem HENRICO Regi exposuit, Rex ilicò omnes reditus Archiepiscopatus Cantu­ariensis in suos vsus redigi praecepit. Cura tamen ipsorum reddituum colligendorum duobus homi­nibus Archiepiscopi ab ipso Rege delegata est, eâ videlicet, vt ab re credere non est, consideratione, eâ pietate, vt tantò diligentius alijs hominibus & 40 rebus ipsius Domini sui studium impenderent ne vexarentur, ne opprimerentur, ne diriperentur, quantò majori fide ac sacramento eos illi astrictos fuisse cognoscebatur. Verum siue obtemperatum tam consideratae pietati, & piae considerationi sit ab illis sive non sit, dum non multum meâ intersit, va­nè scribendi operam insumerem. Veniet namque Dominus tenebrarum abscon­dita illuminaturus, & singulorum meritis aequa lance sua praemia retributurus. Ego, ducente Deo, coepto narrandi calle progrediar.

Euoluto igitur posthaec aliquanto tempore, venit ad Nos vnus ex Monachis Cantuariensibus, nomine EVERARDVS, deferens ANSELMO literas Regis, 50 in quibus idem Rex planè testabatur se eorum, quae WILLIELMVS dixerat discedens ab ANSELMO vt praefati sumus, auctorem esse, hoc est, vt AN­SELMVS Angliam non repedaret, nisi omnes Patris ac Fratris sui Consuetu­dines se illi servaturum primo promitteret. Quod dum ANSELMVS facere [Page 77] noluit, suis spoliatus Lugdunt remansit, degens, circa saepenominatum venera­bilem HVGONEM ipsius Civitate Antistitem, anno integro & mensibus qua­tuor. Quae autem mala ex hoc diutino exilio ejus per Angliam qua (que) emer­serint, vel cujusmodi studio illius ipsum exilium, multi reditum illius deside­rantes, ea (que) re minùs rei ipsius veritatem considerantes, ascripserint, meliùs puto liquebit, si aliqua ex ijs quae illi à religiosis viris ac Deum amantibus scripto mandata sunt, huic operi paucis infigo. Scribit itaque ei quidam Ser­vus Dei sic.

Cum igitur haec & nonnulla istis deteriora, exulante ANSELMO, per Angliam fierent, & quidam, malorum magnitudine afflicti, Regi insisterent, 30 vt ipsum, scilicet Patriae Patrem, qui ea corrigeret revocaret, ipse, tam religio­sitate viri inductus quàm & immanium malorum exuberatione animo con­sternatus, fieri quidem de reditu viri quod petebatur se libenter velle fatebatur, sic tamen vt paternarum Consuetudinum nihil sibi ab eo vlterius derogari vlla ratione pateretur. Vnde nobis adhuc Lugduni degentibus, Nuncij Romam ab ib ipso Rege directi sunt qui modis omnibus elaborarent Apostolicum ad hoc deducere vt ANSELMVM Angliam redire & Regiae voluntati juberet in cunctis subdi & obedire. Ad quod dum minimè illum flectere possent, sicut venerunt infecto negotio reversi sunt.

In diebus illis GVALO Episcopo Parisiacensis de Roma veniens ad Nos, re­liquias 40 corporis beatae Martyris PRISCAE sibi Romae datas attulit, & inde mihi in praesentia Patris ANSELMI partem aliquantulam dedit. Quae pars dum admodum parva mihi visa fuisset, rogantem me vt donum Antistes au­geret, ANSELMVS compescuit, dicens sufficere quod habebam. Cum enim, inquiens, os ipsum de corpore illius sit, donec eo caruerit, integritatem fui non ha­bebit. Quapropter si illud dignè servaveris & Dominae cujus est qua potes devo­tion in illo servi [...]ris, tam gratanter officij tui munus accipiet quam si toti corpo­ri ejus deservires. Adquievi dicto, & quod accepram diligenti custodia servo. In secundo autem anno adventus nostri à Roma Lugdnum, ipfe Papa coacto Lateranis general [...] Concilio, Comitem de Mellento, cujus saepe superius habi­ta 50 est mentio, & complices ejus qui Regem ad Investiturae flagitium sicut di­cebatur impellebant, necne illos qui ab eo Investiti fuerant, à liminibus sanctae Ecclesiae judicio Spiritu fancti repulit, & hoc ipsum per Epistolam quam ecce subponimus ANSELMO sub celeritate innotuit.

Hanc igitur Epistolam postquam ANSELMVS suscepit, inspexit, intellexit se ampliùs frustra Lugduni Romanam opem praestolari, praesertim cum jam sae­penumerò ipsi Romanae sedis Antistiti Legatos, & literas de sui negotij con­summatione transmiserit, & eo vsque nil nisi quandam quasi consolatoriae ex­pectationis promissionem, de termino in terminum, ab eo meruerit. Tertio quoque literas suas Regi Angliae, pro suarum rerum resaisitione direxerat, nec aliquid ab eo, nisi quod blandientem sibi dilationem ingereret, responsi acce­perat. 30 Consulto ita (que) venerabili praefato Lugdunensis Civitatis Episcopo Lug­duno Franciam petiturus decessit, moerente super hoc Pontifice ipso & omnium populo terrae.

Cum ergo Cluniacum ad Caritatem, quae Cella Cluniacensis Coenobij est, venissemus, didicit ANSELMVS Comitissam Bleisensem, majoris WILLI­ELMI Regis filiam, nomine ADALAM, apud Castrum suum Bleisum infirma­ri. Vertit itaque iter quo se remis ire (sicut à MANASSE ipsius vrbis An­tistite multis erat, & obnixis precibus per internuncios interpellatus) dispo­suerat, & Bleisum abijt ad Comitissam, omnem cujuslibet vituperij notam pro suo more vbique devitans. Ipsa siquidem Comitissa in pluribus ei tam in hoc 40 quam & in alio exilio ejus magnificâ liberalitate ministraverat, eum (que) sicut virum sanctum, ac religiosum vitae suae, post Deum, institutorem elegerat at­que tutorem. Si itaque illam extrema vt dicebatur agentem paterna praesen­tia non visitaret, notam justae repraehensionis non evaderet. Igitur vbi ad il­lam venimus, eam (que) languore sopito fermè convaluisse invenimus, detenti ab eo in ipso Castro per aliquot dies decentissime sumus. In quibus diebus, cum verba saepe inter se consererent Antistes & illa, Antistes illam pro suo officio studiosè ad bene agendum instigando, Illa Antistitem pro vitae suae qualitati­bus vt Patrem, quae inquirenda esse sciebat, interrogando; ANSELMVS Co­mitissae causam reditus sui Franciam ab ea inquisitus innotuit, & quia Fratrem 50 ipsius HENRICMM videlicet Regem Anglorum pro injuria quam Deo si­bi (que) jam per biennium & vltrà fecerat excommunicare veniebat, non celauit. Quod illa audiens, fraternae damnationi vehementer indoluit, ac, vt illum po­tius Pontifici concordaret, operam dare disposuit. Egit ergo apud vitum vt Carnotum secum pergeret.

[Page 80] Eo tempore ipse Rex in Normannia erat, ipsam (que) pene totam suae ditioni subegerat. Potestas nempe ROBERTI Normannorum Comitis fratris scilicet ejusdem Regis ita cunctis ea tempestate viluerat, vt vix vllus pro eo quicquam facere vellet, quod pro terrae Principe qua (que) gentium fieri solet. Pium ete­nim Cor & terrenarum rerum minima cupido quae in eo juxtà vigebant hoc ei pepererant. Omnes igitur ferme Normannorum majores, illico ad Regis ad­ventum, spreto Comite Domino suo, & fidem quam ei debebant postponen­tes, in aurum & argentum Regis cucurrerunt, eique Civitates, Castra, & Vrbes tradiderunt.

Cum itaque Rex per Legatos Comitisse ANSELMI adventum, & quam­obrem 10 relicta Burgundiâ Franciam venerit, accepisset, qualitèr animum viri à proposita intentione deflectere posset, perquisiuit. Inito igirur cum suis Con­silio, per Nuncios deprecatus est Comitissam, quatenus ad loquendum sibi virum Normanniam duceret, pollicens se in multis de quaerela pristina volun­tati ejus, pacis gratiâ, condescensurum. Quid plura? Statuto termino Archi­episcopus & Comitissa in Castrum, quod Aquila vocatur, pro Colloquio Regis vti petiuerat vna venerunt, & Regem vehementi gaudio pro adventu ANSELMI exultare, ac non parum â pristina feritate descendisse repererunt. Deinde habito inter eos Colloquio, ANSELMVM Rex de redditibus sui Pontificatus revestivit, & in pristinam amicitiam vtrin (que) recepti sunt. Quibus­dam 20 igitur ad hoc sollicitè operam dantibus vt Antistes statim Angliam re­mearet, Rex annuit, sic tamen vt nulli eorum qui à se Inuestituras Ecclesia­rum susceperant vel eos consecrauerant, suam in aliquo communionem subtra­heret. Cui conditioni ANSELMVS minimè adquiescens (obedientiam vi­delicet Papae in nullo praetergredi volens) extra Angliam manere delegit, donec illi quid ad ipsum Negotium, & quaedam alia de quibus inter eos illa vice convenire non poterat determinanda ex condicto Romam mittendi erant, reversi fuissent. Haec autem inter ipsos acta sunt anno tertio exitus nostri de Anglia XI. Kl. Augusti.

Pro magna itaque exultatione quam ex hac reconciliatione ANMELMI 30 Rex concepit apud se, videres illum quamdiu in praefato Castro morabamur, non facile pati ad se venire ANSELMVM, sed quotiens erat aliquid inter il­los agendum semper ipsum ire ad ANSELMVM. Iam enim multis in locis per Angliam, Franciam, atque Normanniam, fama vulgaverat Regem ipsum ab ANSELMO proximè excommunicandum, & idcirco ei vtpote Potestati non adeo amatae multa mala struebantur, quae illi à tanto viro excommunica­to efficat us inferenda putabantur. Quod ille sciens versam à se viri senten­tiam magnifice laetabatur. Deni (que) omne malum quod eum expectabat averso ANSELMO, ab eo versum est, reverso in amicitiam ejus ANSELMO. Ita (que) vt homo citius in Episcopatum suum ad suorum exultationem ac totius Pa­triae 40 releuationem rediret, pollicitus est Rex ita se Nuncios suos Romam desti­naturum, vt in proxima Natiuitate Christi Curiae suae ANSELMVS in An­glia posset adesse. Misit super haee in Angliam literas praecipiens vt omnes res & homines ANSELMI vbicum (que) essent, in pace essent & quiete nec vl­lus eos gravaret aut implacitaret, sed ab omni debito liberi, quae tenebant cum honore tenerent ac in cunctis ad nutum ANSELMI jussionem (que) pen­derent. Haec ergo dum hominibus ad Archiepiscopatum pertinentibus inno­tuissent, mox quoddam quasi insperatum jubar solis illis emicuit, quod illos à pristinae oppressionis immanitate & tenebris non modicum ejecit.

Cum posthac ANSELMVS Beccense Coenobium, & Rex Angliam remeas­set, 50 ortis quibusdam occasiunculis, Legati qui Romam mitti debuerunt, diù vl­tra statutum terminum morati sunt. Vnde vehemens admiratio multorum corda concussit, arbitrantium tantam de reditu viri dilationem Diaboli esse seductionem & apertè videntium immanem totius Christianiatis in Anglia [Page 81] esse destructionem. Quod melius vt puto liquebit, si quaedam scripta de hijs quae ad Nos in hac mora à quodam non contemnendae auctoritatis viro transmissa sunt, breui subinferam. Scribit ita (que) inter alia sic.

Et haec quidem ille vir tot mala exosus scripsit, autumans ANSEL­MVM non nisi propria voluntate ab ingressu Angliae remorari. Sed reuera 40 Rex HENRICVS nullo eum pacto ingredi patiebatur, nisi, postpositâ, vt supera meminimus, obedientiâ Papae, Episcopis & Abbatibus ex com­municatis communicaret. Attamen ANSELMO Remis consistente (illuc enim obnixis precibus Antistitis & Canonicorum ipsius loci deuictus iuerat, & majori quam litteris queat exponi honore, festiuo (que) occursu omnium id loci degentium susceptus circa pontificem MANASSEN mágnà & officiosà caritate detentus per plures dies ibi morabatur) misit ei Epistolam vnam idem Rex, quam ecce subponimus.

Ad hanc scripsit ANSELMVS Epistolam hanc.

Scripsit quoque saepe memorato ROBERTO Comiti de Mellento tunc temporis in hunc modum, vtpote illi, cujus Consilio cuncta negotia sua Rex ipse disponebat.

20 Haec idcirco ita describimus, vt quicunque ista legit vel audit, planè intelli­gat cui mala quae in Angliam exulante ANSELMO facta sunt, moramue exilij ejus potissimum ascribere debeat.

Itaque posthac missi sunt Romam, ex parte quidem ANSELMI, BALDWI­NVS Monachus, vir vtique sanctae libertatis Ecclesiae, & omnis boni non fi­ctus amator, &, ex Regis, WILLIELMVS saepe superiùs memoratus, pro libertate Ecclesiae sicut solebat acturus. Quas vero quantasve oppressiones in­ter haec tota Anglica oppressa sit, difficile dictu esse scio. Rex enim ipse à Nor­mannia digressus, quia eam totam eo quo supradiximus modo sibi subjugare nequiuerat, reversus in Angliam est, vt copiosiori pecuniâ fretus, rediens, qnod 30 residuum erat, exhaeredato fratre suo, sibi subijceret. In cujus pecuniae col­lectione nullus in collectoribus pietatis aut misericordiae respectus fuit, sed cru­delis exactio super omnes, vt nobis qui inde veniebant testabantur, desaevit. Denique videres, sicut aiebant, eos quidem qui non habebant quid darent, aut à suis domunculis pelli, aut auulsis asportatis (que) hostijs domorum penitus diripiendos exponi, aut ablata vili suppellectile in summam penuriam redigi, aut certè alijs atque alijs miserabilibus modis affligi, & cruciari. In eos autem qui videbantur aliquid habere noua & excogitata quaedam foris facta obijciebantur, & sic cum adversus Regem terrae defendendi se placitum ingredi non audie­bant, ablatis rebus suis, in gravem erumnam deijciebantur. Sed haec ab ali­quibus leuia dictu fortassis aestimabuntur eo quod ista non solum sub Rege 40 HENRICO, sed & horum similia multa facta fuerunt sub fratre ejus, vt de patre taceam, Rege WILLIELMO. Attamen ista illis grauiora & intolera­biliora visa sunt, quoniam multò minùs solito quod jam spoliatis & exhaustis auferretur inveniebatur. Ad haec; In Concilio Lundoniensi societas Mulierum, vt in superioribus diximus, omnibus Presbyteris & Canonicis Angliae inter­dicta erat, ipsum (que) interdictum, ANSELMO exulante, retentis vel certè re­sumptis mulieribus, à pluribus eorum violatum fuerat. Hoc ergo peccatum Rex impunitum esse non sustinens, suos Ministros eos implacitare, & pecunias eorum pro hujus peccati explatione praecepit accipere: Sed vbi perplures eo­rum ab illa transgressione sunt immunes reperti, pecunia quae ad opus Princi­pis 50 quaerebatur minorem quàm exactores sperare poterant copiam administra­bat. Quapropter mutata, immo super innocentes cum nocentibus sententia versa, omnes Ecclesiae quae parochias habebant sub debito positae sunt, & vna­quaeque, indictâ pecuniae quantitate, per Personam quae in ea Deo seruiebat [Page 84] redimi jussa est. Erat ergo miseriam videre. Cum enim exactionis istius tem­pestas ferueret, & nonnulli quid vel darent non habentes, vel rem inauditam execrati nil pro tali causa dare volentes contumeliose raperentur, incarceraren­tur, cruciarentur, contigit Regem ipsum Lundoniam venire. Adunati ergo, vt dicitur, fermè ducenti Presbyteri, induti albis & Sacerdotalibus stolis, Regi ad palatium suum eunti, nudis pedibus, occurrerunt vna voce misereri imploran­tes. At ille fortè, vt fit, ad multa diuisus, nulla ad preces eorum miseratione permotus est, vel saltem quauis eos, sicut homines omnis religionis expertes, responsi honestate dignatus, suis obtutibus festinè abigi praecepit. Qui confu­sione super confusionem induti, Reginam adeunt, & interuentricem flagitant. 10 Illa, vt fertur, pietate mota in lachrymas soluitur, sed timore constricta, ab in­teruentione arcetur. Ferebantur eo tempore plura his, in hujusmodi per An­gliam acta. Sed Nos breuitati studentes, pauca quae dicta sunt pro intentione praesentis opusculi sufficere posse putamus.

Attamen dicendum quod eo vsque mala super Angliam ipsis diebus inunda­uerunt, vt ipsi Episcopi qui semper libertatem Ecclesiae & ANSELMVM ean­dem libertatem subleuare tueri (que) nitentem, vt ex superioribus intelligi potest, cum Principe deprimere nisi sunt, tantorum malorum immensitate compulsi, mandata ANSELMO cum epistola dirigerent, & opem subuentions ejus pro­ni deposcerent, se (que) illum amodò secuturos in Dei rebus vt Patrem promitte­rent. Sed haec, vt opinor, mellus liquebunt, si epistola ipsa subscribatur quam 20 ei miserunt. Est igitur haec.

Inter haec crebris de Anglia nuncijs Normanniam venientibus, id quod de Presbyteris Angliae Rex faciebat nimis divulgabatur, & non solum hos qui in­famiâ ejus, verum & eos qui laude illius pascebantur, in odium & vituperium ejus adducebat. At ANSELMVS tam malam famam de Rege non ferens eum (que) à tanta injuria revocare desiderans, scripsit ei de negotio semel & ite­rùm, 20 totiens (que) responsi ejus scripta recepit. Quae scripta eo quo missa sunt ordine subter annotanda putaui, ratus ea futuris temporibus, exempli gratia, profutura, si altiori Consilio Deus non sedauerit in regno Anglorum quae sub oculis ejus hodie fiunt maxima mala. In quo tamen ab ijs qui ista legunt vel audiunt petitum iri optamus, ne Nobis succenseant, quod scribendis Epi­stolis tantum occupamur. Negotij enim, quod manu versamus, quaedam & magna pars est, nec totum alicujus rei, ignotis partibus ejus, sciri potest. Ipsa­rum igitur Epistolarum textus hic est.

Dum haec ita fiunt ecce qui Romam missi fuerant redeunt. Suspensus autem fuerat ab offieio Episcopali jam olim WILLIELMVS Archiepiscopus Roto­magensis, & per hos Nuncios intercesserat pro eo apud Dominum Papam ANSELMVS Archiepiscopus Cantuariensis. Mandauit itaque ei Dominus Pa­pa vt de causa ipsa quod faciendum intelligeret sua vice faceret, sciens eum à 40 Iustitiae semitis nullius rei interventu scienter flecti posse. Iuit ergo Rotoma­gum, & in Synodo Clericorum, quae tunc erat adunata, aduentus sui causam exposuit. Profert literas WILLIELMVS Legatus Regis quas, ex parte A­postolici, de re Roma detulerat, & coram omnibus recitantur sic.

Misit quoque Dominus Papa Epistolam hanc ANSELMO.

His diebus venit Rotomagum BOEMVNDVS vnus de nominatissimis Ierosoli­mitanae viae Principibus, habens in Comitatu suo, quendam Romanae Ecclesiae 10 Cardinalem nomine BRVNONEM. Huic erat magister militum ILGRYVS nomine, vir strenuus, & non ignobilis famae inter suos. Hic ab adolescentia sua notus ANSELMO, multa fuerat ejus beneficia consecutus. Familiariter itaque cum eo agens inter plurima quae ipsi de superatis bellis, de vrbibus cap­tis, de situ locorum, alijs (que) nonnullis quae in expeditione Ierosolimitana accepe­rat delectabili allocutione disseruit. Quod multas Sanctorum reliquias ha­beret, quoque modo eas adeptus fuerit, aperuit. In quibus immò super om­nibus quas habebat praecipuè gloriatus est de capillis beatae Matris Dei MARIAE, quorum aliquos sibi datos ferebat à Patriarcha Antiocheno, Vbi Magistratum militum ipse sub BOEMVNDO agebat. Et ad haec intulit, Hos 20 capillos fateor suscipere ausus non fuissem, si me amor Patriae istius in qua natus fui & educatus ad hoc non animasset. Sperabam enim me huc quandoque peruenturum, & ipsis hanc meam patriam sublimaturum. Quoniam igitur illa spe, protegente Do­mino, fraudatus non sum, Duos ex ipsis huic Ecclesiae quae totius Normanniae prin­cipatum obtinet Christianitatis, dare disposui; duos Abbatiae beati PETRI, & sancti AVDOENI, duos Monasterio ejusdem virginis virginum, in quo sub tuo patro­cinio ad aetatem hominis prouectus sum, & duos tibi. Duodecim enim numero de illis mihi praefatus Episcopus dedit, contestans illos ab ipsa Domina sibimet auulsos, cum juxta Crucem filij sui stans gladius anima ejus pertransiuit, secundum quod in Antiquarum monimentis literarum quae magnae auctoritatis apud illos habebantur, 30 & in Archiuis Ecclesiae, cui praesidebat, seruabantur, sicut astruebat, scriptum re­perit. Et haec ille; super quibus ANSELMVS admodum exhiliratus, actis cum Pontifice Rotomagensi & BOEMVNDO ac Ierosolimitanis quae videbantur agenda, Beccum reuertitur. Ac crines de quibus praedictus miles locutus fue­rat, quoniam Carnoti, vbi familia & pene tota suppellex BOEMVNDI redi­tum ejus praestolabatur, remanserant, missi ab Archiepischopo Rotomagensi, & Abbate Beccensi religiosi Ordinis viri sunt qui illos deferrent. Et factum est. Appropinquantibus eis, qui, quos Rotomagus habere debebat, apportabant, ipsi Ciuitati adjunctis sibi Canonicis & omni Clero Ciuitatis, cum Monachis sancti AVDOENI, ac totius populi innumera multitudine, Pontifex longa 40 processione deuotus occurrit, & quanto potuit honore susceptos in Ecclesiam detulit, & sacratiori loco reposuit. Quatuor autem ex illis Beccum delati sunt, quorum duos ipsi loco residuos ANSELMVS reuerenter sibi excepit. Mihi (que) vtpote qui capellae illius custos eram atque dispositor, custodiendos commen­dauit, quod vsque hodie facio. Quid itaque de istis aliorum sensus habeat nescio. Ego tamen certissimè scio Dominum & reuerendum Patrem ANSEL­MVM eos in magna semper veneratione habuisse, & meipsum sacro & grandi experimento sensisse magnum quid & mundo amplectendum insignae sanctita­tis illis inesse. De his ita.

