¶De fide Christiana ab omnibus amplectenda & profitenda. Cap. 1.

QVoniam Regni potestas, & legum administrandarum ius ad nos ex Deo peruenit, principium nobis ab eodem Deo capiendum erit. De cu­ius natura cùm rectè fuerit & ordine constitutum, fa­cilior erit reliquarum le­gū prouisio, quas ad confir­mandum in Regno nostro verum Dei cultum, & ad ipsum Ecclesiae statum con­seruandum, adhiberi curauimus. Quapropter omnes ho­mines ad quos imperium nostrum vlla ratione pertinet, Christianam religionem suscipere & profiteri, volumus, & iubemus. Contra quam qui cogitationes, aut actiones vllas suscipiunt, impietate sua Deum a se abalienant: nos autem qui diuinae Maiestatis administri sumus, & facultates vniuersas & ipsam deni (que) vitam illis abiudicandam esse statuimus, quicun (que) tam immani se scelere impietatis obli­gauerint. Et hoc in omnibus valeat nostris subditis, quo­cun (que) nomine, loco, vel conditione censeantur.

¶De Natura Dei, & beata Trinitate, quid fit credendum. Cap. 2.

OMnes filij Deiper Iesum Christum renati, ex corde pu­ro, conscientia bona, & fide non ficta credant & confi­teantur, [Page] vnum esse viuum & verum Deum aeternum, & incorporeum, impassibilem, immensae potentiae, sapientiae & bonitatis, creatorem & conseruatorem omnium rerum tum visibilium tum inuisibilium. Et in vnitate eius diui­nae naturae, tres esse personas, eiusdem essentiae ac aeternita­tis patrem, filium, & spiritumsanctum. Patrem vero a [...] esse, nec ab alio quoquam vel generari vel procedere: & filium quidem a patre generari. Spiritumsanctum vero & a patre & a filio procedere: nec vllam natur ae diuersita­tem aut inaequalitatem in ista personarum distinctione po­ni, sed quoad substantiam, vel vt dicunt, essentiam diui­nam, omnia inter eos paria & aequalia esse.

¶De Christo & mysterijs nostrae redem­ptionis. Cap. 3.

CRedatur etiam, cùm venisset plenitudo temporis, filium qui est verbum patris, in vtero beatae virginis Mariae, ex ipsius carnis substantia, naturam humanā assumpsisse, ita vt duae naturae, diuina & humana, integrè at (que) perfe­ctè in vnitate personae, fuerint inseparabiliter comunctae: ex quibus vnus est Christus verus Deus & verus homo: qui verè passus est, crucifixus, mortuus & sepultus, descen­dit ad inferos, ac tertia die resurrexit, nobis (que) per suum sanguinem reconciliauit patrem, sese hostiam offerens illi, non solùm pro culpa originis, verùm etiam pro omnibus peccatis quae homines propria voluntate adiecerunt.

¶De duabus Christi naturis post resur­rectionem. Cap. 4.

CRedatur item Dominus noster Iesus Christus, etiam post resurrectionem, duplici natura constare: diuina quidem, immensa, incircumscripta, & infinita, quae vbi (que) sit & [Page 2] omnia impleat: Humana vero, finita & descripta humani corporis terminis ac finibus, qua, postquam peccata nosira perpurgauisset, in coelos ascendit, ibi (que) ita sedet ad dexterā patris, vt non vbi (que) sit, quippe quē oportet in coelo remane­re, vs (que) ad tempus restitutionis omniū, cùm ad iudicandum viuos, & mortuos veniet, vt reddat cui (que) iuxta opera sua.

¶De tribus Symbolis. Cap. 5.

ET quoniam omnia fermè, quae ad fidem spectāt Catholi­cam, tum quoad beatissimā Trinitatem, tum quoad my­steria nostrae redēptionis, tribus Symbolis, hoc est, Apostoli­co, Niceno, & Athanasii breuiter continentur: idcircò ista tria Symbola, vt fidei nostrae compēdia quaedam, recipimus & amplectimur, quod firmissimis diuinarum & canonica­rum Scripturarum testimonijs facilè probari possint.

¶Quae sint canonicae Scripturae, quoad vetus Testamentum. Cap. 6.

VT autem quae sint Scripturae illae canonicae, ex quibus so­lis religionis & fidei dogmata constare & confirmari debent, non ambigant fideles, illarum catalogum hic a scri­bendum duximus, secuti in veteri Testamento illum, quo Hebraei vtuntur, ordinem, qui sic habet.

• Libris Moysis quin (que).
• Iosue.
• Iudicum.
• Samuelis. 2.
• Regum. 2.
• Esayas.
• Hieremias.
• Ezechiel.
• Prophetae minores. 12.
• Psalterium
• Iob.
• Prouerbia.
• Daniel sepositis Apocriphis.
• Paralipomenon. 2.
• Canticum Canticorum.
• Ruth.
• Threni.
• Ecclesiastes.
• Hester.
• Esdras, & Nehemias

Omnes istilibri, quos recensuimus, certò sunt canonici.

¶Libri sacri, non tamen canonici. Cap. 7.

LIber verò qui Sapientia Salomonis inscribitur, Ecclesia­sticus, Item Iudith, Tobias, Baruch, tertius & quartus Esdrae. Libri Machabeorum, cum Apocryphis Hester & Danielis, leguntur quidem a fidelibus, & in ecclesia reci­tantur, quòd ad edificationem plebis plurima in illis va­leant, quibus tamen non tantum authoritatis tribuitur, vt fidei nostra dogmata ex ipsis solis, & separatim citra alios indubitatae Scripturae locos constitui, constabiliri (que) vel possint, vel debeant. Sunt ergo & cum iudicio, & sobriè isti tum audiendi tum legendi.

¶De libris canonicis noui Testamenti. Cap. 8.

IN nouo autem Testamento pro canonicis libris agnoscit, & admittit ecclesia hos qui sequuntur.

• Mathei.
• Marci.
• Lucae.
• Iohannis.

Acta Apostolica.

• Romanos.
• Corinthios. 2.
• Galatas.
• Ephesios.
• Philippenses.
• Colossenses.
• Thessalonicenses. 2.
• Timotheum. 2.
• Titum.
• Philemonem.
• Hebraeos.
• [Page 3]
  Epistolas Canonicas
  • Iacobi. 1.
  • Tetri. 2.
  • Iohannis. 3.
  • Iudae. 1.

Apocalypsim.

¶Omnia credenda ex canonicis haberi Scripturis. Cap. 9.

HAEc igitur generatim est sancta Scriptura, qua om­nia creditu ad salutem necessaria, plenè, & perfectè contineri credimus, vs (que) adeo vt quicquid in ea non legi­tur, nec reperitur, nec deni (que) ex eadem aut consequitur, aut conuincitur, a nemine sit exigendum vt tan (quam) articu­lus fidei credatur.

¶Suprema est in ecclesia scripturae diuinae authoritas. Cap. 10.

DIuinae Scripturae tanta credatur authoritas, vt [...] creaturae cuiusuis excellentia ipsi vel anteponenda sit vel aequanda.

¶Ecclesia contra Scripturas nil potest constitue­re, nil (que) praeter easdem obtrudere debet necessariò credendum. Cap. 11.

QVamobrem non licet Ecclesiae quic (quam) constituere, quod verbo Dei scripto aduersetur, ne (que) potest sic vnum lo­cum exponere, vt alteri contradicat. Quan (quam) ergo diuino­rum librorum testis sit & custos & conseruatrix ecclesia, haec tamen praerogatiua ei minime concedi debet, vt contra hos libros vel quic (quam) decernat, vel abs (que) herum librorum te­stimonio vllos fidei articulos condat, eos (que) populo Christia­no credendos obtrudat.

¶Ad codices Haebraicos in veteri Testamento re­currendum, ac in nouo ad Graecos. Cap. 12.

CAEterum in lectione diuinarum Scripturarum si qua oc­currerint ambigua, vel obscura in veteri Testamento, eorum interpretatio ex sonte Hebraicae veritatis petatur, in nouo autem Graeci codices consulantur.

¶Symbola fidei vtilia sunt ad interpretandam Scripturam. Cap. 13.

SVmma praeterea fidei capita (quae articulos appellamus) e sacris Scripturis clarissimis desumpta, & in Symbolis breuiter comprehensa in exponendo sacras literas ob ocu­los perpetuo habeantur, ne quid contra ea aliquando inter­pretamur, aut definiamus.

¶De Concilijs quid sentiendum. Cap. 14.

I Am vero concilijs, potissimum generalibus, tametsi ingē ­tem honorem libenter deferimus, ea tamen longe omnia infra Scripturarum canonicarum dignitatem ponenda iu­àicamus, sed & inter ipsa concilia magnum discrimen po­nimus. Nam quaedam illorū, qualia sunt precipua illa qua­tuor, Nicenū, Constantinopolitanum primum, Ephesinum, & Calcedonense, magna cum reuerentia amplectimur & suscipimus. Quod quidem iudicium de multis alijs quae po­stea celebrata sunt ferimus, in quibus videmus & confite­mur sanctissimos patres de beata & summa Trinitate, De Iesu Christo Domino & seruatore nostro, & humana re­demptione per eū procurata, iuxta Scriptur as diuinas mul­ta grauissime & per (quam) sanctè constituisse. Quibus tamen non aliter fidem nostram obligandā esse censemus, nisi qua­tenus ex Scripturis sanctis confirmari possint. Nam conci­lia nonnulla interdum errasse, & cōtraria inter sese defini­uisse, [Page 4] partim in actionibus iuris, partim etiam in fide, ma­nifestum est. Ita (que) legātur concilia quidem cum honore at (que) Christiana reuerentia, sed interim ad Scripturarum piam certam rectam (que) regulam examinentur.

¶Quae sanctorum patrū authoritas. Cap. 15.

POstremo Orthodoxorum patrum etiam authoritatem minime censemus esse contemnendam: sunt enim per multa ab illis praeclare, & vtiliter dicta: vt tamen ex eo­rū sententia de sacris literis iudicetur, nō admittimus. De­bēt enim sacrae literae nobis omnis Christianae doctrinae, & regulae esse & iudices. Quin & ipsi patres tantum honoris sibi deferri recusarunt, saepius admonentes lectorem, vt tantisper suas admittat sententias & interpretationes, quo­ad cum sacris literis consentire eas animaduerterit. Ma­neat ergo illis sua authoritas & reuerentia, sed quae sacro­rum librorum sententiae, veritati at (que) authoritati cedat & subijciatur.

¶Epilogus. Cap. 16.

CAEterum quoniam perlongum esset, & plane opus valde laboriosum, omnia nunc distinctè scribere quae Catholi­ca fide sunt credenda, sufficere iudicamus quae breuiter de summa Trinitate, De Iesu Christo Domino nostro, & de salute per eum humano generi parta diximus.

¶Pereunt qui Catholicae fidei aduersantur, vel ab ea deficiunt. Cap. 17.

HOcipsum tamen silentio praeterire nō possumus eos om­nes misere perire qui Orthodoxam Catholicam (que) fidem amplecti noiunt & longe grauius eos esse damnandos qui ab ea semel agnita & suscepta defecerunt.

¶Qui sint Haeretici, & qui non sint. Cap. 1.

HAEreticos statuimus omnes, quicun (que) commu­nis nostrae fidei decretum aliquod secus acci­piunt, (quam) sacra Scriptura determinatum est, & in errore sic habitant, vt omnino se non sinant ab illo remoueri. Nec illud in hoc ge­nere spectandum est, vtrum aliquis ipse sibi erroris fuerit author, an illum aliunde acceptum ipse sequatur, & defen­dat. Qui vero non commorantur in haeresi, nonillum de­fendunt, sed inquirunt veritatem, & cùm a legitimis iu­dicibus plenè fuerint instructi, suam ipsi culpam agnoscūt, & in eo se corrigi facitè patiuntur, in haereticorum [...] poni non debent.

¶Schismatici, & haeretici quomodo differant. Cap. 2.

SChismaticos pleri (que) cum haereticis confuderunt. Sedta­men magna inter illos est differentia. Nec enim schis­matici fidem aliam habent, quàm caeteri: sed a communi illa, quae inter Christianos esse debeat, societate se distin­guunt. Ita (que) nonnunquam vsu, venit vt cùm longe a pijs aliorum institutis, & officijs peregrinati sunt, tandem ad aliquam haeresim dilabantur, vt se vehementius a re­cepta honorum communitate segregent.

¶De hijs qui sacrarum Scripturarum autho­ritatem reijciunt. Cap. 3.

CApitalis Christiani nominis hestis Satan, ad salutare di­uinarum Scripturarum semen in Dei ecclesia sparsum, tam pestilentem [...], quasi loliorum & zizamorum, in­fundit, [Page 5] vt vniuersae vix enumerari possint hae faces, quibus Ecclesia constagrauit, & adhuc miserabiliter ardet, diabolo maiorem quotidie falsarū opinionum materiam acculante. Nos igitur bijs constitutionibus nostris breuiter per illas haereses praeteruehemur, quarum praesens pestis perniciem religionis nostrorum temporum adhue incubat. In quo ge­nere teterrimi illi sunt, (ita (que), a nobis primum nominabun­tur,) qui sacras Scripturas ad insirmorū tantùm hominum debilitatem ablegāt & detrudunt, sibi sic ipsi interim prae­sidentes, vt earum authoritate se teneri nou putent, sed pe­culiarem quendam spiritum iactant, a quo sibi omnia sup­peditari aiunt quaecun (que) docent & faciunt.

¶De hijs qui vetus Testamentum aut totum reijciunt, aut totum exigunt. Cap. 4.

DEinde quomodò priscis temporibus [...] sordes, valentinianorum & Manicheorum [...], & aliae similes earum multae feces, a quibus vetus Testa­mentum vt absurdum malum (que), & cum nouo dissidens re­pudiabatur: sic multinostris tēporibus inueniuntur, inter quos Anabaptistae praecipuè sunt collocādi, ad quos si quis vetus Testamentum alleget, illud pro abrogata iam & ob­soleto penitus habēt, omnia quae in illo posita sunt ad prisca maiorum nostrorum tempora referentes. Ita (que) nihil eorum ad nos statuunt peruenire debere. Aliorum autem contra­rius est, sed eiusdem impietatis error, qui vs (que) adeo vetus ad Testamentum adhaerescunt, vt ad circumcisionem & a Mose quòndam institutas ceremonias necessas [...] nos re­uocent.

¶De duabus naturis Christi. Cap. 5.

CIrca duplicem Christi naturam, perniciosus est & va­rius error; ex quibus alijsunt ex Arrianorum secta, [Page] Christum ita ponentes hominem, vt Deum negent. Alij eum sic Deum iudicant, vt hominem non agnoscant, & de corpore nugātur de [...] diuinitùs assumpto, & in virgi­nis vterum lapso, quod tanquam in transitu per Mariam quasi per canalem, aut fistulam preterfluxerit. Quidam verbū in carnis naturam conuersum, asserūt, quam, quam­primùm a morte in coelum fuit recepta, rursus volūt in na­turā diuinam reuersam & absorptam esse. Quorum illi de­lyrium imitantur, qui corpori Christi tam latos fines dant, vt illo credāt aut omnes locos simul, aut numeros obsideri: Quod si confiteremur, humanam e Christo naturam exi­meremus. Quemadmodum enim Deinatura sibi hoc assu­mit vt per omnia permeet, sic humanae semper illud attri­butum est, vt certis locorum finibus circumscripta sit. Qui­dam corpus ipsum saepe dicunt, & subinde factum esse. Qui errores omnes sacrarum Scripturarum authoritate sic cor­rigendi sunt, vt Christus meliore natura Deus sempiter­nus accipiatur, & quidam aequalis sit Dei Patris: humana verò corpus habeat ex tempore factum, ne (que) saepius quàm semèl, ne (que) ex alia materia quàm ex Mariae virginis vera, & sola substantia, ac quemadmodum reliqua humana cor­pora suis loci finibus circumscriptum.

¶De Spiritusancto. Cap. 6.

QVomodo verò haec putida membra sunt ab Ecclesiae corpore segreganda, quae de Christo capite tam per­nersè sentiunt: sicillorum etiam est execrabilis impuden­tia qui cum Macedonio contra Spiritumsanctum conspira­uerunt, illum pro Deo non agnoscentes.

¶De peccato originis, libero arbitrio, & iustificatione. Cap. 7.

IN labe peccati ex ortu nostro contracta, quam vitiū ori­ginis appellamus, primùm quidem Pelagianorum, dein­de [Page 6] etiam Anabaptistarum nobis vitandus, & submouēdus est error, quorum in eo consensus contra veritatem sacra­rum Scripturarum est, quòd peccatum originis in Adamo solo haeserit, & non ad posteros transierit, nec vllam afferat naturae nostrae peruersitatem, nisi quòd ex [...] delicto propositum sit peccandi noxium exemplum, quod homines [...] eandem prauitatem inuitat [...], & vsurpandam. Et similiter nobis contra illos progrediendum est, qui tan­tum in libero arbitrio roboris, & [...] ponunt, vt [...] solo sine alia speciali Christi gratia rectè ab hominibus vini posse constituant. Deinde nec illi sunt [...], [...] impietas salutarem & in sacris Scripturis [...] insti­ficationis nostrae doctrinam oppugnant, in qua tenendum est, non operum momentis, [...] hominum collocari.

¶De perfectione iustificatorum, & de operi­bus supererogationis. Cap. 8.

ILlorum etiam superbia legibus nostris est frangenda, qui tantam vitae perfectionem hominibus iustificatis attri­buunt, quantam nec imbecillitas nostrae naturae fert, nec quisquam sibipraeter Christum sumere potest, [...] vt omnis peccati sint expertes, si mentem ad rectè [...] [...] instituerint. Et hanc volunt absolutam morum per­fectionem in hanc presentem vitam cadere, cùm [...] ip­sa sit, & fragilis, & ad omnes virtutis, & officij [...] praeceps, Tum & illorum arrogantia [...], & authoritate legum domanda, qui supererogationis [...] quaedam importaucrunt, quibus existimant non solum [...] Dei legibus, & expletè satisfieri, sed aliquid [...] in illis amplius superesse quàm Dei mandata postulent, [...] & sibi mereri, & alijs merita applicari [...].

¶De casn iustificatorum, & peccato in Spiritumsanctum. Cap. 9.

ETiam illi de iustificatis peruersè sentiunt, qui credunt il­los: postquam iusti semel facti sunt, in peccatū non posse incidere, aut si fortè quicquam eorum faciunt quae Dei le­gibus prohibentur, ca Deum pro peccatis non accipere. Qui­hus opinione contrarij, sed impietate pares sunt, qui quod­cum (que) peccatum mortale quod post baptismum a nobis su­sceptum voluntate nostra committitur, illud omne contra Spiritumsanctū affirmant gestum esse & remitti non posse.

¶De Missis & Purgatorio. Cap. 10.

QVorundam nimis est curiosa peruersitas, qui veniā qui­dem peccatorum expectant. Sed hanc morte Christi per solam fidem ad vos accommodatam plenè non credunt & omnibus partibus impleri: quapropter alia conquirunt sacrificia, quibus perpurgari possint, & ad hanc rem Missas exhibent in quibus sacrificium Deo Patri credunt oblatum esse, nimirum corpus & sanguinem Domini nostri Iesu Christiverè, quomodo (que) illi dicunt realiter ad veniam pec­catorum impetrandam, & salutem tam mortuorum quam viuorum procurandam, quibus etiam Regium tam latum dant vt illis aliquando minui, nonnunquam omnino tolli Purgatorij tormenta statuant. Qua in re Sacrificium illud vnicum (quod Christus Dei filius in cruce Deo patri re­presentauit & plenissimè exhibuit) largiter imminuūt & sacerdotium quod vnius Christi proprium est, ad miserabi­lem hominum conditioem deuoluunt. Verum sacrae Scrip­turae solam Christi mortem nobis & delictorum purgatio­nem [...], nec vllum ponunt aliud Sacrificium quod ad hanc rem valere possit, imo de Purgatorio sane ipsorum ne vna quidem Sillaba sacris in Scripturis inuenitur.

¶De incredulorum & impiorum damnatione. Cap. 11.

HOrribilis est & inanis illorum audacia, qui contendūt in omni Religione vel secta quam homines professi fuerint salutem illis esse sperandam, si tantum ad inno­centiam & integritatem [...] pro viribus enitantur iuxta lumen quod illis praelucet a natur a infusum, Autho­ritate vero sacrarum literarum confixae sunt [...] pestes. Solum enim & vnicum ibi Iesu Christi nomen no­bis cōmendatum est, vt omnis ex eo salus ad nos perueniat. Nec minor est illorum amentia, qui periculosam Origenis haeresim in hac aetate nostra rur sus excitant, [...] omnes homines (quantumcun (que) sceleribus se contaminauerint) sa­lutem ad extremum consequnturos cum definito tempore a iustitia diuina poenas de admissis slagitijs luerint: Sed [...] Scriptura damnatos saepe pronunciat imperpetuos crucia­tus & aeternas [...] precipitari.

¶De Animarum interitu ve somno & de Resurrectione. Cap 12.

QVidam impiè philosophantur Animas hominum ex hac vita migrantium, quàndo semel ex corporibus exces­serūt vs (que) ad supremum vltimi Iudicij tempus, vel somno inuolui, vel prorsus ad nihilum recidere, tum autem cū ex­tremi inditij dies erit, illas rursus vel a somno excitari, vel cum proprijs corporibus ab interitu resurgere. Afsinis est ijs error de resurrectione quam multi (cum hymaeno consen­tientes & Phileto) perfectam iam esse dicunt, & conclusam quia solum debet ad Animū referri quem Christus ( [...] nobis benefitio suae mortis gratia) prorsus ex morte pecca­torum excitauit. Sedhaec illorum abrupta est, & curta do ctrina. Quemadmodum enim ipse Iesus Christus a [...] [Page] ad vitam corpore integro, vero & perfecto reuocatus est est, nec eius interim animus aut interijt, aut dormiuit: Ita nos qui membra sumus Christi post mortem quidem animo viuimus, caput vero nostrum sequuti, cum animis & cor­poribus ad extremum illud iuditium consurgemus.

¶De Magistratibus. Cap. 13.

QVm & Anabaptistarum proftigendus agrestis stupor qui negant licere Christianis Magistratum gerere, quasi propterea Christus in terras descenderit vt rerum publica­rum administrationes aboleret. Imo vero Spiritus sanctus statuit Principes, & Magistratus esse Dei ministros, vt be­nefactis fauorem suum impartiant, & maleficia supplicijs constringant, quae duo si rebus humanis abessent, maxima sequeretur omnium rerum confusio.

¶De communitate bonorum, & vxorum. Cap. 14.

Excludatur etiam ab eisdem Anabaptistis inducta bo­norum, & possessionum communitas, quam tantopere vrgent, vt nemini quicquā relinquāt proprium, & suum: In quo mirabiliter loquntur cum furta prohiberi diuina Scriptura cernant, & aelemosinas in vtro (que) testamento lau­dari videant, quas ex proprijs facultatibus nostris elargi­mur, quorum sanè neutrum cōsistere posset, nisi Christianis proprietas bonorum, & possessionum suarum relinquere­tur. Emergunt etiam ex Anabaptistarum lacunis quidam Nicolaitae inquinatissimi sanè homines, qui foeminarum, imo & vxorum disputant vsum per omnes promiscuè per­uagari debere. Quae faeda illorum & cōscelerata libido: Pri­mum pietati cōtraria est & sacris literis. Deinde cum uni­uersa ciuili honestate, & naturali illa incorrupta (que) in men­tibus [Page 8] nostris accensa luce vehementer pugnat.

¶De Iuramentis & participatione domi­nicae Caenae. Cap. 15.

PReterea nec Iuramentorum Anabaptistae legitimum re­linqunt vsum, in quo contra Scripturarum sententiam & veteris testamenti, patrum exempla, Pauli etiam Apo­stoli, imo Christi, imo Dei patris procedunt: quorum Iura­menta saepe sunt in sacris literis repetita, deinde ab Ecclesiae corpore seipsos segregāt, & ad sacrosanctam Domini men­sam cum alijs recusant accedere, se (que) dicunt detineri vel mi­nistrorum improbitate, vel aliorum fratrū, quasi prius ex­communicatio possit in quoquam intelligi, quàm Ecclesiam sententiam excommunicationis contra illum direxerit, in qua pronunciatur illum non secùs vitandum, quàm Ethni­cum & publicanum.

¶De Ministris & Ordinibus. Cap. 16.

SImilis est illorum amentia, qui institutionem ministro­rum ab Ecclesia disiungunt, negantes iu certis locis cer­tos doctores, pastores, at (que) ministros collocari debere, nec ad­mittunt legittimas vocationes, nec solemnem manuum im­positionem, sed per omnes publicè docendi potestatem diuul­gant qui sacris literis vtrun (que) sunt aspersi, & Spiritum sibi vendicant, nec illos solum adhibēt ad docendum, sed etiam ad moderandam Ecclesiam, & distribuenda Sacramenta, quae sanè vniuersa cum scriptis Apostolorum manifestè pugnant.

¶De Sacramentorum natura. Cap. 17.

MAgna quo (que) temeritas illorum est, qui Sacramenta sic extenuant vt ea pro nudis signis, & externis tantum iudicijs capi velintquibus tanquam notis hominum Chri­stianorum [Page] religio possit a ceteris internosci, nec animaduer­tunt quantum sit scelus, haec sancta instituta, inania & va­cua reddere. Quae cum inter nos dispertiūtur, vi diuini spi­ritus sides cōfirmatur, erigitur conscientia, promissio etiam veniae peccatorum per Christum facta intrinsecus exhibe­tur, extrinsecus vero istis Sacramentis quasi Sigillo quodā cosignatur. Pretorea verbo Dei quod intercedit & Sym­bolorum abhibitorum naturis erudiuntur fideles de pretio [...] redemptionis per Christum comparatae, [...] & gratia in mētibus sidelium vlterius instillatur, tum etiam faedus quod per Christum inter Deum, & nos ictum est corroboratur, vt nobis ille proprius sit Deus. Nos illi [...] populus, & astringimus nosipsos ad peccatorū abo­litionem, & integritatem vitae suscipiendam. Quae si recte ponderentur necesse est vt obmutescat illorum calumnia qui Sacramentorum inopem volunt, & nudam naturam relinquere.

¶De Baptismo. Cap. 18.

DEinde crudelis illorum impietas in Baptismum irruit quem infantibus impartiri nolunt sed omnino nullara­tione. Nec enim minus ad Deum & Ecclesiam pertinent Christianorum infantes, quàm liberi quōdam Hebreorum pertinebāt, quibus in infantia cū circumcisio adhiberetur, nostris etiā infantibus debet baptismus admoueri, quoniā eiusdem promisionis & faederis diuini participes sunt, & a Christo sunt etiam summa cum humanitate suscepti. Plu­res item ab alijs cumulantur errores in baptismo, quem ali­qui sic attoniti spectant, vt ab ipso illo externo credant ele­mento. Spritumsanctum emergere, vim (que) eius, nomen, & virtutem ex qua recreamur, & gratiam & reliqua ex eo proficiscentia dona in ipsis baptismi fonticulis innatare. In [Page 9] summa totam regenerationem nostram illi sacro puteo de­beri volunt, qui in sensus nostros incurrit. Verùm salus animarum, instauratio spiritus, & beneficium adoptionis quo nos Deus pro filijs agnoscit, a misericordia diuina per Christum ad nos dimanante, tùm etiam ex promissione sa­crisin Scripturis apparente proueniunt. Illorum etiam im­pia videri debet scrupulosa superstitio, qui Dei gratiam & spiritum sanctum tantopere cum Sacramentorum elemen­tis colligant, vt planè affirment nullum Christianorum in­fantem aeternam salutem esse consequuturum, qui prius a morte fuerit occupatus, quàm ad Baptismum adduci potue­rit, quod longè secus habere iudicamus. Salus enim illis so­lum adimitur qui sacrum hunc Baptismi fontem contem­nunt, aut superbia quadam ab eo, vel contumatia resiliunt, quae importunitas cum in puerorum aetatem non cadat ni­hil contra salutem illorum authoritate Scripturarum de­cerni potest, immo contra cùm illos communis promissio pueros in se comprehendat, optima nobis spes de illorum sa­lute concipienda est.

¶De transubstantiatione in Eucharistia & impanatione vt vocant corporis Christi. Cap. 19.

OBrepsit etiam in Eucharistia periculosissimus error corū qui docent, concionantur, & cōtendunt virtute certorū verborum quae minister ad Symbola huius Sacramenti in­susurrat, panem conuerti (vel vt ipsi loquūtur) transubstā ­tiari in Christi corpus, & itidèm vinum in sanguinē, quod sanè dogma quoniam sacris literis aduersatur, a natura Sa­cramenti discrepat, & verum Christi corpus ita deprauat, vt vel diuinam in illud inducat naturā omnibus locis dif­fusam, vel ex eo spectrum aut machinam quandam com­miniscatur. [Page] Totum hoc Papistice fecis somnium auferri volumus, & naturā veram panis, & vini in Eucharistia remanētem planè agnosci, quomodo spiritus sanctus apertis verbis attestatur. Ita (que) nec in altum tolli Sacramētum hoc, nec circumferri per agros patimur, nec cōseruari in crasti­num nec adorari, deni (que) nullam relinquimus maiorem Eu­charistiae venerationē, quàm Baptismi & verbi Dei, Sym­bola vero panis, & vini nisi pium & institutum a Scriptu­ris vsum communicationis retineant, non maiorem aesti­mationem habere volumus, quam panis & vinum habent quae quotidiè inter nos in vsu habentur. In eodem luto hae­rent qui panis & vini substantiam in Eucharistia ponunt, sed vi cōsecrationis per ministrum appositae, corpus & san­guinem Christi verum & naturalem adiungi putant, & cum Symbolorum naturis permisceri, & subter eas subijci, vs (que) adeo vt siue pij sint siue impij, qui ad Domini mēsam se admonēt, verum & naturale Christi corpus, & expres­sum eius sanguinem vnà cum pane & vino sumant. Ve­rum Symbola Sacramentorum quoniam res quas significāt non intra se clausas realitèr & substantialitèr (vt loquun­tur) continent. Deinde cum sacris Scripturis determinatū sit Christum suam in coelum humanam naturam inuexis­se, nec cum illa sit in terras ante tempus extremi iuditij di­scensurus. Preterea cum haec commentitia naturalis corpo­poris Christi praesentia nullum habeat maius momentum ad aedificationem nostrae Religionis quàm haec Christi prae­sentia quae fide praecipitur, imo multas secum afferat que­stiones inexplicabiles, ac assertiones falsas & portentosas: absurdam hanc doctrinam qua Christi corpus & sanguis naturaliter & substantialiter (vt illi loquuntur) ad Eu­charistiam adrepunt, & in eam includuntur prorsus abole­ri volumus, peregrinum enim est, & alienum a sacris lite­ris. [Page 10] Deinde contrarium humanae naturae veritati, quam Chrisius assumpsit, & a conditione Sacramentorum longe dissidens: Postremò communis quaedam sentina-super stitio­num multarum in Ecclesiam Dei comportarum.

¶De Matrimonio. Cap. 20.

I Am inde a primis Ecclesiae temporibus magna fuit haere­ticorum turba, quae Matrimonium auersabatur vt faedā rem, & inquinatam & vel funditus e caetu fidelium aufe­rebāt, vel si semel imbecillitati nostrae premitteretur, tamē illud nullo modo repetendum esse putabant, quorum sen­tentia quoniam a regula pietatis quae sacris in literis lucet vehementer abhorrebat, Ecclesiae censura veteri iam olim explosa est. Sed diabolus pro hac impietate aliam subiecit, nimirum vt omnes qui solitariam vitam profiterētur, aut ad Ecclesiae administrationem agregarentur, Matrimonij contrahendi facultatem in omne tempus amitterent. Quod eorum iniquum institutum quoniam pugnat cum sacris Scriptis aboleri penitùs, & pro nullo volumus haberi.

¶De Romana Ecclesia, & potestate Romani pontificis. Cap. 21.

ETiam illorum insania legum vinculis est cōstringendae, qui Romanam Ecclesiam in huiusmodi petra fundatam esse existimant, vt nec errauerit, nec errare possit, cum & multi possint eius errores ex superiore maiorum memoria repeti, & etiā ex hac nostra proferri, partim in his quibus vita nostra debet informari, partim etiam in his quibus si­des debet institui. Quapropter illorum etiam intollerabilis est error, qui totius Christiani orbis vniuersam Ecclesiam solius Episcopi Romani principatu contineri volunt. Nos enim eam quae cerni potest Ecclesiam sic definimus, vt om­nium [Page] caetus sit fidelium hominum in quo sacra Scriptura sincerè docetur & Sacramenta (saltem his eorum partibus quae necessariae sunt) iuxta Christi praescriptum admini­strantur.

¶De Praedestinatione. Cap. 22.

AD extremum in Ecclesia multi feris, & dissolutis mo­ribus viuunt, qui cum re ipsa curiosi sint, differti lu­xu, & a Christi spiritu prorsus alieni, semper praedestina­tionem, & reiectionem, vel vt vsitatè loquuntur, reproba­tionem in sermone iactant, vt cum aeterno consilio Deus vel de salute, vel de interitu aliquid certi constituerit, inde la­tebram suis maleficijs, & sceleribus, & omnis generis per­uersitati querant. Et cùm pastores dissipatam illorū, & fla­gitiosam vitam coarguunt, in voluntatem Dei criminum suorum culpam conferunt, & hac defensione profligatas admonitorum reprehensiones existimant: ac ita tandem duce diabolo, vel in desperationem, praesentem abijciuntur precipites, vel ad solutam quandam, & mollem vitae secu­ritatem, siue aut poenitentia, aut scelerum conscientia dila­buntur. Quae duo mala disparem naturam, sed finem vi­dentur, eundem habere. Nos verò sacris Scripturis eruditi, talem in hac re doctrinam ponimus, quod diligens, accura­ta cogitatio, de praedestinatione nostra, & electione susce­pta (de quibus Dei voluntate determinatum fuit antequàm mundi fundamenta iacerentur.) Haec ita (que) diligens, & se­ria quam diximus, his de Rebus cogitatio, piorum hominū animos spiritu Christi afflatos, & carnis, & membrorum subiectionom praesentientes & ad caelestia sursum tendētes, dulcissima quada, & iucundissima consolatione permulcet, quoniam [...] nostram de perpetua salute per Christū ad nos peruentura a confirmet, vehementissimas charitatis in [Page 11] flammas accendit, mirabiliter ad gratias agendas exusci­tat, ad bona nos opera propinquissimè adducit, & a peccatis longissimè abducit, quoniam a Deo sumus electi, & filij eius instituti: quae singularis, & eximia conditie summam a no­bis sa lubritatem morum, & excellentissimam virtutis per­fectionem requirit. Deni (que) nobis arrogantiam minuit, ne viribus nostris geri credamus: quae gratuita Dei beneficen­tia, & infinita bonitate indulgentur. Preterea neminem ex hoc loco purgationem censemus vitiorum suorum afferre posse, quia Deus nihil vlla in re iniustè cōstituit, nec ad pec­cata voluntates nostras vnquam inuitas trudit. Quapro­pter omnes nobis admonendi sunt, vt in actionibus susci­piendis ad decreta praedestinationis se non referāt, sed vni­uersam vitae suae rationem ad Dei leges accommodent, cum & promissiones bonis, & minas malis, in sacris Scripturis generaliter propositas contemplentur. Debemus enim ad ad Dei cultum vijs illis ingredi, & in illa Dei voluntate commorari, quam in sacris Scripturis patefactam esse vi­demus.

¶Sub quibus Iudicibus cognoscatur de haeresi. Cap. 1.

IVdicium de haeresibus informatur quatuor rationibus, inquisitione, vel accusatione, vel Euangelica denuntiatione, vel exceptione. Is qui vel accusatione, vel inquisitione, vel E­uangelica denuntiatione reus fit, quòd ali­quam haeresin, aut affirmauerit, aut defenderit, aut praedi­cauit aut docuerit, coram Episcopo vel Archiepiscopo cau­sam dicet. Qui vero loci priuilegium habent, & exempti dicuntur, apudillos vel Episcopos vel Archiepiscopos cau­sam dicent intra quorum dioceses illorum exempti loci cō ­stiterint. Appellatio tamen reo conceditur, ab Episcopo ad Arehiepiscopum, & ab Archiepiscopo, nostram ad regalem personam.

¶Modus procedendi contra hae­reticos. Cap. 2.

PRimùm autem crimen haeresis quotiès per inquisitia­nem intentatur, siue fama plenè contra reum compro­bata fuerit, siuèreus in eo nullam exceptionem opposuerit, quantuncum (que) postea negauerit illos ad se articulos perti­nere, tamen nisi fideiussores idoneos exhibeat quòd iuri sta­re velit, tantisper in carcere potest ab Episcopo detineri do­nec lis ad finem peruenerit. Si verò de errore cōfiteatur, & dicat se ab eo paratum esse decedere, dimittendus erit, hae tamen adhibita cautione, vt si, quos, vel sermone vel do­ctrina offenderit, aut corruperit, illis Ordinarij arbitratu satisfaciat, ne contagio serpat erroris, & foràs ad multitu­dinem [Page 12] emanet. Preterea qui propter crimen haeresis in iudi­cium a legitimo iudice vocatus fuerit, si negligat, & animi contumacia non adfuerit in tempore, Primùm in paenam excommunicationis incurrat. Deinde quamprimùm inue­stigari potuerit ab ordinario, & prehendi, conijciatur in carcerem, donec locupletes interposuerit fideiussores quòd iuri stare velit. Cū vero crimen haeresis per inquisitionē, aut Euangelicam denuntiationem procedit, summatim tracta­tur siue solemnirerum ad iuditia pertinentium apparatu.

¶De Haereticis Resipiscentibus. Cap. 3.

CVm (que) omnia fuerint in vtram (que) partem in iudicia di­sputata, siue reus fuerit conuictus, siue crimen ipse con­fiteatur, Primùm admonendus est vt ab errore desistat, quòd si facturum se sposponderit, iuramento se ad id astrin­get. Deinde poenitentiae fructus edet, & ita demùm dimit­tetur. Hoc tamē prouiso, fratrum vt offensioni (si quae fue­rit) quantum in se est, medeatur, & quibus in locis errorem prius disseminauit in eisdem publicè fateatur se in haeresi versatum esse. Quod si suā ad haeresin pertinaciter adhae­serit, amandetur aliquandiu ad homines scientia praeditos qui illum in viam reuocarepossint. Et si illorum persuasum sententia decedat iuramento interposito, quòd haeresin velit relinquere liberari potest, illa semper repetita conditione quam antè posuimus, nimirum vt poenitentiae certa signa det, ac contraria doctrina fratres in illis locis erudiat in quibus eos prius haeresi contaminauerat.

¶De contumacibus haereticis. Cap. 4.

QVivero nec admonitionem, nec doctrinam vlla ratione admittunt sed in haeresi prorsus indurauerunt, Primū haeretici pronuntientur, a iudice deinde legittima ferian­tur [Page] excommunicationis supplicio. Quae sententia cum lata fuerit, si infra spatium sexdecim dierum ab haeresi resse­rint. Primum exhibeant publicè manifesta poenitentiae iu­dicia. Deinde solemniter iurent in illa se nunquam haeresi rursus versaturos. Tertiò contraria doctrina publicè satis­faciant, ac his omnibus impletis absoluantur, sedillis se­ria, prius & vehemens adhibeatur exhortatio, vt post illud tempus cùm a praesenti errore, tùm etiam ab omnibus alijs haeresibus se longissimè disiungāt: cum verò sic penitus in­sederit error, & tam altè radices egerit, vt nec sententia quidem excommunicationis ad veritatem reus inflecti pos­sit, tum consumptis omnibus alijs remedijs, ad extremum ad ciuiles Magistratus ablegetur puniendus.

¶De his qui abiurant haeresin. Cap. 5.

QVi vero iuramento se obligauerit ad repudiandam haere­sin, primum profiteri debet se ab hac haeresi separa­tim abhorrere, de qua praesens tractatio sit, deinde contra­riam opinionē publicè affirmabit, & apertè testificabitur se tota ea in re hoc sequi, & firmè tenere, quod sancta, & vni­uersa Dei Ecclesia sacrarum Scripturarum authoritate se­quitur, & tenet, nec in haeresin a quaiam destiterit, vnquā rursus vllo modo relapsurum.

¶Haeresis quomodo probari debeat. Cap. 6.

ET quonians crimen haeresis magnam atrocitatem, & summam contumeliam habet, sola fama plenè conuin­ci non potest, nec alijs eius generis semiplenis, (vt lex vo­cat) & curtis probationibus, sed tamen haecipsa tantam vim habent, vt reo necessitatem afferant se purgandi, qua sanè purgatio, si ritè non possit ab eo impleri, condemnari [Page 13] reum in eo ipso statui oportet.

¶Iudicum iniquitas quomodo pu­nienda. Cap. 7.

QVemadmodum haereses ex Regno nostro prorsùs (quan­tum fieri potest) excludendae sunt, summoperè cauendū est ne quisquam in periculum tàm horribilis, & inuidiosi criminis sine insta causa vocetur. Ita (que) si iudex, siuè quòd oderit quempiam, siuè pecuniam vt eliciat, aut vt illi mo­lestiam exhibeat, iniquè litem hāc haeresis intenderit, & in eo iudicis culpa legittimis probationibus constiterit, arbi­trio superioris Iudicis Supplicium de eo sumetur.

¶Quomodo ferenda sententia sit, & quomo­do Interrogandi Testes. Cap. 8.

CVm haeresis crimen cognoscetur, Iudices in ferenda sen­tentia Theologorum, & iure consultorum aliquot vten­tur consilio, qui prius omnia causae acta diligenter perscru­tati fuerint. Et testes qui adhibebuntur, ab ipsis Iudicibus interrogari par est, nisi fortè morbus, aut aliqua iusta causa iudices impediuerint. Qui si ipsi fortè impediuntur, duos substituant pro se viros honestos, quibus hoc Testimonio­rum interrogandorum munus tuto committi possit.

¶Cum lis in haeresis causa pendet, & reus sugerit quid sit faciendum. Cap. 9.

SI lis in haeresis controuersia pendet, & interim reus in a­liū locū dilabatur, vbì prior iudex in iure dicendo per­gere nequeat, Postulabit iudex aut a vicecomite, aut prae­fecto oppidi (quem maiorē vocant) illius loci in quo reus versatur, vt sibi reum & proprio foro restituendum curet, vicecomes autem, siue maior cum iudicis sententiam intel­lexeris [Page] in literis iudicis perscriptam, & eius signo commu­nitam, statim prouidebit vt reus apprehendatur eum (que) ad proprium iudicem relegabit, quod si vicecomes, aut Maior facere neglexerit, in eo ipso quod neglexit protinus excom­municatus, & ab Ecclesia seperatus esse iudicabitur.

¶De his qui confessi, aut conuictisint quid statuendum sit. Cap. 10.

QVi de crimine fuerit haeresis confessus, aut qui sic conui­ctus fuerit vt sententia iudicis contra illum processe­rit, & pronunciata fuerit, st nec appcllauerit, nec intra tempus appellationi concessum resipuerit, & arbitratu sui iudicis pro crimine satisfecerit, ex illo tempore sit hac ipsa contumacia factus infamis. Nec ad officia publica gerenda, nec ad consilia nec ad testimonium dicendum, vllo tempore assumatur, imò nec Testamētum illi condere fas erit, prete­rea quodcun (que) negotium illi cum alijs intercesserit, ipse qui­dem omnibus, illi verò nullus cogatur in iudicio responde­re. Crimen enim haeresis publicum esse statuimus, quoniam Dei Religio communis inter omnes cùm violatur, in eo pu­blicè videtur omnibus iniuria fieri.

¶De Ministris Ecclesiae Resipiscentibus. Cap. 11.

SIcontingat Ecclesiae ministros haeresis essereos, & si in eadem conuicti sententiam passi fuerint & pòst deponant errorem, & resipiscant, tamen communi iure suam ad prio­rem administrationem Ecclesiae non redibūt, quoniam Ec­clesiae ministros integra fama esse oportet, non solum apud domesticos, & suos, verum etiam externos. Quod licèt iure communi sic procedere debeat, tamen si huiusmodi temporae inciderint, vt Ecclesia bonis ministris admodum denudae­ta [Page 14] sit, aut quietis, & cōcordiae causaid requirat, Ecclesiasti­co iudici id permittimus, vt quos verè suorum errorum pre­nituerit, suos ad gradus & Officia redire sinat, vt ita ne­cessitatibus Ecclesiarum succurri possit, ne (que) pax impedia­tur: in quo tamen hoc tenere volumus, vt ad ampliorem in Ecclesia locum quàm prius habuerint nunquam ascendāt, nisi summa necessitas vrserit, cui non possit vlla alia ra­tione occurri.

¶Quibus in rebus versetur Blas­phemia. Cap. 1.

EXomni peccatorum genere nullum esse hor­ribilius, nec in quo Dominus Deus noster vehementiùs indignatur, aut maiore affici­tur contumelia, nec in quod acerbum vltio­nis telum citius intorquet, quàm illud blas­phemiae scelus quandò vèl superbissimo contemptus propo­fito Deum auersantes, vèl feruescente furoris impetu, con­tra illum elati conuitium vel in illum, vel in illa quae ad eius diuinam maiestatem pertinent, euomimus: & haec est inter blasphemiam & haeresin differentia, quòd blasphemia contemptu contumetias in Deum proijcit, & iracundia, sed haerests errore falsas opiniones suscipit, & inscienter.

¶Quomodo punienda sit blasphemia. Cap. 2.

SIt igitur hoc a nobis cōstitatum, vt haec execrabilis blas­phemiarum impieras quàm primum de ea ritè constite­rit ab Episcopis, nulla ratione tolleretur, sed eodem supplicio [Page] confixa sit quo pertinax haereticorum insania plectitur. Nec immeritò cùm ira Dei contra hunc blasphemiae furorem sic priscis temporibus exarsit, vt ad opprimendum, & obruen­dum huius criminis reum, populorum, & integrae multitu­dinis concursus esse voluerit, vt sic publica lapidatione fa­cta, conterreretur. Et ipse Deus inuectas a se publicas saepe calamitates attestatur vt in illis blasphemiae flagitium vl­cisceretur.

¶Quid sit Sacramentum. Cap. 1.

SAcramentum (quomodo nos illud in hoc lo­co capimus) signum est institutum a Deo quod videri potest, quo gratia Christi promissis, & meritis ad nos profecta, condonatio (que) peccato­rum ipsis promissorum expressa cōsignatur, quod duplicem in Animis nostris vim habet. Primùm enim horum exter­norum sumptio, & attributarum illis propriè virtutum no­bis recuperatae salutis nostrae pretium in memoriam reuo­cat, & id vt apertè profiteamur effecit, deinde fidem acuit, & exuscitat, & illirobur addit. Preterea charitate nos mutua conserit, & in mentibus nostris Dei timorem dif­fundit. Postremo vitam ad sinceram, & integram extimu­lat. Ex hoc genere circumcisio priscis temporibus erat. Nūc baptismus, & Eucharistia successerunt.

¶Quid in Sacramento querendum sit. Cap. 2.

AD Sacramenti perfectionem tria cōcurrere debent. Pri­mum euidens est & illustris nota quae manifestè cerni [Page 15] possit. Secundum est Dei promissum quod externo signo no­bis representatur, & planè confirmatur. Tertium est Dei praeceptū quo necessitaes nobis imponitur, ista partim faciē ­di, partim commorandi, quae tria cum authoritate Scriptu­rarum in Baptismo solum occurrant, & Eucharistia: nos haec duo sola pro veris & proprijs noui Testamenti Sacra­mentis ponimus.

¶Quid sit Baptismus. Cap. 3.

BAptismus est Sacramentum, quo secunda generatio no­stra nobis externa consignatur conspersione, venia (que) pec­catorum indulgetur, & Spiritus sancti virtus infunditur, quemadmodùm verbis comprehensum est in Baptismo pro­positis, vt erectior in nobis & perfectior esset sides. Dū au­tem in aqua demergimur, & rursus ex illis emergimus, Christi mors primùm & sepultura commendatur. Deinde suscitatio quidem illius, & reditus ad vitā vt istius mortis, & vitae monumentis recordemur, & palàm testificemur peccatum in nobis mortuum & sepultum iacere, sed nouum & salutarem Dei spiritum reuiuiscere in nobis, & reflore­scere, tincto (que) foràs externis aquis corpore, nostras intùs Animas abstersis peccatorum sordibus, pur as & perpurga­tas ad aeternas & coelestes oras se attollere.

¶Quid sit Eucharistia quos fructus habeat. Cap. 4.

EVcharistia Sacramentum est, in quo cibum ex pane su­mūt, & potum ex vino, qui conuiuae sedent in sacra Do­mini mensa: cuius panis inter illos & vini communicatio­ne obsignatur gratia spiritus sancti, veniae (que) peccatorum ad quam ex eo perueniunt quod fide comprehendunt & perci­piūt Christi sacrosanctū corpus respectum nostrae salutis ad [Page] crucem fixum, & cruorem pro tollendis fusum nostris pec­catis, vt Dei promissa pahìm ipsa loquuntur. Deinde etiam his illustribus signis quae coràm cerni possint, instruuntur & ad confitendum adducuntur, quod Christus illos enutri­at, & in illis remaneat: & ipsi vicissim in Christo collati sunt. Preterea discunt summā debere esse suam cum ceteris fidelibus viris omnium officiorum cōiunctionem, quoniam omnes membra sunt ad vnum, & idem Christi corpus ag­glutinata,cum autem ad haec omnia nec transubstantiatio­ne opus sit, necilla quam fingere solebant reali praesentia Christi. Sed quidem potius haec curiosa hominum inuenta sint. Primum contra naturam humanam a filio Dei nostra causa sumptam, deinde cum Scripturis diuinis pugnent, & preterea cum vniuersa Sacramentorum ratione confligūt, ista tanquam friuola somnia meritò desecanda curauimus, & obliuione obruenda, presertim cum magnum exillis, & perniciosum agmen superstitionum in Ecclesia Dei impor­tatum fuerit.

¶Quisunt admittendiad mensam Do­mini. Cap. 5.

NEminem admensam Domini volumus admitti, do­necfidem in Ecclesia prosessus fuerit.

¶Impositionem manuum esse reti­nendam. Cap. 6.

IN praesiciendis Ecclesiarum Ministris (quales sunt Dia­coni, Presbiteri, & Episcopi ceremoniam manuum impo­nendarum retineri placet, quoniam illius in sacris Scriptu­ris mentio sit, & perpetuum habuerit vsum in Ecclesia.

¶Nuptias solemniter celebrandas esse. Cap. 7.

NVptiarum solemnes ritus in oculis omnis Ecclesiae su­ma cum grauitate, & fide collocari statuimus qui­bus [Page 16] si quicquam absit eorum quae nos nullis sancimus, pre nullis statim haberi placet.

¶Quo tempore confirmatio esse debet. Cap. 8.

EPiscopis nostris diuinis illos confirmandi qui Cathechis­mum didicerint quod in his temporibus nostris precipuè fieri debet, in quibus infantes baptizati suam ipsi fidem ac voluntatem adhuc profiteri nō possunt. Ita (que) confirmationis corum tempus hanc ad rem aptissimum erit.

¶Pastores visitare debent afflictos. Cap. 9.

PAstores Ecclesiarum debiles, afflictos, & aegros diligen­ter visitent, & precibus illos ac solationibus quantùm possunt in difficilimis illorum, & periculosissimis tempori­bus sustentent.

¶Quomodo sit in his procedendum. Cap. 10.

HOrum formulas vniuersorum officiorum inclusimus in vnum librum, qui de ceremonijs propriè tractat Ec­clesiarum nostrarum, ex eo volumus rerum administratio­nem singularem depromi.

¶Quae vitia vitanda sunt in Ecclesia. Cap. 1.

DEuitentur prorsus & exterminentur Idolorū cultus, magia, diuinatio, sortilegium, & su­perstitiones quibus se criminibus, si quisquam contaminauerit,arbitratu iudicum Ecclesia­sticorum, [Page] poenas det, quas si repudiauerit, eijciatur excom­municationis fulmine ex Ecclesia, a quibus vt facilius nos abstineamus, singula seperatim per se collocata definiemus.

¶Quid Idolorum cultus sit. Cap.2.

IDolotaria quomodo vulgò loquimur cultus quidem est in quo, non creator, fed creatura, vel hominis aliquod in­uentu adoratur.

¶Quid Magia sit. Cap. 3.

MAgia pactum est, vel faedus cum diabolo percussum, & eius ministris, carminibus, precibus, charecteribus, vel similibus impietatis instrumētis cōflatum, quod vel ad futurorū casuum inuestigationem refertur, vel ad certarū rerum quas expetimus conquestionem.

¶Quid diuinatio sit. Cap. 4.

DIuinatio rerum est secretarum praenūtiatio, mali cuius­dam impij spiritus instinctu proueniens, & ex augurijs coagmentatur auspicijs, & omnibus & reliqua huiusmodi praua leuitate, quam in reprehēsionem illorum etiam inci­dit curiosum ingenium, qui specie figurarum Astrologiae praeceptis delimatorum vt videri volunt, rerum, vel furto, vel alia ratione quacun (que) summotarum, deinde etiam acti­onum in omni vita susceptarum vias, & euentus se scire profitentur.

¶Quid sortilegium sit. Cap. 5.

SOrtilegium intelligitur cum per sortes cuiuscun (que) gene­ris abditaeres patefactae sunt, vel futurus praesentium fa­ctorum aliquis finis persignificatur.

¶Quid superstitio sit. Cap. 6.

SVperstitio cultus est, ad Deum relatus immenso quo­dam proficiscens humano studio, vel Animi certa pre­pensione, [Page 17] quam vulgo bonam intentionem vocant, & or­tū semper habet ex hominis ingenio separatim sine Scrip­turarum diuinarum authoritate.

¶Pastoris in his criminibus officium. Cap. 7.

PAstores diligenter populum commonesaciant vt ab his flagitijs tanquam grauissimis quibusdam Christianae fi­dei pestibus se longissimè abducant, nec vllorespectu quarū ­cun (que) rerum (siue lucrum exempli causa sit, siue voluptas, siue sit honor aut sanitas, aut rerum abstrusarū intelligen­tia, siue quisquam alius in animis obstrepat, aut tumultue­tur prauus affectus) vnquàm huiusmodi impulsu vitioso­rum motuum diaboli vinculis se teneri patiantur, & sua­uissima Christiana libertate desistere.

¶Qui propter haec crimina puniendi sint. Cap. 8.

POenas autem grauissimas non solum illis denuntiamus qui curiosis vtuntur, & pestiferis artibus, verumetiam illis qui tam sceleratos artifices de rebus suis interrogant, vel illorum vllam operam, quacum (que) ratione suas ad cau­sas accommodant.

¶Damnum his artibus datum esse compensandum. Cap. 9.

SI quisquam sceleratis istorum artibus damnum vllum in frumento, fructibus, aedificijs, pecoribus, aut quibus­cun (que) bonis suis acceperit,id vniuersum plenissimè cogantur restituere.

¶Concionandi munus quale sit, & quomodo suscipi debeat. Cap. 1.

OVoniam concionandi munus populo Dei maximè necessarium est Ecclesia nūquam destitui debet. Illud tamèn diligentissimè prouidendum est, nè quisquam ad officiū tam praeclarum assumatur, nisi pietatem ad illum locum, & conueniētem doctrinā secum adferat. Quòd vt meliùs sciri possit praesulum au­thoritatem ad concionatores in Ecclesiis disponendis inter­cedere volumus. Nec vlli permittimus vt hoc concionandi munus suscipiat, aut in eo seipse collocet, nisi legitima pote­state eorum quorum interest, fucrit ad illud aduocatus. In quo tantam Episcoporum diligentiam esse volumus vt te­merè non omnes ad sciscant, quicun (que) de spiritu Dei iactāt afflatos, sed illorum vitam, & eruditionem considerent & perpendant, vt ex eo cognosci possit an illorum spiritus a Deo proficiscantur.

¶Concionatoribus errores esse cauendos, & crrorum libros. Cap. 2.