Itaque WILLIELMVS, vbi ad Regem in Anglia venit, & ei quae de ne­gotio 50 ejus ad Romanum Pontificem acta fuerant, enarrauit, laetus ille ad audi­ta, ilico ANSELMVM ad Ecclesiam suam redire per eundem WILLIEL­MVM postulauit; qui WILLIELMVS ab nos post paucos dies reuersus ANSELMVM infirmum inuenit, & valdè conturbatus est. Erat enim tunc [Page 89] jam ad libertatem Ecclesiae Dei cor habens, & in quantum poterat sollicitè o­peram dans vt ANSELMVS suae sedi in pace & honore restitueretur. Ti­mens ergo ne virum loci ac fratrum amor non minus quam ea quâ grauaba­tur corporis inualitudo ab itinere Angliae praepediret, modis quibus poterat tam per se quàm & per nos qui secum eramus agere coepit, qualiter virum lo­co euelleret, & in iter quod desiderabat promoueret. Praemissis igitur precibus quibus eum ex parte Domini sui Regis Anglorum interpellauit quatenus An­gliam, ejus absentiâ desolatam, citato reditu visitaret, affirmabat, & affirmando promittebat Regem ipsum penitùs ad voluntatem ipsius in omne quod dein­ceps 10 praeciperet promptissimam mentem habere, nec vlterius à Romana Eccle­sia velle dissentire; Et subjungens, ait, Propterea obsecro vt omnem moram rum­patis in veniendo, ne forte ex aduerso aliqua saecularis aura prorumpat quae eum ab istis subuertat. Haec ille audiens Deo super admirabili dono ejus gratias egit, acceptâque licentiâ à fratribus inter quos jamdiù magno cum amore & hono­re habiti fueramus, in Angliam iturus Gemeticum venit. Vbi renouatâ infirmi­tate qua vt memorauimus Becci grauatus fuerat, à loco progredi nequaquam potuit. Quapropter missis in Angliam nuncijs, intimauit Regi quid sibi, ne rediret, obstabat. Turbatur ille ad audita & vehementer indoluit, jurans per Verbum Dei, scilicet omnia damna aequanimiùs toleraturum quàm ANSEL­MI 20 decessu. Remissis ergo celerrime nuncijs, orat virum sibi ipsi parcere, ac omnimodis indulgere quieti. Praecepit quoque vt de ijs quae sui juris in Nor­mannia erant, pro voto acciperet, & sibi ac suis exinde ministrari sufficienter juberet, se (que) in proximo transfretaturum expectaret; quo ipse gratiosè accepto, circiter mense vno ibi remansit. Mitigato deinde languore Beccum redijt, ratus sibi opportunius & honestius fore illic quam alias Regium praestolari aduentum. Vbi omnibus mirà alacritate de reditu ejus exultantibus, ecce lacramabile ma­lum concussit atque subuertit gaudium ipsum. Nam tam grauis infirmitas ite­rùm inuasit ANSELMVM vt de eo praeter mortem nihil expectaremus. Con­fluunt Episcopi & Abbates terrae illius ac de funere ejus quique pertractant. 30 Sed omnipotens Deus, suâ pietate, ipsum contra omnium opinionem, sanitati restituit & multos magno exinde gaudio laetificauit.

Igitur in Assumptione beatae MARIAE Rex Beccum venit, celebrato (que) ab ANSELMO solemni Missae officio, vnà Rex scilicet & ipse conuenerunt, & tandem omnia quae illos in diuersa traxerant pacem & concordiam inuene­runt. Siquidem Ecclesias Angliae quas WILLIELMVS Rex frater Regis HENRICI sub censum, vt longè superiùs retuli, primus redegerat, liberas ab eadem exactione Rex in manus ANSELMI reddidit. Et se de ipsis dum vi­ueret nil accepturum quamdiù essent sine pastore, promisit. Pro pecuniae autem quam à Presbyteris vt praefati sumus acceperat, eam emendationem spopon­dit, 40 vt ij, qui nondum inde quid dederant, nihil darent, & qui dederant tribus annis sua omnia in pace & quiete libera possiderent. Cuncta vero quae de Ar­chiepiscopatu, exulante ANSELMO, suo jussu accepta fuerant, se redditurum cum in Angliam esset reuersus, dato vadimonio, pollicitus est.

His & alijs, quae res expetebat, inter viros compositis, ANSELMVS iter Angliam remeandi ingressus est, &, diuino tutamine fretus, sanus & alacer cum suis omnibus Dofris est appulsus. quâ vero exultatione, quâ jocunditate, quâ spe boni in Angliam veniens susceptus sit, Reor ex consideratione malorum quae paucis tetigimus illic ante reditum ejus prouenisse, aliquantulum subin­telligi posse; vnde, vt diuersae aetatis & ordinis hominum gaudia sileam, de 50 ipsa Regina hoc breuiter dixerim, quod nec terrena negotia, nec pompa sae­cularis gloriae vlla poterant eam detinere, quin virum loca diuersa adeun­tem praecederet, & Monachis seu Canonicis ei pro more obuiam proceden­tibus, ipsa procederet, hospitia (que) eius, suâ prouidentiâ, dignis apparatibus adornaret.

[Page 90] Itaque post haec, ij qui Ecclesijs ac Monasterijs, pro exigenda Regia pecu­nia fuerant intromissi, ejecti sunt, & personis cujusque Ecclesiae res intus & extra ad communem vtilitatem commendatae. Presbyterorum etiam causae, si­cut Regem ANSELMO promisisse diximus, dispositae sunt; atque id ipsum per totum Regnum diuulgatum.

Rex ipse inter haec Normanniam sibi bello subegit, & id ANSELMO per Epistolam quam ecce subscribimus significauit.

Igitur ob pacem quam Rex fecerat cum ANSELMO hac victoria eum po­titum multi testati sunt.

Normanniâ ergo sub Regiâ pace dispositâ, & Duce ROBERTO cum Co­mite Moritonij in Angliam sub captione praemissis, Rex ipse in Regnum suum reversus est. Adunatis autem ad Curiam ejus in Pascha, terrae Principibus, di­lata est Ecclesiarum ordinatio quam Rex se facturum disposuerat eò quòd sum­mus sedis Apostolicae Pontifex PASCHALIS Franciam venerat, & sibi ad Concilium quod Trecis erat celebraturus, à Rege HENRICO & ab AN­SELMO Archiepiscopo saepe supra memoratos viros, WILLIELMVM 40 & BALDWINVM mitti mandauerat. Ratus itaque Rex aliquid noui se in reditu illorum accepturum; in subsequens festum Pentecostes omnia distu­lit, quatenus, eis reuersis, securiùs quaeque, agnitâ Pontificis voluntate, dis­poneret.

Solutâ igitur Curiâ, ANSELMVS ad Abbatiam sancti EADMVNDI vadit crucem magnam ibi consecraturus, & alia quaedam Episcopalia officia admini­straturus. Quibus expletis, cum jam rediturum se putaret graui corporis infir­mitate corripitur, & nigrauescente languore ad extrema ferè perducitur. De­tentus autem est ibi propter ipsam infirmitatem vsque ad octauas Pentecostes, & Concilium quod sicut diximus dilatum erat, causa infirmitatis ejus, indu­cias 50 in Kl. Augusti accepit.

Inter haec, ex parte Apostolici allata est ANSELMO Epistola ista.

20 In Kalendis ergo Augusti, conuentus Episcoporum, Abbatum, Procerum Regni Lundoniae in Palatium Regis factus est. Et per tres continuos dies, ab­sente ANSELMO inter Regem & Episcopos satis actum de Ecclesiarum In­uestituris; quibusdam ad hoc nitentibus vt Rex eas faceret more patris ac fra­tris sui, non juxta praeceptum & obedientiam Apostolici. Nam Papa in sen­tentia quae exinde promulgata fuerat, firmus stans, concesserat Hominia quae VRBANVS Papa aequè [...] Inuestituras interdixerat, ac per hoc Regem sibi de Investituris consentaneum fecerat, vt ex epistola quam supra descripsimus, colligi potest. Dehinc, praesente ANSELMO, astante multitudine, annuit Rex & statuit, vt ab eo tempore in reliquum nunquam per dationem Baculi Pasto­ralis 30 vel Annuli quisquam Episcopatu vel Abbatiâ per Regem vel quamlibet Lai­cam manum inuestiretur in Anglia; concedente quoque ANSELMO vt nul­lus in praelationem electus pro Hominio, quod Regi faceret, consecratione suscepti honoris priuaretur. Quibus ita dispositis, penè omnibus Ecclesijs An­gliae quae suis erant Pastoribus diù viduatae, per consilium ANSELMI ac Pro­cerum Regni, sine omni Virgae Pastoralis aut Annuli Inuestiturâ Patres à Re­ge sunt instituti. Instituti quoque sunt ibidem & eodem tempore ab ipso Re­ge quidam ad regimen quarundam Ecclesiarum Normanniae quae similiter suis erant Patribus destitutae.

40 Inter ista caepit ANSELMVS coram Rege regnique Episcopis atque Prin­cipibus exigere à GERARDO Archiepiscopo Eboracensi, professionem de sua obedientia & subjectione, quam non fecerat ex quo de Episcopatu Herefor­densi in Archiepiscopatum Eboracensem, vt supra meminimus, translatum fuerat. Ad quae cum Rex ipse diceret sibi quidem non videri necesse esse, vt professioni quam ordinationis suae tempore GERARDVS fecerat aliam super adderet, praesertim cum licet Ecclesiam mutauerit, idem tamen qui fuèrat in persona permanserit, nec à prima professione absolutus extiterit; ANSEL­MVS, in praesenti quidem, Regijs verbis adquieuit, ea conditione, vt GE­RARDVS in manum sibi daret se eandem subjectionem in Archiepiscopatu 50 ei seruaturum quam in Episcopatu professus fuerat. Annuit GERARDVS & suâ manu impositâ manui ANSELMI, interpositâ fide sua, pollicitus est se eandem subjectionem & obedientiam ipsi & successoribus suis in Archiepisco­patu exhibiturum quam Herefordensi Ecclesiae ab eo sacrandus Antistes pro miserat.

[Page 92] Exin statutum est, vt qui ad Episcopatum electi erant, Cantuariam irent, & ibi dignitatis ipsius benedictionem ex more susciperent. WILLIELMVS ita­que Wintoniensis, & ROGERIVS Serberiensis, ac REINELMVS tunc nuper Ecclesiae Herefordensi restitutus Episcopus, quorum supra meminimus, necnon WILLIELMVS qui Legatione Regis fungi solebat, tunc autem Execestrensi Ecclesiae electus Episcopus, VRBANVS quoque Glamorgatensi Ecclesiae quae in Gualis est similiter electus Episcopus, simul Cantuariam venerunt, & in Do­minica die quae fuit tertio Idus Augusti pariter ab ANSELMO consecrati sunt, ministrantibus & cooperantibus sibi in hoc officio suffraganeis ipsius se­dis, GERARDO videlicet Archiepiscopo Eboracensi, ROBERTO Lincolien­si 10 Episcopo, IOHANNI Bathoniensi, HERBERTO Norwicensi, ROBER­TO Cestrensi, RADVLFO Cicestrensi, RANVLFO Dunelmensi. Ipso die priusquam eorundem Episcoporum consecrationem ANSELMVS faceret, praesentibus eis & Episcopis qui conuenerant juxta mandatum Domini Papae (nam hoc ei per literas olim mandauerat) reddidit EALDWINO virgam Pa­storalem Abbatiae de Ramesei quam vt supra meminimus perdiderat in Con­cilio Lundoniensi.

In subsequenti etiam quinta feria, sacrauit in ipsa sede ROBERTVM Monachum Coenobij Sancti PETRI Westmonasterij, ad Regimen Abbatiae Sancti EADMVNDI. 20

Ordinatio autem Abbatis Sancti AVGVSTINI per id temporis ea causa vt ita dixerim dilata est, quòd ipse qui in Abbatem, scilicet HVGO Monachus Beccensis, electus erat, nondum sacros ordines habebat. Ordinatus vero est ad Diaconatum ab Archiepiscopo in Capella sua Cantuariae cum multis alijs, in jejunio septimi mensis, & item ad Presbyteratum à WILLIELMO Exo­niensi Episcopo in eadem Capella, jejunio decimi mensis. ANSEMVS enim infirmabatur, & partim eâ re partim propter imminens festum Natiuitatis Christi, Cantuariam ad ANSELMVM idem Episcopus jussus venerat. Post haec cum ANSELMVS ordinationem ipsius Abbatis accelerare vellet, eo quod res Ecclesiae pessum ibant, & cotidiè in sui diminutionem intus & extrà deci­debant, 30 voluit vt praedictus Episcopus eum in Abbatem ad Altare Christi Cantuariae solemniter (se astante) consecraret. Sed vbi Monachis Sancti AV­GVSTINI res innotuit, ad contra dicendum animati sunt. Nam Ecclesiam suam priuilegia habere commentati sunt per quae Abbatem suum non nisi in sede sua ordinari debere manifesta allegatione se probaturos asseruerunt. Dura­uit autem hac fabula illorum diebus nonnullis. ANSELMO nullatenus asser­tioni eorum cedere volente. Tandem in initio quadragesimae cum ANSEL­MVS juxta Lundoniam pro colloquïo Regis venisset, quidam ex ipsis Mona­chis quos ad rem exercendam ij qui domi remanserant pari voto selectos eo direxerant, omissis priuilegijs suis (quae nulla vel non rata à Rege & Principi­bus 40 comprobata, sunt & damnata) per suos aduocatos Regi persuaserunt, vt ANSELMO mandaret, Abbatem in Ecclesia Sancti AVGVSTINI, ex anti­qua consuetudine consecrare. Hujus mandati Nuncij fuerunt WILLIELMVS Episcopus Wintoniensis, & ROGERIVS Serberiensis, & WILLIELMVS Exoniensis, cum Giesleberto Abbate Westmonasterij à Rege ad ANSEL­MVM. Respondit ergo ANSELMVS, Si Rex me rogaret quatenus pro su [...] amore ipsum Abbatem in Ecclesia sua ordinarem fortassis facerem, ea conside­ratione, eo intuitu quod Antecessorum meorum, juris fuit & mei est indifferenter per Angliam vbicun (que) voluntas tulit, Episcopale officium administrare. Nunc autem quia mandat vt id faciam ex consuetudine, dico consuetudinis illud non esse. 50 At illi, si contra fidem non esse dinoscitur, omnino vult vt in sua sede consecretur. Refert, non omnia facienda sunt quae fidei contraria non sunt; Alio quin plura inconuenientia fierent. hoc quoque vnde agitur quamuis, si fieret, fidei contrarium non esset, fieri tamen ex consuetudine non debet, eo quod nimis inconueniens esset. [Page 93] Ei quippe, qui Canonicè mihi & Ecclesiae nostrae per omnia subijci debet, subditus in hoc contra ordinem fierem. Ad haec, Archiepiscopus Cantuariensis primas est totius Angliae, Scotiae, Hiberniae, & adjacentium Insularum nec pro alicujus personae consecratione nisi solummodo Regis ac Reginae sedem suam ex consuetudine egreditur. Si ergo Rex vult vt ego eundem honorem exhibeam Abbati Sancti AVGVSTINI quem sibi, parem eum vult in regno suo facere sibi. Quod ne fiat consulo sicut ei cui fidem debeo, Quatenus se ab hac voluntate cohibeat. Re ete­nim vera dico quia si vnquam tanta inordinatio in Anglia facta fuerit, non modo Regi sed Archiepiscopis, Episcopis, Principibus, & toti regno grande opprobrium 10 erit. Dixerunt. Eia, si eum in sede sua ordinare, istis rationibus actus, non vis, mandat vt in sua Capella se praesente, illum ordinari permittas ab aliquo Episcopo­rum cui ipse praeceperit. Respondit. Cur illum ab alio Episcopo ordinari permitte­rem quem ego gratia Dei, pro meo jure, vti debeo, ordinare potis sum? Et hoc quidem aiunt, mallet, vt illic eum tu ipse consecrares. Dixit. Si hoc fecero non­nullam injuriam faciam ipsi Domino meo▪ meum quippe non est, in Capella ejus Mis­sam celebrare, nisi quando ipse debet à me Coronari. Ita (que) si hoc facio pro Abbatis consecratione, Regius honor vilescet, & deinceps mei exemplo exigetur pro consue­tudine quod hactenus fiebat statuto tempore pro solo Regis honore. verum quia ipse vult vt proxime consecretur, eo quod nondum confirmato Abbate fluctuant 20 res Abbatiae, Si voluerit, hic in Capella Hospitij mei eum ordinabo, quoniam qui­dem mihi facile non est pro tam leui re hac vice Cantuariam ire. Relata sunt ista Regi & approbatâ ratione ANSELMI, laudauit vt omissis cunctis obje­ctionum ambagibus Abbas sacraretur, vti dixit, ANSELMVS. ordinauit igi­tur illum IV. Kl. Martj, quinta feria primae septimanae Quadragesimae apud Lambetham in Capella Roffensis Ecclesiae vbi tunc ANSELMVS erat hospita­tus. Accepta ab eo professione, ex more, qua se Ecclesiae Dorobernensi & Ar­chiepiscopis ejus Canonice, per omnia, obediturum promisit. Ij ergo qui af­fuerunt multo honestius ipsum Cantuariae potuisse sacrari dixerunt, & quod major honor esset Abbati, requirere Patrem patriae pro benedictione sua in 30 Metropoli sede quam in Capella Roffensis Ecclesiae. Inter haec ANSELMVS misit Domino Papae Epistolam hanc.

Hanc Epistolam idcirco placuit huic operi admiscere, vt ea teste monstra­remus quae de Inuestituris Ecclesiarum diximus rata esse. Ad quam etiam [Page 94] correctionem Mellentinus Comes pro literis quas ei vt supra scripsimus Papa direxerat perductus fuerit, hujus testimonio designare, pari voto cordi fuit. re etenim vera ab ijs in quibus olim versatus fuerat quadam ex parte muta­tus erat. siquidem justi amator istis Consilium, illis auxilium, aliquibus v­trumque, juxta quod ratio exigebat, saepe exhibebat. Rex ipse HENRI­CVS illus Consilio, in regni negotijs praestantius, & efficacius caeteris credens, defuncti fratris sui Regis vestigia, sequi, sicut fatebatur, perhorrebat. Attamen praefatus Comes nec Anglos diligere nec aliquem illorum ad Ecclesiasticam dignitatem prouehi patiebatur.

Supra memorato GVNDVLPHO Roffensi Episcopo de hac vita sublato, 10 ANSELMVS ad eum sepeliendum Rofam iuit, qui, obsequio sub magna lu­gentium Monachorum, Clericorum, ac Laicorum multitudine decenter ex­pleto; res ipsius Episcopij sicut expedire melius intelligebat, ad opus Ec­clesiae intus & extra, suas videlicet, ordinauit. Bacculus autem Episcopalis Cantuariam ab ERNVLFO Monacho Roffensi, qui ejusdem Episcopi Capella­nus extiterat pro more delatus est, & in praesentia fratrum super Altare Do­mini Saluatoris praesentatus.

Inter ista Rex HENRICVS considerans, totum penè Regnum in grauem aerumnam multis ex causis decidisse, per consilium ANSELMI & Procerum Regni operam dare instituit qualiter aliquo modo, mala quae pauperes maxi­me 20 deprimebant, mittigarentur. Cujus boni exordium gnarus à sua Curia cae­pit. Tempore siquidem fratris sui Regis hunc morem multitudo eorum qui Curiam ejus sequebantur habebat, vt quae (que) pessundarent, diriperent, & nul­la eos cohibente disciplina, totam terram, per quam Rex ibat deuastarent▪ accedebat his aliud malum; plurimi nam (que) eorum sua malitia l. inebriati. debriati dum reperta in hospitijs quae inuadebant, penitus absumere non valebant, ea aut ad forum per eosdem ipsos, quorum erant, pro suo lucro ferre, ac vendere, aut supposito igne cremare, aut si potus esset, lotis exinde equorum suorum pe­dibus, residuum illius per terram effundere, aut certe aliquo alio modo disper­dere solebant. Quae vero in Patresfamilias crudelia, quae in vxores ac filias 30 eorum indecentia fecerint, reminisci pudet. Has ob causas quiqui, praecogni­to Regis aduentu, sua habitacula fugiebant, sibi suisque quantum valebant, in syluis vel alijs locis in quibus se tutari posse sperabant, consulentes. Huic ma­lo Rex HENRICVS mederi desiderans, indicto edicto omnibus qui aliquid eorum quae dixi, fecisse probari poterant, aut oculos erui aut manus vel pedes vel alia membra constanti justitia strenuus faciebat amputari. Quae justitia in pluribus visa, caeteros integritatem sui amantes, ab aliorum laesione detor­rebat.

Item Moneta corrupta & falsa multis modis multos affligebat. Quam Rex sub tanta animaduersione corrigi statuit vt nullus qui posset deprehendi fal­sos 40 denarios facere, aliqua redemptione, quin oculos & inferiores corporis partes perderet, juuari valeret. Et quam saepissime dum Denarij eligebantur, flectebantur, rumpebantur, respuebantur, statuit vt nullus Denarius vel Obolus integer esset. Ex quo facto magnum bonem ad tempus toti Regno creatum est. Haee, in saecularibus ad releuandas terrae aerumnas, interim Rex faciebat. Diuina nihilominus officia, quoniam indigne per quorundam Sacerdotum manus eo vsque tractabantur, sollicitus institit, vt & ipsa suo ritu castè celebrarentur. Multi nempe Presbyterorum statuta Concilij Lundoniensis, necne vindictam quam in eos Rex exercuerat, quorum superius mentionem fecimus, postpo­nentes, suas foeminas retinebant, aut certe duxerant quas prius non habebant. 50 Quod incontinentiae crimen Rex subuertere cupiens, adunatis ad curiam suam in solemnitate Pentecostes apud Lundoniam cunctis majoribus Regni, de nego­tio cum ANSELMO Archiepiscopo & caeteris Episcopis Angliae tractauit, eosque ad malum illud extirpandum regali Authoritate atque potentia fultos [Page 95] roborauit. Vnde ANSELMVS Archiepiscopus Cantuariensis, & THOMAS electus Archiepiscopus Eboracensis (nam GERARDVS tunc nuper ad eandem curiam tendens abjerat) & omnes alij Angliae Episcopi statuerunt in praesen­tia ejusdem gloriosi Regis HENR [...]I, assensu omnium Baronum suorum, vt Presbyteri, Diaconi, Subdiaconi, caste viuerent, & foeminas in domibus suis non haberent, praeter proxima consanguinitate sibi junctas, secundum quod sancta Nicena Synodus definiuit. Illi vero Presbyteri, Diaconi, Subdiaconi, qui post interdictum Lundoniensis Concilij foeminas suas tenuerunt, vel alias duxerunt, si amplius Missam celebrare vellent, eas omnino à se facerent sic a­lienas, 10 vt nec illae in domos eorum, nec ipsi in domos earum intrarent, sed ne­que in aliqua domo scienter conuenirent, neque hujusmodi foeminae in terri­torio Ecclesiae habitarent; si autem propter aliquam honestam causam, eos colloqui oporteret, cum duobus ad minus legitimis testibus, extra domum col­loquerentur. Si vero in duobus aut in tribus legitimis testibus, vel publica Parochianorum fama, aliquis eorum accusatus esset, quod hoc statutum vio­lasset, purgaret se adjunctis sibi secum ordinis sui idoneis testibus sex, si Pres­byter; quin (que) si Diaconus; quatuor si Subdiaconus esset. Cui autem haec purgatio deficeret, vt transgressor sacri statuti judicaretur. Illi autem Presby­teri qui diuini Altaris, & sacrorum ordinum contemptores praeeligerent cum mulieribus habitare, à diuino offico remoti, & omni Ecclesiastico beneficio 20 priuati, extra Chorum ponerentur infames pronuntiati. Qui vero rebellis & contemptor foeminam suam non relinqueret & Missam celebrare praesumeret, vocatus ad satisfactionem, si negligeret, octauo die excommunicaretur; eadem sententia Archidiacones & Canonicos omnes complectebatur, tam de mulie­ribus relinquendis quam de vitanda earum conuersatione, & de districtione censurae, si statuta transgressi fuissent. Iurarent insuper Archidiaconi omnes quod pecuniam non acciperent pro tolleranda transgressione hujus statuti, nec tollerarent Presbyteros, quos scirent foeminas habere Cantare vel Vicarios habere, & si eos audirent calumniari, veritatem inde inquirerent. Similiter & 30 Decani haec eadem per omnia jurarent. Qui vero Archidiaconus vel Decanus hoc jurare nollet, Archidiaconatum vel Decanatum irrecuperabiliter perderet. Presbyteri verò qui, relictis mulieribus, Deo & sacris Altaribus seruire elige­rent quadraginta dies pro transgressione praefati Concilij ab officio cessantes, pro se interim Vicarios haberent, injuncta eis poenitentia, secundum quod E­piscopis eorum visum esset. Omnia verò mobilia lapsorum post hac Presbyte­rorum, Diaconorum, Subdiaconorum, & Canonicorum traderentur Episco­pis, & Concubinae cum rebus suis velut adulterae.

His diebus sermo habitus est de Parochia Episcopi Lincoliensis quae in ni­mium tendebatur, eo (que) processit vt, quum ratio Christianitatis id vtile fore 40 suadebat, Regi & Archiepiscopo caeteris (que) Principibus regni visum fuerit, de ipsa Parochia sumendum quo fieret alter Episcopatus, cujus Cathedrae princi­patus poneretur in Abbatia de Heli. Sed ANSELMVS quem ipsius negotij summa respiciebat, sciens praeter consensum & Romani Pontificis authorita­tem nouum Episcopatum nusquam rite institui posse, scripsit ei sic.

Soluta Curia, ANSELMVS ad villam suam, Murtelac nomine, iuit. ibi (que) in subsequenti jejunio quarti mensis, multos ad sacros Ordines promouit. In­ter quos RICARDVM quoque in praecedenti proxima solemnitate Penteco­stes electum ad Pontificatum Ecclesiae Lundoniensis, ad Presbyteratum ordi­nauit.

Deinde ad festiuitatem gloriosissimorum Apostolorum PETRI & PAVLI Cantuariam veniens die ipsius festiuitatis in Capitulo praesentibus Ecclesiae Fra­tribus & multis alijs tam Monachis quàm Clericis, necnon & Laicis, dedit 30 RADVLPHO Abbati Sagij, viro equidem bono & religioso, & ipsi Ecclesiae valdè familiari, Episcopatum Roffensem, accepto prius ab ipso coram omnibus Hominio, ac fidelitate. Quam fidelitatem se illi, & cunctis legitimis successo­ribus ejus Ecclesiae (que) Cantuariensi perpetuò seruaturum promisit, & hoc super quatuor Euangelia jurando confirmauit. In crastino autem misit eum Rouece­stram, & eum eò WILLIELMVM Archidiaconum suum, vt illum ex sua parte ipso Episcopatu inuestiret. Ejusdem quoque negotij causa misit & AN­TONIVM Monachum illuc, qui Subprioris officio in Monasterio Cantuari­ensi fungebatur. Nam ex quo AERNVLPHVS ipsius Ecclesiae Prior apud Bur­gum Abbas fuerat factus, vsque id temporis nullus in Prioratum successerat. 40

Eodem tempore Rex Normanniam ire parabat. ANSELMVS autem ad benedicendum illi, portum Maris vbi transire debebat, ab eo inuitatus adue­nit. Sed nocte, cùm sequenti mane brachiolum Maris quo Regis hospitium ab hospitio ANSELMI dirimebatur, Regi locuturus transire deberet, adeò infirmatus est, vt ad Regem accedere nullo pacto valeret. Quod vbi nuntia­tum est Regi, ei per WILLIELMVM Episcopum Wintoniensem, & ejusdem nominis Episcopum Execestrensem praecipiendo mandauit, ne ad se vllatenus iret sed plenae indulgeret quieti. Per eosdem quoque semetipsum, quo pergebat, & filium suum quem in regno relinquebat cum toto regno com­mendauit tuitioni ejus, vt quicquid statueret, ratum esset; irritum, quod pro­hiberet. 50 Rogauit etiam illum propter amorem sui, consecrare supra memora­tum RICHARDVM Lundoniensi Ecclesiae electum Pontificem, apud Cicestram, quoniam prope erat, & Episcopi quos adjutores ac ministros in officio ipso haberet, prestò▪ Causa autem, propter quam hoc ita festinato fieri volebat, illa [Page 97] dicebatur esse, quia eundem RICHARDVM in saecularibus multum va­lentem, longe versus Occidentales Angliae fines, ad sua negotia exercen­da transmittere sub celeritate disponebat. At ANSELMVS consideratis qui­busdam rationabilibus causis renuit, nec Episcopum sacrare in Cicestra, si­cut petebatur, adquieuit. Veruntamen ne nihil pro Rege qui cunta, quae tunc petebatur pro ANSELMO faciebat, facere videretur, eundem Epi­scopum pro amore illius in Capella sua apud Pagaham consecrauit, VII. Kl. Augusti ministrantibus ei in hoc officio WILLIELMO Episcopo Wintoni­ensi, ROGERIO Serberiensi, RADVL [...]O Cicestrensi, & WILLIEL­MO 10 Execestrensi, accepta prius ab eo pro more de obedientia & subjectione sua, professione.

Posthaec venit ANSELMVS Cantuariam, & ibi cum magno honore, sacrauit praefatum RADVLFVM Roffensi Ecclesiae electum Episcopum, quin­to Idus Augusti, Ministrantibus sibi in hoc WILLIELMO Episcopo Wintoniensi, RADVLFO Cicestrensi, & RICHARDO Lundonensi. Qui RICARDVS Antecessorum suorum morem secutus, honesto munere hono­rauit ipso die Matrem suam Ecclesiam Cantuariensem juxta quod statutum fuerat à Rege quando impetrauit ab ANSELMO vt eum sacraret apud Pa­gaham sicut diximus.

20 Inter haec electus est ab ALEXANDRO Rege Scotiae & Clero & Populo Monachus quidam Dunelmensis nomine TVRGODVS ad Episcopatum San­cti ANDREAE de Scotia. Cujus consecratio dum vltra quam expediret de­moraretur, tum propterea quia THOMAS Eboracensis Ecclesiae Antistes e­lectus necdum fuerat consecratus, tum propter quaedam alia, quae longum est enarrare, RANVLFVS Dunelmensis Episcopus proposuit eundem ele­ctum in praesentia ipsius THOMAE apud Eboracam consecrare, associatis si­bi Episcopis Scotiae & Orcadarum Insularum. Verum, quia id praeter consen­sum & auctoritatem Cantuariensis Episcopi rite fieri non posse sciebat, manda­uit ei de negotio per militem quendam, & vt ejus consilio & concessione 30 sacraretur, deprecatus est. Ad quae scripsit ei Epistolam hanc.

Post haec ANSELMVS considerans THOMAM Episcopalem suam be­nedictionem non ita expetere, sicut debebat, scriptam hanc Epistolam ei direxit.

Ad illam, scripta est Epistola haec.

Rescriptum ANSELMI ad eundem THOMAM.

Ratus ergo ANSELMVS non esse ab re praemunire Dominum Papam dè negotio Pallij, quod sibi THOMAS se mandauerat requisiturum, scripsit ei E­pistolam 20 hanc.

Rescriptum Domini Papae ad ANSELMVM.

Supra memoratus THOMAS inter ista, mutato priori consilio, Cantuariam statuto sibi termino, prohibitus à Canonicis suis, sicut per literas ANSELMO mandauit, venire non potuit, & ob hoc quid sibi inde foret agendum, consi­lium 30 ab eo petiuit. Ipsi quippe Canonici scientes ANSELMVM aetate simul, & debilitate fatigari, rati sunt eum citius huic vitae subtrahendum, & ideo mo­ta calumnia Ecclesiam Eboracensem parem esse Cantuariensi ANSELMO scrip­serunt. In quo tamen electum antistitem Ecclesiae suae Cantuariam ire debere pro benedictione sua cognouerunt, sed professionem de subjectione sua Ponti­fici Cantuariensi eum faeere debere negauerunt, ac ne faceret, quantum in eis fuit, ex parte Dei & Romanae Ecclesiae prohibuerunt. Quod quali fama ipsos Canonicos apud multorum mentes notauerit &, me tacente, conijcere possunt, qui, quid juris ex antiquo Ecclesia Cantuariensis super Eboracensem semper ha­bere 40 consueuerit, sciunt. ANSELMVS autem postponens Clericorum literis respondere, ad literas THOMAE scripsit haec.

Non venit, sed directa Epistola haec inter alia scripsit.

Ex his ANSELMVS aduertens THOMAM Clericorum suorum, magis quàm suo, quod petiuerat, consilio inhaerere, fecit Episcopos veuire ad se, & cum eis negotio tractans, quid praecipuè foret agendum, disquisiuit. Probant illi duos adhuc Episcopos ad eum dirigi, qui illum ex parte ANSELMI & om­nium Episcoporum Angliae moneant, coeptae rebellioni renunciare, & siquidem id facere nolit, suadeant ei Cantuariam pro benedictione sua, secundum quod fe facere debere cognouerat, venire ibi (que) (si possit) probet se à subjectione 20 quam ANSELMVS exigebat debere liberum esse, & hoc si queat efficere sacra­tus redeat in sua cum pace. Placuerunt ista Patri. Et haec agere missi sunt Epi­scopi duo, Lundoniensis videlicet qui Decanus Ecclesiae Cantuariensis, & Roffen­sis qui ejusdem Ecclesiae proprius atque domesticus esse dignoscitur. Hij ergo iter aggressi, mandauerunt THOMAE, & occurrit eis apud Suthwellam villam suam. Exponunt ei, pro quibus venerint. at ipse Nuncium suum quem Nor­manniam ad Regem miserat, & plures de suis, quos ad se longè inde perue­nire mandauerat, se expectare respondit. qui cum venerint, inquit, audito eo­rum consilio, faciam quod potissimum mihi faciendum laudauerint. Reuersi in istis Episcopi sunt.

30 Post haec, breui temporis spacio interposito, Nuncius ex parte THOMAE ad ANSELMVM directus, literas, quas ecce scribimus, sigillo Regis inclusus ei porrexit.

Ad haec, Nuncio petenti quid ANSELMVS vellet dare responsi, Dixit, Se Regi qui sibi literas misit non THOMAE responsurum. Delegata igitur legatione hujus rei, ODONI Decano Ecclesiae Cicestrensis, & ALBOLDO Monacho Coenobij sanctae MARIAE Beccensis, destinauit eos in Normanniam ad Regem narrare illi totum quod praesentis dissidij tenore, inter se & Eboracenses actum extiterat. Rogarent etiam illum quatenus suae Auctoritatis ingenuitate, & pro­uisione 50 satageret, ne integritas Christianitatis in duo diuisa scinderetur in An­glia, certus existens, quod scissionem juxta Domini dictum desolatio sequere­tur. De inducijs autem quas THOMAE Eboracensi Archiepiscopo dari manda­uerat, pro certo sciret, quòd prius pateretur totus membratim dissecari, quàm de negotio, in quo illum contra antiquas Sanctorum Patrum sanctiones, si in­justè [Page 102] & aduersus Deum erexisse sciebat, vel ad horam illas aliquando daret. Reuersi Nuncij, referunt Regem aequo animo ac benigno verba ANSELMI suscepisse, pollicitum (que) se per auxilium & misericordiam Dei re ipsa ostensu­rum, quod integritatem Christianitatis diligeret in Anglia, non scissuram.

Inter haec languor qui corpus Patris ANSELMI grauiter affligebat gra­uior sibi ipsi de die in diem fiebat. Notae tamen rebellionis non immemor, Scripsit THOMAE Epistolam hanc.

Hanc Epistolam omnibus Episcopis Angliae, singulam, singulis cum suo si­gillo direxit, vnicui (que) mandans atque praecipiens, per Sanctam obedientiam, quam Ecclesiae Cantuariensi debebant, vt secundum quod in illa scriptum erat se erga ipsum THOMAM deinceps tenerent.

Post haec XI. Kl. Maij defunctus est Cantuariae in Metropoli sede Gloriosus Pater ANSELMVS, & die sequenti (quae fuit Coena Domini) in Majori Ecclesia ad Caput venerandae memoriae LANFRANCI Praedecessoris sui, ho­norificè sepultus, Anno Incarnati verbi Millesimo Centesimo nono, Regni vero HENRICI gloriosi Regis Anglorum Nono, Pontificatus autem ipsius 40 ANSELMI XVI. Aetatis vero septuagesimo sexto.

Itaque post haec, paucis diebus euolutis, venit Angliam, missus à veneran­do summo Pontisice Paschale, Clericus quidam (VLRICVS nomine) Cardi­nalis Sanctae Romanae Ecclesiae. Hic Pallium Eboracensi Ecclesiae secum ferens, vbi didicit ANSELMVM vitam finîsse (nam obitum ejus, quia tunc nuper acciderat, non longe extra Angliam famae certitudo pertulerat) consternatus animo, quid potissimum sibi foret agendum, dubitabat. Pallium etenim ipsum ANSELMO primitus deferendum à Romano Pontifice sumpserat, & vt demùm, juxta consilium ac dispositionem ipsius, inde ageret, ab eodem praeceptum acceperat. 50

In subsequenti festiuitate Pentecostes, Rex HENRICVS Curiam suam Lundoniae in magna Mundi gloria, & diuiti apparatu celebrauit. Qui transa­ctis Coronae suae festiuioribus diebus, coepit agere cum Episcopis & regni Principibus, quid esset agendum de conseeratione electi Ecclesiae Eboracensi. [Page 103] Ad quod recitata est coram eo Epistola, quam proime suprascripsimus, ipsi e­lecto ab ANSELMO destinata, interdicendo, videlicet, illi benedictionem, si primo non faceret Ecclesiae Cantuariensi professionem. Quam ROBERTVS Comes de Mellento sibi expositam, vti intellexit, sciscitatus est, quisnam Epi­scoporum eandem Epistolam suscipere ausus fuerit, praeter assensum & impe­rium Domini Regis, in qua interrogatione Episcopi aduertentes Comitem velle calumniam mouere, qua eos Regiae Majestati obnoxios faceret, remoti â multitudine, habito consilio, statuerunt apud se, suis omnibus, si Regia sen­tentia hoc forte Comitis instinctu dictaret, se malle despoliari, quàm ijs quae ANSELMVS de praesenti quaerela praeceperat, non obtemperare. Erant 10 autem hij, RICHARDVS Lundoniensis, WILLIELMVS Wintoniensis, RO­BERTVS Lincoliensis, HERBERTVS Norwicensis, ROGERIVS Serberien­sis, RADVLFVS Roffensis, REINELMVS Herefordensis, ROBERTVS Ce­strensis, IOHANNES Bathoniensis, RADVLFVS Cicestrensis, WILLIEL­MVS Exoniensis. Istis ergo, firmato Consilio, vt diximus inter se, visum est SAMSONEM Wigornensem Episcopum accersiendum, & quam de negotio sententiam ferret etiam ipse, perquirendum. Factum est, & respondit. Licet hunc qui in Pontificatum Eboracensem electus est, olim ex conjuge filium suscepe­rim, ei (que) juxta saeculum & carnis naturam honoris ac dignitatis provectu jus ae­quissime 20 debeam, multo maximè tamen id Matri meae Ecclesiae Cantuariensi debeo, quae me in eum, in quo sum, honorem prouexit, & gratiae quam à Christo Domi­no meruit me per Pontificale ministerium participem fecit. Quapropter notum omnibus esse volo me & literis Patris nostri ANSELMI de causa quae nunc inter nos agitur factis, modis omnibus obediturum, nec vnquam assensum praebiturum, vt Is, qui electus est in Episcopatum Eboracensem aliquatenus consecretur donec de subjectione sua Ecclesiae Cantuariensi debitam & Canonicam obedientiam profi­teatur. Ipse enim praesens fui quando frater meus THOMAS Archiepiscopus E­boracensis tum Antiquis consuetudinibus, tum inuincibilibus allegationibus actus, eandem professionem LANFRANCO Archiepiscopo Cantuariensi, & cunctis ejus successoribus fecit. His dictis ilico, simul omnes Episcopi ad Regem re­uersi 30 sunt, constanter & literas super quibus Comes sciscitatus fuerat, se fusce­pisse, & contra eas nulla ratione quicquam acturos asserentes; Ad quae, cum idem Comes caput agitaret, autumans jam in illos quasi de contemptu Re­gis crimen inijciendum, dixit Rex; Quicquid in ijs aliorum sententia ferat, de me constat, quia cum Episcipis sentio, nec vel ad horam excommunicationem AN­SELMI subjacere aliquatenus volo. Quibus auditis, gauisi sunt omnes. Et a­gentes Domino grates pariter conclamauerunt ANSELMVM adesse & quam, non poterat in corpore degens, jam mundo absentem causam Ecclesiae suae de­terminasse. Deinde, in laudibus eximij Prinripis demoratum est, ac vt ipse dignitatem Primatus Ecclesiae Cantuariensis humiliari à nullo permitteret po­stulatus; 40 siquidem in hoc, dicunt, consuetudines antiquae & earum confirmatio­nes, astipulatione totius regni sub magno Rege WILLIELMO factae, necne priuilegia quae his priora existunt ab Apostolica Sede, ipsi Ecclesiae collata cor­rumperentur, scinderentur, annihilarentur. Adquieuit istis Rex, & jussit ipsa­rum quo (que) scripta Auctoritatum, quae Ecclesia Cantuariensis habebat, sub cele­ritate afferri, allata recitari. Quod vbi factum est, intulit. Quid amplius quae­ritur? Auct [...]ritates, & priuilegia Apostolicae Sedis & quae in praesentiae Patris & Matris meae, sub testimonio & confirmatione Episcoporum, Abbatum, & Pro­cerum Regni definita sunt vt quasi de Epistola ANSELMI penitùs taceatur, ego in quaestionem mitterem, ego nouis Ambagibus agitari permitterem? Immo sciat 50 THOMAS se aut subjectionem & obedientiam Ecclesiae Cantuariensi ejus (que) pri­matibus, vt Antecessores sui professi sunt, professurum aut Archiepiscopatui Ebora­censi ex toto cessurum. Fugat ergo, quod vult. Consideratis ita (que) THOMAS [Page 104] auctoritatibus quibus Ecclesiam Dorobernensem niti, & circumuallari videbat, spretis Clericis suis, quorum se Consilio credidisse serò dolebat, se contra ipsas Au­ctoritates nolle stare, sed morem Antecessorum suorum sequendo, & ipsis adquies­cere, & Ecclesiam ipsam deinceps semper diligere velle dixit, & honorare. Praece­pit igitur Rex vt professio, quam THOMAS erat facturus in sui praesentia dicta­retur, scriberetur, sigillo (que) suo, nequid in ea quouis molimine antequam eam pro­fitiendo THOMAS legeret, mutaretur, seruaretur inclusa. Quod & fa­ctum est.