QVibus vero concionandi potestas conceditur, hi vehemē ­ter aduigilare debent, ne velerrores disseminent in Ecclesia, velinutiles questiones, hominum inuenta & com­menta, voces nouas,aut vlla deni (que) superstitionum fermen­ta: nominatìm autem nec Anabaptistarum libellos autho­ritate publica toto damanatos in nostro Regno nec aliorum quorumcun (que) quos sectarios vocant, veliam explosa [...] vel quae post hac explodentur, aut vilo modo doceant, [Page 18] aut tradant, aut illorum [...] [...] aut antequàm illius doctrinae, partem confirmandam de qua publicè con­cionatur.

¶Concionatorum mores & doctrinae quales esse debeant. Cap. 3.

IN concionatoribus, vitae magistris huiusmodi placabili­tas, & modestia debet inesse, nunquàm vt acerbè conten­dāt, necinter se necalter in alterum maledicta intorqueat, quòd si fortè quispiam ex illis sit qui doctrinam impiam in concione peruulgauerit, admoneri debet, vt publicè suum errorem agnoscat, quòd si recusauerit facere, index illum afficiat haeretici paena, nisi de sententia decesserit, & hoc etiam accuretur, vt vbi pernitiosam hanc doctrinam con­seuit, ibi sanus & pius aliquis concionator cius haeresin con­uincat, ne populus erroris venenum hauriens a vera descis­cat & communi fide: Concionatores acriter vitiorum im­probitatē obiurgēt, sed in eo sicillis oratio pregrediatur nul­lius vt hominis occulta maleficia separatim & propriè de­monstrent. Nec quenquam nominatim reum coram multi­tudine citent, nisi tam importunus quispiam fucrit vt Ec­clesiasticas admonitiones antegressas contempserit. Euidens etiam & apertus sit concionatorum sermo, non obscurus: nec perplexus, nec verba sponte sic inuoluant, & implicent, vt aequè possint in vtram (que) partem distorqueri.

¶Ad quos propriè concionandi munus pertineat. Cap. 4.

ARcbiepiscopi in hac concionandi munere principatum [...] debent. Succedant Episcopi, Decani & quicun­ (que) sunt in dignitatibus (vt vocant) constituti: Nec hi solum in hac occupatione sanctissima debent esse, sed pastoribus [Page] etiam & parochis eadem potestas in suis gregibus concedi debet, nisi iustae causae subsint ob quas Episcopi sui silētium illi indixerint.

¶De conuocandis per Episcopum con­cionatoribus. Cap.5.

ET vt concionum sit vberior fructus, & concionatorum maior consensus, Episcopus omnes concionatores quibus speciale priuilegiū, hoc est precipuam & peculiarem potesta­tem indulsit latè per vniuersam diocesim suam concionādi certis temporibus ad se singulis Annis congreget, cum illis de concionibus communicet, ac ex illis praediscat quae vitia, quibus in locis maximè frequententur, & quibus remedijs possit illis facillimè occurri, vt communi quadam conspira­tione concionatorum improbitas coerceatur, & pietas di­latetur.

¶De his qui interesse debent con­cionibus. Cap.6.

QV oniam precipuus sabbatorum cultus in praecipienda sa­crarum Scripturarum scientia consistit, illos Ecclesia­sticis feriri volumus, qui concionibus interesse nolunt, aut negligunt, nisi morbus illos impediat vel necessarium iter, vel alia pietatis exercitia, vel aliqua huiusmodi negotia quae omnino necesse est statim obiri. Et hoc in loco primae partes nobilium, & principum virorum esse debent, vt suo pulcherimo & honoratissimo exemplo, studia plebeiorū, & [...] inuitēt, deinde praecipimus vt propter maiorem huius rei disciplinam sanciendam, magistratus, iusticiarij, praefecti Ciuitatum, & reliqui quocun (que) iurisdictionis no­mine censeantur, concionibus intersint, nisi magna illos & omninò non praeter mittenda causa detineat.

¶Quid de his statuendum sit qui in concione obstrepunt. Cap. 7.

SI qui tanta importunitate sint, vt concionatore adhuc ex pulpito loquente, vel interfari, vel obstrepere velint, vel ad illum aliquomodò allatrare, ab Ecclesia segregentur, & communionis sint expertes, donec palàm crimen agnouc­rint, & resipuerint. Itidem quicun (que) vel otiose obambulan­do, vel in tēpestiuè garriendo, vel ex caetu sacro sic emigrā ­do, concionis vt contemptus in eo vel concionatoris depre­hendi possit, vel quacun (que) alia ratione populum ad concio­nem attentum scientes, & volentes auerterint, aut inter turbauerint, meritas huiusmodi sceleratae leuitatis paenas dabunt, & Ecclesiae in eo satisfacient, quòd eam sub prauis­simo exemplo offenderint.

¶Matrimonium quid sit. Cap. 1.

MAtrimonium est legitimus contractus, mutuam & perpetuam viri cum foemina coniunctionem Dei iussu inducens, & perficiens, in quo tradit vter (que) alteri po­testatem sui corporis, vèl ad prolem susci­piendam, vèl ad scortationem euitādam, vèl ad vitam mutuis officijs gubernandam. Nam nullis promissis, aut contractibus matrimonium posthàc procede­re volumus quotcun (que) verbis, & quibuscun (que) concurren­tibus, nisi fuerit hac formula quam hic subijciendam esse curauimus.

¶Matrimonium quomodo contrahatur. Cap. 2.

PRincipio qui minister est Ecclesiae tribus dominicis, aut saltem tribus festis diebus publicè futuras nuptias in in Ecclesia populo dinuntiet. Dcindc sponsus, & sponsa se palàm in Ecclesia collocal unt, & coràm, eas ceremonias & ritus obibunt quae nostrae de rebus diuinis sanctiones in hoc genere postulant, huic autem formulae tātam authoritatem damus, vt quicquid preter cam dictum, gestumue fuerit, quack̄ (que) ratione mairimonium in eo possit existere, sed em­nia huiusmodi praeparationes sint, aut praelusiones quaedam ad matrimonium, non autem ipsum matrimoniū in illis in­est. Ita (que) liberè solutè (que) sint vtrae (que) personae, nec altera potest ab altera matrimonij ius vllum postulare donèc adhibito le­gitimo ceremoniarum apparatu mutuam fidem coram Ec­clesia certis verbis dederint, & [...].

¶Corruptores mulierum quomodo puniendi. Cap. 3.

`NEc tamen illorum faeda libido graui paena carere de­bet qui simplicitatem puellarum, & mulierum in­nocentiam circunueniunt, & illarum castitatem promissis & blanditijs obsiderint, donec turpissimè corporibus earum tandem illudant. Nam cum pudicitiae thesaurum illis de­trahunt omnibus reliquis opibus & copijs preciosiorem, in grauiores illos aequum est paenam incidere, quàm fures, quo­rum in rebus externis peccat improbitas. Ecclesiae igitur il­los excommunicationis telo precipimus exturbari. Nec vl­lum ad eas reditum illis esse nisi velint illas vxores ducere quibus abutebantur prius vt scortis, verùm hoc si fortè fie­ri non potest, ludices illorum bona agnoscent, & ex eorum diligenti consideratione tertiam partem ad mulieres seuo­cabunt [Page 20] quae libidine sunt illorum inquinatae. Quòd si bona partitionem hanc non ferant, tamen ad prolem suis impen­sis sustentandam damnabuntur. Et preterea tantas sibi poe­nas impositas habebūt, quantas index Ec­clesiasticus ad Ec­clesiae tollendam offensionem satis esse putabit, si diuulgatū crimen eorum fuerit.

¶Matrimonium sine consensu parentum non valere. Cap. 4.

QVoniam sacrae Scripturae pietati, iusticiae (que) conueniens est, vt matrimonia damnentur, & pro nullis habean­tur quae velliberi, vel orphani, nec scientibus, nec consen­tientibus aut parentibus, aut tutoribus contrahunt. Prae­cipimus, vt nec liberi, nec orphani vxores ducant aut inibant nisi authoritas illorum intercesserit in quorum po­testate sunt, quòd si fecerint tales nuptias omninò non va­lere sancimus, & ad nihilum recidere. Quod si parentes vel tutores in prouidendis nuptiarum conditionibus nimiū cessauerint, aut in illis proponendis nimium duri, & acerbi extiterint, ad magistratum Ecclesiasticum confugiatur, a quo partes eorum in huiusmodi difficultatibus agi volu­mus, & eius aequitate totam causam transigi.

¶AEtas, tempus, & locus Matrimonijs quae sint. Cap. 5.

SEquitur, vt certam aetatem ponamus in qua nuptiae con­cludi possint, & tempora designemus, ad quae reuocari debeāt. Igitur foemina cum ad duodecimū annum plenè per­uenerit virum sponsum, vir cum ad annum decimū quar­tum ascenderit, soeminam sponsam accipere potest. Nec an­nos hic inferiores vllo modo nuptiarum participes esse sini­mus, tempora vero nulla sunt excepta ad celebrandas nup­tias modo sint huiusmodi ceremoniae vt admittunt in hac [Page] lege nostra comprehēsae. In loco vel (vt vocant) parecia sem­per hoc seruari placet, vt is sumatur ad nuptias in quo vèl sponsa vèl sponsus inhabitat. Et si quis minister illos in alio loco matrimonio coniunxerit, poenas excommunicationis incurret.

¶De prohibendis nuptijs. Cap. 6.

CVm in Ecclesia sponsus & sponsa conuenerint vt matri­monio còiungàtur, si se quispiam interposuerit eo tempo­re causam (que) afferat, aut afferre posse dicat, cur in matrimo­nio esse non possint, & hanc rem intra mensem proximè cō ­sequturum, se probaturū esse spondeat, & msi ita faciat sa­tisfacturum se plenè pro [...] apparatu qui fuerat in cele­bratione nuptiarum futurus, & ad id non solum se, sed etiā pro se fideiussores locupletes obligauerit, tum demum audia­tur, & matrimonium totn̄ mensem differatur. Haec tamen dilatio quoniam aliquando dolum malum habere potest, & fraudem, vt interim nouis nuptijs locus esse possit, ad tollen­dam astutiam omnem, hoc ista lege praecauetur, vt pēdente controuersia, prioris matrimonij totum mensem exitum il­lius expectent, nec ad vllas interim nouas nuptias diuertāt. Quā constitutionē nostrā si leuitate sua violauerint, nomen omne huiusmodi matrimonij damnamus, & tollimus, & persona quae rea fuerit huius defectionis, excommunicatio­nis poenam sustinebit, donec personae satisfecerit, a qua de­sciuit.

¶Quae matrimonium impediant. Cap. 7.

QVorum natura perenni aliqua clade sic extenuata est, vt prorsus veneris participes esse non possint, & cōiugem lateat quanquàm consensus mutuus extiterit, & omni reli­qua [Page 21] ceremonia matrimonium fuerit progressum, tamen ve­rum in huiusmodi coniunctione matrinsonium subesse non potest, destituiture enim altera persona beneficio suscipiendae prolis, & etiam vsu coniugij caret. Verùm si nota sit vtri (que) peruersitas haec corpor is, & tamen mutuus perduret de ma­trimonio consensus, nuptiae procedant, quoniam volentibus nulla [...] potest fieri. Par est ratio corporum maleficis artibus excantatoram & eneruatorum in quibus quoniam fructus nuptiarum tollitur, ipsas quo (que) nuptias detrahi ne­cesse est. Preterea matrimonium dissoluetur, si vni personae de altera non constiterit, vèl quae fuerit vèl qua conditione fuerit, conditionem autem hoc in loco capimus vel pro li­bertatis statu, vel seruitutis.

¶Quae difficultates non impediant matrimonium. Cap. 8.

MVtis, & surdis qui mente consistunt, matrimoniū per­mittimus quoniā signis inter se voluntatē & consen­sum testificari possunt furiosi vero nisi quaedā habeant fu­roris interualla, quibus res suas ratione moderari possint, omninò a nuptijs summouēdi. Cum his qui non sunt Chri­stiana fide, Christianis matrimonium non instituetur. Nam cum liberos Christianos in fide Christiana par sit [...] magnus est metus, ne id nisi vtro (que) Christiano parente, it a esse non possit. Sed si contingat, vt eorum qui iam sunt con­iuges diuersa religio fuerit, non temerè distrahentur huius­niodi personae, sed iuxta Pauli doctrinā respectu Christia­nae charitatis tam diu cohaerebūt, quàm diu persona quae a­liena religione est vna viuere, ac cohabitare sustinebit.

¶Omnibus permittendum esse ma­trimonium. Cap. 9.

QVoniam matrimonium legitimus, & pius vsus est, & turpitudinem multorum flagitiorū excludit, illa quo­ties [Page] opus erit, modo ritè fiant rcpeti posse volumus. Nec vl­las personas cuiuscun (que) sint conditionis, ordinis, aut aetatis a nuptijs abarcemus. Tamen Christianis foeminis quae grandes sunt, & aetate multùm prouectae consilium damus, & illas etiam magnoperè cohortamur, ne se velint cū adole­scentibus matrimonio coniungere, tum (que) liberos exillis ha­bere non possunt, tum (que) in illa leuitate, magna sit & multi­plex peruersitas.

¶Polygamiam esse vitandam. Cap. 10.

POlygamiam autē profligari legibus nostris volumus, & in eisdem nuptijs solùm ponimus vnum, at (que) adeò vnicū par, sic enim matrimonium fuit a deo primo fundatum. Ita (que) si quis plures vxores acceperit, omnes posteriores amē ­det, & solum retineat quam sumpsit primam (si maritum velit illum agnoscere) ceteris verò quibus abcundum est, singulis dotem dispertiat, & Ecclesiae preterea satisfaciat, affectus illa poena quam iudex tanto sceleri conuenire exi­stimabit. Tùm mulierum etiam nequitia supplicio castiga­bitur, si scientes ad eundem se virum contulerint, & si illa­rum in eo malesicio culpa illa deprehendi possit.

¶Propter contentiones, & rixas non tolli matrimonium. Cap.11.

COncluso iàm matrimonio si tales rixae, contentiones, in­iuriae, concertationes, acerbitates, contùmeliae luxus, pra­uitates multiplicis generis tam vehementer exaestuant, vt in eisdem aedibus coniuges commorari nolunt, nec cetera matrimonij iura sibi mutuò praestare, poenis implicentur Ecclesiasticis & in easdem aedes compellantur, & etiam re­uocentur ad pia inter se communicanda matrimonij offi­cia, modo nullitales casus inciderint propter quos ipsoiure diuortium petere liceat.

¶Matrimonia vi, & metu contracta non valent. Cap. 12.

SVmmatìm hoc ad omnia matrimonia pertinere volu­mus, vt si vis, & metus illa coegerint, modò tanta fue­rint vt in viros constantes iuxta iuris ciuilis doctrinam ca­dere potuerūt, omninò tales violentes nuptiae distrahantur, & pro nullis habeantur. Quan (quam) difficillimè quidem, & vix hae difficultates ad matrimonium irrumpere possunt, si legitimos omnes ritus habeat, & tota perpolitum sit illa forma quā ante posuimus, tamē vis, & metus, si vlla ratio­ne irruerint matrimonium ex illis expressum prorsus dis­solui placet.

¶Vt matres proprijs vberibus infantes alant. Cap. 13.

INueter auit in vxorum morìbus nimium mollis, & deli­cata cōsuetudo, suam vt prolem a proprijs vberibus able­gent, & ad alias nutrices amandent, quae res cum plaerum (que) nullis probabilibus causis nitatur, sed tenera quadam suo­rum corporum indulgentia, fit vt sibiipsae pareant, & ho­nestos & naturales aeducationis labores subterfugiant, & cum baec inhumana matrum, & degener igna­nia multorum causam malorū afferat, ad officium concionatorum nostrorum arbitramur pertine­re, matres vt cohortentur ne prolem in lu­cem aeditam inhumanitèr destituant, & beneficium illis vberum suo­rum negēt, quibus paulo antè beneficiū impartiuerunt suorum vterorum & viscerum.

¶Inter personas non legitimas non debere matrimonium esse. Cap. 1.

QVoniam matrimonium est legitima viri cum foemina coniunctio, magna cautio adhiberi de­bet, ne tales personae contra ius, & fas ad nup­tias accedant, & earum vinculo colligentur, quales diuinae leges ad huiusmodi coniunctionis societatem admitti nolunt. Nam id si contigerit, regnum nostrum, & Ecclesias in illo dispositas incestus contaminaret, deinde personas ipsas nefarijs congressibus, turpificatas necesse esset in Dei summum odium incurrere.

¶Consanguinitas & affinitas quid sint. Cap. 2.

MVltiplices cōsanguinitatis, & affinitatis gradus sunt, in quibus matrimonium consistere non potest. Primū autem vt ipsa capita cognoscantur, consanguinitas in illis intelligatur qui maioribus eisdem procreati sunt, quibus nos generati sumus, vel propagatione carnis, & sanguinis descenderunt. Affinitas vero per coniunctionem maris, & foeminae ingreditur, haec autem duo capita consanguinitatis & affinitatis sic comparata sunt, vt primum diuinae leges, deindè ciuiles in vtro (que) genere gradus annotarint, in quos matrimonium intrare nullo modo debet.

¶Diuinum ius in Matrimonio prohibendo quale sit. Cap. 3.

DEus id his gradibus certum ius posuit Leuit. xviij & xx. capite quo iure nos & omnem nostram posteritatem tenere necesse est. Nec enim haec illorum capitum precepta [Page 23] veteris Israelitarum Reipub propria fuerunt (vt quidam somniant) sed idem authoritatis pondus habent quodreli­gio nostra decalogo tribuit, vt nulla possit humana potestas quic (quam) in illis vllo modo constituere. Ita (que) pontifex Roma­nus illam impiè sibi facultatem arrogat: & conscientias suas grauiter consauciant quicun (que) vel a pontifice Ro­mano, vel a quocun (que) alio tales in hac causa dispensatio­nes (vt vocant) conquirunt. Hoc tamen in illis Leuiti­ci capitibus diligentèr animaduertendum est, minimè ibi omnes non legitimas personas nominatim explicari. Nam spiritus sanctus illas ibi personas euidentèr, & expresse posuit ex quibus similia spatia reliquorum graduū & dif­ferentiae inter se facilè possint coniectari & inueniri. Quem admodum exempli causa, cum filio non datur vxor mater, consequēs est: vt ne filia quidem patris coniunx dari potest. Et si patrui non licet vxorem in matrimonio habere, nec cū auunculi profectò coniuge nobis nuptiae concedi possunt.

¶Regulae obseruandae in Iure Leuitico. Cap. 4.

VT ergo pellantur omnes errores, reliquae nobis enume­randae sunt, & intexendae personae quae paribus graduū finibus cōiunc̄tae sunt cum illis personis quarū sacrae Scrip­turae mentionem certam faciunt, in quo duas Regulas ma­gnoperè volumus attendi, quarum vna est vt qui loci viris attribuuntur, eosdem sciamus foeminis assignari, paribus semper proportionum & propinquitatum gradibus. Secun­daregula est vt vir & vxor vnam & [...] [...] se car­nem habere existimentur, & ita quo quis (que) gradu consan­guinitatis quem (quam) contingit, eodem ius [...] cōtinget af­finitatis gradu, quod etiam in cōtrariam partem eadem ra­tione valet. Et istis finibus si nos tenebimus plures non in­ducemus illegitimas personas quam sacrae Scripturae constituunt [Page] & illos gradus [...] & [...] [...] de quibus nobis Deus praecepit.

¶Enumeratio personarum in Letitico prohibitarum. Cap. 5.

IN Leuitico dispositae personae citātur hijs nominibus, ma­ter, nouerca, soror, filia filij, filia filiae, amita, materte­ra, vxor patrui, nurus, vxor fratris, filia vxoris, filia filij vxoris, filia filiae vxoris, soror vxoris. Personae verò quas praetermittit Leuiticus, hae sunt. Socrus [...] & quae supra ea sunt directa via, quoniā omnes huiusmodi matrum loco nobis esse videntur. Et ex altera parte silia proneptis, & quaecun (que) infra sunt & ex illis procreantur, a quibus quo­niàm filiarum similitudinem habeant, nos abstinere debe­mus. Adijciuntur fratris filia. Sororis filia, & quae recta li­nea descēdendo ex eis procreātur, vxor filij fratris, vxor fi­lij sororis, filia fratris vxoris, filia sororis vxoris, soror ma­tris vxoris, filius leuiri, filius gloris, maritus sororis patris, maritus sororis matris, maritus filiae fratris, filius priuigni, filius priuignae.

¶Quae consideranda sunt in superiore Catalogo. Cap. 6.

Et hi superioris legis antegressi gradus duplicem conside­rationem habent. Primum enim non solùm in legitimis matrimonijs talem habent dispositionem qualem iam posui­mus, sed eundem in corporum illegitima coniunctione locū habent, filius enim quo iure matrem non potest vxorem su­mere, eodem nec patris concubinam babere potest, & pater quomodo filij non debet vxorē contractare: fic ab illa se re­mouere debet qua filius est abusas. Qua ratione mater [...] [...] filiae marite iungi debet nec etiam cum illo congredi, [Page 24] quae filium oppresserit. Secunda cautio est, non solum istas maritis adhuc superstitibus disiūgi personas quas diximus, sed etiam illis mortuis, idem perpetuò valere. Quemadmo­dum enim horribile flagitium est in vit a patris, fratris, pa­trui, aut auunculi, audere illorum vxores violare, sic post mortem illorum matrimonium cum illis contrahere [...] turpitudinem habet.

¶Cognatio spiritualis non impedit nuptias. Cap. 7.

SPiritualis illa quae vulgo dicitur necessitudo cum nec in­ducta sit sacris Scripturis, nec vllis fulciatur solidis, & firmis rationibus, matrimonij cursum prorsus impedire non debet.

¶Adulteria seuerè punienda esse. Cap. 1.

TVrpitudo tam horribilis adulteriorum est, vt apertè decalogi precepto confossa sit, & etiam veteribus diuinis legibus per Mosen latis publica populi lapidatione obruta & consepulta esset: Deni (que) iure [...] [...] ca­pite plecteretur. Rem igitur Deo tam odiosam & a [...] maioribus nostris singulari cruciatu crucifixam, Ecclesiastici iudices nostri non debent sinè grauissima poena dimittere.

¶Ministri de Adulterio conuicti quomodo [...]. Cap. 2.

ORdiamur ab Ecclesiarum ministris, quorum vitae pre­cipua quaedā integritas esse deberet. Ita (que) si quis ex illis adulterij, scortationis, aut incestus conuictus fuerit, si pro­priā habuerit vxorem, omnes cius opes, & bona deuoluetur ad eam, & ad liberos, si qui sint ex ea, vèl ex aliquo priore matrimonio legitimè nati. Si verò nec suā vxorē nec libe­ros habeat, omnes cius facultates arbitratu iudicis, vel in­ter pauperes dispertiētur, vel in alia pietatis officia conferē ­tur. Deinde si quod illi beneficium fuerit, posta [...] vel incestus, vel scortationis conuictus fuerit, ex co tem­pore protinùs illud amittat, necilli potestas vllum aliud accipiendi. Pretcrea vel in perpetuum ablegetur exilium, vel ad aeternas carceris tenebras deprimatur.

¶Laicus quomodo puniendus: Cap. 3.

LAicus adulterij [...] vxori suae dotem restituito, Deinde bonorum vniuersorum dimidiam partem eidē vxori concedito. Preterea vel in perpetuum exilium ito, vel aeternae carceris custodiae mancrpator.

¶Vxores siue Ministrorum, siue laicorum quomodo puniendae. Cap. 4.

VXores ex contraria parte, tàm [...] quàm ministre­rum, sicrimen adulterij contra illas probatum fuerit, & iudex aduersus illas pronunciauerit, dotibus carebunt, & omnibus emolumentis quae [...] Regni nostri iure, vel consuetudine, vel pacto, vel promisso paterant ex bonis maritorum ad illas descendere, tùm etiam vel in sempi­ternum exilium eycientur, vel perpetua carceris [...] mandabuntur.

¶Integra persona transit ad nouas nuptias. Cap. 5.

CVm alter coniunx adulterij damnatus est, alteri licebit innocenti nouum ad matrimonium (si volet) progredi Nec enim vs (que) adeò debet integra persona crimine alieno premi caelibatus, vt inuitè possit obtrudi, quapropter inte­gra persona non habebitur adultera, si nouo se matrimonia deuinxerit, quoniā ipse causam adulterij Christus excepit.

¶Reconciliationem esse optandam. Cap. 6.

QVoniam in matrimonio summa coniunctio rerum om­nium est, & tantus amor quantus potest maximus co­gitari, vehementer optamus vt integra persona damna­tae veniam indulgeat. Et illam adse rursus assumat, si cre­dibilis melioris vitae spes ostendatur, quam animi mansue­tudinem licet nullae possint externae leges praecipere, tamen Christiana charitas sepe nos ad eam adducere potest. Quod si damnata persona non possit ad superiorem conditionem admitti, nullum illi nouum matrimonium conceditur.

¶Nemo coniugem arbitratu suo potest relinquere. Cap. 7.

MAgna res est & ingentem affert totius familiae pertur­bationem, cum vxor a viro distrahitur. Quapropter adulterij respectu, nemo suam a se coniugem authoritate propria remoueat, & aliam adsciseat nisi iudex Ecclesiasti­cus totā causam ritè prius cognouerit & definiuerit. Quod si facere quispiam ausus fuerit, ius omne agendi aduersus coniugem amittat. Iudex autem quoties alterum coniugem adulterij condemnat, alteri sincerae personae libertatem de­nunciare debet ad nouum matrimonium transeundi, cum [Page] hac tamen exceptione, certum vt tempus assignet in quo su­periorem ad coniugem (si velit) redire possit, quod si tēpore iam absumpto recuset facere, tum ad aliud matrimonium descēdere potest. Et hoc tempus quod iudex indulgebit, om­ninò volumus anni spatio vel sex mensibus definiri.

¶Diuortium propter desertum matri­monium. Cap. 8.

CVm alter ex cōiugibus aufugerit, se (que) abalienarit ab al­tero si persona absens possit inueniri, consilijs, hortationi­bus, & poenis cogatur vt ad coniugē se rursus adiungat, & vna cum illo cōueniēter viuat, quā ad rem si nulla ratione potest adduci contumax in eo persona debet accipi, legum (que) diuinarū & humanarū contemptrix: & propterea perpetuae carceris custodiae dedatur, & deserta persona nouarum po­testatem nuptiarum ab Ecclesiastico iudice sumet. Cum au­tem contumax non possit absens inuestigari nec erui, nec lo­cus vllus in hoc crimine leuitati, vel temeritati relinqua­tur: Primum absentem personā nominatim requiri volu­mus, illa iuris formula quam vijs, & modis appellant, quo tempore si se nō ostenderit aut eius aliquis vicarius qui cau­sam eius velit agere. Iudex illi biennum vel triennum in­dulgebit in quo persona possit absens se representare, quo tempore consumpto si se ipse non sistat & iustas afferat ab­sentiae tam diuturnae causas, destituta persona nuptiarum vinculis liberabitur, & nouū sibi cōiugem (si velit) sumat. Desertrix autem persona si iuditio iam peracto nouis (que) con­sequntis nuptijs, serò, post biennij veltriennij spatium ex­pletum sul potestatem fecerit, in aeternes carceris tenebras detrudatur, & secundum matrimonium plenissimo iure valeat.

¶Diuortium propter nimis longam coniugis absentiam. Cap. 9.

QVando non aufugerit coniunx, sed militiam aut merca­turam aut aliquam habet huiusmodi legitimam, & honestā peregrinationis suae causam, & abfuerit diu domo, nec illius vel de vita vel quic (quam) certò sciatur, [...] al­teri coniugi iudices (si quidem hoc abillis requirat) [...] vel triennij spatium in quo mariti reditum expectet. Quo tempore toto si non reuertatur, nec de vita possit illius ali­quid esse explorati, cum diligentissimè de ea fuerit interim perquisitum, alteri coniugi nouas concedi nuptias aequum est, cum hac tamen conditione prior vt maritus si tandem se representet, vxor illum rursus ad se recipiat, si quidem ostēdere possit culpa sua factum non esse quod foràstam [...] peregrinatus sit, tantam enim & tam longi temporis absen­tiam nisi plena magna (que) cum ratione possit excusare, custo­diam in perpetuam carceris dimittatur, nullum ad vxo­rem reditum habeat, & illa secundis in nuptijs ritè per­maneat.