Dominica ergo die quae fuit IV. Kl. Iulij conuenerunt, jubente Rege, RI­CHARDVS Lundoniensis, WILLIELMVS Wintoniensis, RADVLPHVS 10 Roffensis, HERBERTVS Norwicensis, RADVLPHVS Cicestrensis, RA­NVLPHVS Dunelmensis, & HERVEVS Pangornensis Episcopi in Eccle­sia beati PAVLI Lundoniae pro consecratione THOMAE. Inter soli­tam ergo examinationem, suo loco professionem, de subjectione & obedien­tia sanctae Ecclesiae Dorobernensi exhibenda RICHARDVS Lundoniensis Epi­scopus, qui THOMAM erat sacraturus ab illo exegit. Professio igitur, si­cut erat sigillata, sibi coram omnibus oblata est, fracto (que) sigillo euoluta & lecta ab eo est ita. Ego THOMAS Eboracensis Ecclesiae consecrandus Me­tropolitanus profiteor subjectionem, & Canonicam obedientiam sanctae Doro­bernensi Ecclesiae, & ejusdem Ecclesiae Primati Canonicè electo, & consecrato, 20 & successoribus suis Canonicè inthronizatis salua fidelitate Domini mei Regis HENRICI Anglorum, & salua obedientia ex parte mea tenenda, quam THOMAS Antecessor meus sanctae Romanae Ecclesiae ex parte sua profes­sus est.

Intererat huic officio Prior Ecclesiae Dorobernensis (CONRADVS nomine) & ex Monachis ejusdem loci, quamplures, qui pro hoc ipso quoniam res eos maximè respiciebat, illo conuenerant. Lectam itaque professionem cum à THOMA sibi oblatam RICHARDVS Antistes Lundoniensis accepisset, eam nominato Priori & Fratribus tradidit, dicens; Hanc Fratres & Domini mei in testimonium auctoritatis vestrae Ecclesiae suscipite, & ipsam vobis factam in me­moriam 30 posteritatis, seruate. Deinde à RADVLPHO Cicestrensi Episcopo Dictum in populo est ipsam consecrationem, ex recto, & antiqua consuetu­dine debere fieri Cantuariae. Et adjecit. Verum quia ipsa Ciuitas, defuncto Patre nostro ANSELMO, nunc quidem Pontifice caret, visum Regi sacratis (que) ordini­bus regni est atque Principibus, eam hic atque ab hujus sedis Episcopo prae alijs po­tissimum celebrandam, eo intuitu, ea ratione quod Episcopus Lundoniensis inter alios Episcopos est Decanus Ecclesiae Cantuariensis, & ideo speciali quadam digni­tate, caeteris anteponendus. Ita ergo in Episcopatum Eboracensem THOMAS consecratus est, suscipiens à Ministro, quod suscipere detrectauit à Magi­stro. Dum ergo vitae praesenti superfuit, paenitudo hujus facti ab animo ejus 40 non recessit, se infoelicem, nec tanti Patris benedictione dignum fuisse pro­nuncians.

Quibus peractis, praefatus Ecclesiae Romanae Cardinalis, audito Rege, Curiae­que Regis consilio, Pallium, quod detulerat, Eboracam detulit, ipso (que) Pontifi­cem ejus inuestiuit, sic (que) Romam redeundi iter repetijt

Inter haec ERVEVS Episcopus Pangornensis (cujus suprà meminimus) ab Ec­clesiâ suâ, quam olim dimiserat, penitùs translatus est, & nouo Episcopatu, quem Rex & Principes dudum in Heli statuendum, juxta mentionem inde superius factam, decreuerant, inthronizatus. Quod quidem vt adipisci mereretur multâ prece, multis multarum rerum promissionibus, multorum quoque officiorum 50 exhibitionibus, vix post obitum strenuissimi Patris ANSELMI obtinere, po­tis fuit.

Ipso Anno apparuit Stella, quam Cometam quamplurimi nominabant. [Page 105] Visa est autem in mense Decembri, circa lacteum Circulum, Crinem in Australem coeli dirigens plagam.

In subsequenti Natiuitate Domini Christi, Regnum Angliae ad Curiam Re­gis Lundoniae pro more conuenit, & magna solemnitas habita est atque subli­mis. Ipsa die Archiepiscopus Eboracensis, se loco Primatis Cantuariensis Regem Coronaturum, & Missam sperans celebraturum, ad id omninò pa­ratum semet exhibuit. Cui Episcopus Lundoniensis non adquiescens, Coro­nam Capiti Regis imposuit, eumque per dextram induxit Ecclesiae, & offi­cium diei percelebrauit. At cum ad mensam Regis ventum esset, & de lo­co Sessionis inter eosdem Episcopos dissensio mota fuisset, noluit eos Rex 10 audire, sed vtrumque à prandio suo remotum, pransurus hospitia sua prae­cepit adire. Et quidem quod Episcopus Lundoniensis ita fecit (vt alia taceam) ea ratione vsus est quod & Decanus Ecclesiae Cantuariensis, & item juxta institutionem Beati GREGORII Anglorum Apostoli, tunc prior alterius extitit, quia p [...]ius eo fuerat ordinatus. Cujus nimirum prioratus gratia, se sub tanta festinatione (vt supra diximus) licèt aliud in populo prèdicare­tur, in Pontificatum ordinari gnarus expetijt, quemadmodum nobis testa­ti sunt qui anim ejus absque dubio secreta nouerunt, & ipsemet à me percun­ctatus familiari affatu asseuerauit. Sed de Sessione prandij Regalis tunc inter 20 Episcopos, res ita remansit determinanda, judicio futuri Pontificis Cantua­riorum.

Per id temporis, acta est causa Presbyterorum Angliae & districtius quàm tempore Patris ANSELMI, à consortio mulierum coerciti sunt. Quam­plurimi namque illorum ex obitu Patris ANSELMI non modicum exhila­rati, promiserant sibi, eo de medio sublato, licitum fore quod, ipso su­perstite, sibi illicitum fuisse condoluere. Sed in contrarium res lapsa est. Rex enim qui plus Deo à multis timebatur, sua lege eos constrinxit, quate­nùs vellent nollent, Concilij Lundoniensis (quod supra notauimus) saltem oculis hominum fierent executores. At si ipsi Presbyteri deterius agere, qua­si 30 in damnationem & contumeliam ANSELMI pro hoc elaborauerunt, ipsi viderint. onus suum quisque portabit. Scio quippe quoniam, si Fornicatores & Adulteros judicabit Dominus, consanguinearum, ne dicam Sororum vel Filiarum stupratores, non effugient judicium ejus. Nec quod eos ANSEL­MVS ab illicitis amplexibus prohibuit, vlla suarum iniquitatum excusatio erit; sed nimirum vnusquisque recipiet, prout gessit. Quod si aliquis dixerit ANSELMVM melius fecisse si tacendo toleraret, quod prohibitum in peius pullulaturum fortasse procederet, dicere poterit, diuitem illum Euangelicum qui ad Coenam quam praeparauit, multos vocauit, seruum suum non debuisse ad Conuocandum inuitatos destinare, eo quod contigit simul ne venirent omnes excusare. Et hanc ipsam Euangelij Lectionem tam in consecratione ipsius 40 ANSELMI super eum repertam, quàm & in Pallij ejus susceptione in popu­lo Lectam ea forsitan praesignasse non alienum à veritate est credere. Quoniam poene omnibus quae praedicando docuit vel docendo prohibuit, excusatio ob­jecta est, & in nullo verbis ejus efficacitèr obtemperatum Legat, qui vult, textum Concilij Lundoniensis & inspectis statutis ejus atque praeceptis, per­pendat quis eis obediat, quis eorum executor existat, quis non ea quasi ina­nia ducat. Ecce, vt plurima taceantur, Abbates quidam qui in ipso Concilio pro Simonia depositi fuerunt, ant illas quas perdiderunt aut alias Abbatias, dato praetio per Laicos adepti sunt. Item qui Presbyteri dicuntur siue Ca­nonici jam tepescente Regis edicto, apud Episcopos suos & Archidiaconos 50 infami commercio id effecerunt, vt aut suas quas reliquerant, aut alias, quae magis placeant, spretis prioribus, liberè meretriculas ducant. Ad haec Criniti quos à Patre ANSELMO à Sanctae Ecclesiae liminibus certissimè nouimus [Page 106] excommunicatos, in tantum abundant tantumq [...]ue se de Crinium suorum foeminea & ignominiosa longitudine jactitando magnificant, vt qui Crinitus non est, Rustici vel Presbyteri probroso vocabulo denotetur. Caetera horum indignitate non minus indigna, ne eorum amatores, cum mea nihil intersit, gratis offendam, silentio premam. Tantùm dico quia quid futura dies sit paritura nescio; in praesenti scio quam pauci (de saecularibus, dico) inue. niuntur, qui via quam illustris Pater ANSELMVS docendo monstrauit, ad Coenam Domini puro, ac simplici corde properare contendant. Exiuit Angliam semel, exiuit secundò ad modum videlicet praecepti quod Euange­lico seruo suo Dominus fecit. In quibus exitibus quod ingentem multitudi­nem 10 predicando, admonendo, castigando Coenae Dominicae de alienigenis introduxerit, nos qui itineris ejus & laboris comites fuimus omni remoto ambiguo scimus. Auertat igitur Omnipotens Deus ab illis vocatis, ad quos adducendos primò missus est, sententiam quam idem Dominus intulit, dico scilicet vobis quod nemo jurorum illorum, qui vocati sunt gustabit coenam meam.

His ita digestis, praesens opus, cui quidem, vt operam darem, sincera dilectio quam erga beatae memoriae Patrem ANSELMVM superna pietas mihi indigno concessit habere, Maxima inter alias causa fuit, fini addicam. Prius tamen, & ab ijs qui modo sunt, & ab eis qui post nos filij Ecclesiae 20 Cantuariensis, id est, Dorobernensis (Deo donante) futuri sunt, paucis petitum iri precamur, ne nobis, qui ista scripsimus, quasi in nihili labo­rauerimus, ipsi succenseant, judicantes fortassis apud se, ea quae gloriosum & magnificum Patrem LANFRANCVM suo tempore constant fecisse ad tuen­dam conseruandamq [...]ue nominatae Ecclesiae dignitatem satis sufficere, & su­perabundare. Et nobis vtique de illis quae ipse fecit (quantum quidem ad ne­gotia spectat, quorum gratia illa fecit) nullum aliud quam illorum judi­cium est vel aliquando fuit. Vnde vt tantum onus scribendi assumeremus, quasi nostro opere, opera ejus aliquatenus fulcire cogitauerimus, amentia esse videtur, in mentem alicui cadere; praesertim cum nostra, quae illis 30 continuantur, non nisi per illa robur vnde subsistant salua rerum quas de­scripsimus veritate sortiantur. Attamen (quod pace omnium dictum est) quaeso accipiatur non parùm ad exterminandum scandalum quod Eboracenses super ipsam Ecclesiam mouerunt & confirmare nisi sunt, vt de alijs taceam, ipsa Epistola profuit, quam piae recordationis PASCHALIS Papa, GI­RARDO Pontifici Eboracensi de professione quam Episcopo Cantuariensi facé­re debebat pro ANSELMO direxit. Siquidem, eadem Epistola Cantuariae cum sigillo Papae remansit, quam GIRARDVS, vt vir in Ecclesiasticis Disciplinis educatus, illius Auctoritatis praecepto non egens, factam in Epi­scopatu professionem ANSELMO (sicut mentio inde superius habita de­clarauit) 40 interposita fide sua, firmauerat. Textum autem ipsius Epistolae hic (vt omnibus qui legere vel audire ista dignantur, innotescat) subscribemus, & eum in laudem nominis Dei terminum hujus operis con­stituemus.

10 Hinc igitur & in omni opere suo laudetur ipse, & benedicatur, qui idem in se manens innouat omnia, transfert regna, & quem vult super illa con­stituit, viuans & regnans ante & vltra omnia saecula DEVS. Amen.

TErminus quarti Libir Historiae cui Nouorum in An­glia notam indidimus, plane indicat nos ibi deli­berasse totius operis metam ponere, immò modis 30 omnibus posuisse. Translato etenim eo de hac vita, cujus amor ipsius Historiae describendae cau­sa praecipua fuit, videlicet, Domino & gloriosissi­mo Patre ANSELMO Anglorum summo Pon­tifice, ratus sum, visâ morâ Pontificis substituendi, me si vltra procederem in scribendo, aut inania fortè scripturum, aut in priuato conuersantem, non multa, quae scribenda ratio expeteret, pleni­ter agniturum, tacita incertitudine vitae meae quae nunc quidem mihi non cer­tior est quam tunc fuit. Verùm inter haec, ex his quae scripseram certo com­periens me multorum voluntati, ac dilectioni morem gessisse, placuit seriem 40 rerum describendo illis annectere, juxta quod Deus, omnium finis, dignabitur inspirare. Eo siqu [...]dem respectu, quo illa pluribus accepta esse deprehendi sperabam & ìsta oneri non affutura. Priùs tamen quàm illa aggrediar, quibus­dam qui adhuc praefato Pontifici, vere Sancto, detrahere non verentur, eo scilicet quod nec Saecularium, nec Ecclesiasticarum rerum extructionibus, ipse (vt dicunt) in sua manu omnia tenens ita studium impenderit sicut Ante­cessor illius venerandae memoriae Pater LANFRANCVS suo tempore fe­cit, paucis rationem ostendere in mentem venit, quatenus, inspecta nego­tij qualitate, ex ipsa veritate perpendant an amodò sit eis silendum super 50 hoc, an non.

Vtique cum idem ANSELMVS primò Pontificatum Cantuariensem regere suscepisset, ita omnes terras ad ipsum Honorem pertinentes, vastatas inuenit, & omnes redditus à WILLIELMO filio majoris WILLIELMI Regis di­reptos, [Page 108] vt vnde subsisteret (nota loquor) non haberet. Quamobrem frauda­tus redditibus, quibus à festo Sancti MICHAELIS (nam paulo ante hoc festum Cantuariam venerat) vsque in Natiuitatem Domini viuere debuit, sum­ma necessitate coactus, de ijs quibus ab ipsa solemnitate, vsque in Pascha victurus erat, victum sibi ministrari faciebat. Sicque subsequentium termino­rum redditus, in praecedentibus terminis paulatim, & discreto moderami­ne sumens vix tertio sui introitus Anno, ad statum à Praedecessoribus suis statutum in his pertingere potuit. Quid autem Angustiarum, praeter has à Rège WILLIELMO & suis passus sit per illos tres & quarto, qui sub­secutus est, anno, in primo & secundo nominatae historiae libro, vtpote 10 qui eis affuimus nonnullis digessimus. Ita igitur in tribulatione & atroci per­secutione quatuor Annis in Anglia degens, quinto pulsus ab eodem Rege est, & totus Archiepiscopatus inuasus, ac per tres continuos Annos (hoc est donec Rex idem sagitta interijt) vsque in immensum vastatus. ANSEL­MVS verò inter haec Patria eliminatus, dum vnde se, suosque procuraret, de suis ab Anglia nil habere mereretur, ab externis necessaria mutuatus est, nolens quidem grauis esse his inter quos morabtur, nec gratis accipere om­nia quae sibi offerebantur. Deinde reuocatus à Rege HENRICO qui in Reg­num fratri successerat, & res suos in supremam paupertatem redactas reperit, & exactores pecuniarum, quas mutuò acceperat, de transmare cotidie ve­nientes 20 vacuos à se dimittere, considerata aequitate, honestum esse non ju­dicabat. Si in istis angustiabatur, nulli mirandum. Super haec, pax inter illum, & Regem diutina firmitate non durauit. vexatus itaque graui modo per biennium est, ac demùm extra terram exire seductus. Exiuit, nec nisi quarto sui exitus anno penè peracto, redire (sicut descripsimus) potis fuit. Tandem reuersus duobus annis superuixit, tertio transijt; Debitis, quibus se in peregrina patria sustentauerat, vix solutis. His ita se habentibus, qua quaeso ratione poterat terrenis operibus operam dare, quem tam assiduae oppressiones & suarum rerum destructiones non cessabant fagitare? Ea ta­men quae per se ipsum non valebat, per fideles Ecclesiae suae filios, liuore 30 carens, & nihil vsque saecularis gloriae quaerens exercebat. Nam res Mona­chorum posuit in dispositione eorum, constituens eis in Priorem post HEN­RICVM, ERNVLFVM, post ERNVLFVM, CONRADVM (ipsius lo­ci Monachos) ad quorum nutum negotia Ecclesiae cuncta referrentur & communi consilio fratrum tractarentur, disponerentur, terminarentur. Ex libertate igitur, qua in res suas Monachi per bonum ANSELMVM potiti sunt, multum per omnem modum Ecclesia aucta est in recuperatione, vide­licet, plurimarum terrarum, quas quidam Laici tenentes in haereditatem sibi vendicabant, in diuersis ornamentis, inque omni decore domus Dei, ita vt pauca, & indecora visa fuerint Ecclesiae ornamenta, comparatione decoris, & 40 multitudinis illius quae in his diebus perducta sunt. Super haec, ipsum orato­rium, quantum à majore turri in Orientem porrectum est, ipso Patre AN­SELMO prouidente, disponente, auctum est. Et haec quidem omnia de rebus Ecclesiae acta sunt, sicut & multa quae per LANFRANCVM facta fuerunt. ANSELMO de suis praeter illa plurimam pecuniae quantitatem in Augmen­tum domus Dei conferente. Ex his verò quae in Dominio suo possidebat, & offerendae majoris Altaris medietatem (aliam medietatem enim Pater LAN­FRANCVS contulerat) & quasdam terras ad subsidium Monachorum antiquitùs pertinentes, tunc autem in alios vsus distractas, & Pallia val­dè bona quamplurima, ac nonnulla alia decori domus Dei compe­tentia, 50 juri Ecclesiae perpetuò possidenda concessit. Ad haec, postquam de secundo exilio reuocatus est, vt quadam pace potitus, dedit in ope­ra Ecclesiae Denarios, qui singulis annis de Parochianis Ecclesijs, in Pa­scha Matri Ecclesia pendi solent. Aequius enim esse judicauit eos ab Ec­clesia [Page 109] cui pro signo debitae subjectionis conferuntur, possideri, quàm à saecu­lari potestate, quasi suos, obeunte Episcopo, auferri, eo quod illos quoque Pon­tifices, pro suo officio, antehac, juri proprio vindicabant. Nec eo defuncto aliter ac ipse disposuerat, in his à Rege actum est; sed in eo statu quo Eccle­siam Pater ipse moriens reliquit, toto temporis spatio, quo Pastore carebat, ejus instituta mutare consilij esse non autumans, eam conseruabat. Pax igitur, qua potita est, cui, post Deum, ascribenda sit, satis elucet. Detractores itaque tanti Viri, & tam magnifici Benefactor [...]s Ecclesiae CHRISTI parcant oble­cro linguae suae, parcant obsecro animae suae. Nam si hos, qui secretè detra­hunt 10 proximo suo, persequitur Deus, timendum fateor, ne illos qui publicè, & contra aequum, prauis verbis corrodunt patrem suum; destruat Deus. His hoc modo pro negotij necessitate succinctè propositis, accedamus ad res gestas ab illis, quae descripsimus, narrandi exordium sumentes.

Igitur vbi beatus, & foelix Praesul ANSELMVS ab aerumnis vitae labentis in beatitudinem vitae permanentis translatus est, omnia ad Episcopatum quidem Cantuariensem pertinentia, morem fratris sui WILLIELMI Regis secutus, in suum Dominium Rex HENRICVS redigi praecepit. Rebus Monachorum, in ea qua illas Pater ANSELMVS posuerat, libertate & prouidentia persisten­tibus. Vnde & tunc multa in decorem domus Domini Christi facta sunt. Qua­propter, 20 cum maligni quidam Regi suggessissent, Monachos insanire & quae Regalibus expensis magnificè possent adminiculari, in superfluos vsus ab eis quotidiè profligari, ipse (vt vir prudenti bonitate conspicuus) Quid, inquit, in externas expensas, in saecularia aliqua, in vana vel ordini suo contraria ope­ra, res suas Monachi ponunt? At, si in augmentum & gloriam domus Dei, eas expendunt, benedicatur Deus, qui & illis hujusmodi animum inspirauit, & hanc mihi suo munere gratiam tribuit, vt meis diebus, mea Mater Ecclesia crementum potius capiat, quam detrimentum. Sic itaque & Ecclesia proficiebat, & ne à quo­uis infestaretur, Regia censura prospiciebat. Agebat quoque in ea curam Pon­tificalis officij RADVLPHVS Roffensis Ant stes, & ei intus & extra, si qua 30 emergebant, assiduus propugnator erat atque fidelis. Ipse Ecclesias in omni­bus terris totius Pontificatus Cantuariensis intus & extra Cantiam inconsul­tis Episcopis, vti petebatur, dedicabat. Ipse quae ad Christianitatem per­tinent, in eisdem terris prout res exigebat sedulus ministrabat. Et haec ita integro quinquennio quo à transitu Patris ANSELMI Ecclesia ipsa vidua­ta permansit, in filijs ac rebus ejus agebantur. Quo tempore penè peracto, Rex HENRICVS & monitis Domini Papae & precibus fratrum Cantuarien­sium aliorum (que) multorum, immò quod maximum est, instinctu Dei permo­tus, Episcopos & Principes Angliae in vnum apud Windleshoram fecit venire, eorum consilium in constituendo Pontifice Cantuariensi volens habere. Inuitati 40 etiam sunt praefatus RADVLPHVS Roffensis Episcopus, & Prior ac nonnulli Fratres Cantuariensis, Curiam venire, ignorantes certitudinem causae, propter quam inuitabantur. Iuimus ergò illuc. quamplures verò, nobis euntibus, ob­uiantes, & se à Curia venire, & nos absque omni contradictione, Abbatem Abendoniae, FARICIVM nomine, Archiepiscopum habituros asseuerabant. Quod nos, industriam hominis probatam habentes, gaudenti animo ample­ctebamur; placeret solummodò Dei voluntati, in quo totam spem nostram lo­caueramus. Quid multa? Ad Curiam venimus, & ecce omnia plena erant de Abbate quae audieramus. Et reuerà Regia volnntas hoc proposuerat ac prop­ter id ipsum jussus à Rege, idem Abbas Curiae se praesentauerat. Animus ta­men 50 Episcoporum, & quorundam Magnatorum in aliud vergebat, praeoptan­tium, videlicet, aut quemlibet Episcopum de ordine Clericali, aut Clericum aliquem de Capella Regis in opus illud ascisci. Verum, vbi eis objectun est, nullum à beato AVGVSTINO nisi de Monachico ordine, vnquam Pontifi­catui Cantuariensi praesedisse, vno duntaxat excepto, qui & ob hanc praesump­tionem, [Page 110] & alia quaedam peruerse ab eo commissa depositus per Romanum Pon­tificem fuit, & ea re, tam antiquam & autenticam consuetudinem, cum nulla ratio vel neeessitas exigeret, subuerti non oportere, desistere coepto, quod plu­rimo conatu perficere laborabant, compulsi sunt. Disponente igitur prouiden­tia summi Dei in praenominatum Roffensem Episcopum subito versa Episcopo­rum sententia est; Illum, scilicet, in primatem totius Britanniae constitui cu­pientium, & assensum Regis in hoc sibi cooperari postulantium. Ad quod Rex statim mutata mente, quam in promotione Abbatis, habebat libens in ea quae de Episcopo suggerebantur, animum transtulit. vellent tantummodò Mona­chi, natu (que), majores, & populi Cantuarienses. nec mora; requiritur quale sit in 10 istis velle eorum & vota omnium inueniuntur esse vnum. Refertur in turbam negotij summa, & in laudem Dei laxantur pro hoc omnium ora. Sic electus in Portificatum Cantuariensem RADVLPHVS Roffensis Episcopus est, & in­explicabilis laetitia, omni multitudini quae confluxerat, exinde procreata. Mira namque affabilitas, quae ad cunctos in eo vigebat, & eum magnopere diligi, & honori ejus aggaudere, quemque bonum faciebat. Audires interea (si ad­esses) multos vnà conclamare, Verè cor Regis in manu Dei; quocunque vult in­clinat illud. Acta sunt haec, Anno Incarnationis Dominicae, millesimo centesi­mo quartodecimo, VI. Kl. Maij, quinto die peracto quinquennio à transitu gloriosissimi Patris ANSELMI. Venit dehinc Cantuariam, XVI. Kl. Iunij, & 20 gloriosè à Clero & populo susceptus est, atque ab Episcopis (qui ob hoc con­uenerant) loco Pontificis sublimatus. Egit autem primos introitus dies sui, in magna gloria & diuiti rerum apparatu, gaudentibus cunctis, & Deum collau­dantibus, quod jam tandem, post diutinam expectationem, Ecclesiae suae Pa­storem non de Externis sed de Domesticis instituere dignatus sit.

Post haec, semotis à Dominatu, ijs qui Pontificatui dominari solebant, lo­cauit suos vt sibi quidem melius videbatur; & sensus plurimorum necne volun­tas ab eo, quo fuerant super ipsum, demutata sunt, ac fama illius quae antehac ab omnibus praedicabatur, à multis, vulgi more, sinistrorsum detrahebatur. In­ter haec Rex HENRICVS Normanniam ire parabat, Francos, suos (que) vicinos 30 sibi inimicitias extruentes paci subigere, qua praeditus erat industria, volens. Sed ne quid in Anglia, se abeunte, remaneret indispositum, Monasteria cun­cta, quae jamdiù cura Pastorali fuerant destituta, consilio Episcoporum & Prin­cipum suorum, locatis personis, in hoc officium ordinauit. Quod si aliqui eo­rum Lupi magis quam Pastores effecti sunt, ipsi viderint; Rex eos vt Pasto­res, non Lupi essent (sicut credi fas est) collocauit. Quod tamen credibilius fortè videretur, si non omnes ex alienigenis, sed aliquos saltem ex indigenis terrae, non vsquequaque Anglos perosus, tali Ministerio substituisset. Vitae ete­nim meritum, ac regularis obseruatio disciplinae, necnon prudentia rerum ad­ministrandarum, quae oportebat, eis qui respuebantur, non minùs quàm ijs in­erat 40 qui assumebantur. Vnum eos, natio scilicet, dirimebat. Si Anglus erat, nulla virtus, vt honore aliquo dignus judicaretur, eum poterat adjuuare. Si alienigena, solummodo quae alicujus boni speciem, amicorum testimonio prae­tenderent, illi ascriberentur, honore praecipuo ilicò dignus judicabatur. Ve­rùm, in istis nemo cujusuis injustitiae Deum accuset, cùm ejus dispositioni cun­cta subjaceant, cùm nil injustè vsquam disponat, cùm interea nihil fiat sine causa. Quae dum ita sint, nullus sibi de ijs, qui Deus non approbat, plaudat, quoniam vnde isti cororam, inde illi nouit aequo judicio poenam praerogare. Sed de his, hac interim vice sufficiat. Dies enim mali sunt.

Dum itaque Rex Ecclesiarum dispositioni, vt diximus, operam daret, postu­latus 50 à Pontifice Cantuariorum est, quatenùs sibi Monachum Ecclesiae Cantua­riensis, tunc quidem Abbatem Burchorum, ERNVLPHVM nomine, redderet; vt eum Roffensi Ecclesiae, loco Pontificis, sibimetipsi subrogaret. Et hoc qui­dem [Page 111] faciebat, tum quia sapientiam, ac religionem hominis compertam habe­bat, tum quia ignotam personam super ipsam Ecclesiam, vel inter Fratres Cantuarienses immittere nolebat, tum etiam quia se ex vicinitate ipsius, mul­tum sperabat adjuuandum in dispositione rerum suarum. Quod Rex perpen­dens, libenter annuit. Abductus igitur Abbas à Burcho est; & Cantuariae in capitulo Fratrum ab Archiepiscopo IV. Kl. Octobris Episcopatu Roffensi, ex an­tiquo more inuestitus, conuenientibus ad hoc, eum (que) eligentibus Monachis, Clericis, & Laicis ad ipsum Episcopatum pertinentibus, & alia hominum multitudine copiosa. Qui electus, licet Ecclesiae Dorobernensis Monachus esset 10 professus, tamen antequam Episcopatu qer Virgam Pastoralem inuestiretur, tactis Euangelijs, promisit se, & fidelitatem Ecclesiae Cantuariensi & Antistiti ejus per omnia seruaturum, & nullo vnquam molimine, aut occasione se intro­missurum, vel assensum praebiturum, vt Ecclesia Cantuariensis dignitatem aut potestatem, quam super Roffensem Ecclesiam eatenus habuit, vllo modo per­deret. Vt enim ista sponsio fieret, Archiepiscopus (qui Roffensis Episcopus fue­rat) omnimodo expedire sciebat. Moratus est autem ipse electus Cantuariae penè quindecim diebus post haec. ac demùm VI. Id. Octoctris ab Archiepiscopo Rho­pham perductus atque in sedem Pontificalem, digno cum honore, à Clero & populo susceptus. Eâdem die fluuius, Medewege vocatus, ita ab australi pon­tis 20 parte, prope castrum Ciuitatis, per nonnulla miliaria, in se defecit, vt [...]n medio alueo sui etiam paruissimae naues, ob penuriam aquae, elabi minimè pos­sent. nec hunc defectum solus ille fluuius, ipsa die, passus est, Tamisia nihilo­minus eidem, illa die, defectui patuit. Nam inter pontem, & Regiam turrim, sub ponte etiam, in tantum fluminis ipsius aqua diminuta est, vt non so [...]ùm equis, sed & in numera hominum, & puerorum multitudo illud pedibus trans­uadarent, aquâ vix genua eorum attingente. Durauit autem, hic aquae defe­ctus, à medio noctis praecedentis, vsque ad profundas tenebras noctis subse­quentis, sicut hij testati sunt, & hucusque testantur, qui praesentes ista viderunt, & transuadantes transuadantium socij extiterunt. Similem quoque aquarum 30 defectum ipso die apud Geruemutham & in alijs locis per Angliam certo rela­tu contigisse didicimus.

Dehinc Kl. Nouemb. RADVLPHVS Archiepiscopus sacrauit Cantuariae in Metropoli sede ALBOLDVM Beccensis Coenobij Monachum, cujus in quarto libro praefatae historiae meminimus ad regimen Ab [...]atiae sancti EDMVNDI.

His diebus missi sunt Romam Nuncij, qui Pallium Archiepiscopo Cantua­riensi ab Apostolica sede deferrent. Fuerunt autem hij; IOHANNES Mona­chus Sagij, qui paulò ante hos dies in Abbatem Burchorum, post praefatum ER­NVLPHVM electus fuerat & consecratus, WARNERIVS Monachus Cantua­riensis, & IOHANNES Clericus filius sororis Archiepiscopi, qui Romam ve­nientes literas Regis Anglorum & Archiepiscopi, Conuentus quoque Fratrum 40 Ecclesiae Cantuariensis & singulatim omnium penè Episcoporum Angliae Domino Papae detulerunt. Quorum Literarum vnas de omnibus hic ponere non ab re aestimauimus; volentes, & aliarum sensus per illas agnosci. Sunt igitur hae.

Ad haec, qui missi fuerant, legationis suae officium, qua praediti erant pru­dentia, Apostolicis auribus suggesserunt; sed responsum, quod eis alicujus causae suae effectus spem promitteret, primò recipere non meruerunt. Locuti sunt his & illis sibi non notis & respondebatur eis sicut ignotis. Fluctua­bant ergo, nec quò se tuto verterent aduertebant.

Erat illis diebus Romae ANSELMVS nepos ANSELMI Domini Archi­episcopi Domino Papae familiaris & ab eo Abbas sancti SABAE Confessoris ef­fectut. Qui in diebus beati Auunculi sui plurimo tempore in Anglia degens, 30 pro mansuetudine sua ab indigenis terrae, quasi vnus eorum, diligebatur. Hic, audito praefatus Nuncios aduenisse, alacer ad eos Lateranis venit, & in cunctis quae negotij sui tenor exigebat, erga eos morem veri amici sequens, exercuit. Quid plura. Romanum Poutificem, & quorum consilio nitebatur communicata instantia ita causae illorum fautores effecit, vt gratis omninò voti sui compotes fierent, & ipsum ANSELMVM (qui Pallium, pro quo iuerant, ex parte bea­ti PETRI & Domini Papae Cantuariam deferret) tradente illum eodem sum­mo Pontifice, per manum acciperent. Quibus peractis Nuncij Roma regredi­untur, ANSELMO pro ijs quae sua intererant, cum Papa relicto. Venientes igitur in Normannia ad Regem, quid egerint edisserunt, & suae industriae me­ritas 40 laudes excipiunt. Inde directo Nuncio in Angliam, qui Archiepiscopo gesta referret, ipsi aduentum praefati ANSELMI trans mare praestolantur. Qui adueniens à Rege cum honore suscipitur, ac pro sua sollicitudine digni­tati Regni Anglorum impensa, dignae grates persoluuntur. Traditis deinde li­teris ipsi à Papa directis, post aliquot dies cum eo exactos, Angliam Nuncijs, qui Roma venerant, comitatus impiger tendit. Literarum textus, quas Regi detulerat, hic est.

Igitur ANSELMVS, Angliam ingressus, Archiepiscopum adijt, à quo de­center susceptus, decenter est per plurimum tempus, ab eo detentus. Die ergo Dominica, quae fuit. V. Kl. Iulij, conuenerunt in Metropoli sede, Cantiae Epi­scopi, Abbates, quique Nobiles, & innumerabilis quaque versum coacta ho­minum multitudo. Itaque juxta quod fuerat praeordinatum, praefatus AN­SELMVS Pallium, in vase argenteo honorificè ferens, Cantuariam venit, itum­que est illi obuiam, vsque ad portam Ciuitatis, ab vtroque Conuentu duarum 40 Ecclesiarum, Archiepiscopatus scilicet, & vicinae Abbatiae Sancti Augustini, cum omnibus, qui pro hoc ipso illò confluxerant. Pater stipatus Episcopis, & indutus (vt alij) vestibus sacris, nudis pedibus deuotus occurrit. Sic (que) delatum super Altare SALVATORIS Pallium est, & à Pontifice inde susceptum, facta prius Romano Pontifici de fidelitate & Canonica obedientia, professione. De­inde pro reuerentia Beati PETRI, ab omnibus deosculatur, & indutus eo Pontifex summus ad Cathedram Patriarchatus Anglorum gloriosè perducitur, & inthronizatur. Ante quam Cathedram dictis orationibus, & alijs, quae ipsius Ecclesiae sacer vsus dici instituit, mox Ecclesiae Wigornensis Antistes electus, THEOBALDVS nomine, ei consecrandus praesentatur. Qui, ab eo exami­natus, 50 & more solito, Canonicam ei, & successoribus suis obedientiam, pro­fessus, sacratus est honorifice, in Pontificatum, ad quem fuerat praetitulatus. Huic consecrationi interfuerunt, & adjutores extiterunt Episcopi, qui conue­nerant, videlicet, RICARDVS Lundoniensis, ROGERIVS Serberiensis, HER­BERTVS [Page 114] Norwicensis, RADVLPHVS Cicestrensis, IOHANNES Bathonien­sis, HERVEVS Eliensis. Quod Episcopopus Roffensis ea die, licet affuerit, sa­cratus non fuit, in eo ramansit, ratione detento, quae in aliud tempus id dif­ferendum magis expedire persuasit, animo ejus.

Literas, quoque per id temporis, Dominus Papa Fratribus Ecclesiae Christi Cantuariensis destinauit, quas hic ponere non alienum putaui à ratione. sunt autem hae.

Post hos dies RADVLPHVS Archiepiscopus, consilio & petitione Epi­scoporum, proximè supranominatorum, dedit (concedentibus, & approbanti­bus Monachis Cantuariensibus) Archidiaconatum ipsius Ecclesiae, IOHANNI nepoti suo. Clerico, videlicet, honestorum morum & mansuetae conuersatio­nis ad omnes. Quae donatio facta est in Capitulo, praesente Fratrum Conuen­tu, copiosa Clericorum ac Laicorum multitudine, pro hoc ipso in medium ad­ducta, facto prius, coram omnibus, ab eodem IOHANNE, tactis Euange­lijs, Sacramento, quo se fidelitatem Ecclesiae ipsi, per omnia & in omnibus ex­hibiturum dum viueret repromisit. Eodem anno HENRICVS Rex jussit 30 omnes Episcopos, & Principes totius Regni, ad Curiam suam, sub vno veni­re. Vnde rumor per totam terram dispersus est, Pontificem Cantuariorum ge­nerale Concilium (praesente Legato Domini Papae cujus supra meminimus) celebraturum, & noua quaedam tantoque Conuentui digna, pro correctione Christianae Religionis in omni ordine promulgaturum. Itaque vt Rex jusse­rat, XVI. Kl. Octobris Conuentus omnium apud Westmonasterium in Palatio Regis factus est: & quod de Concilij celebratione, & Christianitatis emenda­tione, rumor disperserat, nihil fuisse, quae confluxerat multitudo tandem ad­uertit. Venit tamen illuc saepenominatus ANSELMVS, qui Pallium Cantua­riam detulerat, deferens Epistolam ex parte Apostolici, Regi & Episcopis An­gliae 40 hunc textum habentem.

Rex ad haec, consilio cum Episcopis habito, quid super his, & quibusdam alijs, quae animum suum plurimum offendebant, Papae responderet, placuit in commune, vt suos Nuncios mitteret, per quos quae vellet securius Papae man­daret. Nam ante hos dies quidam Romanae Ecclesiae Cardinalis, functus Le­gatione Apostolicae Sedis, CONO nomine, Franciam venerat, & ibi, juxta suae Legationis officium, generalia Concilia celebrans, Episcopos Normanniae, ab Episcopali officio suspensos excommunicauit; eo quòd Concilijs tertiò vo­cati, interesse noluerant. Quae Episcoporum excommunicatio, animum Regis valde reddidit conturbatum, & rationis esse duxit, super his Papam conueni­re. 20 Maxime quòd in hujusmodi visus sit, priuilegia Patri, & Fratri suo, sibi (que) à Romana Ecclesia jam olim collata, se non promerente scidisse. Ad haec ita [...]ue agenda, directus est WILLIELMVS Antistes Exoniensis Papae notissimus, vtpote qui saepe ad eum, tempore gloriosi Patris ANSELMI, pro negotijs quae tunc inter Reges Angliae, & eundem Patrem versabantur, ab ipsis fuerat Regibus destinatus. Nec enim coecitas quae visum ei tulerat, ab ipso itinere illum poterat excusare, quia praeterita gesta ejus, fiduciam Regi praebebant, illum pro posse, juxta morem suum, suae causae fideliter velle insistere.

Interea Clerici Meneuwensis Ecclesiae, quae sub patrocinio beati ANDREAE & Sancti DAVIDI in Walis fundata consistit, Episcopum sibi, defuncto Epi­piscopo 30 suo WILFRIDO, â Rege HENRICO postulauere, & electus est in hos opus, BERNARDVS quidam Capellanus Reginae, vir probus, &, mul­torum judicio, Sacerdotio dignus. Electus est autem Sabbato jejunij septimi mensis, & eodem die ad Presbyteratum à Wentano Episcopo WILLIELMO apud Suthwercham consecratus. De promotione verò Pontisicatus, quam mox in crastino fieri, & Rex & alij plures optabant, cum, vbi aptius fieri posset, dis [...]uireretur, intulit ROBERTVS Comes de Mellento supervacuae de loco dubitari, dum constaret, Episcopum tali Euentu Electum, ex consuetudi­ne, in Capella Regis debere sacrari, & hoc se probaturum (si opus esset) pro­nuntiat. Quod non equum hominis dictum, Pater RADVLFVS parato ani­mo 40 ferre non valens, dixit eum hujusmodi allegatione leuiter posse efficere, vt nec ibi, nec alibi nisi Cantuariae pro quauis causa, Pontifex idem sacraretur. Sciret tamen Comes ipse, quia postquam de Capella tantum Regis dixit, nul­la ratione se illum inibi consecraturum. Ad quae Rex, ad Comitem versus, ni­hil est (inquit) quod intendis. Nec enim ego, aut quilibet alter potest Archi­episcopu Cantuariensem aliquo modo constringere, vt Episcopos Brittanniae a­libi consecret quam velit ipse. Quapropter viderit. Suum est. Consecret Episcopum suum vbi voluerit. Proposuit ita (que) illum in Ecclesia hospitij sui, apud Lambetam consecrare, verum quia ipsi officio Regina interesse volebat, postulatus ab ea sacrauit ipsum in Ecclesia beati PETRI Westmonasterij XIII. 50 Kl. Octobris, accepta ab eo, solita professione, de subjectione, & obedientia Ecclesiae Cantuariensi, & Episcopis ejus exhibenda. Huic consecrationi inter­fuerunt, & cooperatores extiterunt suffraganei Ecclesiae Cantuariensis, Episcopi videlicet hij, WILLIELMVS Wintoniensis, ROBERTVS Lincoliensis, [Page 117] ROGERIV Serberiensis, IOHANNES Bathoniensis, VRBANVS Glamor­gacensis, GILEBERTVS Lumniensis de Hibernia.