¶Inimicitiae Capitales diuortium in­ducunt. Cap. 10.

INter coniuges si capitales intercedant inimicitiae tam (que) vehementer exarserint, vt alter alterum aut insidijs, aut venenis appetat, aut aliqua vel aperta vi, vel occulta peste, vitam velit eripere, quamprimùm tam horribile crimen probatum fuerit, ritè in iuditio diuortio volumus huiusmo­di personas distrahi: maiorem enim coniugi facit iniuriam persona, quae salutem & vitam oppugnat, quam ea que ex consuetudine fe coniugis [...], aut corporis sui potestatem alteri facit. Nec inter illos vllum consortium esse potest in­ter quos capitale periculum cogitari caepit & metui. Cum [Page] igitur vna possunt esse, iuxta Pauli doctrinam dissolui par est.

¶Malae tractationis crimen tandem diuortium inducit. Cap. 11.

SI vir in vxorem saeuiat, & acerbitatem in ea nimia fa­ctorum, & verborum expromat, quam diu spes vlla pla­cabilitatis est, cum illo iudex Ecclesiasticus agat, nimiam ferociam obiurgans, & si non potest monitis & hortationi­bus profici, pignoribus oblatis, aut fideiussoribus acceptis eum cauere compellat de nulla vehementi coniugi in feren­da iniuria, & de illa tractanda quomodo matrimonij inti­ma coniunctio postulat. Quod si ne pignoribus quidem, aut fideiussoribus coerceri potest maritus, nec asperitatem velit isto modo deponere, tum capitalem illum coniugis inimicū esse existimandum est, & illius vitam infestare. Quaprop­ter diuortij remedio periclitanti succurrendū erit nō minus quàmsi vita manifestè fuisset oppugnata. Nec tamen prete­rea iuris dempta est potestas coercendi vxores quibus modis opus fuerit. Si rebelles, contumaces, petulantes, acerbae sint & improbae, modo rationis & aequitatis fines mariti non egrediantur. Et cum in hoc, tum in his superioribus delictis hoc teneri placet, vt solutae personae nouas (si velint) nuptia­rum conditiones legant, conuictae verò priorum criminum vel exilijs perpetuis, vel aeterna carceris custodia plectātur.

¶Paruae contentiones nisi perpetuae sint di­uortium non inducunt. Cap. 12.

SI minores quaedam contentiones, aut offensiones obrepse­rint in matrimonio, Pauli sententia moderatrix earum esse debet, vt aut vxor marito se reconciliet, quod omnibus poenarum & hortationū ordinarijs, & extra ordinarijs viis [Page 27] procurari debet, aut abs (que) nouo coniugio maneat, id quod & viro pariter faciendum statuimus.

¶Perpetuus morbus non tollit matrimo­nium. Cap. 13.

SI forte coniugum alteruter perpetuum aliquem [...] contraxerit, cuius nulla leuatio potest inucniri, tamen matrimonium in omnibus huiusmodi difficultatibus per­durabit. Quoniam hoc vnum esset debet precipuum & ex­imium matrimonii comodum vt multa mala mutuis con­iugum officiis sedari, leniri (que) possint.

¶Durante lite quomodo rea persona sustentabitur. Cap. 14.

QVoniam sepe magnam controuersiam habent & longissi­mi sunt temporis lites adulteriorum, veneficiorum, ca­pitalium insidiarum, & malae tractationis, vir vxorem in­terim honestis, & conuenientibus impensis sustentet, habita ratione dignitatis & conditionis in qua est.

¶Paena falsae accusationis. Cap. 15.

MVltorum libidines huiusmodi pruritum habent, vt noua subinde matrimonia consectentur, & ad varias vxores deuolare concupiscant. Quapropter falsas innocen­tibus calumnias struent adulteriorum, & aliorum huius generis criminum, nisi sceleribus illorū suppliciorum acer­bitate fuerit occursum. Ita (que) si vir vxorē adulterij, vel ve­neficij ream fecerit, & post causa cadat, dimidia bonorum pars ad vxorem seuocetur. Nec in illis vendendi, distra­hendi, legandi, permutandi, donandi, vel alienandi qua­cun (que) ratione ius vllum habeat, nisi vxor in id consentiat. Et vxor ex altera parte si maritum adulterij, vel veneficij, capitalis iniuriae vel malae tractationis postulauerit, & li­tem [Page] amittat, dote primū careat, Deinde orbetur omni emo­lumento quod iure per maritum debuit ad [...] peruenire, nisi maritus illi sponte voluerit aliquid aspergere. Posiremòmatrimonium inter illos ita vt erat integrum conseruetur.

Si non coniunx coniugem, sed alterum ex his externae quaedam persona reum faciat & in iudicio succubuerit, Ecclesiasticus iudex illum arbitratu suo magna tamen & acri poena feriat, & etiam coniugi satisfaciat cui damnum dedit. Deni (que) calumniatores huiusmodi nec ad Ecclesiam redeant, nec admittantur ad sacramenta nisi famam cius personae quam calumnia & mendatio dedecorauerunt ple­nè restituerint quantum possint: & poenitentia scelere di­gna perfuncti fuerint. Et has in hoc genere poenas omnibus siue laicis siue clericis communes esse volumus.

¶Mariti poena suadentis vxori adul­terium. Cap. 16.

SI maritus vxori suasor aut author vlla ratione fuerit a­dulterii committendi, damnabitur illa quidem adulte­rii, sed & maritus lenocinii reus pronunciabitur, & ma­trimonii coniunctione neuter liberabitur. Quod & de vxo­re similiter intelligi volumus.

¶Quae poena sit cum paradulterium est in vtro (que) coniuge. Cap. 17.

SI persona quae fuerit adulterii conuicta crimen in [...] coniuge possit idem ostendere, & ostenderit priusquā con­iunx ad nouas nuptias diuerterit, vtrius (que) coniugis culpa par in pares incidet poenas, & prius inter illos firmum [...] matrimonium.

¶Receptatorum & fautorum adulterij, quae poena sit. Cap. 18.

NE illi quidem iudicium Ecclesiasticorum diligentiam subterfugere debent qui receptatores sunt adulterio­rum, aut illorum flagitia,ope, opera, vel consilio quacun (que) ratione procurant, quo in genere sunt exempli causa qui domum adulteris scientes expediunt, vel locum qualemcū ­ (que), qui sermonum literarum aut numerum cuiuscun (que) ge­neris sint internuncii. Quapropter omnem huiusmodi fe­cem quae coenum adulterii quacun (que) parte commouet Ec­clesiasticis poenis & arbitrariis etiam iudicis constringen­dum esse decernimus.

¶Separatio a mensa & Thoro tollitur. Cap. 19.

MEnfae societas & thori solebat in certis criminibus adimi coniugibus. Saluo tamen inter illos reliquo ma­trimonii iure, quae constitutio cum a sacris literis aliena sit & maximam peruersitatem habeat, & malorum sentinam in matrimonium comportauerit, illud authoritate nostra totum aboleriplacet.

¶Incoestus & Scortationes laicorum quo­modo puniuntur. Cap. 20.

INcoeftus, nominatìm autem is qui primum ad gradum ascēdit, afficietur paena sempiterna carceris. Deinde scor­tationes & vagae litentiosae (que) libidines omnis generis ma­gna suppliciorum acerbitate comprehendatur, vt tandē ali­quando radicitùs ex Regno nostro extirpentur. Ecclesiastici igitur iudices diligenter euigilent, vt quascun (que) personas & cuiuscun (que) sexus flagitiosis & impuris libidinum con­gressibus implicatas in excommunicationem eijciant, nisi [Page] maturē moniti resipuerint. Et licet se ipsi correxerint, tamē publicè cogantur Ecclesiae satisfacere. Preterea decem libras in pauperum cistam Ecclesiae suae propriam imponant, vel si minores illorum facultates sunt, tantum imponant quātum de bonis illorum commodè detrahi potest.

¶Filius non legitimus quomodo sit alendus. Cap.21.

FIlius ex adulterio susceptus, aut ex simplici scortatione quemadmodum appellant, patris impensis alatur, si qui­dem is inueniri poterit. Qui si non poterit erui, mater suuns ipsa faetum propriis impensis sustentet.

Cap. 1.

OVemadmodum Rcipublicae status ruit, cū a stupidis & flagitiosis & ardentibus am­bitione viris temperatur, sic Ecclesia Des nostris hisce temporibus grauissimè labo­rat, quomam illorum curae cōmittitur qui tam praeclarum ad munus obeundum om­ninò sunt inepti: qua in re multum, & longè longe (que) pluri­mum ab illis beati Pauli formulis recessum est, de quibus ad Titum, & Timotheum praescripsit. Quapropter [...] tam insigni nostrarum Ecclesiarum cladi maturū aliquod remedium a nobis inueniendum est.

¶Diligenter in Ministros inquirendū. Cap. 2.

OMnes quibus aliqua ratione sacerdotium obuenit, di­ligentissime ritu, & praescripto legum nostrarum exple­rentur [Page 29] & pernoscantur, ne temerè cuiquam Episcopus ma­num imponat, & alienorum criminum particeps sit. Nec admittatur vllus ad Ecclesiam administrandam, iusi prius ritè fuerit examinatus.

¶Patronorum officium. Cap. 3.

PRetereà patronis benesiciorum Ecclesiasticorum precipi­mus, vt omnibus seclusis, vel nccessitudinum, vel quo­rumcun (que) respectuum affectibus, illorum rationem habeant qui munus hoc sacrum ad quod adhibendi sunt possint, & velint omnibus partibus implere. Nec enim sacerdotia de­lata sunt ad patronos, vt illa circumciderent, aut de illis de­praedarentur, sed vt illorum praesidio & side tutò conquie­scerent.

¶Patronorum delinquentium poena. Cap. 4.

VEhementer patronorum interest, ne turpiter & auarè sibi quacun (que) conuentione praecaueant in beneficiorum collationibus, de retinendis aedisiciis, subducendis decimis, aut vllo se cōtaminent flagitioso quaestu. Quorū si quic (que) in hoc genere fuerit cōtra leges nostras quacun (que) ratione con­uentū, Patronus collocationis ius illius tēporis amittet. De­inde qui iure fuerat collocationis vsurus, quoniam ad ini­quam transactionem suam voluntatem accommodauit, & sacerdotio carebit quod illi designabatur, & ab allis omni­bus quae consequi poterat excludetur.

¶Sacerdotia vacua non esse oportere, ne (que) antequā vacuerint conferri. Cap. 5.

SAcerdotia diu vacua iacere non debent. Ita (que) nisi spatio sex mensium postquā vacua facta sunt, patroni nouos il­lis [Page] lis [...] designauerint ipso beneficio designationis illo quidem tempore carebunt, & tamen in collocandis sacerdo­tijs [...] properari nolumus, nec patimur vt patroni certam illorum spem cui (quam) vlla scriptorum, aut pignerum, aut pactorum cautione faciant, priusquā vacua sint. Nam [...] conuentiones magnam sccum vim incommodo­rum asferunt. Ita (que) qui talem vllam sacerdotiorum mini­mè vacuorum spem faciunt, ius collocationis illius temporis amittent, & qui ad nondum vacua sic adspirauerunt ne ad vacua quidem post assumentur, & etiam ab omnibus alijs submouebuntur.

¶Ius designationis a Patrono ad quos deuoluatur. Cap. 6.

QVoties Patronus designationis ius amittit, illud in Epi­scopum transire placet, qui spatio sex mensium si ne­glexerit, in vacuum sacerdotium idoneū aliquem impone­re ius in Archiepiscopum transferetur, qui sex mensibus (a quo tempore certior factus est) illo iure si non vtatur, nos illud ipsi nobis sumemus. Et si nobis etiam, ex quo id nouimus, sex menses effluxerint sacerdotium vacuum non collocantibus, ad patronum rursus ius suum deuoluetur, & sic in eodem semper orbe circumferatur illis quas nomina­uimus personis mutuò sibi succeaetibus, donèc tandem ali­quis eorum praescripto tempore ius collocationis exequatur.

¶Cognitores adhibendos esse. Cap. 7.

QVoniam explorandam esse diximus & excutiendam il­lorum doctrinam, & probitatem qui sacerdotiorū par­ticipes erunt. Primum Episcopus ipse certos cognitores eli­gat. Deinde quoniam haec cura peculiaris Archidiaconorū esse debet, illos in iure suo nolumus interpellare, sed vniuer­sum [Page 30] hoc cognitionis negotium illis informandum, & per­tractandum relinquimus, hoc interim prouiso, collegas vt vocent ad se, quos Episcopus cognitores designauerit, quorū perspecta fuit grauis morum integritas, & in quibus sacra­rum Scripturarum scientia cum vsu coniuncta sit & peri­tia gubernandarum Ecclesiarum. Et etiam Episcopum in primis optabile est ipsum (si fieri potest) in hoc cognitionis negotio versari. Munus enim hoc vnum est ex omnibus summum, & maximum in quo status Ecclesiarum preci­puè fundatus est. Quare si minutioribus in plaeris (que) causis Ecclesiarum Episcoporum praesentia flagitatur, eam in hoc sanè principali numere desiderari minimè conuenit.

¶Iuramentum cognitioni praeponendum esse. Cap. 8.

NOlumus ad cognitionem descendi, donec iuramentum a petitore fuerit requisitum, vt verè sincerè (que) res­pōdeat ad omnia quae fuerint ab illo quaesita modo praesentē ad cognitionem pertineāt. Deinde in omnes vitae partes di­ligenter inquiretur & in doctrinam penitus intrabitur, ne fortè vel inscitia, vel sciētia peruersa laboret, aut corrupta.

¶In doctrina quid querendum sit. Cap. 9.

QVantum autem ad doctrinam illorum spectat qui sunt ad Ecclesiarum moderationem admouendi, hijs potissi­mum vijs cognitionem procedere volumus vt corum sen­tentiae de side Catholica peruestigentur, & sacrosancto tri­nitatis misterio, quantum quidem in illis necessariò creden­dum, proximo loco de sacrarum Scripturarum libris quos canonicos appellant, qualem (que) credant & quantam sacra­rum scripturarum authoritatem. Succedant [...] recentiores nostrorum temporum. In summa [...] membratìm, & per partes explicēt in [...] [...] religio­nis [Page] capita breuiter decursa sunt.

¶Cognoscendum esse an haeretici sint. Cap. 10.

QVoniam autem planè sciri debet, an vlla sint infecti fal­sa doctrina, quaerendum ex illis erit quid de materijs vniucrsis sentiant quas in caput de haereticis conijciendas [...]. Et ad has interrogationes qui non conuenienter & rectè responderint, cognitorum iudicio, vel qui sacrarum scripturarum scientiae sint expertes, repudientur. Si verò fuerint haec in illis bene constituta, tum demum ad reliqua pergendum erit.

¶Cognitores quid primum requirent. Cap. 11.

ET primum quidem cognitores ex illo sciscitentur, an ad illa beati Pauli precepta se velit accommodare, quae sint ad Timotheum his verbis, Tu verò vigila, in omnibus labora, opus fac Euangelistae, ministerium tuum im­ple, vt Ecclesiam suam ad quam apponetur, quantum vi­res ferent assiduitate semper administret, & deinde suum illi planè & apertè declaretur officium quod in sacerdotio debet exercere.

¶Vnicum esse oportere sacerdotium vnius ministri. Cap. 12.

QVoniam multis sacerdotijs in vnum ministrum concur­rentibus singulis munus recte perfectè (que) satisfieri ne­cesse est, & minus viris doctis (qui ad huc egent ne (que) illis prospectum est) consuli potest, percontentur a candidato co­gnitores an vllum habeat praesens sacerdotium: & si confi­teatur habere se, secundum non impetret quod ab illis pe­tit: alioqui prius sacerdotium volumus vacuum fieri, ac si [Page 31] possessor cius obijsset, erit (que) patroni ius & officium loco cius alium quempiam designandi.

¶Priuilegia pluralitatum vt vocant tol­lenda. Cap. 13.

PRiuilegia quorum authoritate multa sacerdotia possint in vnum ministrum confluere, posthac nemini volumus indulgeri. Attamen his qui hactenùs impetrarunt vt plu­ra sibi permittantur administranda sacerdotia, nostrā hanc legem fraudi esse nolumus, quo minus acquisitis priuilegijs liberè fruantur.

¶Absentiae quae possint esse causae. Cap. 14.

QVicun (que) vel annis fuerit grauis, vel morborum incursio­ne multum extenuatus, vt suo munere fungi non va­leat, vel si quācun (que) instam aliam habeat temporariae cuius­dam absentiae causam Episcopo opprobandam, propter quā illum aliquandiu sacerdotio necesse sit abesse, tamen hoc in­terim perspiciendum erit vt probum, & laudabilem vica­rium suo in loco collocet. Et diligenter Episcopi vigilent, ne cuiuscun (que) rei respectu dolose quisquam aut astutè diutius quàm necessitas vrget a sacerdotio suo sinatur abesse.

¶Quo tempore sit adeundum sacerdotium. Cap. 15.

QVoniam hoc a nobis prius constitutum est vt vnusquis (que) suo in sacerdotio permaneat, nisi temporaria quaedam priuilegia nonnullos aliquando liberauerit, hoc etiam adiū ­ctum sit, vt cùm peracta cognitione quisquam per ordina­rij literas ad sacerdotium adhibetur, duorum mensium spa­tio continuò subsequentium in sacerdotium commeet, nisi morbus aut vehemens necessit as cui parendum sit, illum di­stineat, quod si secùs fecerit, & sacerdotium praesens illi pe­ribit [Page] & etiam ab alijs omnibus submouebitur.

¶Officium prebendariorum. Cap. 16.

IMmunitatem quandam omnium munerum habere sole­bant qui benesicijs prius Ecclesiasticis fruebantur, cura­rum, (vt ipsi interpretati & etiam loquuti sunt) experti­bus: Nos autem praedidicimus Ecclesiarū vtilitatibus om­nes inseruire debere, quicun (que) viuūt Ecclesiae prouentibus. Igitur tum canonicis tum praebendarijs qui certa sibi non habēt in Ecclesiis dispertita munera, negotium hoc damus, vt Ecclesias docendo, concionando, morbis vel rebus aduer­sis depressos solando, reliqua (que) pietatis officia communican­do subleuent, vel alijs quibuscun (que) vijs legitimis & rectis quas Episcopus & decanus Ecclesiae praescripserint.

¶Quinquennij absentiam prebendarijs indulgeri. Cap. 17.

HOc autem illis indulgemus, qui vel ad praebendas, vel ad canonicatus, vet ad beneficia certorum munerum expertia sunt adserti, quinquennium vt doctrinarum stu­dijs in academijs impendant, hoc adiecto, singulis vt annis literas seribant cùm ad Episcopum tùm ad integram socie­tatem quam capitulum vocant, in quibus fideliter rationem vitae reddant & morum & progressionis in doctrina. Cum autem absumptum est quinquennium, in sua beneficia vel Ecclesiastica munera rursus introire cogantur.

¶De natalibus ministrorum. Cap. 18.

Post quam de vita plenè cognitum est, de religione, de scientia, de voluntate sacerdotium administrandi, & in eo remanendi, tandem etiam ad natales & ortus illorum descendatur. Et quan (que) stupris parentum & adulterijs, filij non premuntur quantum quidem ad immortalitatem vitae [...] futurae pertinet, tamen Deus quoniā immenso quo­dam [Page 32] & grandi stuprorum & adulteriorum, & flagitiosarū libidinum odio liberos vitio procreatos vehementer interdū affligit, & successores eorum obterit, & propter eandem pa­trum impuritatem filios in veteri testamento ab Ecclesiae administratione depulit: nos diuinae seueritatis exemplum sequuti, tales vitio generatos filios a contrectatione munerū Ecclesiasticorum abarcemus, nisi forte singulares quidam existant eximijs donis instructi, quae sicin illis luceant, vt priores natalium sordes obscurentur aut virtutum [...] compensentur, aut nisi summa sit in Ecclesia [...] paucitas.

¶Patronorum nothos ab Ecclesiarum cura remouendos effe. Cap. 19.

QVorundam tanta est patronorum impudentia, suos vt liberos ex adulterijs & stupris susceptos in illas Ec­clesias intrudāt, quarum ad illos ius designationis pertinet, qui cùm paternarum libidinum intempestiui testes sint, po­tius quàm Ecclesiarum apti ministri, peccandi (que) quandam authoritatcm afferat tam ingens illorum habita ratio, hu­iusmodi omnes beneficiorum collocationes prorsus irritas esse volumus, & patronos pro eo tempore collocationis iure priuari.

¶Vitijs quibusuis corporum ministros non arceri a Sacerdotijs. Cap. 20.

OFfensiones corporum, quae prius homines a susceptione munerum Ecclesiasticorum secludebant, tantum post­hac momentum non habebunt, vt illis [...] generis fuerint vir doctus & probus ab administrando sacerdotio summoueatur. Illorum tamen diligens erit habenda consi­deratio qui gerendi muneris Ecclesiastici faculiatem vel [Page] omnino perimunt, vt planè corrumpunt, vt caecitas lectio­nis officium tollit, ad quod Paulus Timotheū incitat: rur­sus in ministro si lingua sic titubauerit, vel adhaeserit, vel quacun (que) calamitate tantoperè vitiata fuerit, vt in concio­ne a suis non poterit intelligi, fructum in illo maximum sui muneris interire necesse est. Praeterea si vultu minister sic detorqueatur, spiritum adco tetrum habeat & asperna­bilem, vt homines ab illius consuetudine colloquio (que) resi­liant, & ita nec publicum nec priuatum, vèl consilium vèl solationem, aliorum necessitatibus impartire possit, deside­rari penè omnia in illo videmus, quae suum ad officium per­tinēt. Igitur has grandes, & immanes corporum clades qui sic inustas habent, vt sacrarū in illis rerum libera non possit administratio procedere, minimè ad dignitatem sacerdotio­rum gubernādorum perueniant: sed minutiores offensiun­culae licet inspersae sint, illos a sacerdotijs non distinebunt, nec earum deformitatem pecunia redimere debent.

¶AEtas ministrorum. Cap. 21.

SEquitur aetas quae non est in Ecclesiae ministris negligen­da, quoniam annorū maturitas authoritatem affert, & adolescentiae temeritas occupationi sanctissimorum mune­rum & seueritati vix conuenire potest. Igitur in Episcopis, Decanis Ecclesiarum cathedralium, & Archidiaconis, quo­rum maxima perfectio morum esse debet, tricesimum annū expectari volumus, in parochijs vt vocāt vicesimum quin­tum, in prebēdarijs eundem siquidem cura sit illis, vlla cer­torum hominum commissa quos & concionandi laborem, & sacramentorum communicandorum oportet subire, quo­tiès vel Episcopi, vel praesides haec illorum curae commit­tunt. Ita (que) volumus illos respectu studiorum ad Academias ablegari, doctrinam enim & omnem reliquam facultatem [Page 33] illos secum oportet adferre prius (quam) ingrediantur ad Ecclesia­stica munera.

¶AEtas liberorum praebendariorum. Cap. 22.

IN liberioribus illis & solutioribus praebendis quae certos greges non curant, iuuenes collocari possunt qui vicesimū primū annum impleuerunt, si caetera cognitores in illis ani­maduerterint rectè comparata, quibus hoc etiam indulgeri potest, vt si diaconi fuerint, addiscēdarum causa sacrarum scripturarum ad Academias aliquandiu diuersentur, sed ille secessus omninò debet quinquenij spatio desiniri, quo exacto nisipresbiterij gradu initientur, & praebenda iam adepta priuabuntur, & ad restituendos fructus superiori­bus annis ex ea perceptos censuris Ecclesiasticis adigentur.

¶Cognitorum qualis diligentia re­quiratur. Cap. 23.

COgnitores ipsi magna vigilantia summa (que) debent assi­duitate, & integritate suum implere. Quod si quisquam corum preuaricatus fuerit, & vel quaestu vel gratia de iure formularum decesserit, in hac vniuersa cognitione praesti­tutarum, non solum ea de re Christo summo iudici respon­debit, verum etiam Episcopi cum requisitus fuerit cogetur iudicium censuram (que) subire.

¶Forma iuramenti ministrorum. Cap. 24.

EXtremo loco cum finis erit totius cognitionis, si persona videbitur ad suscipiendum sacerdotium apta, iura­mento tenebitur ad illa que sequuntur praesianda. Principio se permansurum in recepta fide, vera (que) religione, toto vitae spatio, piorum (que) semper institutorum retinentissimum fore: [Page] Monarchiam & tyrannidem Romani pontificis non agni­turum: Regem Angliae culturum, & vener aturum Eccle­siae Anglicanae summū caput in terris post Christum. De­inde reuerentiam, fidem, & summissionem suo exhibiturū Episcopo, quod omnia honesta, & sancta illius mandata ni­hil de iure diminuturum Ecclesiae sibi commissae, praeterea nec anteà dedisse quic (quam), nec postea daturum, aut de dando pactum intercessisse, vel intercessurum, vel ipso authore, vel alio quocun (que) procuratore, aut vicario, respectu praesentis sacerdotij quod iam sumit & si quisquam illum celans hoc in genere quicquam molitus est, se quamprimum norit Episcopo renunciaturum, & eius arbitrio cessurum parto sacerdotio: tum autem non grauaturū se Ecclesiā suā nouis, aut auctioribus pensionibus: Postremo, si forte sacris or­dinibus adhuc imbutus non sit, spatio sex mensium conti­nuè subsequentium, Diaconum, & deinde spatio succeden­tis anni praesbiterum esse futurum, vel quamprimum vice­simum quintum annum perfecerit, si fortè ante illud ad praebēdam liberiorem (vt supra diximus) admissus fuerit.

¶De ijs qui temerè in beneficia irrumpunt Ecclesiastica. Cap. 25.

ET ne quis praeceps in dignitatem, aut beneficium irruat Ecclesiasticum, volumus vt quicun (que) abs (que) ordinarij au­thoritate, & literis illius subscripta auctenticis beneficium aliquod Ecclesiasticum occupauerit, non tantum excidit a beneficio quod iniustè inuasit, abs (que)spe vlla illius recuperandi, verumetiam nullum aliud imposte­rùm consequi poterit, & vt eius contumacia requirit excommunicabitur, & a mini­sterio Ecclesiastico suspendetur.

Cap. 1.

HViusmodi causae possunt incidere, sacerdotijs vt vel cedi sponte possit, & vt vulgo loquun­tur illis renuntiari, veleorum etiam vt per­mutatio fiat: sed hoc quoties vsu veniet, om­nem dolum, & auaritiam, & simoniam non solum crimen sed etiam suspicionem quantum sieri potest abesse praecipimus.

¶In renuntiatione & permutatione, consensus ordinarij necessarius est, & sine illo paci­scens, Simoniacus est. Cap. 2.

NVnquam vel cedi placet beneficijs Ecclesiasticis cuius­cun (que) generis fuerint, vel permutatione moueri prop­ter vllam lucri, vel emolumenti spem obiectam, nec vllum in huiusmodi negotijs factum valeat, donec ordinarius il­lius Ecclesiae proprius totam rem considerauerit, & eam au­thoritate sua confirmauerit. Quod si quis temerè prouectus ordinarij consensum in hac causa non adhibuerit, aut de lu­cro pactus fuerit, in eo ipso, Simoniae reus erit, nec vllū di­missi beneficij emolumentum vnquam percipiet.

¶Resignationis negotium non potest inchoari sine authoritate ordinarij. Cap. 3.

ET quoniam vehementer placet omnes non solùm causas, sed occasiones maleficiorum amputari, nullam dimitten­dorum aut alijs permittendorum beneficiorum mentionem fieri patimur, ex qua pactum possit cum quo (quam) consequi, do­nec ordinarius hoc potestate sua liberum fecerit. Nec ordi­narius ex altera parte rem hanc procedere sinat, nisi ipse qui [Page] beneficio cessurus est iuramentum interponat, nec lu­crum in hac re, nec vllam Simoniacae peruer sitatis particu­lam intercessisse vel intercessurum.