Hoc eodem tempore ALEXANDER Rex Scotorum misit RADVLFO E­pistolam hanc.

30 Ipso Anno, VII. Kl. Ianuarij RADVLFVS Archiepiscopus sacrauit super memoratum ERNVLFVM in Pontificatum Ecclesiae Roffensis, & GOSFRI­DVM ad Regimen Ecclesiae Herefordensis. Sacrati sunt autem simul Cantuariae in Metropoli Sede, conuenientibus, & cooperantibus in hoc officio, suffraga­neis ipsius fedis, WILLIELMO Episcopo Wintoniensi, HERBERTO Norwicensi, RADVLFO Cicestrensi, & BERNARDO Meneuwensi.

Post haec XIII. Kl. Aprilis factus est conuentus Episcoporum, Abbatum, & Principum totius Regni apud Serberiam, cogente eos illuc sanctione Regis HENRICI. Siquidem Normanniam se proxime transfretaturum, disposuerat & quid sibi euenturum foret, ignorans, WILLIELMVM, quem ex ingenua conjuge sua filium susceperat, haeredem Regni substituere sibi volebat. Igitur, 40 agnita Regis voluntate mox ad nutum ejus omnes Principes facti sunt Homi­nes ipsius WILLIELMI, Fide & Sacramento confirmati. RADVLFVS autem Archiepiscopus Cantuariensis, & alij Episcopi atque Abbates Regni An­glorum, Fide & Sacramento professi sunt, se & Regnum, & regni Coronam si defuncto Patre suo superuiuerent, in eum, omissa omni calumnia, & occasio­ne, translaturos, eique, cum Rex foret, Hominia fideli mente facturos. De his ita. Habita quo (que) est his diebus causa de quaerela, quae inter Archiepiscopum Cantuariorum, & electum Pontificem Eboracensem, per integrum poene annum versata fuerat. Defuncto siquidem THOMA (cujus, circa finem quarti libri, 50 supra memoratae Historiae, satis habita mentio est) electus erat ad Regimen praedicti Pontificatus, quidam de Clericis Regis, vocabulo THVRSTANVS, conniuente RADVLFO Archiepiscopo, & aliam, quàm rei exitus probauit, de eo habente opinionem. Hic it [...] (que) electus, cum ab ipso Pontifice, monere­tur vt Ecclesiae Cantuariensi faceret quod debebat, & benedictionem suam Ec­clesiastico [Page 118] more susciperet, respondit benedictionem quidem se libenter velle suscipere, sed professionem quam exigebat, & Antecessores suos fecisse fciebat, nulla ratione facturum. Cujus verbis, quia RADVLPVS nec auditum prae­bere aequanimiter voluit, negotium ipsum eous (que) indeterminatum remansit. Ipse quoque THVRSTANVS Legatos suos Romam direxerat, modis quib [...]s apud Romanos agi oportere sciebat, à Papa cupiens absolutionem debitae pro­fessionis obtinere, sed nihil effecerat. Rex autem HENRICVS, vti aduertit THVRSTANVM in suâ peruicaciâ stare, & eandem peruicaciam quasi ex tui­tionis suae fiducia, fulcire, ac manutenere, rupit ei ipfius fiduciae nodos, & a­perte protestatus est, illum aut morem Antecessorum suorum tam in professio­fie 10 facienda, quam & in alijs dignitati Ecclesiae Cantuariensis, ex antiquo jure competentibus, executurum, aut Episcopatu Eboracensi cum benedictione fun­ditus cariturum. Ad quae ille, Clericorum, quasi dignitatis suae libertati, fictâ Reuerentiâ acclamantium, [...]sui (que) cordis Consilio inpraemeditatius credens, re­nuntiauit Pontificatui; spondens Regi, & Archiepiscopo, se, dum viueret, il­lum non reclamaturum, nec aliquam calumniam inde moturum, quicunque substitutus fuìsset. Sed cum post dies, & consueta obsequia & pristini hono­res circa se, defectui magno paterent, tabescebat animo & se fecisse quod fe­cit vehementer indoluit. Quapropter mutato Consilio, Regem trans mare cuntem, secutus est, sperans se revestituram sui Pontificatus recuperaturum; 20 & tali modo erga eum facturum, vt, eo praecipiente, benedictionem ab Archi­episcopo sine professionis exactione adipisceretur. Cui negotio cum se me­dium nisi rem protelando Rex facere noller, Sciens Archiepiscopum abhomi­nabile habere tanto praecipitio se perenniter fieri obnoxium, suspensa res est, & nec ipse, nec alius quis in Episcopatum Eboracensem substitutus.

Ipso anno circa mensem Augustum, reuersus à Roma supramemoratus AN­SELMVS venit Normanniam ad Regem HENRICVM literas Apostolici deferens, quae sibi vices Apostolicas, in Anglia administrare concedebant. Quod Regno Angliae, breui innotuit. Admirati ergo Episcopi, Abbates, & Nobiles qui (que) Lundoniae adunati sunt, super his, & quibusdam alijs, presente 30 Regina, communi Consilio tractaturi. Quid multa? Placuit omnibus Ar­chiepiscopum Cantuariensem quem maximè res haec respiciebat, Regem àdire, & expositâ ei antiquâ Regni consuetudine, simul ac libertate, si consuleret Ro­mam iret, & haec noua annihilaret. Amplectitur ille consilium, & amore quàm maximo visitandi Apostolorum limina, ardens mare transijt, & Regem Rotomagi reperit. A quo, & Ecclesia Pontificatus ipsius Ciuitatis, sum­mo gaudio, & honore susceptus, per plures dies in eadem Ciuitate, ab ipso Rege, detentus est. Supramemoratum quo (que) ANSELMVM ibi reperimus transitum in Angliam, gratia legationis suae exercendae, praestolantem. Sed Rex HENRICVS antiquis Angliae consuetudinibus, prae juditium inferri non su­stinens, 40 illum ab ingressu Angliae detinebat, & ei, vtpote nuncio beati PETRI, largitèr & officiosè ministrari faciebat.

RADVLFVS igitur Archiepiscopus, cum Rege, de negotijs, pro quibus ve­nerat, iuxta rerum ordinem diligentiùs agens, ad consilium ejus Romani itine­ris callem ingreditur. Vbi autem in Franciam venit, graui vlcere in facie per­cussus est, & intumescente toto capite, vs (que) ad extrema penè perducitur. Qua de causa, in castro (quod Feritas à freno vocatur) per integrum mensem lecto decubuit, nobis, qui cum eo eramus, vix vitam illi pollicentibus. Melio­ratus tandem ab infirmitate, prout pati potuit, paulatim Romam eundi iter repetijt. Ibat autem cum magno & diuiti Comitatu, & admirabilis cunctis 50 habitus magnificè suscipiebatur ab omnibus, ad quos veniebat.

Lugdunum verò cum venissimus, vbi Dominus, & inclitus Pater AN­SELMVS olim ab Anglia, pro justitia pulsus, non sicut exul, aut peregrinus, sed incola, & verè ipsius loci praesul, & Dominus, ab omnibus habitus fue­rat, [Page 119] Lugdunum (inquam) cum venissimus, & cum honore, & amore praecipuo suscepti fuissemus, mansimus ibi aliquandiu, tùm sincera omnium mi­hi conuersantium dilectione illecti, tùm nimia hiemis asperitate constricti, tùm instanti Natiuitatis Christi solemnitate deuincti. His diebus pro nota mihi locorum, & hominum familiaritate, ad sanctum HIRENEVM quadam vice ascendens, diuerti ad oratorium beatae MARIAE MAGDALENAE, duabus Ancillis Dei iuxta idem oratorium pro Deo reclusis, locuturus. Hae Parri ANSEL­MO, pro sua Religione, quondam notae, ejus fuerant sacratissima institutione in multis edoctae. Inter has instinctu maligni, grauissima quaedam discordia post 10 discessum Domini ANSELMI orta est ex inuidiae, vt fit, malo producta. Dum igitur inter se lites, improperia, & plurima, quae earum proposito inde­centia erant, singulis penè diebus versaretur, secundum quod ab eis ipsis ac­cepi, vna noctium astitit vni illarum, quam major ipsius discidij culpa nota­bat, Pater ANSELMVS, dura illam inuectione corripiens, & quod ab eis malè obseruatâ doctrinâ suâ, de remotis mundi partibus se ad eas vsque fati­gauerit, conquerens. Iussit tamen vt caeptis desisterent, & si suam (quae Dei e­rat) pacem perdere nollent, sub omne celeritate, omissis ambagibus cunctis, in pacem redirent, Factum est quod suasit admirabilis praesul; & ecce, habitant in Domo Dei vnanimes, nec dubitant eum sibi esse praesentem, quem sunt 20 expertae salubriter corripientem. Praetereà vna de istis (ACHALEIDIS no­mine) familiari affatu mihi sub testimonio veritatis innotuit, se, post obitum memorandi Patris ANSELMI, quadam vice plus solito ex dono gratiae Dei orationibus ae lachrymis deditam subito velut in mentis excessum super se raptam, & tribunali gloriosissimae Reginae Coelorum à quibusdam reuerendis personis adductam. Quam cum debita veneratione salutasset, & jussa ante pedes ejus concidisset, post plurima, quae vidit, & audiuit admiranda patriae Coelestis praeconia, quasi quadam fiducia constantior effecta est. Inter alia quae à Domina rerum inquisiuit, nec quae fuerint, mihi dicere voluit, De venera­bili HVGONE Lugdunensi Pontifice, sciscitata est, quomodo, scilicet, aut in 30 qua sorte judicij Dei, jam defunctus saeculo, esset constitutus. At illa, benè inquit, filia, bene ille erit per misericordiam Dei. Et de Domino meo, ait, AN­SELMO Cantuartensi Archiepiscopo, pia Domina, si tibi placet, precor insi­nua, quid sentiemus, respondit; De illo certissima esto, quod in magno gloria Dei est. ad haec illa, ad se reuersa, quid fecerit, in quo videlicet residuum noctis expenderit, dulcedo & dignitas visionis considerantes quos (que) docebit. Haec quasi pèr excessum diximus, ducti amore dignissimi Patris ANSELMI quo vehementer (Domino miserante) imbuti, de eo semper scribere, aut loqui dulce habemus. Hinc narrandi ordine progredimur.

Cum ita (que) Placentiam peruenissimus, Episcopus Norwicensis (HERBERTVS 40 nomine) qui nobiscum Romam iturus, Angliam exierat, valida infirmitate cor­reptus est, ita vt ingrauescente languore, decem continuis diebus, sine ci­bo, & voce mutus jaceret. Quamobrem quatuor ebdomadas ibi exegimus, suspensi quid de Episcopo faceret Deus. Vbi verò illum conualescere certo aduertimus, ad petitionem & consilium ejus, Pater noster coepto sese itineri reddidit, ipse debilitate nimia fessus ibi remansit, Archiepiscopum aut illic praestolaturus, aut conualescens (si moram faceret) redeundo praecessurus. Nos ita (que) Romam, Ille Normanniam, prout Dominus posse dedit, post nonnullas dies vs (que) peruenimus. Quoniam igitur Dominus Papa propter discordiam, quae illis diebus inter ipsum & Imperatorem erat, & Romanos, Beneuenti moraba­tur; nec RADVLFVS, vsque ad eum, partim propter corporis sui imbecil­litatem, 50 partim propter praefatam discordiam, cujus causa omnibus ad Papam ire volentibus graues insidiae ab incolis struebantur, vllatenù [...] accedere poterat; missis Nuntijs cum literis innotuit ei & aduentum, & aduentus sui causam vsque Romam, quos ille benigne suscipiens, & verba corum moderatâ aequi­tatis [Page 120] lance perpendens, juxta negotij modum scripsit Episcopis Angliae & Regi, sic.

In his Nuncij Papam deserentes ad nos Romam reuersi sunt, nobis autem à 40 Româ Sutriam vsque egressis, post aliquot dies, RADVLFVS Archiepiscopus inuitatus ab Imperatore eum (annuente Papa) adijt, & per octo dies, in ex­ercitu suo, quem circa Romam adduxerat, conuersatus cum illo est. Inde ite­rum Romam reuersus denuò Sutriae multis diebus moratus est. Fama siquidem quaque disperserat Romanum Pontificem sub celeritate in vrbem venturum, & ratus est se, colloquim ejus magnopere desiderantem, illic opportuniùs prae­stolaturum. Ve [...]ùm vbi intellectum est rem alitèr esse, remeandi patriam iter arripiuit. Venimus itaque Rotomagum ad Regem Anglorum, & ab eo multo tempore in Normannia detenti sumus.

Quibus diebus Clerici Eboracenses supramemoratum THVRSTANVM e­lectum 50 videlicet suum, suae Ecclesiae restitui cupientes, & ne professionem de subiectione sua Pontifici Cantuariorum faceret, modis omnibus insistentes, quos prudèntiores de suis habebant, ad Papam dirigunt, desiderium suum, ejus autoritate, & imperio noua lege per eos stabiliri gestientes. Qui viam [Page 121] aggressi, & ad Papam vsque profecti, quàm veridici causae suae relatores apud eum extiterint, & res gesta, veraci fateor superius stilo digesta, & textus Epi­stolae quam ipse Papa, pro eodem TVRSTANO direxit, scire volentibus de­clarabit. Est autem haec.

Restitutus in Pontificatum THVRSTANVS venit Angliam circa Februa­rium mensem, anno scilicet secundo, quo ipse in Normanniam ad Regem 30 venerat. Venerabilis autem Pater RADVLFVS, nec dum se à Regis con­sortio sejungere valens, in Normannia resedit, reditus sui oportunum tempus operiens. Superius quoque nominatus ANSELMVS, eovsque mo­rabatur Rotomagi, cum Rege, pecuniam, quae Beato PETRO de Anglia quo­tannis pendi solet, Romam reuersurus cupiens secum habere. Vt autem ipse in Angliam pro exercenda legatione sibi injuncta transiret, Rex (vt dixi­mus) consentire nolebat, ratione quam praelibauimus, & a [...]ijs non minus ra­tionabilibus vsus. Quatenus ergò quid in hujusmodi (si forte contigerint) sit agendum secutura posteritas animaduertat, quae nostris diebus acta sunt; breui perstrinximus, nulli praejuditium, quod malit sequi, praefigentes.

40 Post haec, secundo videlicet anno, quo & RADVLPVS Archiepiscopus Romam iturus Angliam exierat, & ANSELMVS pro exercenda legatione An­gliam vt sperabat intraturus de Roma, Normanniam ad Regem Angliae vene­rat, sacrae memoriae PASCHALIS Papa defungitur, & loco ejus IOHAN­NES quidam Caitae natus substituitur. Qui IOHANNES in Monasterio Montis Cassini ab infantia Monachus nutritus, & adultus, in Ministerio venera­bilium Apostolicorum DESIDERII, VRBANI, & PASCHALIS assiduus fuerat Cancellarij officio functus. Successor igitur summi Pontificis institutus, mutato nomine, GELASIVS est nuncupatus. Rex vero Teutonicus, qui & Romanus Imperator, audito Papam huic vitae decessisse, Romam aduolat, & 50 Bracharensem Episcopum, jam anno praeterito ab eodem Papa Beneuenti ex­communicatum, cedente ab vrbe GELASIO, suum Papam instituit, & ex BVRDINO, GREGORIVM nominat. Quae omnia vt scire volentibus cla­reant, Epistolam super his ab ipso GELASIO in Gallias missam, quam & ecce subscribimus legant,

His diebus graui damno Anglia percussa est, in morte Reginae. Defuncta si­quidem est, apud Westmonasterium Kl. Maij, & in ipso Monasterio decenter se­pulta. Quo autem judicio Dei, iguoramus. Ilicò posthae plures Normannorum quam Regi juraueraut fidelitatem postposuerunt, & in Regem Franciae, Prin­cipesque 40 ejus aduersarios, scilicet ipsius naturalis Domini sui non veriti justi­tiam, se transtulerunt. Vnde quae, & quanta mala emerserint, cogitatune di­cam dictu scimus esse difficle. Inter quae praefatus Papa GELASIVS, per mare Burgundiam venit, & aduentus ejus mox Galliae toti innotuit. Excitati sunt quique potentes, cum mediocribus, ei occurrere, & certatim parabantur interesse Concilio, quod ipse disponebat, se media quadragesima Remis cele­braturum. RADVLPHVS quoque Archiepiscopus, audito Papae aduentu, de Rotomago, vbi eousque morabatur egressus, impiger ei occurrere statuit. Sed vbi al quantùm itineris confecit, accepit à quibusdam, ipsum Papam longius discessisse, & versus Hispanias ire proposuisse. Vnde ob laborem, & prolixita­tem 50 difficilis viae, consilio Amicorum suorum profectionem suam ab incepto rediens, distulit. Eandem vt putabat profectionem non multò post, resumptu­rus, & ei Cluniacum venienti, auctore Deo, occursurus; Ratus tamen consilij fore, destinauit ad eum Legatos suos, qui & itineris illius certitudinem, & ani­mi [Page 123] ejus qualitatem, erga se, quidque de negotijs suis apud eum confidere pos­set diligentius inuestigarent. Quae vbi THVRSTANO Eboracensi innotue­runt, relicta Angliâ, Papam vt sperabat suae causae gratia, petiturus, mare transijt, & Rotomagum venit. Vbi à Rege, quod se inconsulto, transfretauerit, redargutus, vltrà procedere inhibitus est, donec certiorem de processu Papae, sententiam edisceret. Sed euoluto non multo temporis spatio, Legati, quos Archiepiscopus direxerat, reuersi nunciant se ad Papam venisse, eum (que) multa nostris saeculis noua, & inaudita proponentem facturum, morte praeuentum & Cluniaci esse sepultum.

Itaque post, haec, Cardinales & alij Romani, qui Papam secuti Galliam vene­rant, 10 sibi, veluti à suis longè remoti, consulentes, GVIDOMEM Viennensem Archiepiscopum loci auctoritate, & opibus fultum, quo tutiores in aliena Pro­uincia essent, loco defunctae Papae substituunt, & mutato nomine CALIX­TVM nuncupant. Dum haec Ecclesiastica ita in Burgundia disponuntur, Apo­stolatus Romanae Ecclesiae praefato GREGORIO, sede Beati PETRI praesi­dente, administratur. Super his ergò, multis rumoribus Anglia concussa est, alijs hunc, alijs illum, alijs neutrum Ecclesiae Dei jure praelatum asserentibus. Galli tamen & Rex Anglorum cum Pontifice Cantuariorum in CALIXTVM se transtulerunt, & eum (spreto GREGORIO) pro Apostolico susceperunt. 20 Vtrum autem aliqua vel à CALIXTO, Regi & Primati Anglorum, vel ab istis illi mandata sint, illis diebus quae autentica & memoriae digna extiterint, nec­ne, nulla nobis hucusque certitudo illuxit. Nos enim, qui his scribendis, ope­ram dedimus in Anglia, illi verò, de quibus agitur, extra Angliam ea tempe­state morabantur. Cum enim Pater RADVLPHVS Roma reuersus, cum Re­ge HENRICO in Normanniam conuersaretur, & me qui continuus comes Beati ANSELMI, dum viueret, esse solebam, quique in obsequio sui ipsius ex quo in Pontificatum Cantuariensem assumptus fuerat, eousque assiduùs eram aliquantum infirmari aduerteret, paterno affectu mihi condoluit. Non igitur extra Ecclesiam, in qua ab infantia nutritus fueram aliquo me mortis periculo, 30 premi, vllatenns sustinens, Cantuariam mihi ire suasit, ac petsuasit, scribens pro bonitate sua, conuentui Fratrum Ecclesiae nostrae, Epistolam hanc, & per suum Nuncium dirigens.

Hanc Epistolam, non pro commendatione personae meae, quam nullius lau­de dignam certissimè scio, hic notaui, sed vt his qui opinantur, & obloquun­tur, dicentes me patrem meum quasi in alieno positum deseruisse, & ei sola­tium obsequij mei more prolis adulteranae subtraxisse, rem gestam simplici sti­lo describendo proponam. Et quidem cum illum, moram vltrà condictum in redeundo facere viderem, profectò ad eum redijssem, si ex sua parte mihi inter­dictum 10 non fuisset. Nam aduentum suum jamjam instare suis in Anglia sae­pissime mandans, nolebat suae pietatis intuitu fatigari, sed se quantotiès vt pu­tabat aduenturum, vbi eram, jussit praestolari. Haec ita se habuisse, veritas ipsa nouit▪ quia ergo ab ipso patre non alio, sed hoc modo, ad praesens separatus sum, si ea quae interim geruntur, aut gesta sunt memoranda non scribo, nulli succensendum existimo. Nihil enim dubij pro certo hactenùs volui, sed nec nunc quidem scribere volo. Eum tamen aliquid egisse, aut agere, disposuisse de negotio, quod eousque versabatur inter ipsum & saepe superius memora­tum THVRSTANVM Eboracensem, dubitare non possum. Magna siquidem instantia priuilegium, quod tempore venerandae memoriae LANFRANCI Ar­ch 20 episcopi, sub magno Rege WILLIELMO, de ipsa re promulgatum, & sigillo ipsius Regis firmatum in Ecclesia Christi Cantuariae diligenti cura ser­uatur, illis diebus sibi mitti praecepit. Quod à tanto viro ab re factum non facilè crediderim. Hoc itaque priuilegium ad imperium suum sibi allatum, Pater RADVLPHVS cum suscepisset, Papae vt nobis in Anglia dicebatur, de suis & alijs quibusdam Ecclesiasticis negotijs, cum eo acturus, se praesentasset, nisi fortè sponsione Regis HENRICI, quâ, se in regnum suum reuerso, omnem justitiam ei facturum, & saepè nominatum THVRSTANVM, ad voluntatem & subjectionem suam se exhibiturum pollicebatur, illo procedere detineretur. Et haec quidem sponsio nonnihil cum in transmarinis partibus detinebat, & 30 euentum rei patienter expectare persuadebat. Rex quoque bellicis tumultibus vndique occupatus, nec se vt volebat deliberare nec eis omissis in Angliam salua honestate sua poterat remeare.

Inter haec, ipso videlicet electionis suae anno, CALIXTVS Papa instituit Remis generale Concilium, XIII. Kl. Nouembris qui fuit annus ab Incarnatio­ne Domini, millesimus centesimus nonus decimus, & ex quo RADVLPHVS Archiepiscopus, Romam iturus, Angliam exierat, annus quartus. Ad hoc Con­cilium, Factus est multiplex Archiepiscoporum, Episcoporum, Abbatum, & Principum diuersarum Prouinciarum concursus, cum numerosa Clericorum, ac Plebium multitudine. Quos inter, directi quoque sunt ab HENRICO Re­ge 40 Anglorum, ad ipsum Concilium, Episcopi & Abbates Normanniae & insu­per Episcopi Angliae qui tunc temporis in Normannia cum illo degebant. WIL­LIELMVS videlicet Exoniensis, RANVLPHVS Dunelmensis, BERNARDVS Meneuwensis, & VRBANVS Glamorganensis. RANVLPHVS autem Pontifex Cantuariorum partim corporis imbecillitate, partim alijs rationibus praepeditus, ab accessu ipsius Conuentus prohibitus est. Supranominatus autem THVR­STANVS à Rege licentiam petens illuc eundi, eam obtinere nullatenùs potuit, donec interpositâ fide suâ, quâ ei, sicut Domino suo, astrictus erat, illi pro­mitteret se apud Papam nihil acturum, vnde Ecclesia Cantuariensis, vllum an­tiquae dignitatis suae dispendium incurreret, nec Episcopalem benedictionem, 50 ab eo, vlla ratione suadente, susciperet; itaque tali sponsione ligatus, iter ar­ripuit, & ad Papam quemadmodum suo negotio expedire sciebat, impiger ve­nit. Quid plura? Posthabitâ fidei sponsione Romanos in causam suam, quo in quaeque negotia pertrahi solent, largitatis officio transtulit, & per eos, vt à Pa­pa [Page 125] Episcopus sacraretur, sua manu cooperante impetrauit. Sanè, ante haec Nun­cium suum Rex ad Papam direxerat, cautum illum faciens de querela, quae vs (que) id temporis, versabatur inter RADVLPHVM Archiepiscopum Cantuariorum & ipsum THVRSTANVM. Nuncius autem horum & executor fuit SIEF­FREDVS cognomine PELOCHINVS, Frater Archiepiscopi, habitu Mo­nachus, ingenio gnarus, prudentia prouidus; Regi ac Papae familiaritatis nexu copulatus. Igitur, inter alia quae huic Rex Papae dicenda indixit, prae­cipuè jussit ei dici, quatenùs id obseruaret, vt nullius gratia rei interueniente, THVRSTANVM aut ipse sacraret, aut ab aliquo nisi à Pontifice Cantuario­rum 10(vti moris esse solet) sacrari juberet, aut permitteret. Alioquin se illum, in nullum suae dominationis locum amplius recepturum. Et si contra hanc sen­tentiam ipse, quasi Apostolatus sui auctoritate, forte niti vellet, certus existe­ret, quod nec pro amissione Coronae suae, vtpote spatio septem Annorum ex­communicatus, propositum suum in hac causa permutaret. Respondit. Ne putet Rex me de negotio quo de agit, quauis ratione secùs acturum, quam ipse ve­lit. Nec enim, me vnquam ad hoc, mea tulit voluntas, vt Cantuariensis Eccle­siae dignitatem, cui tot praeclari Patres, vt penè toti mundo notissimum est, praese­derunt quoquo modo humiliem. His Apostolici verbis Regius Nuntius cre­dulus effectus, de suae legationis effectu securus factus est. Quapropter cum 20 Remis venisset, & mane Dominici diei praecedentis, diem praestituti Concilij cum Cantuaritis suis socijs audiret apud Sanctum REMIGIVM quosdam po­testantes ei, THVRSTANIVM & suos alacres ad benedictionem Pontifica­tus, in sede Episcopali praeparari, miratus est vltra modum, nec ijs quae dice­bantur, aliquatenus poterat fidem praebere. Ac vbi rei veritas palàm innotu­it, IOHANNES Archidiaconus Cantuariensis (quem negotij istius tenor il­luc adduxerat) Papae astitit & in praesentia plurimorum Episcoporum, neque aliarum excellentium personarum, ipsam benedictionem viua voce, à Pontifi­ce Cantuariorum fieri debere calumniatus est, nec ipsum, licet officio Papae fungeretur, jure posse Ecclesiae Cantuariensi jus suum praeripere, cum constaret 30 eam nulli, quod justè debebat, eous (que) denegasse. Ad quae ille respondens; nul­lam, inquit, iniustitiam Ecclesiae Cantuariensi facere volumus, sed saluâ justitiâ & dignitate illius, quod proposuimus exequemur. Quod audientium quique, mirum dictu judicauerunt, videntes eum aduersa fronte, quae dicebat nimis iniustè facto refellere. Consecratus. namque in Pontificatum Eboracensem THVRSTANVS est, fide quam Domino suo, sub Deo pollicitus fuerat, hoc modo fraudatus. Ex quo facto in admirationem concussa sunt corda multo­rum. Rati enim sunt tantam rem eum nullatenùs praesumere potuisse, si Regi­am voluntatem sibi consentaneam, in ea non aduertisset. Huic consecrationi cum ad jussum Papae plures è Gallia Episcopi interessent, reuerendae memoriae 40 HVBALDVS Archiepiscopus Lugdunensis nullo pacto, nec ipso Papa iubente, interesse voluit, perpendens, non recto calle rem procedere, & horrens tan­tam injuriam Ecclesiae Cantuariensi, cui speciali amicitia, & fratetna familiari­tate jungebatur, contra aequum infligi. Episcopi verò regni Anglorum quos ad Concilium à Rege HENRICO directos diximus, nondùm illuc venerant, & ea re (illis absentibus) haec ita completa sunt: Quae vt Regi certò inno­tuerunt, mandans modis omnibus THVRSTANO & suis interdixit redire in Normanniam & Angliam, & in omnem locum dominationis suae. Ratum ex his quique audientium habuere, praeter consensum Regis, quae fuerunt facta fuisse. Itaque post haec CALIXTVS Gisortium venit, & Rex HENRI­CVS 50 illic ei locuturus, accessit. Acta igitur sunt multa inter eos, quorum gratia par erat tantas personas conuenisse. Inter quae Rex â Papa impetrauit, vt omnes consuetudines, quas Pater suus in Anglia habuerat, & in Norman­nia, sibi concederet, & maximè vt neminem aliquando legati officio in An­glia fungi permitteret, si non ipse aliqua praecipua quaerela exigente, & quae [Page 126] ab Archiepiscopo Cantuariorum, caeteris (que) Episcopis regni terminari non pos­set, hoc fieri à Papa postularet. Quibus omnibus, pro statu temporis, de finitis, Papa rogat Regem THVRSTANO amicum fieri, eumque Pontifica­tui, ad quem ipsum sacrauerat, pro amore suo restitui. At ille, hoc se, dum viueret, non facturum, in sua fide spopondisse confessus est. Ait: Ego Apo­stolicus sum, & si feceris quod postulo, ab hac te fidei sponsione absoluam. Tra­ctabo de his, ait, & quae consilij mei tenor inuenerit, paternitati tuae notificabo. Hinc à Papa recessit & ei per internuntios suos, de negotio ita respondit. Quod dicit se, quoniam Apostolicus est, me à fide, quam pollicitus sum, absolu­turum, si contra eandem fidem THVRSTANVM, Eboraci recepero, non vi­detur 10 Regiae honestati conuenire hujuscemodi absolutioni consentire. Quis e­nim fidem suam cuiuis pollicenti amplius crederet, cum eam mei exemplo tam facilè absolutione annihilari posse videret. Verum tamen quia THVRSTA­NVM in Pontificatum tantoperè petit admitti, quantum mea refert, ea condi­tione pro amore suo concedo, vt ipse primò Cantuariam veniat & debitam o­bedientiam, ac subjectionem quam THOMAS, GIRARDVS & alter THO­MAS Ecclesiae Cantuariensi, ejusque Primati professi sunt, scripta ex more professione profiteatur. Quod si facere supersederit, sciat quod, nullo edicto compellente, me in Anglia regnante Eboraci Ecclesiae praesidebit. Hoc siqui­dem me seruaturum promisi & fidem meam vadem posui, ne aliquando fiam 20 transgressor hujus promissi. His ita de legatione Angliae & Pontifice Ebora­censi determinatis, Pater RADVLFVS Angliam reuertitur & Dofris appulsus, cum summo honore, & gaudio in sedem suam Cantuariae II. Non. Ianuarij re­cipitur. ANSELMVS autem, qui legatione Angliae (vt descripsimus) glo­riabatur nec Angliam intrare, nec aliquo Legati officio fungi dignus habitus est. Ita (que) omnis hujusce potestatis exors effectus, à Normannia est in sua re­gressus. THVRSTANVS verò Papam secutus est, sed non diu ab eo ne prae­sentiâ ejus grauaretur, detentus. Rex autem HENRICVS in sua sententia perstans, eum nec Pontificatui Eboracensi nec in suae potestatis aliquem locum admitti sinebat.

His diebus excitata est sollicitudo multorum, ad investigandum auctorita­tes 30 & Antiqua priuilegia Primatus quem Ecclesia Cantuariensis, quae est Do­robernensis, sibi vendicat super Ecclesiam Eboracensem. Quod ea re maximè contigit, quia causa, quae inter RADVLFVM Pontificem Cantuariorum & THVRSTANVM Eboracensem eo vsque, vt descripsimus, versabatur, in noti­tiam transmarinorum Episcoporum delata fuerat ipso THVRSTANO pro­pugnationem eorum, sibi, contra Patrem RADVLFVM, modis omnibus asciscente. Et illi quidem vtpote consuetudinum, & priuilegiorum Ecclesiae Christi Cantuariensis ignari, immoderatius THVRSTANO fauebant, autu­mantes, vt ipse ferebat, RADVLFVM vi magis, e diuitiarum Copijs, pro­deunte 40 quam priscae auctoritatis, & Romanorum Pontificum priuilegijs in suis assertionibus, niti. Sed cum ad haec diceretur, in vanum tale quid opinari, & satis sufficere ad determinationem hujus discidij, quae à tempore Regis WIL­LIELMI, qui Armis Angliam caeperat, de ipso negotio gesta sunt, praesertim cum à diebus Regni ejus penè cuncta quae ab Anglis antiquitus, quasi Sacro­sancta celebrabantur, nunc vix postremae Auctoritatis, quorundam judicio ha­beantur. Non hinc, aiunt, ità est, immò noua quae istis temporibus inferuntur antiquorum scriptorum astipulationibus, vt Rata sint, necesse est fulciantur. Ex his ergò, ad haec investiganda, multorum sollicitudo (vt diximus) euigila­uit, & confisa Ecclesia Dei justitiae, antiquorum scriniorum abdita, sacrorum 50 Euangeliorum volumina, soli decori Domus Domini eatenus inseruientia dili­gentius perscrutata est. Ecce autem, vt voluntas justi amans, optato effectu non priuaretur; quae subscribimus, reuelante Deo, priuilegia quaedam reperta sunt, firma vndiq [...]ue & Apostolicâ auctoritate subnixa; sunt autem haec.

[Page 129] Haec, vt praelibauimus, in Archiuis Ecclesiae domini SALVATORIS reper­ta, futurorum memoriae, non absurdum aestimauimus commendare. Et qui­dem his plura inuenta sunt, sed aliquibus eorum nimiâ vetustate obliteratis, aliquibus in cartis ex Biblo compositis, & peregrinis caracteribus inscriptis, & ipsis quoque ex majori parte detritis, notitiae nostrae vsquequaque non patue­runt. Ac nos ignota, pro notis scribere, horrori habentes, necessariò ea huic operi alienauimus. Sanè quod quosdam non puder astruere, soli scilicet per­sonae Beati AVGVSTINI primi Pontificis Cantuariorum Beatum GREGO­RIVM concessisse, non solùm Episcopos quos ordinaret, neque hos tantum­modò 10 qui per Eboracae Episcopum essent ordinati, sed etiam omnes Britanniae Sacerdotes, habere, Domino Deo nostro IESV CHRISTO Auctore, sub­jectos, quale sit, sacra successorum ejus Decreta, Successoribus ipsius AVGV­STINI directa (quae paucis praenotauimus) satis ostendunt. In his quippe videre planum est, eos intellexisse non magni muneris esse, si ei solummodò illa dixisset, cum (vt alia taceam) suis diebus Eboracensis Prouincia nec fidem CHRISTI susceperit, nec qui eam praedicaret eo directus sit. Tanta enim in Cantia, & vicinioribus Regionibus in praedicatione Nominis CHRISTI, & ipse, & socij ejus habuerunt ad faciendum, vt à tam longinquis partibus eis fuerit abstinendum. Beatus siquidem PAVLINVS, qui primus Northumbriensibus 20 Euangelium praedicauit, & Eboraci primus Cathedram Pontificalem sortitus est, non à Beato AVCVSTINO, sed à IVSTO, qui quartus ab ipso AVGV­STINO Cantuariorum Pontifex extitit, Episcopus electus, ordinatus, & illue destinatus fuit, quemadmodum venerabilis BEDA in historia Gentis Anglo­rum, veraci stilo digessit, & omnibus notissimum est. Quae igitur Beatus GRE­GORIVS, AVGVSTINO dixit, in AVGVSTINO, suis Successoribus dixit. per quos Deo implere placuit, quae per ipsum AVGVSTINVM, sua disposi­tione implere voluit. Non jure itaque, priuilegio AVGVSTINO collato pri­uandi sunt, qui sedi ejus praesidentes vices ipsius exequendi officio functi sunt. Quod verò dicunt, Beatum GREGORIVM satis dicere posse, & nosse, si vo­luisset, 30 tua Fraternitas, & Successores sui, verum omnimodis esse fatemur. Et similiter non dubitamus, Dominum CHRISTVM, dicentem Beato PETRO, Quodcunque ligaueris super terram erit ligatum & in coelis, & quodcunque sol­ueris super terram erit solutum & in coelis, scisse dicere, si voluisset, & Successo­res tui. Qui ergo priuare nituntur successores Sancti AVGVSTINI potestate & dignitate, quam ipsi AVGVSTINO concessit Beatus GREGORIVS, pri­uent (si audent) Successores Beati PETRI, potestare & dignitate, quam ipsi PETRO concessit sanctus & justus Dominus. Eodem enim modo, quo Do­minus locutus alijs, in Apostolo suo PETRO, locutus est GREGORIVS Successoribus ejus in discipulo suo AVGVSTINO. Iustè judicate filij hominum & perdendite de similibus idem esse judicium. Illud etiam istis annectendum 40 putaui, quod praefatus, BEDA refert, THEODORVM (qui septimus a beato AV­GVSTINO in Cathedram ejus successit) primum esse in Archiepiscopis, cui omnis Anglorum Ecclesia manus dare consentiret. Et hic vtique cum primo functus Pontificatu Britanniam venisset CEADDAM Eboracensem Praelatum, à Pontificatu summouit, eo quòd non jure sacratus, injuria fuerit eidem Eccle­siae, per officium Sacerdotale praepositus. Mox (que) WILFRIDVM substituit, & ei integerrimè Pontificatum Eboracae, fretus auctoritate Romanae Sedis, dele­gauit. Quem deinceps ad Concilia sua venire faciebat, & ejus obedientiâ ac subjectione pro temporum qualitate per omnia vtebatur. Hunc etiam post­modum, 50 emergentibus quaerelis, quas commemorare longissimum est, in sua Ecclesia Eboraci, non solùm Episcopatu priuauit, sed & Parochiam ejus in tres Episcopos, libera vtens potestate, distribuit. Deinde, Soluto ipsius discidij no­do, juxta placitum voluntatis suae, remotis ipsis Episcopis, eundem WIL­FRIDVM pristinae dignitati restituit. Nihil noui dicitur. vetera sunt haec, & [Page 130] antiquorum gesta scientibus euidentissima. Illud quo (que) non minoris euidentiae luce patescit, BRITHWALDVM Successorem ipsius THEODORI, illum ipsum WILFRIDVM cujusdam inobedientiae culpa accusatum, secundò ab Episco­patu deposuisse; ac postea senectuti ejus, & Religioni compassum, sui Ponti­ficatus gradui restituisse ab Apostolica Sede interpellatus. Sed quid juuat infi­nita contexere? Itaque de his ita, vt qui Ecclesiae Christi Cantuariensis aucto­ritati derogare non metuunt, saltem se in lumine positos non posse videre eru­bescant, & vel amodò ora claudant ne praua loquentes, recta amantibus ob­probrio fiant. Ipso anno quo RADVLFVS Archiepiscopus Cantuariorum de transmarinis partibus in Angliam reuersus est, qui fuit annus ab Incarnatione 10 Verbi Dei millesimus centesimus vicesimus, venerunt ad eum missi ab ALE­XANDRO Rege Scotorum quidam honorati & strenui viri. Horum vnus qui­dem Monachus, & Prior Ecclesiae Dunifermelinae (PETRVS nomine) Clerici duo; vnus extitit Miles. Negotium autem legationis eorum qui nosse curat, quam detulerunt Epistolam subscriptam, legendo vel audiendo percurrat.

Miratus ex his Pater RADVLFVS, & ratus hoc verbum à Deo egressum, (maximè, quia omninò constabat eundem Fratrem, nec per se nec per quemli­bet hominem, vnquam de ipso negotio, aliquo modo, apud quenquam egisse, licèt ejus absentiam molestè ferret, nam sicut in seruitio Beati Praedecessoris sui ANSELMI, sic & in suo assiduus esse solebat.) Noluit tamen Regiae peti­tioni affensum non praebere, ne videretur Dei ordinationi resistere. Quoniam igitur acceperat ipsos Legatos pro eadem re, & pro alijs Regem Anglorum ex parte Domini sui adituros, ipse & Conuentus Fratrum Cantuariensium mise­runt 50 per manus illorum ipsi Regi Epistolam hanc.

Rescriptum Regis ad haec.

Post haec misit eundem Fratrem, prout oportere putabat, ad Regem Scotiae, Scribens ipsi Regi sic.

Veniens ita (que) frater ipse in Scotiam, mox tertio die aduentus sui illo, qui fuit dies festiuitatis gloriosissimorum Apostolorum PETRI & PAVLI, sus­cepit, eligente eum Clero, & Populo terrae, & concedente Rege, Pontificatum Sancti ANDREAE Apostoli Chenrimuntensis. Quae res ita disponente Deo 20 acta est, vt nec virga Pastorali, vel annulo à Rege inuestitus fuerit, nec Homi­nium ei fecerit, laetus ita (que) dies habitus est, atque in laudem Dei alacriter ex­pensus. In crastino autem Rex, cum electo de consecratione illius secretius agens, & modis omnibus, eum à Pontifice Eboracensi consecrari exhorrens, Vbi, eo Docente, accepit auctoritatem Ecclesiae Cantuariensis, ex antiquo toti Brittanniae praeminere, & iccirco, ipso disponente, se Cantuariae Episcopalem benedictionem velle requirere, conturbatus animo surgens discessit ab eo. No­lebat enim Ecclesiam Cantuariensem anteferri Ecclesiae Sancti ANDREAE de Scotia. Vocans ita [...]ue WILLIELMVM Monachum Sancti EDMVNDI, qui post THVRGODVM eidem Episcopatui Praepositus, penè illum euacua­uerat, 30 praecepit vt more solito in Episcopatu se haberet, expoliato nouitèr in­uestito. Expleto autem post haec mense integro, & his quae supererant jam terris Episcopatus funditus euacuatis, pro voto principum Regni Rex ALEX­ANDER ipsum Electum conuenit, vix (que) ab eo obtinuit, vt quòd super ini­micos suos exercitum ducere disponebat, virgam Pastoralem desuper Altare, quasi de manu Domini susciperet, & ità in toto Regno Curae animarum om­nium, pro posse, deinceps intenderet. Post haec ad Ecclesiam Sancti AN­DREAE venit, & occurrente ei Reginâ, susceptus à Scolasticis, & plebe, Pon­tificis loco successit.