¶Non licet sententiam cessionis mutare. Cap. 4.

SI quis semel beneficio cesserit, & post consilium mutans ad illud reditum habere voluerit, frustrà sit haec illius secunda & sera voluntas, nisi forte talis aliqua subsit cau­sa superiorem vt ordinarius cessionem retexandam, & pro nulla putet habendam.

¶Cedi non posse beneficijs Ecclesiasticis per procuratores. Cap. 5.

ET vt omnia prorsus in hoc negotio sincera sint, procu­tores excludimus, nec eos vllo modo patimur ad sacer­dotiorum dimissionem admitti. Quod si aliquando contra constitutionem hanc nostram obrepserint vel irruperint, frustrasit illorū cessio, vel (vt vulgo loquuntur) resignatio.

¶Quomodo permutatio procedat. Cap. 1.

ECclesiastica beneficia quocun (que) nomine cen­seantur, sine patronorum & ordinariorum authoritate permutari nō licebit. Verū quā ­do locorum & Ecclesiarum ratio postulabit, vt qui vno loco minus vtiles esse videntur [Page 35] alibì se valeant vtilius exercere, potest Episcopus vnum ministrum in alterius locum imponere, si voluntas id mi­nistrorum ferat, & vter (que) locus in ditione sit Episcopi quā diocesim vocant.

¶Quomodo beneficia diuersarum diocesum permutari possint. Cap. 2.

SI quando vero contingat Ecclesiastica beneficia quaecun­ (que) diuersis in diocesibus poni, de quibus commutandis coeptum est, ad exitum causa non perueniat, donec vtrius (que) ditionis, vel diocesis ordinarius authoritatem suam con­iunxerit. Quia in re vt permutationum impensae minuan­tur, & etiam in toto sit negotio minus molestiae, cuius in di­tione minus beneficium inest, Ecclesiasticum is suum ius in alterum ordinarium transferat, qui suam ad propriam al­terius delegatam, & quasi fidei commissam potestatem in­fundens, sua sententia totam permutationis causam con­cludet.

¶Quae Beneficia possunt in omne tempus permutari. Cap. 3.

ECclesiastica beneficia quae sic comparata sunt vt Eccle­siae vel collegia ius in illis proprietatis habeant, ordina­riorum interposita ritè sentētia, permutione possunt in om­ne tempus ab vna societate in aliam transferri.

¶Permutatio si bona fide non fiat, nulla est. Cap. 4.

QVoniam iniquum est homines in eo circunueniri quod illis pro beneficio ius indulget, presertim cum sanctum est causae genus, & ad Ecclesiam pertinet, instituimus vt quoties beneficijs Ecclesiasticis cessum est, si veros ad domi­nos [Page] & permutationum authores non perueniant, sed ad a­lios astutè detorquentur, omnis huiusmodi fraus quae non directis fidei, sed fraudis obliquis vijs incedit, prorsus tolla­tur, & ad nihilum recidat, tales (que) permutationes ommbus modis pro nullis habeantur.

¶Cur legitima purgatio sit instituta. Cap. 1.

QVoniam omnes leges & instituta debēt ad haec duo capita referri, virtus vt venerationem, & remunerationē habeat, vitium vt contumelia notetur & supplicio, quemadmodū his legibus nostris procuratum est, nimirū malorū vt improbitas poe­narum acerbitate deuinciretur, ita nunc tempus est ad se­cundum vt descendamus, scilicet vt defensionem & praesi­dium innocentiae comparemus & integritati. Tolerabilius enim est reum praeteriri, (quam) bonum circūueniri, nec diligen­tius scelera peccatorum, quàm calliditates detractorum, ex repub debent excludi. Primum enim hoc in causa purgatio­nis sit vt si quis in suspitionem Ecclesiastici criminis venc­rit, & apud bonos & laudabiles viros publicè infamis esse caeperit, licet planè non possit de crimine constare, tamen ar­bitratu tudicis infamata persona suam defensionē instruat.

¶Quando purgationi locus est. Cap. 2.

DEfensio, quam vulgò purgationem dicunt, habet pro­priè duo tempora, quorum alterum est cum aduersus a­liquis infamis rumor publicè dimanauit de aliqua persona, prasertim ad honestos, & bene moratos homines, alterū est [Page 36] quando reus aliquis in iudicio factus est, & tamen legiti­mis probationibus conuinci non potest, sed magnis interim & verisimilibus praeiudicijs vrgetur.

¶Quando purgatio non indicitur. Cap. 3.

MAnifesto crimine nullus est defensioni locus, nec rur­sus ad purgationem reus tradi debet cum infamia pro­babilibus causis nō nititur, sed mendacio & calumnia, sed tamen reus ipse, si suae confisus innocentiae cupiat publicos honestatis suae testes in iudicium deducere, aequum est hoc illi concedi.

¶Damnatis in ciuili iuditio non est opus Ecclesiastica purgatione. Cap. 4.

MAgnam indignitatem nobis habere videtur vt Eccle­siasticae personae, cum a ciuilibus nostris legibus capita­lis criminis pronunciantur, rursus ad Ecclesiastici fori iu­dicium relegentur, & purgantur. Nam acies in eo nostrae videtur authoritatis praescindi, & retūdi. Etenim cum om­nibus regni nostri ordinibus praeficiamur, & imperitemus, quarè nostra iudicia ab Ecclesiasticis rescinduntur? Quis­quis alterius retexit iudiciū, illū oportet maiore esse superio­ri (que) loco. Nōigitur nostra possunt iudicia foro Ecclesiasti­co tolli, nisi nostra quo (que) authoritas intelligatur Ecclesiasti­cis iudicibus subiacere. Proinde ne talis posthàc instituatur purgatio mandamus, quum non solum meo antehac Regali nostrae potestati largiter detrahebatur, verumetiam a iusti­tia recedebatur, quoniam nulla potest ibi purgationis defen­sio superesse, certum vbi crimen antegressum est.

¶Quando praemonendus sit reus ante purgationem. Cap. 5.

SI quis aduersa fama fuerit, & quotidiè de illo minimè belli rumores increbrescant, sed tamen admodum suspi­ciosi, [Page] & is tum suae famae negligens fuerit, Episcopus terro­rem Eccicsiasticarum poenarum obijciens, omnibus denun­ciet qui quie (quam) [...] videntur, vt id proferant. Et si nullus hac ratione potest accusator elici, personam infamatam ipse primum separatim ad officium adhortetur: si non ita perficietur, duos aut tres testes adhibeat, quibus si non potest flecti, publicè cum illo agat: ad extremum si necita potest ad officium duci, illum vel a munere Ecclesiastico submo­ueat, vel abarceat ab Ecclesiae ingressu, donec legitimam suā infamiam perpurgauerit, ne vlla communis in eo sit offensio Ecclesiae. Si vero peccatum erit atrocius, nimirum periurij vel adulterij, commissum (que) iam ante peccatum dicatur, & magna fuerit in eo Ecclefiae offensio, tum protinus precisa monitorum mora, Index illum ad defensionem vel purga­tionem adigere potest. Monitorum enim locum in solutiore vita, molliore (que) quàm conuenit habitu & cōsuetudine, cete­ris (que) rebus suspiciosis potius quàm malis esse placet. Purga­tionē vero index praescribere potest, licet solennes legum ri­tus non antegrediantur, vel certi temporis ad accusandum praeparandi, vel suspiciosae personae criminibus inquirendi.

¶Purgationem legitimam aliquando publica denunciatio procedit. Cap. 6.

CVm defensio vel purgatio personae aduersa fama labo­rantis instituitur. Index vel propriam eius Ecclesiam, vel aliquam aliam illi maximè familiarem deligat, in qua maxima populi frequentia diuinorum officiorum tempore coram omnibus proponatur, vt si quis institutae defensionis ordinem, aut cursum impedire velit, aut villo modo se in hoc negotio interponere, loco, die, & tempore cōstitutis se osten­dat, & ibi quicquid vlla ratione velit in hac causa pur­gationis afferre, coram iudice ritè & progressu iuris ex­promat. [Page 37] Et licet index praemittendum existimet huiusmodi proclamationem, tamē is qui aduersa est fama si remedium hoc valde flagitauerit, & suis impensis id procurare velit, illi concedi placet.

¶Quando suspenduntur non dum purgati. Cap. 7.

RElegatio ab Ecclesia, quam suspensionem vocant, nun­quam statim ante purgationem distringenda est, nisi sit immane facinus quod in suspitione eft, aut ipsereus cui se defendendo supina fuerit, & dissoluta negligentia.

¶Ratio purgationis. Cap. 8.

HAEc formula purgationis esto. Defensor se crimen non admisisse iurato: defensoris liberatores vel vt vulgo dicunt compurgatores, credere se verum eius Iuramentum fuisse iuramento & ipsi affirmanto.

¶Quales esse debent purgatores. Cap. 9.

PVrgatores omnes (vt vsitatum vocabulum sumamus) optimae sint existimationis & perspectae virtutis, ne per­iurij cadat in illos vlla suspitio. Et qui pro aliena innocen­tia, praesertim suspecta, iuramento spondebunt, debent talē cum illo habuisse consuetudinem & vsum, vt illius vitam & conuersationem norint, praesertim a tempore quo crimē commisisse dicitur.

¶Numerus purgantium. Cap. 10.

NVmerus purgatorum ludicis arbitratu constitue­tur, hoc tamen retento, quod celebrior persona plu­ribus, obscurior paucioribus vtetur integritatis suae te­stibus. Et Episcopus aliquos Episcopos, & praesbiter praes­biteros, & similiter omnis defensor ex suo ordine pro se [Page] testem adferat.

¶Nemo debet cogiad alium pur­gandum. Cap. 11.

QVan (quam) homines in certis causis ad testimonium dicendum inuiti possunt trahi, tamen neminem volumus ad pur­gandum aliquem nolentem trudi.

¶Quando possit ab indicta purgatione appellari. Cap. 12.

CVm Episcopus plures congregari iubet purgantes libe­ratores, (quam) aequitas aut defensoris conditio fert, potest ap­pellatione ludicis acerbitatem declinare.

¶Quomodo purgandi sint infames. Cap. 13.

QVi superiorum criminum conuicti iure fuerint infames effecti, quoniam ad iurandum adhiberi non possunt, iu­ramento non liberabuntur, sed illa ratione quae iudici vi­debitur optima.

¶Ritè purgatus per Iudicem famae bonae restituatur. Cap. 14.

CVm is qui reus sit criminis factus legitimè se liberauerit, Iudex debet illum integrum & innocentem publicè pro­nuntiare, communem vt hominum improborum, & licen­tiosam dicacitatem authoritate solemnis sententiae refutet. Ita (que) cum persona quae rea fuit iudicio plane satisfecerit, diploma Iudex conficiat muneris sui signo conclusum, in quo satisfactio reae personae continebitur. Et cum reus hoc postulauerit, Iudex primo quo (que) commodo tempore traden­dum curet.

¶Occasiones criminum prohibendae sunt. Cap. 15.

QVoniam ad maxima scelera gradibus quibusdam ascen­ditur, Iudex hos ipsos gradus incidat, & causas am­putet, quibus flagitia proficisci solent: Nominatim qui su­spectus est adulterij, Iudex domo omni vsu interdicat, quae possit cum huiusmodi foemina intercedere, quod Iudicis mandatum si neglectum fuerit, poenam a se prius institu­tam sine vllo fauore contemptori infligat.

¶Poena se non rite purgantis. Cap. 16.

SI defensor purgationem omnibus partibus implere non possit, conuictus existimetur eius criminis cuius ante quaestio fuit.

¶Poenarum varietas. Cap. 17.

CVm reus accusatione conuincitur, illum grauis poena subsequatur, sed inquisitione si reus est euictus nonni­hil illi debet parci, & magis etiam adhuc impensius (que) in­dulgeatur cum plenè se non potuit purgare. Quanquàm enim in his omnibus culpa deprehenditur, tamen vt pecca­terum, ita poenarum gradus constitui debet.

¶Quantum efficiat purgatio. Cap. 18.

QVi purgationem inchoatam & curtam adducit, si causa sit haeresis, non statim illum ad ciuiles magistratus oportct abripi, quoniam buiusmodi destitutio, praesumptio aut praeiudicium potius quam iudicium est, & nō directam veritatem, sed obliquam habet probabilitatem.

¶Defensor quando sit beneficio pri­uandus. Cap. 19.

SI quis ex Ecclesiastica secta cum aduersa fama laboret se purgare debet, Ecclesiastico beneficio non excludatur, do­nec defensionem instituerit. In ea vero si defecerit, tum de­mum illi beneficium eripi potest, si peccati magnitudo tan­tam poenam requirat.

¶Iudex purgantibus se potest aliquando subuenire. Cap. 20.

CVm pauper, obseura, velignota persona non potest satis copiose defensionem instruere, Iudex & hominis & cau­sae conditione perspecta, potest illum subleuare. Nam aut pauciores viros aut foeminas Iudex si velit admittit, aut etiam solo rei iur amen to contentus esse poterit.

¶Superstitiosas purgationes non valere. Cap. 21.

QVoniam quantum licet veritatem consectamur, illa prisca defensionis remedia non admittimus, quae ra­tione & probabilitate nō nitūtur, sed in omnes partes aequè propendent, & insontes plerun (que) condemnant, ac sontes ab­soluunt, qualia sunt singularia certamina, flammae, fer­rum cadens, vel efferuescens aqua. Nam isto modo primum Dei tentabatur omnipotentia, deinde non certitudinis haec aut veritatis iudicia sed casus erant, & fortu­nae ludibria. Omnis igitur huiusmodi pellatur a­nilis & superstitiosa defensio, quam si quis posthac attulerit, arbitratu iudicis ab illo poena sumetur. Et tamen legitimam idem defensionis formulam post adhibere cogetur.

¶In proprijs Ecclesijs proprietarij debent vicario domum prouidere. Cap. 1.

ECclesia quae certum aliquem habet ac haeredi­tarium possessorem, si nec aedes habeat in qui­bus se vicarius collocare possit, nec conuenien­tem aream in qua domus ante posita fuerit, si haereditarius possessor vel aedibus alijs, vel praedijs quibus­cun (que) fuerit instructus ad ius Ecclesiae pertinentibus, vel ipsas aedes vel solum in quo domus aedificari possit, Episco­pus ad vicarium authoritate sua seuocet, prouidens in hoc vt vicarius omni ex parte satis aptè commode (que) habitabit. Et haec quidē habitatio vicarij procedat impensis haeredita­rij possessoris Ecclesiae, vt intra triēnium postquam ab Epi­scopo admonitus fuerit perfectè extruatur. In quo si posses­sorem Episcopus repugnare viderit, & durae tractationis causam esse crediderit, vel Ecclesiae fructus ab illo destineri curet, vel poenis illum Ecclesiasticis deuinciat. Quod si fortè nec proprius Episcopus satis ipse vigilauerit, primarius Episcopus, quem Metropolitanum vocāt, hanc causam cum ad se perferetur, cognoscet ac diiudicabit.

¶Quomodo ruinosae domus sunt refi­ciendae. Cap. 2.

QVibus autem in paroecijs domus pastoribus aut eorum vicarijs praeparatae aliquando fuerint, sed priorum ministrorum vel negligentia vel nuditate aut planè rue­rint ad terram, aut diuturnitate temporis non sit reliquum quo refici possint, Episcopus septimam annui portionem emolumenti apud sequestros faciet seponi, donec aut domus [Page] noua omnibus ministri necessitatibus apta denuo construa­tur, aut ruinosae aedes sartetectae fiant.

¶Qui filuas Ecclesiarum vastant quomodo corrigendi sunt. Cap. 3.

SI quis arbores,arbusta, lucos, nemora, siluas, saltus, fru­ticeta, vel huiusmodi quascun (que) lignorum oportunitates vllius ad se beneficij Ecclesiastici iure pertinentes, licentio­siùs quam necessitas tulerit sine consensu proprij illius ditio­nis Episcopi vēdiderit, succiderit, amputarit, asportarit, aut quocun (que) modo corruperit & vastarit, precium is vni­uersum, & aestimationē omnium huiusmodi lignorum di­stractorum & euersorum in cistam pauperum attributam plenè conferet: Praeterea tātum in hac re successori satisfa­ciet, quantum Episcopus aequum esse putabit: & prorsus ta­lis erit huius causae ratio qualis priùs aedificiorum reficien­dorum a nobis posita est.

¶Deillis qui morientes aedificia relinquunt ruinosa, aut euersa. Cap. 4.

ITidem qui praesens est Ecclesiae praefectus cum migrate vita, sisuperiorem templi partem quam Cancellam vo­cant, aut alias quascun (que) domos ad Ecclesiae ius spectantes, ruinosas aut vitiosas reliquerit, aut prorsus euersas, suc­cessori licebit vel haeredes vel bonorum administratores quocun (que) nomine censeantur propter damna ruinarum & vitiorum iure conuenire. Spatium tamen possessionis erit considerandum. Quod si totum annum non impleuerit, ni­hil postulabitur: quantum autem anno fuerit amplius, ad id aequitas Iudicis Ecclesiastici satisfaciēdi rationē accom­modabit. Deni (que) si quic (quam) in talium aedificiorum impensas quacun (que) ratione collatum fuerit, & id nunquam in eo mi­nister [Page 40] collocarit, haeredes vel administratores annumerent Successori, vt is in tam bona causa superioris fidem libera­repossit.

¶Ruinae aedificiorum ad Ecclesias Cathedra­les, collegia, & xendochia pertinentium, quomodo resarciendae sunt. Cap. 5.

EAdem quo (que) sit lex de reaedificandis, & reparādis domi­bus quae assignantur illis Ecclesiarum beneficiarijs, quos vulgo Decanos, praebendarios, magistros collegiorum, aut hospitalium vocant, siue in vrbibus, siue ruri sitae fue­rint: Illos tamen ad aedificia ruri sita, vel denuo extruenda vel reficienda astringi nolumus, quae citra viginti recen­tissimos annos inhabitata non fuerint.

¶Nihil alienari posse ab Ecclesia sine consensu ordinarij, & patroni. Cap. 1.

QVigubernandis Ecclesiis admoti sunt, nec do­mos, nec agros, nec vllas Ecclesiarum possessio­nes aut fructus vendent, permutabunt, dona­bunt, aut quocun (que) genere contractus vel con­uentionis in omne tempus abalienabunt, nisi suum patro­nus & Episcopus consensum interposuerint.

¶Elocatio quēadmodū fieri debeat. Cap. 2.

OMnis emolumentorum Ecclesiasticorum locatio consi­stat intra decem annos, vel vltra decennium non excur­rat, [Page] nec Successorum tempus occupet. Nam experientia se­pissimè tales locationes coarguit, quod successorum in illis ius apertè violatur ab his qui priores in illo munere versati sunt, nisi forte necessaria fuit vel vtilis locandi causa prop­ter aedium ruinas, aut agrorum sterilitatem, & conducto­res se obligauerint ad domos reficiendas, & agros excolen­dos. Et interim integrum Ecclesiae pendāt annuum vecti­gal quod superioribus temporibus representari solebat. Sed nec ista quidem vllo modo procedant, nisi patronus in illis & Episcopus consenserint.

¶Quatuor alienationis causae. Cap. 3.

NOlumus ad alienationem bonorum Ecclesiasticorum descendi nisi subiecta sit aliqua causa quae necessi­tatem alienationis afferat. Prima tum intelligetur, cum Ecclesia sic obruitur aere alieno, legitimis vt vectigalibus annuis se ipsam sustentare non possit. Deinde si grandis & euidens vtilitas inuitabit, statum annuum Ecclesiarum meliorem fieri facile patimur. Pietatis etiam accedit tertia causa, liberandorum & seruitute Christianorum populo­rum cum in potestatem hostium nostrae Religionis incide­rint. Quarta ponatur alienationis & vltima ratio, cū ali­quid desecatur huiusmodi in quo premebatur Ecclesia po­tius (quam) adiuuabatur. Ne (que) tamen ex his ipsis causis aliena­tionem Ecclesiae bonorum sequi placet, nisi sententiam Epi­scopus suam & patronus ad causam accommodauerint.

¶Poena contra leges alienātium. Cap. 4.

QVoties autem permutatio, locatio, vel alienatio [...] Ecclesiae secùs instituitur, quàm his legibus nostris constitutum est, Primum ipsas conuentiones vniuersas ad nihilum recidere volumus, deinde Clericos ipsos hu­iusmodi [Page 41] conuentionum vlla ratione participes sacerdotijs excludi placet.

¶Nullae debentesse mercaturae Ecclesia­sticorum munerum. Cap. 1.

FRustra legum est omnis praestantia, nisi flagitiosa quorundam & immanis auari­tia iuris salubritatem ad sua commoda detorquentium, certis poenarum vinculis cohibeatur. Etenim cùm hoc a maioribus nostris praeclarè cōstitutum fuerit, vt Ec­clesiarum ministris vberes, & illorum conditioni conueni­entes fructus suppeditarentur, ex illis locis ad quorum mo­derationem appositi fuerint, recentioribus hisce temporibus multorum tanta cupiditas patronorum inuenitur, opes vn­di (que) [Page] colligendi, beneficijs vt ex suis cum illa collocant, ali­quam vel ad se vel ad suos particulam seuocent.

¶Quotuplex, sit mercatura munerum Ecclesiasticorum. Cap. 2.

QVidem fructus beneficiorum ipsi colligunt vniuersos, & eorum omnia emolumenta, vel sibi vel suis ex pacto re­seruantur, Ecclesiae ministris pensiones certas quasdā asper­gentes, & illas multo minores quàm ratio beneficiorum po­stulat: alij paulo mitius agentes, solam huiusmodi terram sibi pacto seponūt quae censeri potest & vulgo gleba dicitur: Nonnulli domos accipiunt & aedificia quae solebāt ministris concedi: Reliqui pene omnes a misellis ministris vel annuā pensionem comportant, vel quas ipsa ratione debent deci­mas deducunt, vel aliquam certis beneficijs illorum plagam vel apertam vel occultā inijciunt, vs (que) adeo propemodum vt nulli sint qui beneficia integra & illibata cum vniuerso iure commodorum omnium gratis in ministros Ecclesia­rum conferant.

¶Pacta in muneribus sacris interposita non valere. Cap. 3.

SVperiorum igitur difficultatum vt aliqua possit esse le­uatio, volumus & iubemus vt siue beneficia, siue quae­cun (que) sint aliae dignitates Ecclesiasticae, gratis condonentur, nec quic (quam) in illis sit vlla ratione praecisum: et quicquid illo modo pactum aut conuentum fuerit inter patronos ipsos, & illos quorum futura beneficia vel dignitates sunt, siue sit inter illos solos actum, siue per alios irrepserit, vtrin (que) suā ad id operam interponentes, omnia huiusmodi pacta & con­nenta vel ab ipsis vel ab alijs illorum respectu quacun (que) ra­tione vel iam instituta, vel quae posthac instituentur, prae­sentis [Page 42] authoritate legis tolli praecipimus & ad nihilum recidere.

¶Inquisitio pactorum qualis esse debeat. Cap. 4.

PLacet etiam quoties aliquis ordinario se repraesentat, vt priusquam ab illo fuerit ad vllam dignitatem Ecclesia­sticam admissus, in illum ordinarius inquirat, & quantam potest odoretur & peruestiget, an vlla fuerint pacta vel conuenta huiusmodi qualia prius posita sunt, et in illo vo­lumus ab ordinario requiri iuramentum eius qui admitti postulat, & non eius solum, sed quorumcun (que) aliorum quos aliquid in hoc negotio credit intelligere, ne solis iuramentis ordinarius sed alijs omnibus vijs rectis & legitimis verita­tem hac in re persequatur.

¶Ordinarius ex probabilibus coniecturis purgationem iudicet. Cap. 5.

QVum ordinarius ad plenam & perfectam probationem ministrorum pactorum peruenire non potest, & tamen ex negotij progressu velipse per se probabiliter suspicatur illa subesse, vel id ex credibilibus aliorum sermonibus con­iectat, personam se offerentem non admittat donec Cano­num praescriptis se rite perpurgauerit.

¶Poena paciscentium qualis sit. Cap. 6.

ORdinarius si certò cognouerit vlla ratione quód quis­quam vel benesicium vel quamcun (que) dignitatem Eccle­siasticam iniquis pollicitationibus redemerit, Primum euo­cabit ad se tam patronum aut patroni vicarium, (quam) ipsum qui vel beneficio vel dignitate sit donatus Ecclesiastica: Deinde cùm illorum mercaturam manifestis argumentis coarguerit & conuicerit, personam donatam beneficio vel [Page] dignitate statim de loco eijciat ad quē deuijs & peruersis iti­neribus obrepserat, quoniā quum symoniae labem in se cōce­perit in sacris rebus preciū interponens, non solum praesente conditione per scelus occupata carere debet, sed etiam nul­lius ex tēpore illo beneficij, vel dignitatis vel muneris Ec­clesiastici particeps erit.

¶De temporibus diuinorum officiorum in Cathedralibus Ecclesijs, & collegijs celebrandorum. Cap. 1.

IN principalibus Ecclesiis, quas Cathedrales vocant, & in collegijs, diuina volumus offi­cia quotidiè peragi, quemadmodum ratio dierum postulabit, vel profestorum vel festo­rum. Quapropter antemeridiano quopiam conuenienti tempore preces quas appellant matutinas reci­tari placet, appositis etiam illis quae pro communionis offi­cio praescripta sunt. Et intercurrat in singulis diebus Mer­curij & veneris illa solemnis supplicatio quae litania nomi­nata est. Similiter tempore pomeridiano vespertinae preces adhibeantur.

¶Qui diuinis officijs interesse debeant. Cap. 2.

OMnes quos Canonicos vocant & Clericos, qui quidem Ecclesiarum impensis sustentantur, ad statas preces con­ueniant, tàm matutini quàm pomeridiani temporis, & illis indies intersint, nisi iustam absentiae possint excusationem [Page 43] afferre. Ceteri vero si non comparuerint, arbitratu decano­rum, vel illis absentibus suorum vicariorū, certa pecuniae summa plectantur, sed tamen diebus profestis illorū sanè studijs parcimus qui doctrinae causa se collocauerunt in A­cademiarum collegijs, quos tamen & ipsos in omnibus fe­rijs vniuersos in sacris officijs adesse praecipimus nisi ob con­cionandi munus abfuerint.

¶De sacra communione administranda in dominicis, & festis diebus. Cap. 3.

DIebus dominicis & festis Ecclesiarum quas Cathedra­les vocant, hunc in diuinis officijs ordinem esse iube­mus, vt absolutis precibus matutinis, & decursa supplica­tione quam appellant litaniam, Communio succedat: in qua facilius vt procedi possit, in nomine Dei cohortamur, & per eius gloriā vehementer obtestamur, primum Episcopus ipse si fieri potest vt adsit, deinde Decanus & Archidiaco­nus cum ipsis Canonicis & reliquis omnibus Clericis qui participes sunt bonorum illius Ecclesiae pariter ad commu­nionem cum ministro se congregent, tum vt exemplo suo ceteros ad idem officium inuitent, tum vt in hac nota sciri possit, quod ipsi viua vera (que) sint Christi & Ecclesiae mēbra.

¶De sacrarū concionum tempore. Cap. 4.

COnciones autem in his Ecclesiis antemeridianis sanè om­nes tollimus, ne quis (que) illarum occasione legitimè desit suae Ecclesiae: pomeridiani vero temporis hora secunda con­cionibus vs (que) ad tertiam seruiat, & statim ad vespertinas preces descendatur.

¶De sacrarum lectionum pronuntiatione, & psalmorum cantu. Cap. 5.

IN diuinis capitibus recitandis, & Psalmis concinendis, ministri & clerici diligenter hoc cogitare debent, non so­lum [Page] a se Deum laudari oportere, sed alios etiam hortatu & exemplo & obseruatione illorum ad eundem cultum ad­ducendos esse. Quapropter partitè voces & distinctè pro­nuntient, & cantus sit illorum clarus & aptus, vt ad audi­torum omnia sensum, & inteligentiam proueniant, Ita (que) vibratam illam & operosam musicam, quae figurata dici­tur, auferri placet, quae sic in multitudinis auribus tumul­tuatur, vt saepe linguam non possit ipsam loquētem intelli­gere. Tum auditores etiam ipsi sint in opere simul cum cle­ricis, & ministris certas diuinorum officiorum particulas canentes, in quibus Psalmi primum erunt, annumerabitur fidei Symbolum, & gloria in excelsis, decem solemnia prae­cepta, cetera (que) huiusmodi praecipua religionis capita, quae maximum in communi fide nostra pondus habēt, hijs enim pijs diuini cultus exercitationibus, & inuitamentis populus seipsum eriget, ac sensum quendā habebit orādi, quorum si nullae nisi ascultandi partes sint, ita friget & iacet mens, vt nullam de rebus diuinis vehementem & seriam cogita­tionem suscipere possit.

¶Ordo seruandus in parochijs vrbanis. Cap. 6.

EAdem parochiarum in vrbibus constitutarum erit om­nis ratio, festis & dominicis diebus, quae prius collegijs & Cathedralibus Ecclesiis (vt vocant) attributa fuit, nisi quòd concionandi partes antemeridiano tempore si fieri po­test obibuntur, aut homilia saltem concionis locum occupa­bit, deinde coena Domini sumetur. Temporibus autem po­meridianis concio solis in Cathedralibus Ecclesiis institue­tur, aut huiusmodi conuenientibus locis, ad quam ab omni­bus vndi (que) concurri volumus. Ita (que) manè parochiarum mi­nistri suum populum commonefaciant vt ad id se praepa­rent. [Page 44] Sed in frequentissimis & celeberrimis vrbibus, vbi magnus est parochiarum numerus, & immensum inter eas interuallum, & spissae populorum cateruae, pomeridianis concionibus propter parochiarum situs & hominum abun­dantiam locum concedimus.

¶De coena Domini sumenda. Cap. 7.

HOc erit omnium Ecclesiarum commune, quod nisi grauis aliqua causa postulet, coenam Domini solum in dominicis diebus & ad aliquam Domini propriam memo­riam spectantibus sumetur: & nec eo quidem tempore pro­cedi sinimus donec legitimus numerus se obtulerit illorum qui Domini coenae participes erunt. Qui vero communionē accepturi sunt, pridiè debent in praesentia ministri se collo­care, tempus vt sumere possit ad excutiendas illorum con­scientias, & cum illis vt agat, si quid ab illis improbè vel superstitiose gestum fuerit, in quo Ecclesiae communis ali­qua fuerit offensio: Deinde fidem etiam illorū exploret, vt vel inscitiam illorū corrigat, vel cōtumaciā terreat, vel du­bitationē cōfirmet. Nam ad sacrosanctam domini mensam nemo debet assumi, cuius fides omnibus partibus perfecta non sit. Ita (que) si quis ex illis qui se ad Domini mensam prae­parant, in aliqua religionis parte vacillet, aut conscientia sauciata sit, liberum aditum ad ministrum habeat, & ab illo consolationem & leuationem aegritudinis capiat, & si plenè se ministro probauerit si opus fuerit, soluatur.

¶Deficiente coena Domini quid fa­ciendum. Cap. 8.

SI mensae Domini legitimis conuiuarum numerus defue­rit, nullam potius (quam) solitariam esse volumus: sed mini­ster ingratam & impiam populi negligentiam acriter ob­iurgabit, [Page] quòd ab vsu saluberrimi pretiosissimi (que) Sacramē ­ti se remoueant, nec vllo modo conuenire solus vt in [...] propter multos instituto sedeat, sed has a Domino sin­gulares animorum delicias ad Christianam quādam om­nium communitatem piorum relictas fuisse docebit, quòd si diuinissimum hoc mentis pabulum immani scelere con­temnant, vel horribili ingratitudine deserant, suam nul­lam, seà illorum maximam & flagitiosam esse improbita­tem, a se quidem omnia suppeditata esse coelestis vt iste ci­bus expediretur, angi (que) se vehementer quòd illorum bar­barus, & prophanus vel stupor, vel fastus aepulas tam pias & necessarias distulerit, & se ab illis maximopere conten­dere proximum ne diem dominicum vllo modo praetermit­tendum existiment. Praeterea pauperum illis causam dili­genter commendet, vt illorum necessitates subleuent.

¶Pomeridiano tempore quid facien­dum sit. Cap. 9.

POmeridiani temporis horam primam minister expli­cando Catechismo tribuat, & in ea re vel integram ho­ram ponat, vel aliquid eo amplius si videbitur, modò con­cioni non sit impedimento quam in Ecclesia cathedrali po­pulus expectabit, omnino enim illum praeteriri non placet aut destitui, Catechismum pertractet vel ipse parochus, vel cius vicarius, & magnam in eo diligētiam adhibeat, sum­mam enim vtilitatem & praestantem vsum habet in Eccle­sia Dei frequens inculcatio Catechismi, quem non solum a pueris edisci sed etiam ab adolescentibus attendi volumus, vt in summa religionis crudiantur, & puerorum piam assiduitatem sua praesentia cohonestent. Catechismo con­cluso, statim succedat baptismus, si qui fuerint ad id prae­parati pueri.

¶Precibus vespertinis ratio collationum & disciplina succedunt Cap. 10.

COnfectis precibus vespertinis, ad quas ab omnibus post concionem in proprijs Ecclesiis attendendas concursus erit, principalis minister quem parochum vocant, & diaco­nus si fortè praesentes fuerint, vel absentibus illis, ministri vicarius & seniores cum populo rationem pecuniarum in­eāt ad pios vsus sepositarum, quomodo possit rectissimè col­locari, & ad idem tempus disciplina reseruetur: quorum enim publica fuit aliqua peruersitas, quae communnem in Ecclesia offensionem incurrerit, ad peccatorum cognitionē reuocentur, & eorum poenas publicè dent, vt Ecclesia illo­rum salutari correctione, conformetur. Deinde minister cū senioribus nonnullis secedens consilium capiet, quomodo caeteri quorum praui mores esse dicuntur, & flagitiosa vita deprehenditur, primum fraterna quadam charitate iuxta Christi praescriptum in Euāgelio conueniantur a sobrijs & frugi viris: quorum monitis si se ipsi correxerint, Deo gra­tia diligenter est habenda: quod si perrexerint in scelere, poenarum ea sunt acerbitate comprehendēdi, quā Euange­lio videmus illorum contumaciae praeparatam esse.

¶Excommunicatio quomodo sit ex­ercenda. Cap. 11.

QVum autem excommunicationis fulmen vrbādum erit, primum Episcopus adeatur, & eius intelligatur sen­tentia: qui si consenserit, & authoritatem suam apposuerit, excommunicationis formula coram vniuersa peragatur Ecclesia, disciplinam vt in co veterem quantum fieri potest introducamus.

¶Ecclesiarum rusticanarū ritus. Cap. 12.

IN Ecclesiis rusticanis festorum dierum matutinis tem­poribus homiliam in communionem intexi volumus, po­meridiano [Page] tempore descendetur ad Catechismum, ad quem ab illis etiam qui grandiores sunt attendi placet, & explica­cationem Catechismi relegamus ad vicarium. Principalis autem minister quem parochum dicimus, post conclusum Catechismum statim ad populum concionabitur, & illa fi­nita preces vespertinae succedant, & ad extremum adij­cientur disciplinae & procurationes nummorum publicè collectorum.

¶In sacellis sacra non sunt tractanda. Cap. 13.

NOlumus in sacellis, nisi singularis quaedam necessitas vrserit, administrari Sacramenta, nec reliquam in illis adhiberi sacrorum officiorum rationem, quoniam ita futurum esset vt proprias homines Ecclesias destituerent, & in solitudine relinquerent. Conuenientissimum autem est fidei nostrae communitati, singulas oues ad proprios pa­stores seuocari, separatim (que) ab illis omnia pietatis & diuini cultus adiumenta requiri.

¶In Priuatis domibus communio non celebrabitur. Cap. 14.

COmmunionis officium in domibus separatim non insti­tuetur. Nam saepe fit vt in angulis priuatarum aedium errores & pestilentes opiniones insusurrentur, & ita saepe­numerò contingit, vt sacrosancta Dei coena quae singularis est per se amoris, coniunctionis, & charitatis testis & nota, quum in secessus priuatarum aedium distrahatur, non solum omnem propriam amittat & insitam vim, sed etiam hominum immani scelere degeneret in litis occa­sionem & discordiae.

¶Quid in aegrotis & familijs nobilium teneri debeat. Cap. 15.

AEGrotantibus tamē & vehementer debilitatis, coenam Domini flagitantibus negari nolumus. Principibus etiam & honoratis personis, quorum affluens in aedibus & copiosa multitudo, quibus (que) non licet ipsis occupatione pu­blica distractis in communibus Ecclesiis versari, coenam dominicam domi percipere licebit, & omnem ibi reliquam sacrorum officiorum rationem cum domestico ministro per­tractare. Prouiso quod hoc priuilegium nullam communis Ecclesiae pastoris vtilitatem impediat.

¶Quae communiter in omnibus Ecclesijs obseruanda sunt. Cap. 16.

DIligens autem inprimis cautio semper adhibeatur in Ecclesiarum omni genere, tum etiam in nobilium ho­minum familijs, deni (que) locis vniuersis in quibus sacra peraguntur officia, ne quic (quam) contra praeseripta procedat, & formulas illius libri nostra communi lingua scripti quem proprium & perfectum omnis diuini cultus iudicem & magistrum esse iussimus: qua in re quicun (que) peccaue­rit, Ecclesiasticorum iudicum arbitratu poenas culpae ma­gnitudine pares sustinebunt. Si quae vero alia incurrent vacua tempora, praeter haec quae nos posuimus diuini cul­tus, visitatione & consolatione debilium, aegrotarum, & afflictarum personarum cuiuscun (que) generis, & reliquis hu­iusmodi charitatis muneribus ea consumantur. Adhaec accedat institutio domesticorum, disciplinae labor, & opera lectionis, & omnino talis in summa festo­rum temporum partitio sit, vt vniuersa medi­tatione tractatione (que) rerum sacrarum & diuinarum abeant.

¶De AEdituis. Cap. 1.

AEdituus parochiarum alatur stipendio: Hu­ius erit pueritiam omnem parochiae suae sibi oblatam in Alphabeto & Catechismo vulga­ri lingua informare, vt pueri cognoscere in­cipiant & quid sit credendum, ac quomodo orandum, ac bene beate (que) viuendum. Qui autem id facere recusauerit, & per duos menses officium hoc suum negle­xerit, per Episcopum aut loci illius ordinarium, semel at (que) iterum admonitus, amoueatur. Porrò si parochiani cō ­suetum stipēdium vel substractū vel imminutum detineāt, censura Ecclesiastica ad id praestandum per Episcopum aut loci illius ordinariū cogātur. Sin autē stipendij summa vi­debitur Episcopo nimium exigua, eius erit pro arbitratu suo, amplitudinis parochiae ratione habita, ex parochianorū sumptibus facere auctiorem. Et huius etiā munus est tēpla purgata cōseruare, Biblia sacra, & Paraphrasin, ac reliquos libros Ecclesiae, ne vel lacerentur vel corrūpantur, diligē ­ter curare: cāpanas, quibus populus vel ad conciones vel ad preces publicas euocantur, vel quando pro agente animam orandum est, vel grauis alioqui ratio aut necessitas huma­norum casuum vrget apto tempore pulsare: vestes, & pocu­la, & alia quaeuis ornamenta sacris vsibus assignata, vt pu­ra, & nitida sint prospicere: & si quid sit vel vetustate con­fectum, vel casu detritum, vel necessitate aliqua immutan­dum, Gardianos eius rei in tempore admonere: aquam ad Baptismum adhibere: panē & vinum ad sacrosanctā coe­nam Domini celebrandam praeparare, ac pastori tam in cō ­iugij [Page 47] celebrando, quam in cura & visitationis & funeris, & reliquis sacris functionibus omnibus, continentèr mini­strare, & studiose inseruire. Quibus in officijs tuēdis si pa­rum diligens deprehēdatur, parochi & gardianorum erit, eum ad munus suum aut reuocare, aut alium cum semel at­ (que) iterum admonitus fuerit in eius locum substituere. Et ad eosdem, parochum in (quam) & gardianos pertinebit, cum mu­nus huiusmodi vacauerit, idoneum ad illud assumere. Quae electione si consenserint, ipsorum iudicio res definiatur.

¶De aeconomis siue gardianis Ecclesiarum & sacellorum. Cap. 2.

REs omnes in templo necessarias aeconomi parochianorū sumptibus parabunt: sic aedituo tradent, vt omnino prouisum sit ne quid detrimenti Ecclesiae bonis adferatur: populum Dei sic in ordinem redigent, vt cum aut precatio­nes publicae aut conciones verbi Domini, aut lectiones sacrae in Ecclesia fiant, vt (que) dum aut iniūctiones nostrae, siue Epi­scopi, aut statuta aut mandata quaecun (que) recitentur, aut sa­cramenta Domini ministrentur, prorsus nullus audiatur in coetu obambulantium, altiùs legentium, precantium vel loquentium, aut quoquo modo aliter obstrepentium, tumul­tus. Quod si quispiam concionatori in Ecclesia obstrepere, aut praesbitero ministranti obsistere, aut ordinem quemcū ­ (que) a nobis in Ecclesia institutum impedire ausit, gardianorū erit eum ab Ecclesia extrudere, nec illi redditus ad Eccle­siam nisi per Episcopum concedetur. Episcopi vero debent censura quauis Ecclesiastica tan (quam) freno iniecto, praefractos eiusmodi maiorem ad morum grauitatem & modestiā con­torquere, & gardianos nisi id fecerint Ecclesiasticis poenis deuincire. Gardiani a parochianorum maiori parte eligen­tur, ac singulis annis circa festum Natalis Domini rationē pastori, ac parochianis acceptorum, & expensorum reddēt. [Page] Et quoniam penes se detinent Ecclesiae supellectilem, quae (que) ipsi ab alijs qui ante se fuerunt in eo munere acceperunt, in­tegra & illibata successoribus consignata relinquant. Et cō ­fectis rationibus si quicquam apud illos aeris Ecclesiastici resideat, per censuras Ecclesiasticas id omne citra festum Paschae proximè futurum cogantur restituere. Gardianorū officium per parochianos impositum qui recusauerit, primo quo (que) tempore decem solidos, secundo viginti, tertio qua­draginta, ad Ecclesiae operas persoluet. Ad visitationē or­dinariam quamcun (que) vocati si non accesserint & officium suum praestiterint, arbitratu visitatoris punientur.

¶De Diaconis. Cap. 3.

DIaconus erit patronus pauperum, vt languidos confir­met, soletur vinctos, inopes iuuet, erit (que) pater orphanis, patronus viduis, & solatium afflictis & miseris, quantum in illo est, omnibus. Nomina etiam pauperum parocho dili­genter deferet, vt eius suasu Ecclesia tota permota necessi­tatibus illorum prospiciat, ne mendicantes latè fratres ob­ambulent eodem & coelesti patre nati & precio redempti. Pastoribus suis a quibus adsciti fuerint in sacris precationi­bus, & officijs perpetuò adsint. Lectiones ex verbo Domini quotidianas populo recitabunt, et si quando necessitas incū ­bat, concionabuntur, & Sacramenta (modo id Episcopi aut Ordinarij permissione faciant) administrabunt. His officijs nisi diligēter eos inuigilasse per praesbyteros Ecclesiae demō ­stratum sit, Episcopi illos ad altiorem gradum non promo­ueant.

¶De Praesbyteris. Cap. 4.

IN Presbitero mores eluceant a D. Paulo descripti ad Timo. 3. & ad Titum primo. Gregem Dei sibi comissuns verbo vitae subinde nutriant, & ad sinceram tum [...] [Page 48] tum Magistratui ac in dignitate positis obedientiam assi­duè eliciant, & ad beneuolentiam mutuam Christianos om­nes sedulo inuitent. Non sint compotores, nō aleatores, non aucupes, non venatores, non sycophantae, non otiosi, aut supi­ni, sed sacrarum literarum studys & praedicationi verbi & orationibus pro Ecclesia ad Dominum diligenter incū ­bant. Nullus expers coniugij mulierem sexaginta annis na­su minorem in aedibus sinat diuersari, nisi sit eius mater, aut amita, aut matertera, aut soror. Praesbiter quiuis Biblia sacra habeat propria, non Anglicè modo, verumetiam La­tinè: vestis sit decens, & grauis, quae ministrum deceat, non militem, iuxta arbitrium Episcopi.

¶De Archipraesbiteris siue decanis ruralibus. Cap. 5.

DEcanatus quilibet Archipraesbiterum rusticanum ha­beat, vel ab Episcopo vel Ecclesiae Ordinario praeficien­dum. Munus autem eius erit annuum. Hic tan (quam) in specula praesbiteris, diaconis, gardianis, & aedituis, vt singuli quae ad eorum munus attinent praestent, perpetuo inuigilabit. De Idololatris, & haereticis, de Symoniacis, de lenonibus, & meretricibus, de adulteris & fornicatoribus, de his qui duas vxores simul habent at (que) maritos duos, de magis & veneficis, de calumniatoribus & blasphemis, de sodomiti­cis, & ebriosis, de vltimarum voluntatum corruptelis & periurijs, de iniunctionum aut nostrarū aut Episcopi viola­toribus, inquirat. Et vocandi ad se, examinandi horum sce­lerum suspectos authoritatem habeat. Omnem accusationis ortum, siue per famam publicam, siue deferentium testi­monio probatum, vel suspectum, Episcopo aut eius loci ordi­narioinfra decem dies in scriptis prodet. Qui autem venire ad eum recusauerit, per apparitorem vocatus tanquam cō ­tumax [Page] Episcopi voluntatem omnibus eius Deconatus Ec­clestis sibi per literas significatam, quanta poterit celeritate subinde exponi curabit: alioqui subibit supplicium con­temptus. Officij sui sexto quolibet mense Episcopum aut lo­ci ordinarium certiorem faciet, quot in eius decanatum cō ­ciones eo temporis spatio fuerint habitae.

¶De Archidiaconis. Cap. 6.

ARchidiaconus sit proximus post Episcopum & eius vi­cariū minister Domini, saluo tamen iure decani quod ad Cathedralē Ecclesiam spectat. Ac propterea sit praesbiter, & in perpetuis excubijs, vt qui in functionibus sunt infe­rioribus diligenter suum officium faciant. Sint ita (que) oculi Episcopi. In Archidiaconatum resideant, concionentur, pas­cant, visitent. Quae si non praestiterint, nisi instam Episcopo reddiderint causam, ab eo censuris & poenis Ecclesiasticis ad huiusmodi trudantur officia. Annis autem singulis bis, aut ad minimum semel Archidiaconatū suum perlustrabit.

Archipraesbyteros, & inferiores reliquos ministros omnes non solum suorum admonebit officiorum, sed rationem etiā ab eis repetet, & de templorum ac aedificiorum ruinis, & de thesauri pauperum distributione, & de bonorum Ecclesiae vel accessione vel decessione. Quod autem siue in his rebus, fiue in illis quae ad Archipresbyteri explorationem referun­tur peccatum erit, per censuras Ecclesiasticas corrigetur. Ipse si se recte non gerat, ab Episcopo castigandus pro meri­torum ratione est: Archidiaconus etiam ante viginti dies post visitationem eius absolutam, omnes populi querelas, omnes offensiones, omnes inferiorum ministrorum errores, omnē deni (que) actionum suarum seriem Episcopo deferet, vt per eum tan (quam) per oculi organum, quid recte, quid secus, per vniuersam diocesin geratur Episcopus videat. Et inter caetera [Page 49] illius erit Episcopo diligenter significare quaenam in diocesi parochiae sint, vbi miseris, egenis, & aegrotis nō sub­ueniatur, prout in Parliamenti constitutionibus nuper de­cretum est: vt ad officium sedulò ac diligentius faciendum, cùm ordinarij, tùm concionatorum monitionibus acriùs in­citari possint.

¶De Ecclesijs Cathedralibus. Cap. 7.

ECclesia Cathedralis sit sedes Episcopi. Fundatorum statu­taiam abhinc antea recepta retinebunt pura & integra, quemadmodum verbo Dei non aduersantur, & nostris cō ­stitutionibus dereligione vel editis vel edendis non repug­nant. Hic Episcopum visitare, morum vitia emendare, sta­gitiosos punire, & apertè reluctātes de loco deijcere, fas esto.

¶De decanis. Cap. 8.

DEcani quo (que) cum in clero amplam dignitatem & locum honoratum in Ecclesia sortiantur, praesbiteri sunto, vi­ri graues, docti, & magna prudentia insignes: Cathedrales Ecclesias [...] illarum constitutiones regant: collegio tum canonicorum tum aliorum Clericorum Ecclesiae maioris praesint, ne (que) disciplinā labi sināt: prouideant (que) summa di­ligētia vt in sua Ecclesia sacri ritus ordine ac tusta ratione peragantur, vt (que) omnia ordine ac conuenienti grauitate ad fratrū vtilitatem siant: vt Archidiaconi foras, sic illi do­mi, hoc est in Ecclesia Cathedrali & eius Canonicis & cle­ricis, Episcopo sint adiumento, quasi duo eius membra vti­lissima & necessaria. Quare ne (que) decani abesse debent a sua ecclesia, sine maxima & vrgentissima causa per proprium Episcopum approbanda.

¶De Praebendarijs. Cap. 9.

PRaebendariorū erit nō modo sacris Ecclesiae Cathedralìs interesse, ac ea vicissim iuxta [...] collegij peragere, [Page] sed etiam efficere vt in suo collegio per doctum virum & peritum theologum sacrarum literarum interpretatio suscipiatur, at (que) id ter in hebdomada frequentetur. Hoc ve­ro munus ipsi per se obeant, aut si quem ad id conduxerint, viginti libras annuatim suppeditent, siue ex communibus collegij prouentibus, siue ex fructibus singularum praeben­darum, aut si commodius hoc videatur certā quādam prae­bendam huic muneri addictam perpetuo habeant. Decanus item, & praebendarij, concionem habeant in Ecclesia Cathe­drali singulis dominicis diebus, nec ab ea ne (que) a Theologica lectione licebit cui (quam) Ecclesiae Cathedralis clerico (si domi fuerit) abesse. Si vero absit, stipendij vnius mulcta feria­tur, nisi Decano, vel si absit, cius vicario, causam absen­tiae suae probauerit.

¶De Episcoporum gradu, ac dignitate in Ecclesia. Cap. 10.

EPiscopi, quoniam inter caeteros Ecclesiae ministros locum principem tenent, ideo sana doctrina, graui authoritate, at (que) prouido consilio, debent inferiores ordines cleri, vniuer­sum (que) populum Dei, regere ac pascere, non sane vt dominē ­tur eorum fidei, sed vt seipsos verè seruos seruorum Dei exhibeant, sciant (que) authoritatem & iurisdictionem Ec­clesiasticam nō alia de causa sibi praecipuè creditam esse, ni­si vt suo ministerio & assiduitate homines (quam) plurimi Chri­sto iungātur, qui (que) iam Christi sunt, in eo crescāt & exaedi­ficentur, at (que) si nonnulli deficiant, ad pastorem Christum Dominum reducantur, & per salutarem poenitentiam in­staurentur.

¶De obediētia Episcopis exhibēda. Cap. 11.

OMnes in Ecclesia cum pacem sectari debeant, & ad con­cordiam quantum licet incumbere, Episcopo qui Ecclesiae [Page 50] praeficitur, non solum Decanus, archidiaconus, archipraes­byter, & reliqui minisu i parebunt, sed omnia ettam Chri­sti membra cius curae commissa sic ad eius se volūtatem ac­comodabūt, vt & in his quae iuxta verbum Dei praecipiūt, & in illis etiam quae mandabunt ad Christianam discipli­nam, & ad nostras Ecclesiasticas leges pertinentia, para­tissime morem gerant.

¶De varijs & multiplicibus Episcopi muneribus. Cap. 12.

VErbi Dei sanam doctrinam cumprimis tum per seip­sum, tum per alios, Episcopus tradat in sua Ecclesia, quanta diligentia & sedulitate fieri potest: sacros ordines oportuno tempore conferat: sed nemini, vel mercede con­ductus, vel temerè manus imponat: idoneos ministros ad Ecclesiastica beneficia instituat: indignos vero, vbi graues causae ac morum peruersitas id requisierint, [...] & ab Ecclesiae administratione deijciat: Ecclesiae testimonia & querelas de suis pastoribus audiat: rixas inter ministros & Ecclesias subortas componat: vitia, & contaminatos mores, censuris Ecclesiasticis corrigat: edicta ad meliorem viuendi formā praescribat: eos qui pertinaciter & obstinate reluctantur, excommunicet: poenitentes vero in gratiam re­cipiat: diocesim totā, tam in locis exemptis quàm nō, tertio quo (que) anno visitet, & consuetas procurationes accipiat: vt vero alijs temporibus, quoties visum fuerit, visitet propter nouos casus qui incidere possint, ei liberum esto, modo suis impensis id faciat, & noua onera stipendiorū aut procura­tionū ab ecclesiis non exigat: statis temporibus annuatim synodos habeat: Illi quo (que) sit curae vt in Catechismo instru­ctos certo anni tempore confirmet: testamenta quo (que) appro­bet. Et demum omnia & singula Episcopis curae sunto, quae [Page] ad eos ex Dei praescripto spectant, & nostrae leges ecclesia­sticae illorum cognitioni & iudicijs commiserunt.

¶De familia Episcopi. Cap. 13.

QVemadmodum necessarium est vt Episcopus sit graui­bus & sanctis moribus ornatus, ita quo (que) familiam eius grauem, modestam & sanctam esse oportet, & quātum officia domestica patiuntur verbi Dei studiosam, quoniam potest Ecclesiae Dei ad varias oportunitates esse vtilis: nam ex illius domo, tan (quam) ex thesauro, sunt depromendi viri qui muneribus ecclesiasticis praeficiantur. Et certe apud Epi­scopum (si fuerit is qui decet esse) dogmata fidei probè ac so­lidè cognoscere poterunt, & Ecclesiae regendae illius exem­plo magnam scientiam colligere. Caueat autem ne otiosos, vanos, impudicos, aut aleatores nutriat. Alioquin si do­mui suae praeesse non nouit, quomodo ecclesiam Dei cura­bit? Et [...] habeat circa se concionatores, qui non tantum sacram Scripturam disseminent, rusticanorū ne­gligentiam & cessationem explentes, sed qui etiam ad illud munus obeundum alios ex familia, quantum ingenio quis (que) contendere potest, instituant. Haec sane vnaest ratio inter alios subueniendi tantae inopiae bonorum at (que) fidelium ec­clesiae ministrorum. Sic instituta fuit Augustini domus, & caeterorum patrum qui populo Christi sanctè praefuerunt. Sint adhaec vxores episcoporum nequa (quam) leues, otiosae, vo­luptatibus implicatae, ne preciose nimis exornentur. Nam bis rebus pij homines mirum in modū offendūtur, & impij Euangelicae doctrinae insolenter insultant. Et quod est posi­tum in vxoribus, ad filios etiā & ad filias attinet. Quae ve­ro cōprehendimus isto praesenti decreto de vxore, liberis, & familia Episcopi, pertinere volumus eadem aequabiliter ad decanos, archidiaconos, canonicos, parochos, & caeteros [Page 51] ecclesiae ministros. Et in summa vetent omnem superbiam, fastum, luxum, & inaeptias omnis generis, quibus eorū prae­dicatio & authoritas minui possit.

¶De collegijs Episcoporum curae in Academia commissis. Cap. 14.

ADhaec nonnulli Episcopi habent aliqua collegia schola­sticorum defensioni at (que) tutelae suae commissa. Ideo ne­cessarium est, vt ea quàm diligentissimè curent, nam ibi quo (que) ecclesia habet suorum ministrorum alterum semina­rium. Videant igitur diligēter, vt praefecti [...] in sa­cra scriptura, & sincerae doctrinae retinentes sint, eam (que) in­ter socios collegij sui dilatent, hostes maximè pertinaces, re­primendo, & coercendo. Nam si hoc faciant, & ex altera parte studiosos cuangelicae pietatis tueantur, subleuent, & iuuent, breui spatio tēporis collegia perpurgabuntur. Non si­nat Episcopus in huiusmodi collegijs lectionem theologicā, si qua ibi sit, intermitti. Ne (que) ad illā patiatur admitti prae­lectorem, quh aut alienam doctrinam profiteatur, aut sit nu­tantis & incertae sententiae. Exploret an iustus numerus theologorum in collegio seruetur. Inspiciat interdum qui eorum proficiant, qui sint ignaui, vt sciat quos & quot mi­nistros possit habere paratos cum necessitas ecclesiae postu­larit.