Inter haec, eovsque THVRSTANVS Eboracensis in transmarinis partibus 40 morabatur, & suprà memorato negotio suo viriliter insudans, ad hoc etiam Regem Anglorum prouocauit, quatenus & Pontifici Cantuariorum semel & Regi Scotorum ter scriptis mandaret, ne aut ille electum Sancti ANDREAE consecraret, aut iste vlla ratione sacrari permitteret. Quae res multorum ani­mos vulnerauit & in diuersa distraxit & electum, ne Christianitati corrigen­dae, jure Pontificali intenderet, no parùm debilitauit. Vnde hij, quibus cor­di erat suis voluptatibus magis quam Dei jussionibus obtemperare, roborati sunt, & quoniam suorum morum correctionem formidabant, jam securi irri­debant. Quid plura? Rex ipse ad Regis Anglorum jussa pauescens, ex hoc Hominem minoris, apud se, honoris habere, & sensim sua caepit imminuere. 50 Quod ipse aduertens, se (que) modicum eo sibi aduerso, secundum Deum in re­gno illius proficere, certissimè sciens, proposuit Cantuariam ire, & inde quid sibi potissimum in tali causa foret agendum Consilium quaerere. Quod vti Regi innotuit, dixit eum ab Ecclesia Cantuariensi penitùs absolutum, nec om­ninò [Page 133] aliquid in ea participium habere, se (que) in vita sua consensum non praebi­turum, vt Episcopus Scotiae subderetur Pontifici Cantuariorum. Quibus cum ipse referret, quod nec pro tota Scotia abnegaret se esse Monachum Cantuariensem turbato spiritu. Nihil, inquit, fecimus à Cantuariâ petentes nobis Episcopum. Ex hoc igitur, cordis sui rancore deuinctus, eundem virum in multis caepit fa­tigare, multis injurijs clàm & palàm exagitare, eum dignitate, ac rerum Epi­scopalium prouentu despoliare. Non igitur eum recto oculo aspicere, non verba ejus vel etiam de Deo prolata, poterat patienter audire; quae res vul­gus latere non potuit. Rumores ita (que) multi exorti sunt, partes diuersas in di­uersa 10 trahentes. Quod electus aduertens, & suum esse in talibus (vt praeliba­uimus) non vtile esse perpendens, per inter nuntios mandauit, ei haec. Quia video te non esse vt mihi expediret, serenum ergame, nec scio quare hoc sit me promeruisse, cum certum habeatur me non multum to offenso, in Christianitatis correctione, in Regno tuo praefuturum, rogo, vt tuo fauore prosecutus, Cantuari­am ire me sinas, quatenus Consilium, quod mihi sit agendum, inde requiram, & benedictionem Pontificalem ad honorem Dei & exaltationem Regni Scotorum in­de suscipiam. Non sederunt haec animo ejus & petitioni illius se nequaquam assensum praebiturum asseuerauit, contestans Regnum Scotiae Cantuariensi Eccle­siae nihil subjectionis debere, & ipsum ab eâ penitus immunem factum sibi 20 datum esse. Cui cum ille hoc se eatenus nescisse responderet, praesertim cum Epistola pro se ab Archiepiscopo illi directa, inter alia contineret eum ad hoc Scotiam destinasse, vt disceret vtrùm petitio, quam in eligendo eum suggessit, ad honorem Dei & Sanctae Matris Cantuariensis videlicet Ecclesiae, spectaret, non vt dignitate jam quingentis annis ab ea inconcusè possessa, ipse per se in nutritum filium euacuaret, indignatus nimium se cotidiè noua placita in isto negotio inire nescire jurauit. Ad haec ille, vocato in Consilium suum IO­HANNE Episcopo Glaschonensi, & duobus Monachis Cantuariensibus quos tunc temporis secum habebat, sciscitatus est, quid in tali suo negotio sibi me­lius decernerent fore agendum. Tunc illi Regem adeuntes, & statum animi 30 ejus super viro plenius ediscentes, quasi non ab eo sed simpliciter à se consilij summa prodiret, intulerunt homini haec, Si vt filius pacis in pace viuere cu­pis, aliàs eam require. Hic, dum iste regnauerit, nulla tibi, & paci communio erit. Nouimus hominem. Ipse in regno suo vult esse omnia solus, nec sustinebit vt quae­uis potestas, sine ejus dispositione quicquam in aliquo negotio possit. Iam exacer­batus est contra Te, & nescit quare, nunquam tibi plene reconciliatur etiam si vi­derit quare. Quamobrem aut linquere Te cuncta noueris oportere, aut perpetuò inter Scotos eorum vsus sequendo, contra animae tuae salutem, in opprobrio vitam ducere. Quod si discedere mauis, & annulum, quem à manu illius suscepisti, & baculum, quem desuper Altare tulisti, illi cogêris restituere. Alioquin terram 40 suam, nisi eam transvolare potueris, [...]on egredieris. Ad haec quanta dicta, quanta objecta sint, hinc & inde ad alia tendentem scribere piget; post quae omnia electus ipse, considerato ordine, quo quae penes se acta fuerunt, vi­delicet, qualiter Annulum de manu Regis acceperit; qualitèr Episcopatu inue­stitus fuerit; qualitèr Baculum desuper Altare tulerit; ità breui respondit. Annulum quidem, quem de manu illius suscepi, libens Reddam, câ re quòd nihil potestatis, quae eo significatur in illo accepi, Laico scilicet dante, cui tale quid nihil attinet. Baculum autem, quem super Altare, praesentibus duobus Episcopis, sumpsi, ponam vbi assumpsi, & eum dispositioni Iesu Christi com­mendabo. Relinquere autem, totum Episcopatum, eâ conditione, quia vis 50 mihi infertur, adquiesco, vt eum tempore ALEXANDRI Regis non recla­mem, nisi Pontifex, & conuentus Cantuariorum & Rex Anglorum aliud mihi, super his, Consilium dederint. In his, in pace diuisi sunt, & EDMERVS Cantuariam veniens, ab Episcopo & Fratribus suis laetè susceptus est. Dilige­batur enim ab omnibus, & qui de absentia illius fuerant moestisicati, in prae­sentia [Page 134] illius facti fuerant vehementèr exhilarati. Misit autem Rex in accusatio­nem ipsius, per Nuncium suum Archiepiscopo, Epistolam vnam continen­tem haec.

Vtrum autem in istis, tanto Patri Rex ipse vera, sophistica, falsaue manda­uerit, non effugiet notitiam ejus, qui Consilia, commenta, & deceptiones sin­gulorum suo tempore denudabit, redditurus cu [...]ue, prout gesserit. Scripsit ta­men ad haec, Pater RADVLFVS Epistolam hanc.

Itaque de his ita.

Sed dum talia, circà Monachum Cantuariensem geruntur in Scotia, quid­dam nostris saeculis inauditum contigit in Anglia. WILLIELMVS enim, filius Regis HENRICI cujus in superioribus hujus operis, nonnullis memi­nimus, Patrem suum à Normannia in Angliam regressum seque gestiens, na­uem 30 ingreditur, copiosâ nobilium, militum, puerorum ac foeminarum multitu­dine comitatus. Qui mox portum maris euecti, mira (que) aëris serenitate freti, freto elapsi, in modico nauis quâ vehebantur, rupem incurrens, euersa est; & omnes qui in ea residebant, excepto rustico vno, & ipso, vt ferebatur, nec no­mine digno, qui mira Dei gratia viuus euasit, marinis fluctibus sunt absorpti. Quae res multorum mentes exterruit, atque turbauit, & de occultis justi Dei judicijs in admirationem concussit. Eo tamen citius sedata est, in plurimorum animis hujus turbationis immanitas, quia, animum Regis, quem maxime hoc infortunium respiciebat, videbant virili animo se agentem, & aequitati judicio­rum 40 Dei (cui nemo resistere potest) haec summisso gestu, & voce attribuen­tem. In his nam (que) se consolans, humili spiritu, & ore dixit quod omnibus Christianis in cunctis euentibus suis dicendum fore intellexit, videlicet, Sit nomen Domini benedictum in saecula. Amen.

QVa jocunditate, & exultatione Regnum Anglia in reditu Regis exhilaratum fuerit, qui tempo­ris 10 illius recordatur, & (me tacente) aduertere poterit. Spes etenim magna magni boni, mul­torum mentibus est inde profecta, quae sibi pro­mitteret leuamen, & auxilium à magnis malis, quorum taedio nimium antehàc videbantur infe­cta. Verum dum fama intonuit, WILLIEL­MVM jam olim regni haeredem designatum, de medio esse sublatum, non parua, bonae spei, por­tio perijt; consideratis injusticijs, quae in omni genere Hominum, illis diebus, emergebant. Attamen Rex legalis conjugij 20 nexu, olim solutus, ne quid vlteriùs inhonestum committeret, Consilio RA­DVLFI Cantuariorum Pontificis, & Principum regni, quos omnes in Epi­phania Domini, sub vno Lundoniae congregauit, decreuit sibi in vxotem ATHELEIDEM filiam GODFREDI Ducis Lotharingiae, puellam Virgi­nem, bonis moribus, & decore modesti vultus decenter insignitam. Ad hujus igitur copulae perfectionem directi Nuncij sunt, qui cum his quos Dux me­moratus Angliam pro hoc ipso destinauerat, festinantius irent, & futuram regni Dominam (vt decebat) summo cum honore adducerent. Venienti ergo illi occursus Episcoporum, & Procerum Regni Dofris (vbi appulit) grandis fa­ctus est, & inde ad Curiam Regis vsque perducta.

Cum haec ita administrantur, conuentu Principum, qui pro occursu Reginae 30 factus fuerat, nondum soluto, magnus sermo habitus est, de discidio, quod eo vsque versabatur, inter RADVLFVM Archiepiscopum Cantuariensem, & THVRSTANVM Eboracensem. Siquidem ipse THVRSTANVS (pro vt supra descripsimus) à CALIXTO, Episcopus ordinatus, literas ab ipso CA­LIXTO more, quo cuncta Romae impetrantur, adeptus fuerat; Quibus jube­batur, vt ipse THVRSTANVS Episcopatu suo potiretur, aut Rex anathe­mate, & RADVLFVS suspensione Pontificalis officij, plecteretur. Ad quod recitatae sunt sententiae priuilegiorum, quae superiori libro indidimus; & quàm dignè Deo haec Apostolica disponerentur, intellectum est ab omnibus. Tamen 40 ne praemissae intentio poenae, Regem, vel Pontificem aliquatenùs conturbaret, ex commune Consilio permissus est idem THVRSTANVS, Angliam redire, & Eboracum, Regiâ viâ, venire. Quod & factum est, eâ dispositione, vt nul­latenùs extrà Parochiam Eboracensem diuinum officium celebraret, donec Ec­clesiae Cantuariensi, de injuriâ, quam ei intulerat, abjuratâ cordis sui obstina­tione satisfaceret.

Haec inter, de Reginae maritatione, necne in Regnum promotione, actum est inter Regni sublimiores, & in Windlesora ipsum negotium administrari dispositum est. Vbi cum Episcopus Serberiensis, quia Castrum ipsum in Dio­coesi sua consistit, officium ipsius copulae niteretur administrare, contradictum 50 & comprobatum ab alijs est, magis ad Archiepiscopum Cantuariensem id per­tinere, ea ratione, quod Rex & Regina speciales ac domestici Parochiani sunt ipsius; nec Diocoesem cujusuis Episcopi, ei posse praeripere, quod sui juris di­noscitur [Page 137] esse, cum tota terra, lege primatus, Cantuaria Parochia sua sit, & om­nes Episcopi totius Insnlae, Parochias, quas habent, non nisi ab ipso, & per ipsum habeant. Sedata igitur in his controuersia est. Imque quoniam RA­DVLFVS Archiepiscopus corporis debilitare grauatus, ministerium ipsum op­portunè exequi nequibat, injunxit illud Episcopo Wintoniensi, ne, si Episcopus Serberiensis illud administraret, insuper venturis temporibus, aliquis tale quid, ex suae Parochiae auctoritate, quam ex Cantuariensis Episcopi obedientia sibi vindicaret. In crastino autem expletionis officij hujus, dum in Reginam ipsa puella benedici debuisset, & jam dicto introitu Missae Pater RADVLFVS 10 ipsum officium celebraturus, sacris Altaribus astitisset, aduertit Regem in So­lio suo sedere coronatum, & admiratus est, sciens Regni Coronam se illi non imposuisse, nec illam ab alio positam, se praesente, jure ferre debuisse. Diuer­tit igitur infulatus, & sui Patriarchatus Stolâ redimitus, ab Altari, & ad Re­gem accedens, eo sibi suppliciter assurgente, sciscitatus est quisnam capiti ejus Coronam imposuisset; ad quod ille demisso vultu, se non magnam curam inde accepisse, & idcirco memoriae id elapsum modesta voce respondit. Quicun­que ait illam posuit, non id vtique jure fecit, nec quamdiù capiti tuo hoc mo­do insederit, propositi negotij executor non existam. Cui Rex, si non jure vt asseris, imposita est, fac quod justè faciendum fore cognoscis; me contradicto­rem 20 in nullo habebis. Pontifex igitur, eleuatis manibus, sustulit Coronam de capite ejus, ipso dissoluente ansulam, quâ sub mento innodata erat, ne capite insidens vacillaret. Quod ij, qui circumstabant, intuentes, omnes clatâ voce Pontificem parcere, & Regio capiti Coronam remittere petiuerunt. Adquieuit ille, & mox juxta Regem coronatum stans, Gloria in excelsis Deo, ad incoeptae officium Missae inchoauit. Choro (que) sequentia canente, Altario repraesentatur. Regina itaque in Regnum consecrata est, & dies festiuus, & hilaris omni po­pulo qui confluxerat, habitus est.

Post haec Archiepiscopus cum Rege Abendoniam veniens sacrauit ibi RO­BERTVM, qui ipsi Domino Regi, in curâ panum & potus strenuè ministrare solebat, ad Episcopatum Cestrensis seu Couuentriensis Ecclesiae, acceptâ priùs 30 ab eo, professione qua se, ex antiquo more, deuouit fore subjectum, & obe­dientem Sanctae Matri Ecclesiae Cantuariensi, & pontificibus ejus. Sacratus est autem III. Idus Martij, assistentibus & cooperantibus huic Sacramento, WIL­LIELMO Wentano Episcopo, WILLIELMO Exoniensi, VRBANO & BER­NARDO Episcopis Walensibus.

Dum haec, isto ordine, in Anglia disponuntur, famae certitudo illuc vsque perlata est, Papam CALIXTVM, viribus vndicunque collectis, suprà memo­ratum MAVRICIVM, cognomento BVRDINVM, quem vocatum GRE­GORIVM in sede Apostolica Imperator cum suis fautoribus Papam constitue­rat, 40 cepisse, eum (que), suis omnibus spoliatum, Monasterio, vt Monachus esset, contumeliosè intrusisse. Quo facto ipse Apostolici culminis securitate potitus, liberâ auctoritate qua Romanum Pontificem niti aequum esse probatur, qua­quauersùm per Legatos suos vtebatur. De quorum numero, quidam PE­TRVS nomine, Romanus genere, Monachus Clunia [...]ensis professione, venit in Galliam, missus ab ipso Pontifice functus (vt ferebatur) Legatione Galliae, ac totius Britanniae, Hiberniae quoque, & Orcadarum Insularum. Supercreuerat autem fama istius famam omnium, ante cum in has partes, à Romana Sede, destinatorum. & Abbates, ac nonnulli alij viri videlicet honorati, ejus aduen­tum, Angliae praeconaturi, ab eo praemittebantur. Erat enim filius PETRI 50 praeclarissimi, ac potentissimi Principis Romanorum, cujus fides & actio magni consilij & fortitudinis esse solebat, ijs qui, in Sede Apostolica Canonicè con­stituti, Patres orbis habebantur. Attonitâ igitur tot [...] terrâ, in expectatione quasi tanti aduentus, direxit Rex HENRICVS BERNARDM Episcopum [Page 138] Sancti DAVID de Walis, & IOHANNEM filium Patrui sui Clericum, trans mare vbi eousque idem PETRVS morabatur, Regis Anglorum de introitu suo in Angliam voluntatem jussum (que) opperiens, quatenùs illum ad se perdu­cerent. Quibus etiam ipse Rex, prudenti vsus consilio, injunxit quatenus iter ejus ita disponerent, vt post ingressum Angliae, nec Ecclesias nec Monasteria quaelibet ad se tendens, hospitandi gratia ingrederetur, nec aliundè quàm de suis victus necessaria ei ministrarentur. Perductus igitur ad Regem, dignè ab eo susceptus est. Et expositâ sui aduentus causâ, Rex obtensa expeditione, in qua tunc erat, (nam super Walenses ea tempestate exercitum duxerat) dixit se tan­to negotio operam tunc quidem dare non posse, cum Legationis illius stabi­lem 10 auctoritatem non nisi per conniuentiam Episcoporum, Abbatum, & Pro­cerum, ac totius Regni Conuentum roborari posse constaret. Super haec sibi patrias consuetudines ab Apostolicâ Sede concessas, nequaquàm se aequanimi­ter amissurum fore testabatur (in quibus haec, & de maximis vna erat, quae Regnum Angliae liberum ab omni Legati ditione constituerat) donec ipse vi­tae praesenti superesset. His horum (que) similibus, Regali facundiâ editis, praefa­tus PETRVS assensum praebere vtile judicauit, & annuit. Quapropter, largâ Regis munificentiâ magnificè honoratus, [...] ▪ nullo modo. omni modo se illi quicquam antiquae dignitatis derogaturum, immo vt dignitatis ipsius gloria vndecunque augmen­taretur, spopondit plenâ fide elaboraturum. Pax itaque firma inter eos firmata 20 est, & qui Legati officio fungi in tota Britannia venerat, immunis ab omni officio tali, cum ingenti Pompâ, viâ quâ venerat extra Angliam, à Rege mis­sus est. Dofris itaque transfretaturus, Cantuariae hortatu Regis, & Archiepisco­pi magnificè à Fratribus susceptus est, & inter eos triduo cum jocunditate con­uersatus. In quo temporis spatio querimonia apud eum deposita est pro gra­ui injuria qua Papa CALIXTVS Ecclesiam Cantuariensem in causa THVR­STANI Eboracensis humiliare non veritus est, & suis literis eandem humilia­tionem, omissâ omnis justitiae consideratione, roborare. Quae ipse leui vultu ac miti mente suscipiens, priuilegia ab antiquis Patribus, olim à Romana Sede possessa, ostendi sibi postulauit, & si rata esse probarentur, quae nouiter instituta 30 erant, se promisit elaboraturum, vt in nihili redigerentur. Prudentum igitur ratione virorum, probatum est, Bullatas antiquitùs cartas incendio, quod to­tam Ecclesiam necdum transitis quinquaginta annis omninò consumpsit, esse consumptas, paucis illarum in antiquis scedulis, seu veteribus libris quoquo modo raptim transcriptis atque retentis, quarum veritas, & Romani stilo elo­quij, & auctoritate, jam per quadringentos & eò ampliùs annos, ab ipsa Ec­clesia inconcussè possessa declaratur. Quibus ille perspectis atque perpensis, te­status etiam ipse est, Ecclesiam Cantuariensem graue nimis & immoderatum praejudicium esse perpessam, & quatenùs hoc velociùs corrigeretur, se modis omnibus, opem adhibiturum pollicitus est. Post haec Angliam egreditur, pro­spero 40 cursu procellosum mare euectus.

His ita variantibus, suprà designatus Episcopus Scotiae, Cantuariae continuè degebat, sicut olim priusquam in Pontificatum electus esset, facere solebat. Conuentum Monachorum non facile deserens, sed more aliorum sese in om­nibus habens. Transijt in istis annus integer & semis. Venientes intereà Can­tuariam diuersi Episcopi, Abbates, & quique Nobiles, qui hominem ex coha­bitatione Patris ANSELMI quondam notum habebant, de negotio illius percunctabantur. Et ordinem rei edocti, eum Ecclesiam quam canonicè ele­ctus regendam susceperat, nulla ratione juxta scita Canonum indemnatum di­mittere posse concordi sententia asseruerunt, licet consecratus non fuerit, ele­ctionem 50 videlicet quodammodò Consecrationi praestare contestantes. Vsus igi­tur illorum & quorundam aliorum, & quorundam aliorum consilio, necne beati Patris sui ANSELMI, cujus beata conuersatio eum in multis olim informauerat, [Page 139] exemplo prouocatus, qui olim ab Anglia aequè vt ipse à Scotia, pro simili cau­sa, pari ordine pulsus fuerat, sicut longè superius habita mentio est, Regi Sco­torum Epistolam, quam ecce subscribimus, scriptam direxit.

Misit etiam, ipsis diebus, RADVLFVS Archiepiscopus & Fratres Eccle­siae Cantuariensis, Epistolam ipsi Regi, haec, inter alia, continentem.

Eodem Anno, qui fuit Annus ab Incarnatione Domini, millesimus cente­simus vicesimus secundus, &, ex quo ab Episcopatu Roffensi, in Patriarchatum Cantuariensem translatus est Annus nonus, defunctus est Cantuariae, in Me­tropoli Sede, RADVLPHVS Archiepiscopus XIII. Kl. Nouembris, praesenti­bus Filijs suis; Glorioso scilicet agmine Monachorum ejusdem loci, & [...]r­tio 10 die abhinc, in medio Aulae majoris Ecclesiae decenter sepultus.