¶De residentia Episcoporum. Cap. 15.

`NEc etiam vllo modo Episcopi a suis diocesibus aut ec­clesiis debent abesse, nisi causa ecclesiastica eos ab­ducat, vel maxima reipub necessitas. Et vbi in Cathedrali ecclesia consederint, parū conuenit vt dominicis diebus in suis sacellis officia sacra tractent, vel ipsis intersint. Potius eant ad Cathedralem ecclesiam, ibi vel ipsi concionentur, aut concionantem audiant, & sacramenta in communione [Page] vel ipsi ministrent vel cum alijs percipiant. Sic enim coram eis res grauius gerentur, & conuentum sacrum praesentia sua ornabunt.

¶De coadiutoribus dandis. Cap. 16.

QVemadmodum Episcopi ministris inferioribus, cum iano vel propter morbum desperatum, vel propter senectn­tem, ecclesiam ministrare diutius non possint, adiutores ap­ponere debent: sic etiam illis ob easdem causas ab Archie­piscopo dabuntur, modò noster consensus interueniat. Et si­cut ipsi possunt in sua diocesi ministros prauos, grauibus causis id postulantibus loco mouere, ita ipsi sciant se, si cor­ruptam doctrinā tradiderint, ac pertinaciter defenderint, aut Ecclesiam flagitiosis & dissolutis moribus offenderint, ne (que) moniti resipuerint, authoritate nostra deponendos fore, & ab Ecclesia submouendos.

¶De Archiepiscopis. Cap. 17.

OMnia quae de episcopis cōstituta sunt, ad se pertinere ar­chiepiscopi quo (que) ipsi agnoscāt, & praeter illa munus eo­rū est in sua prouincia episcopos collocare, cum a nobis electi fuerint. Vt (que) totius prouinciae suae statū melius intelligat ar­chiepiscopus, semel prouinciam suam vniuersam, si possit, ambiet & visitabit, et quoties contigerit aliquos vacare sedes Episcopales, episcoporum locos non modo in visitatio­ne, sed etiam in beneficiorum collocatione, & omnibus alijs functionibus Ecclesiasticis, implebit. Quin & vbi Episcopi sunt, si eos animaduertat in suis muneribus curandis, & praesertim in corrigendis vitijs tardiores & negligentiores esse, quàm in gregis Domini praefectis ferri possit, primum illos paternè monebit, quod si monitione non profuerit, illi ius esto alios in illerum loco collocare. Appellantium etiam [Page 52] ad se querelas causas (que) audiat & iudicabit. Episcopi suae prouinciae, si qua de reinter se contenderint aut litiga­rint, iudex & finitor inter eos esto archiepiscopus. Adhaee audiet & iudicabit accusationes contra Episcopos suae pro­uinciae: Ac deni (que) si vllae contentiones aut lites inter Epi­scopum & Archiepiscopum ortae fuerint, nostro iudicio co­gnoscentur, & definientur. Archiepiscopi quo (que) munus esto synodos prouinciales nostro iussu conuocare.

¶De Synodis. Cap. 18.

SI contigerit in Ecclesia grauem aliquando exoriri cau­sam, quae sine multorum consilio Episcoporum haud fa­cilè possit finiri, tum Archiepiscopus ad cuius prouinciam ea causa pertinet, suos Episcopos ad prouinciale consilium euocabit. Nec eorum quis (quam) recusabit venire, modo valetu­dine aduersa non impediatur, quod si morbo grauatus fue­rit, alium pro se mittat, qui & suam excuset absentiam, & de his quae tractabūtur pro se respondeat & definiat. Verum consilia haec prouincialia sine nostra voluntate ac iussu nun­quam conuocentur.

¶De Synodo cuiuslibet Episcopi in sua diocesi. Cap. 19.

QVilibet Episcopus in sua diocesi habeat Synodum, in qua cum suis praesbiteris, parochis, vicarijs, & clericis, de his agat rebus quae pro tempore vel constituenda sunt vel emendanda. Etenim aptissima profecto medicina synodus est ad castigādam negligentiā, & tollendos errores qui sub­inde in Ecclesiis per diabolum & malos homines dissemi­nantur, fiet (que) vt per huiusmodi synodos coniunctio & cha­ritas inter Episcopum, & clerum augeatur & seruetur. Nam ille suos Clericos proprius cognoscet & alloquetur, at (que) illi vicissim coràm cum audient, & quando rei na­tura [Page] postulabit interrogabunt.

¶De tempore & loco Synodi Epi­scopalis. Cap. 20.

SIngulo quo (que) anno synodus ab Episcopo indicatur, cu­ret (que) diem condictam omnibus pastoribus qui sunt in a­gro per decanos ruri sparsos indicari, sua vero in ciuitate, per concionatorem ecclesiae Cathedralis, & schaedas fori­bus affixas, diem huiusmodi peruulgari mandabit, toto mense priusquam synodum instituat. Liberum verò ei sit quemcun (que) diem voluèrit ad id accipere post dominicam secundam quadragesimae. Et nihilominus praeuideat vt pa­rochi & vicarij tam maturè possint redire, vt die dominica palmarum a suo populo non absint. Locum vero in diocesi deliget sibi Episcopus quem omnibus qui accessuri sunt iu­dicauerit esse commodissimū. A synodo vero nulli ex clericīs abesse licebit, nisi cuius excusationem Episcopus ipse appro­bauerit. Et ipse cum primis praesens adesto Episcopus, & (quemadmodum par est) synodo praesit: quem si grauissima causa fortassis abesse coegerit, eius loco synodo praesit Ar­chidiaconus.

¶De forma habendae Synodi. Cap. 21.

AD locum quem Episcopus assignauerit die condicta cle­rus adsit, & manè hora septima ad templum conueniat, primum (que) in medio templo preces que Letaniae vocantur solemni ritu docantabuntur. Deinde Archidiaconus, vel Episcopus ipse, si adsit, concionabitur, id (que) lingua materna, nisi aliter causa legitima suaserit. Conciane vero absoluta, communio celebrabitur, qua peracta, Episcopus ad locum aliquem interiorem cum toto clero migrabit, exclusis om­nibus laicis, hijs exceptis quos ipse manere iusserit, omni­bus (que) [Page 53] ordine considentibus maxima cum grauitate summa­ (que) pace de his agetur, quae maximè necessaria visa fuerint.

¶De rebus in synodo episcopali tra­ctandis. Cap. 22.

SI qua corruptio verae doctrinae obrepserit, coarguatur. In scripturis quae cum animarum offensione perperàm ex­ponuntur, iuxta fidei orthodoxae conuenientiam explicen­tur & quae fortassis non intellecta conscientias perturbant, fideliter excutiantur, & declarentur. Ceremoniae impiae & superstitiosae si quae illapsae sint, auferantur. Ecclesiasticae querelae at (que) controuersiae audiantur, & quantum tempus feret, definiantur. Et inquiratur quàm diligentissime an ri­tus omnium sacrorum officiorum iuxta formam a nostris legibus praescriptam in ecclestis instituantur. Et in summa quaecun (que) ad vtilitatem populi Dei visa fuerint pertinere, integra fide, ac singulari diligentia tractentur. Ibi de quae­stionibus rerum controuersarum interrogabuntur singuli praesbyteri. Episcopus vero doctiorum sententias patienter colliget, ne (que) dicentes, quoad finem fecerint, ab vllo ass­dētium sinat temere interturbari: nam (vt inquit Aposto­lus) Deus non est confusionis Deus, sed pacis.

¶De synodo concludenda. Cap. 23.

NOn permittat Episcopus ad multos dies perferri sy­nodum, sed illi (quam) primum fieri possit finem imponat, quia ne (que) pastoribus ne (que) gregibus conducit vt a se diu vtrin (que) disiungantur. Sententiam ita (que) feret de litibus & querelis quae illo breui spatio temporis definiri poterunt. Aliàs quae cognitione longiori opus habent, aut alio tem­pore ad suum tribunal iudicabit, aut per archidiaconum cum Septembri mense ad visitandum diocesim proficisce­tur, [Page] quid decreuerit, significabit. De quaestionibus quae ad doctrinam & ceremonias spectant canones partim tunc pu­blicè proponet, partim archidiacono visitaturo publicè pro­ponendos committet. Decreta vero illius & sententias vel in synodo per ipsum, vel per archidiaconū in visitatione di­uulgatas, inferiores ministri vt validas, & firmas retine­bunt. Quod si quid in eis vel iniustum, vel absurdum con­tineri arbitrati fuerint, id ad archiepiscopum deferant, cu­ius erit, ab episcopo constitutum, decretum, aut sententiam vel confirmare vel emendare, ita tamen vt qua parte illae non correxerit archiepiscopus, vigorem suum & robur re­tineant. Episcopus ita (que) in synodo suis promulgatis decretis at (que) sententijs, ad curam & solicitudinem commissi gregis clerum adhortabitur, & cum pace & spiritu Domini [...] quem (que) ad suas ecclesias reuerti iubebit.

¶De scholis habendis in ecclesiis ca­thedralibus. Cap. 1.

VT verbi Dei cognitio retineatur in ecclesia, quod abs (que) linguarum peritia vix fieri potest, vt inscitia inter no­stros homines, & praesertim ministros ecclesiae non regnet, doctrina deinde quae donum spiritus sancti est vt quàm la­tissimè propagetur, & deni (que) vt feliciora ingenia litera­rū institutione nutriantur & crescant, volumus vt quaeli­bet [Page] ecclesia cathedralis per vniuersum nostrū regnum sche­lam habeat, vt pueri qui prima iam elementa praeceptorum labore perdidicerunt in scholis publicis deinceps erudian­tur. At (que) decano & capitulo erit curae, vt vel ex communi­bus ecclesiae redditibus, vel ex proprijs fructibus praebenda­rum, singulo quo (que) anno viginti librae numerentur ludi­magistro, aut si hoc fieri non possit, certa aliqua praebenda ad hoc destinetur, vt integri eius fructus scholae praeceptori cedant: qui licet a suis discipulis nullam mercedem capiat, non tamen prohibebitur a ditioribus accipere si quid obtu­lerint, a pauperioribus nihil omnino sumet, cum maxime ad eorum inopiam subleuandam in ecclesiis hoc institutum seruari decreuimus.

¶A quo, scholae praeceptor sit deligendus. Cap. 2.

EXaminatio & admissio ludimagistri ad episcopum per­tineat, quamuis in aliquibus ecclesiis fortassis aliter fue­rit hactenus constitutum. In eo vero probando haec inprimis obseruentur. Sit in Euangelica doctrina sincerus, moribus integris, vita grauis, grammatices & humanarum litera­rum peritus, at (que) valitudine tam firmus vt docendi labores ferre valeat. Quae si deesse viderit episcopus, aut si prius quidem ad tempus affuerint, postea vitiata esse & corrup­ta intellexit, oblatum sibi ad munus docendi non admittet, aut iam admissum summouebit.

¶De visitatione scholae. Cap. 3.

BIs vnoquo (que) anno loci ordinarius puerorū progressus in studijs explor abit at (que) tunc ingenia quae videbuntur ad literas nimis inepta, excludet, libros parum idoneos doceri non sinet, sed vtiliores praescribet, praeceptorem vero igna­niae [Page 56] aut nimiae cessationis suspectum coram decano, [...] absente, vicedecano, & duobus praebendarijs, arguet. Quod si bis frustra fecerit, tertio delinquentem loco mouebit.

¶Quae in arbitrio sunt ludimagistri quoad scholam regendam. Cap. 4.

RAtionem docendi seruabit praeceptor quā ad ingenium & indolem puerorū iudicabit esse commodissimā, tot lectiones habebit quot esse vtiles existimauerit, pro condi­tione ac progressione scholasticorum distinguet classes. Reli­qua vero docendi, interrogandi, repetendi, stylum exercen­di, tempora sic dispartiet, quemadmodum ratio videbitur illorum eruditionis, & ingenij postulare.

¶Quae institutio grammatices reti­nenda sit. Cap. 5.

MAndamus etiam, vt in singulis scholis non alia ratio grammatices in vsum assumatur, (quam) quae iam olim a nobis proposita fuit & approbata.

¶De Cathechismo ante omnia tra­ctando. Cap. 6.

STatim post primorū perceptionem rudimētorum, singu­li discipuli Catechismū Latinum discant, ne (que) ad sedes prius transferantur sublimiores, (quam) ad Catechismi quaestio­nes respondere valeant.

¶Quid in schola sit agendum in primo ingressu ma­tutino, & postremo egressu vespertino. Cap. 7.

QVamprimum hypodidasculus aut ludimagister ingredi­tur manè in scholam, recitabunt omnes discipuli si­mul clara voce lingua vernacula duodecim capita fidei, [...] dominicam, & decem praecepta legis, & ad finem [Page] cuius (que) proecepti dicent domine miferere & haec nostris sug­gere cordibus, at (que) hoc itidem sub noctem facient prius (quam) scholam egrediantur.

¶De cura in discipulos diebus festis. Cap. 8.

DOminicis autem & festis diebus conueniāt pueri mane ad scholam, at (que) inde a ludimagistro ad templum dedu­cātur, ac illic sub eius custodia maneāt, quoad sacra fuerint absoluta: idem (que) pomeridiano tempore fiet, quando vel ad Catechismum, vel ad vespertinas preces eundum erit: sic enim cauebitur ne pueri temere a sacris absint, neue in tem­plo strepant, aut discurrant dum sacra peraguntur.

¶De aetate puerorum admittendorum in scholam. Cap. 9.

CVm pueri sunt in scholam recipiendi, non sint minores octo annis, ne (que) natu maiores quatuordecim.

¶De conditionibus admittendorum discipulorum. Cap. 10.

NVllus puer in scbolam recipiatur, qui nō possit Angli­cè apprimè legere, at (que) Catechismum Anglicè editū memoriter recitare, at (que) suum nomen propria manu scribe­re. Puer item qui non habet nouum Testamentum Angli­cum ne admittatur. Nam ludimagister curare debet, vt dominicis diebus in eo se pueri ad annum exerceant. Quod idem fiet post annum in nouo Testamento Latinè conscrip­to. Caetera verò de ludimagistris & puerorum institutione a statutis ecclesiae cathedralis petantur, si qua ibi sint, mo­do his nostris legibus non repugnent.

CAP. 1.

CVrent fundatores vt praefecti posthac sint praesbyteri, veram (que) religionem co­lant, & sanam doctrinam omnibus mo­dis amplificent, & vnoquo (que) anno sin­guli praefectorū in ecclesia academiae pro­pria aliquando concionentur.

¶De iusto scholasticorum numero in Collegijs retinendo. Cap. 2.

SCholasticorum praescriptus numerus a statutis non im­minuatur: qui tamen si quando vel annonae nimia diffi­cultate, vel alia quapiam necessitate maxima retineri non poterit, attamen in theologica facultate omnino plenus & integer seruetur.

¶Scholasticorum negligentia coer­ceatur. Cap. 3.

QVi Theologiae aut alijs generibus doctrinarum sunt ad­dicti, si lectiones ad suam facultatem pertinentes tum publicas, tum sui collegii priuatas neglexerint, parte sui annui stipendij ad arbitrium praefecti collegij mulctentur, nisi valetudine aduersa impediantur.

¶De Theologis admittendis ad gradus. Cap. 4.

QVando scholastici, Theologi, vel Baccularei, vel doctores creabuntur, de capitibus in religione controuersis dili­genter interrogentur, ne (que) ad hos gradus admittantur, nisi legitimam veram (que) inteligentiam in capitibus propositis [Page] & sermone & subscriptione velint agnoscere.

¶Vt in Academijs non commorentur qui habent sacerdotia. Cap. 5.

IN Academijs & collegijs non remaneant, qui sacerdotia sunt assecuti quibus animarum cura coniuncta est, cum illorum ad pascendum gregem sibi commissum, praesentia requiratur. Quia tamen primitiae ab eis soluendae sunt, pri­mi anni respectu cum fuerint socij collegiorum inde tan­tum emolumenti accipiant, quantum eis daretur ad anni totius impensas sustentandas, si in collegijs adessent. Qui vero praebendas nacti fuerint abs (que) cura animarum, si pri­mitias cogantur soluere, primo anno impensis collegij sui viuere poterunt, deinde suis ecclesiis inseruire cogantur, nisi fortasse ab episcopo, & capitulo suo potestatem impetra­uerint commorandi ad aliquod tempus in Academia, vt in capitibus de admittēdis ad ecclesiastica beneficia, & de prae­bendarijs antea cautum est, quo tempore suis ipsorum vi­uent impensis, ne (que) a collegijs impensas accipient cum illis aliunde prospectum sit.

¶ [...] scholasticis pauperibus. Cap. 6.

PRouidendum est etiam vt ex legatis ad pias causas, & ex aelemosinis extraordinarijs aliquid subinde scholasti­cis pauperibus distribuatur, his praesertim qui operam suam ecclesiastico ministerio addixerunt & praeter sui collegij stipendium nihil habent, quod est saepenumero admo­dùm tenue, quoniam si rationibus his non fouean­tur, & excitentur illorum studia, facile suas vo­luntates ad alia detorquebunt, & ecclesia mi­nistris aptis destituetur.

¶Decimas esse soluendas. Cap. 1.

QVoniam Dominus noster Iesus Christus hanc ipse legem sanciuit, vt qui doctrinam inter homines Euangelij conferunt, ex docendi labo­re praesidia vitae metant, & eiusdem Domini nostri testificatione, digni sunt mercede quicun (que) sunt in o­pere, porro diuinum ius scriptum boui trituranti cùm os obligarinon sinat, nobis exemplum diuinae clementiae repe­tendum est, & valide videndum ne vel nimia nostrorum hominum auaritia, vel negligentia fiat, vt ecclesiarum no­strarum ministris iusti, & conuenientes fructus ex san­ctissimorum occupatione munerum non suppeditentur.

¶Decimae praediales quomodo solui debent. Cap. 2.

IGitur authoritate nostra constitutum sit, vt omnes singu­li (que) subditi nostri, locis & temporibus designatis & legi­timis, decimas omnium rerum ex praedijs prouenientium ministris seponāt, siue foenum, sint siue fruges qualescun (que) quorumcun (que) locorum, siue crocum, siue canabis, siue linū, siue sint olera, vel arborum fructus, vel aliae cuiuscun (que) ge­neris ex fundis vtilitates exortae, semper enim quamcun (que) rationem aut conditionem hae commoditates habeant, deci­mas vniuersorum integrè & expletè rebus ex ipsis exem­ptas, eadem specie qua prius ex fundis colligebantur, mini­stris repraesentari placet, exceptis robustis & proceris arbo­ribus quae vicesimum ad annum excreuerint, & aedificijs aut melioribus reseruatae propositis, ad focum non praeparā ­tur. Ex molēdinorum fructibus, ex coespitibus, carbonibus effossis, ex lapidicinis, & alijs omnibus huius generis opor­tunitatibus [Page] decimae, seuocentur ad ministros. Similiter ex pascuis, vel caeteris quibuscun (que) terris, decimae ministris eximantur, in quas equi, iuuenci, boues, & effoeta quaecū (que) animalia sunt missa. Decimae deriuētur etiam ex foecundo­rum animalium quibuscun (que) foetibus aut fructibus: & in hoc numero sunt, Exempli causa, vaccae, sues, oues, equae, cigni, gallinae, anseres, colūbae, cuniculi, damae, pisces, apes, & alia paris cōditionis animalia. Fructus ex ijsdem anima­libus, butirum, caseus, lac consyderatū sua natura, cum nec in butirū nec caseum infunditur, lana, vel cera, quibus qui­dem ex fructibus vniuersis, non minus (quam) ex ipsis foetibus decimas plenè & particulatim, nullo nec dolo nec astutia, volumus ad ministrorum vtilitatem secerni.

Deni (que) totum ius decimarum ex omnibus & ex singu­lis praediorum commodis, & oportunitatibus percipienda­rum ad rationem, & formam in Parliamento praescriptam quod anno secundo & tertio Regni nostri celebratum est de­terminari volumus, & ijsdem modis & poenis procedere, quae definita sunt in nominati Parliamenti tertio decimo capite. Quod Parliamenti decretum, & eius singula verba, ac sententiae praesentem ad concludendam decimarum cau­sam authoritatem firmam, & prorsus inuiolatam habebūt, non minus (quam) si fuissent huc infusa, nisi forte sit in illis ali­quid huiusmodi quod cum praesentibus his legibus nostris manifestè pugnet: verum illa Parliamenti decreta quo­niam omnes decimarum repraesentandarum formulas in se non comprehendunt, & multae dubitationes in hanc quo­tidie causam decimarum incidunt, de quibus in Par­liamento nihil determinatum fuit, ad minuendas quae­stiones ista curauimus intexi quae sunt ordine consequu­tura.

¶Animalium decima annua quomodo iuxta numeri rationem soluatur. Cap. 3.

SIcui (quam) obuenerint tantum sex vituli, vel pauciores sex, pro singulis vitulis duos denarios respectu decimae mini­stro pendat: si septem erunt, vnum ministro segregabit, & minister vicissim sex denarios aequalitatis constituendae causa, personae refundet a qua vitulum accepit. Eodem mo­do cum octo vituli fuerint, vnus eximetur ministro: sed ille rursus cum quatuor denarijs exuberantem decimam compensabit. Si vero nouem vituli reperiantur, vitulum accipiens, duos tantum denarios minister exhibebit. Quod si decimarum malit plenum beneficium minister expecta­re, nec suo iure velit vti, donec legitimus decem vitulorum numerus expletus sit, commodum dilationis, vt multis in rebus iure Ciuili constitutum est, aliqua ex parte feret, hoc est cum tempus legitimi numeri venerit, vno aut duobus exceptis, ex reliquis sumet decem vitulis quem voluerit. Et eandem illos rationem sequi volumus in pullis equinis, & consimilibus. De agnis vero, cignis, & alijs animalibus qui­buscun (que) quorum similis est aestimatio, pro singulo quo (que) de­narius vltro citro (que) dabitur cum pauciora (quam) decem fuerint. In caeteris autem minutioribus animalculis quae tam exile momentum habent vt illorum decimae certa ratione non possint iniri, consuetudine locorum stari debet. Qui tales animantes alienauerit prius (quam) ab illis decimae percipiantur, decimam pretij partem ministro concedat. Cum autem possessor vel ad vsum illa familiae suae peremerit, vel amiserit casu, tantum pro decimis minister feret quantum loci con­suetudo postulabit.

¶Diuisio decimarum qualis sit. Cap. 4.

SI forte contingat vt equi, boues, & illius generis anima­lia quae ius decimarum superioribus nostris legibus effi­ciunt [Page] ab vnius paroeciae pascuis in alia dimigrent, aequabi­lem decimarum partitionem inter illorum locorum mini­stros esse volumus, in quibus animalia se pabulo sustētaue­runt, inita temporum in vtrius (que) pascuis consumptorum iusta ratione. Sed in hoc partitionis iure nolumus ex oui­bus quic (quam) pro decima exigi a pastore, nisi triginta dies in il­lius parochia restiterint. Quod si fines ac limites parochia­rum in quibus oberrāt animalia incertisunt, & liquere nō possit quem ad locum ius decimarū infundi debeat, aut tem pore colligendarum decimarum, non constet alteriparochiae iuste satisfactum fuisse in qua prius fuerint, illius loci mi­nistro decimas adiudicari placet, in quo deprehensa sunt animalia legitimo decimarū tempore. Cum autem cōmuniae duabus aut pluribus parochijs pascua sunt, in quibus spar­sim animalia degūt, aut si terrae vastae sint & publicū vsum habentes, quas nostro sermone dicimus wast groundes, in quibus nullum sit proprietatis ius vllius certae paroecie, aut quando talis est vicinarum paroeciarum inter se pas­cuorum communicatio, mutuis vt vicibus in illis pascuo­rum ius obambulet, certis anni temporibus humano quodā & commodo suae propinquitatis respectu, tum segregetur ad illum locum decimarum ius in quo possessor animalium inhabitat.

¶Decima rerum alienatorum quomodo recuperetur. Cap. 5.

MVlti decimarum vitandarum & eludēdarum causa, vitulos, agnos, oues, & caeterorum rerum fructus inter liberos, cognatos, & necessarios sparguni, prius (quam) legitimum tempus decimarum aduenerit. Quorum astutia quoniam ecclesiarum nostrarum ministros iniquum est circumue­niri, libertatem illis damus in huiusmodi decimarum iniu­stae [Page 60] diuisione vel a diuisoribus ipsis decimas integras iure repetendi, vel ab his qui fructus ab illis acceperunt.

¶De commodis quae proueniunt a sacris ritibus. Cap. 6.

OMnes oblationes, fructus, & vtilitates quae solent ex ri­tibus matrimoniorum, leuatarum puerperarum, fune­rum, & bonis defunctorū, & alijs quibuscun (que) religiosis of­ficijs, ad ministros ecclesiae Anglicanae venire, nō aduersan­te consuetudine locorum, & praescripta cōstitutione a nobis prius ad has res accommodata, maxima side volumus ad ministros affundi: qui (que) deliquerint in hoc genere satisfa­ctionis, illorum ab ordinario plectatur auaritia, donec offi­cium plenè praestiterint.

¶De iure vicariorum. Cap. 7.

VIcarius quoniam habitat in paroecia, & in illius curam sedulo incumbit, decimas, oblationes, pensiones, iura, fructus ecclesiasticos, omnis generis quae vel a primo illius muneris fundamento, vel ex pacto, consuetudine, veltem­poris beneficio, quod praescriptionem vocāt, iure vendicari potest, accipiat. Et illi praeterea generatim omnia largimur, quae spatio decem annorum ante nostrarum diuulgationem istarum legum sine contentione percepit & controuersia. Nec vel pastor, nec quis (quam), alius, illum ab illorum possessione depellet. Deinde terras exaret, si quas ad arandum aptas habet, nec decimas ex illis vllas repraesentabit, siue pastori ipsi, siue cuicun (que) alteri.

¶Quando minister ecclesiae ex prouentibus ecclesiae ali non potest. Cap. 8.

PAstor cum exilitate fructuum necessitates suas commo dè sustentare non potest, siue contingat illorum scelera­ta [Page] cupiditate qui decimas illi subtrahunt, aut praecidunt, si­ue quod tam minutae sunt decimae & fructus vt etiamsi iustè persoluerentur, minime illum possent alere, suam in hu­iusmodi pastorum difficultatibus pietatem episcopus & au­thoritatem interponat, vt illis & illorū familijs possit con­ueniēter prospici. Quod expediri sic poterit, si vel episcopus omnibus necessitatem imponat pastoribus in causa decima­rū, & aliorum fructuum iustè satisfaciendi, quod si adhuc satis nō fuerit, hominibus paroeciae suadeat pro viribus vt e facultatibus quae suppetunt praeter decimas tantū sponte at­tribuant, quantum necessarium esse videbitur. At (que) hijs vijs si non proficitur, tertia reperiatur minutorum aliquot sacerdotiorum quae sunt in propinquis locis in vnum cor­pus, & vnam ecclesiam coniungendi, quo pastor rem suam familiarem bene alere, & nutrire possit. Sin verò ministri qui eguerint, vicarij fuerint, tum episcopus illos adhorte­tur qui quacun (que) causa fructus ecclesiarum possident, viam vt aliquam reperiant, inopem vicarium, ac eius familiam quantum satis erit subleuandi.

¶De decimis colligendis in aliena parochia. Cap. 9.

SI quis aliena paroecia certum locum ad decimas colligen­das, aut certam decimarum portionem sibi praescriptione legitima vendicat, ei praecipimus, ne vllo praetextu alium quempiam locum ad [...] decimas, neue alias deci­mas in illa paroecia, vsurpare audeat.

¶Paroeciae soluendas decimas, non sacello. Cap. 10.

SI forte sacellum aliquod in parochia situm fuerit, obla­tiones, decimae, caeteri (que) fructus ecclesiastici non deriua­buntur [Page 61] in sacellum, sed in paroeciam confluent. Si tamen quicquam secus rite conuenerit, aequum est vt fides pacto­rum seruetur.

¶De locis qui sunt a decimis liberi. Cap. 11.

PRoagris, fundis, & loco quocun (que) siue haereditario iu­re, siue quauis alia iusta ratione possideatur, decimus per­soluere nemo cogatur, si loca huiusmodi per leges, constitu­tiones huius Regni, legitima priuilegia, seu praescriptionem, & iusta pacta a decimis libera & immunia fuerint, modo ea dere fides ecclesiastico iudici euidenter fiat.

¶Consuetudo compensationis tenenda. Cap. 12.

QVibus locis consuetudo fuit vt pro decimis aliae res sub­ministrarentur, eandem post hac teneri placet, si equalis pro decimis compensatio fiat.

¶Decimae praediales, & personales quibus soluendae. Cap. 13.

DEcimae praediorum, hoc est quae ratione praediórum aut fundorum debentur, in illas paroecias immigrabunt, in quarum finibus praedia vel fundi cōstiterint. Decimae vero personarum hoc est, quae personarum ratione sumi debent, & [...] omnes, in illas paroecias comeabunt, in quibus personae decimas conferentes inhabitant, & rerum diuina­rum, & sacramentorum participes fiunt, nisi vel priuile­gio, vel longi temporis consuetudine secus obseruatum fue­rit. Cum autem de praediorum finibus ambigitur, quae ad paroeciam propriè spectent, episcopus ad illam ecclesiam fructus conuertat decimarum, ad quam aequitate credit eas & iure pertinere.

¶Soluendas esse decimas personales, iuxta con­suetudinem vrbis London. Cap. 14.

MAgnam indignitatem habet a tenuibus & laborio­sis agricolis decimas annuas ecclesiarum ministris suppeditari, mercatores autem opibus affluentes, & viros scientiarum & artificiorum copijs abundantes, nihil ferme ad ministrorū necessitates conferre, praesertim cum illis mi­nistrorum officio nō minus opus sit, (quam) colonis. Quapropter, vt ex pari labore par consequatur merces, constituimus vt mercatores, pannorum confectores, & artifices reliqui cu­iuscun (que) generis, ac omnes qui scientia vel peritia qualecū ­ (que) lucrum percipiunt, hoc modo decimas persoluant: pro do­mibus nimirum at (que) terris quibus vtuntur & illarum ra­tione decimas praediales non soluunt, quolibet anno dabunt annuae pensionis decimam partem.

¶Proprietarij quomodo decimas soluent. Cap. 15.

QVod si mercator, aut artifex aut qualiscun (que) negotiator, aut scientia vel peritia se sustentans, proprietatis ius vel in aedibus habet in quibus inhabitat, vel in terris cir­cumfusis, quibus ad mercaturam, artificium vel peritiam vtitur, hanc cum illis rationem iniri volumus, vt ex vna parte minister, & ex altera parte possessor, singuli singulos arbitros sumant, & arbitrisumpti definiant quanti domus & terrae sint, & quo pretio locari possunt, & illius pretij decimam a possessore minister accipiet. Et inter duos arbi­tros si forte conuenire non possit, ordinarius illius ecclesiae proprius tertium assignet virum grauem, & huiusmodi controuersiarum callentem, & quod illi videbitur id in hoc negocio teneri placet.

¶Decimas vtrius (que) generis soluendas esse. Cap. 16.

MErcatores autem, artifices, & reliquae personae quas diximus, cum decimas personales contulerint ea for­ma [Page 62] (quam) ante posuimus, illas tamen prioris generis quas prae­diales vocant adijcient. Nam si domini sint agrorum, ouiū vaccarum, aut aliorum huiusmodi commodorum quae su­perioribus nostris legibus decimarum ius efficiūt, pro illorū respectu ministris plene volumus satisfieri.

¶Causa decimarum inter ipsos ministros non progredietur. Cap. 17.

QVoniam ecclesiarum ministri summa debent inter se charitate coniungi, pacatam (que) vitam & tranquil­lam degere, magnum habet dedecus vt propter decimarum fructus turpissimis altercationibus, & immanibus etiam impensis inter se conflictentur. Vt igitur huiusmodi mo­rum labes, & perniciosa discordiarum exempla tollantur & exterminentur, hanc decimarum causam nullo modo patimur inter ministros ipsos consistere, nec vnus illorum ab altero decimas vllorum respectu ecclesiasticorum fru­ctuum excipiat.

¶Consuetudo non soluendi decimas in­ualida sit. Cap. 18.

CVm decimae omni humano iure sine aliqua diminutione soluendae sint, & saluatoris nostri Christi pastoribus vbi­ (que) terrarum debeantur. Et cum pluribus in locis propter nō solutas decimas animarum curam habentibus, adeo exiguū pretium vt ex eo nequeant congrue sustentari, relinquatur, ita (que) fiat vt pauci inueniantur pastores qui vllam & modi­cam habent peritiam sacrarum literarum, cum (que) inter cae­tera que ad salutem populi Christiani spectant, pabulum verbi Dei maxime noscatur esse necessarium, os (que) bouis li­gari non debeat triturantis, sed qui altari seruit, de altari viuere debeat: statuimus, vt consuetudine qualibet non ob­stante, integrae cuius (que) rei decimae soluantur, omneni (que) con­trariam consuetudinem irritam esse decernimus.

¶De pensionibus. Cap. 19.

QVoniam pensiones quae ad illos deferuntur qui alijs suis cedunt sacerdotijs, solēt ignauiam illorum & auaritiā nutrire, qui laboris expertes lucri participes esse volunt, hu­iusmodi fucos aliorum sudores depascere nō feremus. Ita (que) nullum cui (quam) censum huiusmodi annuum relinquimus, nisi cuius vel propter morbum, vel propter senectutem habenda sit ratio: quae cum occurrunt impedimenta, proprius illorū locorum episcopus adeatur, is tantum constituet pensionem quantā aequam esse putabit, quam summa fide successor per­soluet. Sed aetas & valetudo quamdiu ferent, omnino nullū a sacerdotio ministrum discedere patimur, alioqui nullū ex relicto sacerdotio fructum cuiuscun (que) generis iure vēdica­bit. Vicarij, quoniā in laboribus paroecie assiduè versantur, & tenues prouentus ad se alendos & familiam plaerun (que) habent, par est vt omni genere pēsionum soluendarum exi­mantur. Statuimus ita (que) vt nullus pastor, patronus, aut quiuis alius ab eis posthac nomine pensionis annuae quic (quam) omnino exigat.

¶Cur ecclesiae visitandae sunt. Cap. 1.

ARchiepiscopi, episcopi, archidiaconi, deni (que) reliqui quorum interest, & qui ius ecclesia­sticum dicere possunt, ecclesias suas visi­tent, & considerent, & solemnes ac visita­tos in illis coetus in tempore celebrent, vt populus illorum cur ae commissus salubriter [Page 63] a pastoribus & ordine gubernetur, & vt assiduis ac pijs mi­nistrorum officijs ecclesiarum ipsarum status rectè conser­netur.

¶Quae sunt in visitationibus quaerenda. Cap. 2.

HAEc autem in statis huiusmodi congressibus potissimum quaerantur: an sacrae scripturae diligenter & sincerè pertractentur: an apta sit & recta sacramentorum admini­stratio: deinde disciplina qualis ecclesiarum sit, & quātum habeat roboris: ac postremò formulae publicarum supplica­tionum an recte & tempestiuè conseruentur: & an caetera rite peragantur vniuersa, quibus ecclesiarum procuratio continetur.

¶Forma visitationis. Cap. 3.

I Am vt ista facilius procedāt, vniuer sa multitudo quem­admodum vsitate fieri solet, maxime (que) videbitur conue­nire, in vnum aliquem locum congregetur, & interpositis syndicorum, & aliorum iuramentis solennium testium, cri­mina diligentissime peruestigentur personarum omnis ge­neris, quae ad ius pertinēt ecclesiasticum, & cum plene fue­rint intellecta, iustas legibus poenas dent & acerbum ab il­lis supplicium capiatur.

¶Quae sint, & a quibus prestanda. Cap. 4.

DEinde prouidendum erit, vt qui benesicijs ecclesiasticis vtuntur, omnes domos ad se pertinentes emendent, & reconcinnent, hoc excepto, quòd superiorum in ecclestis loco­rum quae cancella vocantur instaurationem & refectionē non ad vicarios deuolui, sed ad rectores ipsos perpetuo re­ferri volumus: Reliquae vero templorum partes his qui in paroecia habitant, tuendae corrigendae (que) relinquentur: prae­terea [Page] coemiterijs vndi (que) communiendis, vasis & instru­mentis omnibus ecclesiasticis perpurgandis, & suo in loco collocandis inuigilabunt.

¶Punienda in syndicis negligentia. Cap. 5.

VIdendum etiam erit an in rebus fidei suae commissis iu­stè sint & diligenter versati. Qui (que) non paruerint, aut officio functi non fuerint in omnibus illis causis quas ante posuimus, in excommunicationis poenam incidant, aut or­dinarij puniantur arbitratu.

¶Soluendum visitationibus iustam mercedem. Cap. 6.

QVoniam autem labor praemio carere non debet, archiepi­scopus si prouinciam, vel episcopus diocesim, vel archi­diaconus proprias sui muneris ecclesias, aut alij fuas quo­cun (que) praefectorum ecclesiasticorum nomine censeantur, vi­sitent & perlustrent, & caetus ibi solemnes & vsitates ha­beant, reliquos (que) visitationis legitimos ritus adhibeant, om­nibus fruantur emolumentis, quae pertinent ad communem huiusmodi negociorum administrationem. Nec in hoc ge­nere quicquam minuatur illorum quae vel consensu, vel cō ­suetudine, vel quacun (que) legitima ratione solebant ad illos deferri. Et vt hac in re facilior sit progressio, si qui negli­gant, aut nolint huiusmodi mercedem expedire qualem vi­sitationis munus postulat, potestas erit his qui visitandi la­bores obeunt, beneficiorum fructus segregare, reliquam (que) omnem impedire vtilitatem, imo vero poenas etiam alias ecclesiasticas expromere, donec sibi fuerit ab illis satis­factum.

¶Priuilegia locorum exemptorum moderanda. Cap. 7.

QVoniam libertates & immunitates ecclesiasticas licen­tiosam videmus sepenumero afferre peccandi securi­tatem, volumus vt episcopis liceat in omnia collegia, so­cietates, & caetus, quae quidem in diocesibus illorum con­stiterint, quantumcun (que) priuilegijs praemuniantur, inspe­ctare, poenas (que) peccatis illorum assignare, non solum com­munibus visitationum, sed omnibus alijs temporibus cum magnitudo criminum postulabit, & eandem archiepiscopus in sua prouincia potestatem habebit.

¶Poena peccatorum in collegijs, & huiusmodi coetibus vnde proficisci debeat. Cap. 8.

CVicun (que) tamen hoc peculiare ius tribuitur, quod praero­gatiuum vocatur, vt in aliquo collegio, vel certo cuius­cun (que) generis caetu separatim iuris dicendi potestatem ha­beat, & in coercendis maleficijs sit fas ei iure suo vti, ita tamen vt disciplinā vel archiepiscopi, vel episcopi non im­pediat. Quapropter hanc rem ita moderamur, vt si pri­mum ille de suorum criminibus indicauerit, eius sit omnis illorum castigatio, nisi reus illam appella­tione vitauerit. Si vero peccata prius ad episco­pum vel archiepiscopum perferantur, & illi coeperint causam cognoscere, illorum iu­dicio stari placet. Et hanc sane cautio­nem in solis criminum controuer­siis dijudicandis ita teneri placet, vt caetera im­munitatis iura & consuetudines inuiolata & salua remaneant.

¶Quid sit Testamentum. Cap. 1.

TEstamentum est nostrae voluntatis, & per­fectae mentis definita sententia de rerum nostrarum postmortem collocatione, quod nominat, & instituit certum haeredem qui nunc executor vulgo dicitur. Testamenta vero quisquis vel vniuersa retexit, vel vllam illorum par­tem quacun (que) ratione sciens violat, anathemate percutia­tur, & ex communitate Christianae societatis exturbetur.

¶De testibus adhibendis. Cap. 2.

TEstamentum legitimis testibus communitum sit, & hij nominatim ponantur, ipse minister, & ecclesiae syndici quos gardianos appellant, aut duo veltres assistantur viri spectatae probitatis, & exploratae fidei, aut deni (que) Testamen­tum ipsum manu testatoris, & duorum veltrium testium.

¶De testamento nuncupatiuo. Cap. 3.

SI quis ex vita subito migrauerit, trium probatae fidei te­stium consensus accipietur, licet testamentum scriptis mandatum non sit. Et in vtro (que) testamenti genere, tam scripto, (quam) sermone testatoris excepto, quod nuncupatiuum vocant, satis erit si testamenti sui testator haeredem nomi­nauerit.

¶Quod testamentum valere debeat. Cap. 4.

SEmper hoc teneri placet, vt omnis authoritas ad postre­mum Testamentum accommodetur, & quaecun (que) sunt antegressa pro nullis habeantur, nisi certarum in illis posi­tarum rerum testator aperte insserit in postremo testamēto [Page 65] rationem haberi. Quod si contigerit, illae solum res consi­stent, de quibus separatim testator cauit.

¶De Codicillis. Cap. 5.

QVoniam saepe contingit vt perfecto concluso (que) testamēto, multa testatori veniant in mentem de quibus in testa­mento non praecauerit, & quae vehementer ad illud apponi velit, propterea concedimus vt ista posteriora non minus habeant roboris, quàm ca quae sunt in testamēto collocata, si literis illa custodiri prouiderit, aut a praesentibus duobus aut tribus probatae fidei testibus petat, vt illa velint attestari.

¶Quo tempore liceat contra testamentum agere. Cap. 6.

SI quis contra testamentum in iudicio quic (quam) afferre velit, velid interponat cum tempus est comprobandi testamen­ti, vel anni spatio tempus hoc consequentis. Si vero longius expectat, excludatur causa, nisi forte velaetatis excusationē, vel longinquae peregrinationis vt de testamento nihil au­dierit, afferre & probare possit. Has autem excusationes ita volumus definiri, primum quibus aetas est impedimento, tum demum illos audiri placet, cum grandes erunt & ad a­gēdum maturi. Primum autem aetatis legitimae sument an­num: quem si praetermiserint, agendi [...] vniuer sum amit­tant. Qui vero mare transmiserunt, hijs post reuersionem sex menses indulgemus: cuius beneficio tēporis si non vtan­tur, illis etiam actio nulla relinquetur.

¶Quibus liceat velnon liceat testamentum facere. Cap. 7.

OMnes cuiuscun (que) sexus vel conditionis sint, potesta­tem habebunt testamentorum instituendorum, nisi fue­rit in his aliquid, quod praesentibus his legibus nostris ad­uersetur. [Page] Illos autem principio summouemus, qui sui iuris non sunt, sed in aliena potestate detinentur, quales sunt no­minatim vxor, seruus, liberi minores annis quatuorde­cim, deinde furiosos non admittimus, nec mente captos, nisi fortè sanitatis huiusmodi tempora quaedam intercurrant, in quibus ratione res suas moderari possunt. Arceantur praeterea qui nec fari ipsi possunt, nec aliorum sermones in­telligere, nec cogitationes suas literis mandare, nisi nutibus & signis vtantur tam euidentibus & perspiscuis, idonei te­stes afferri possint illorum certae voluntatis & indubitatae sententiae. Porro nec haereticis testamentorum libertatem concedimus, nec his qui mortis vel exilij perpetui, vel sem­piternorum vinculorum sententiam acceperunt. Careant etiam hoc beneficio qui concubinas ante extrema non dimi­serint tempora. Foeminarum (que) ex altera parte similis sit poena, quoties similis est causa quas ad personas annumerē ­tur, qui duas vxores eodem tempore comprehenderint, vel foeminae duos maritos sumentes, nisi legitimum in priore persona diuortium antegressum, posterioris ius conditionis firmum effecerit. Ablegentur etiam quicun (que) famosorum damnati sunt scriptorum quomodocun (que) compositorum, qui meretriciam vel lenoniā exercitarint, nisi publicas pu­blicorum criminum poenas subierint. Ad extremum & foe­neratores, aut (vt crassissimè vulgari modo loquamur) v surarij, fortè vel vsuras refuderint, vel refunden­dis plenè cauerint, aut propter illas aliqua ratione alia inte­grè satisfecerint. His igitur omnibus positis personis, nec te­stamenti componendi, nec haeredem instituendi ius erit. Et generatim hoc intelligendum erit testatorum illam esse conditionem excutiendam & sequendam quae iam morien­tium, non quae longe ante testantium fuerit.

¶Quomodo qui communi iure testamentum condere non possunt, tamen ad pias cau­sas legata relinquunt. Cap. 8.

AD extremum vitae tempus qui concubinam asseruant, vel duas retinent vxores, itidem mulieres quarum si­milis prauitas est, ad pias causas bona sua possunt accom­modare. Similiter qui meretriciam vel lenoniam publicè exercuerint, aut foeneratores fuerint, nec ad bonā frugem vn (quam) se reuocauerint, tamen si pijs officijs extrema volunta­te sua quic (quam) impendant, honestas has, etiam in malis perso­nis cogitationes valere placet.

¶Quae sint piae causae. Cap. 9.

AD pias autem causas hae annumerantur, quum aliquid ad vinctorum leuationem, ad pauperum recreationem, orphanorum, viduarum & afflictarum omnis generis per­sonarum sustentationem confertur, nominatim & maxi­me quum ad puellarum tenuium nuptias, ad scholasticorū in Academijs degentium nuditatem propellendam, ad pu­blicarum viarum refectionem quippiam testamento desi­gnatur. Quum autem quic (quam) superstitiose potius quàm piè legatum fuerit, episcopus authoritatem suam interponat, vt legatum pias in causas distribuatur.

¶Qualis distributio bonorum esse debeat, vel ex Testamento, vel ab intestato. Cap. 10.

BOnorum vel Testamento collocandorum, vel sine testa­mento relictorum, huiusmodi partitio sit. Qui coniu­gem & liberis habet, tertiam bonorum partem ad vxorem segreget, liberos deinde suam tertiam assignet, & adbuc ter­tiam que superest portionem arbitratu suo collocet. Quod st decesserit sine testamento, suas aequales tertias habebunt [Page] vxor primum, deinde liberi, reti (quam) vero solam administra­tores tertiam partem dispartiēt. Quòd si proles testatori de­fuerit, apud vxorem dimidia bonorum pars resideat, & quod erit reliqui, quomodo voluerit de eo constituat. Et si moriens testamento destitutus fuerit, hoc idem reliquum in administratorum potestate solum erit, vxoris salua semper & illibata sorte. Si vero testator sobolē ex vxore susceperit, & vxor, illa superstite, sit mortua, tum ad hanc ipsam so­bolem dimidium placet omnium bonorum reuocari, resi­duum autem ad voluntatem referatur testatoris, quem si forte mors sine testamento deprehenderit, iure sobolis in­uiolato, quod relinquetur ad authoritatem deuoluatur ad­ministratorum. Fortunarum autem talis ratio debet iniri, semper vt aes alienum, & omnes funeris impensae deducan­tur. Liberorum vero ius quoniam propter variam corum multitudinem incertum esse potest, aequalitatis perpetuare­gula definiatur, vt quotcū (que) sint suam quis (que) propriam ha­beat pro facultatum ratione particulam, nisi forte pater in testamento nominatim aliquid secùs posuerit. Et quum te­nuior erit parentum conditio, licebit filijs in tertia bono­rum parte cuius integrum ius habent, tantum parentes su­bleuare quantum illis videbitur. Quae res vt faciliùs possit progredi, reliquas portiones quas vxoribus & libe­ris reseruauimus, si locus eorum vacuus fuerit, ad paren­tes collocupletandos infundi posse placet. Deni (que) si testato­res vel cum Testamento, vel sine testamento morientis filium etiam mors oppresserit, & is filius liberos habeat, quantum ex aui bonis ad filium erat descensurum ad nepotes proueniat, vt la­tissime legum nostrarum humani­tas dimanare possit.

¶Qui filij portione legitima carere possint. Cap. 11.

NVllus filius in testamento patris praetermitti debet, nisi quē prius vel ante cōclusum testamentū, vel in ipso testamēti condendi tempore disertis verbis pater exhaereda­uerit. Abdicatio tamen ipsa non valebit nisi iustam aliquā habuerit causam appositam: quas, vt plane cognoscerentur, hic ordine subiecimus. Ita (que) primum & grauissimum est, si filius patri manum iniecerit, deinde si graui aliqua & insi­gni iniuria volens & sciens violauerit, si criminis in foro coarguerit non Reipub. causa, sed vel malicia vel odio in­testino, si cum incantatoribus illi vel maleficis vsus fuerit, si patris aut matris saluti tetenderit insidias, si cum nouer­ca vel patris concubina incoestum commiserit, si calumnia famam patris oppugnauerit, aut eius facultates obtriuerit, si pro patre requirente vel fideiussor esse, vel vadimonium obire negauerit, si patri sit impedimento ne vel testamen­tum instituat, vel quacun (que) ratione corrigat. Filia vero testamenti beneficio careat si meretricijs institutis vixe­rit, vel corpus perrulgauerit, cum interim pater hone­stam nuptiarum conditionem obtulerit. Nam pater si. 25. annum in filia neglexerit, & matrimonium non praepara­uit, negligentia patris culpa filiam exoluet, aut [...] quam ipse tam grandem suo vitio virginem apud se de­tinuerit, eam nec familia nec testamento potest excludere. Plectetur etiam exheraeditationis poena filiorum ingrati­tudo, qui patres vel furiosos, vel mente captos non (quan­tum res illorum ferent) sustentauerint, vel si captiuos aliquam non reperirint liberandi viam, si prolabantur in haeresim & in ea permanserint: si lenonijs vel meretri­cijs artibus vsi fuerint.

¶Parentes ctiam pauperes, cur a filijs in testa­mento praeteriri possint. Cap. 12.

PArentes ex altera parte si turpiter liberos destituant, aut execrabili quodā & immani odio a se proijciant, vel in magnum vitae periculum eijciant, ab illis in testamento praeteriri possunt. Si venenis aut artibus quibuscun (que) magi­cis salutis damnum filijs inferre moliantur, aut vxoris pu­dicitiam expugnent: itidem si filijs testamentorum liber­tatem instituendorum interceperint, si furiosos illos non curauerint, si conuicti fuerint haeresis & ab ea nolint re­moueri, causis omnibus hijs filij possunt ad parentes in te­stamēto praetereundos vti, prouiso semper in hijs duobus ca­pitibus quod nomine patris etiam mater intelligatur.

¶Cur vxores praeterire liceat in testa­mento. Cap. 13.

SEmper etiam vxorum in testamentis mariti rationem habere debent, nisi iusta possit offensionis causa proferri, quam nec ipsam admitti volumus nisi firmis argumentis nitatur. Nec enim illis per calumniam ius suum eripi de­bet, quam & in filiorum, & in tenuium parentum causis aequitatem teneri volumus, ne vlla iniuria ius suum amit­tant. Vxores autem mariti propter haec excludere possunt, si vi in illos incurrerint, si quicquam ad eorum perniciem machinatae sint, si maleficis aut magicis artibus se [...] si prudens & sciens vxor famam aut fortunas mariti calumnia, vel accusatione falsa peruerterit, si viro fuerit impedimento ne testamentum vel perficeret vel emē ­daret, aut quacun (que) ratione commutaret, vel illum fi furio­sum, delyrum, aut implicatum graui morbo non fouerit, si salutem eius prodiderit vlla, nisi reipub. causa, si captiuum vel pecunia vel aliqua ratione non recuper [...] quanium [Page 68] quidem in se fuerit, si arripiat haeresim nec ab ea dimoueri velit, sifiliam vel quamcun (que) domesticam quorumcun (que) libidini patefecerit aut obiecerit, deni (que) si digressa fuerit a viro nec adillum reuocari possit.

¶Qui nec [...] institui, nec legatorum participes esse possunt. Cap. 14.

NEc haredes instituentur, nec vllo beneficio vtentur te­stamentorum, qui pertinaces sunt haeretici, nec qui mortis sententiam acceperunt aut exilij perpetui vel aeterni carceris, nec qui concubinatu se polluunt, nec duas qui con­iuges vno tempore contra omne ius & fas conseruant, nec foeminae quarum in crimine pari par est culpa, annumera­buntur huc qui procuratorum vllo modo vel sparsorum damnati sunt scriptorum infamium, quae lex ciuilis famo­sa vocat, qui lenonijs vel meretricijs institutis palam vtun­tur, pellentur etiam foeneratores ab omnibus testamētorum emolumentis. Tempus autem illud minime spectetur in quo testamētum est institutum, vel in quo testator est ipse mor­tuus, sed in illo tempore personarum mores excuti placet, in quo vel haereditas ab illis est adeunda, vel legata eius in­cipiunt deberi.

¶De iniqua vel impossibili conditione legati. Cap. 15.

SIquis rem certam in testamento cui (quam) leget, conditionem iniquam vel impiam apponens, legatarius rem amittet, nisi fidem suam interposuerit se conditionē repudiaturum: Ad quod si nolit adduci, legata res episcopi arbitratu in piū aliquod institutum impendatur: si vero talis fuerit condi­tio quae non possit praestari, frustra debet addita videri, quapropter huiusmodi conditiones nec haeredum iura nec legaturiorum impedient, praesertim hoc si ostenderint se [Page] qutdem quantum in ipsis positum esset elaborauisse conditiones vt procederēt, nec illorum diligentiae quic (quam) abfuisse.

¶Quando haeredes bona testatoris capere possunt. Cap. 16.

HAEredibus ad bona mortuorū aditus non erit, nisi com­mentarium vt quendam eorum conficiant, quem indi­cem vocant, & tantum vt sumant quantum funeris im­pensis satis erit, donec testamenta vel episcopo, vel eius di­tionis proprio iudici, quem ordinarium saepissime communi nomine dicimus, plene probata fuerint, & donec ab haeredi­bus apud ordinarium syngrapha obligatoria praecautum fuerit, se toto in hoc negotio commissorum sibi bonorum integrè & sincere progressuros, & rationem illi redituros suae fidei cum eam ordinarius poposcerit, & ipsum ordina­rium omni ratione saluum & quietum semper praestituros. Nam episcoporum est proprium testamenta confirmare, bo­norum administrationem etiam designare, si testamenta mortuorum non extiterint. Ita (que) nolumus hoc illorum ius loco mouere, nisi singulare priuilegium intercurrerit, aut aliquo consensu legitimo secus constitutum fuerit, vel ali­qua consuetudo recta, vel spatium temporis iure definitum (quam praescriptionē vocant) hanc authoritatem ad alios aut homines aut locos deducat.

¶De mercede iudicis & ministrorum. Cap. 17.

QVum bona testatorum summam quin (que) librarum non transcendunt, nihil vel iudici vel eius administris pro confirmatione testamentorum rependetur: scriba tan­tum sex denarios percipiet, quòd iudicis sententiam & te­stamenti exemplar in acta retulerit. Iudex eutem huiusme­di testamentum, quamdo [...] & [...] esse statuit, ap­posito [Page 69] signo gratis muniet: membranae vero, cerae, scriptu­rae (que) sumptus ad illos aequum est deuolui ad quos ex eisdem vtilitas perueniet. Si vero testatorum facultates vltra quin (que) libras ascendant, & tamen intra quadraginta li­bras subsistant, ad iudicem & ministros quadraginta de­narij seponentur, ex quibus duodecim eximentur scribae, reliquum iudici remanebit & suis administris. Cum autem res testatoris pretium quadraginta librarum superant, ad iudicem & ministros quin (que) solidi corriuabuntur, de quo dimidium ad scribam perueniet: at in eo si non acquiescet, hanc conditionem sumet, vt pro decimo quo (que) testamenti versu denarium percipiat, prouiso quòd singuli versus de­cem pollicum latitudinem exaequent.

¶Quòd haeredes & administratores ratio­nem reddent bonorum. Cap. 18.

NVlli priuilegio tantum tribui volumus, vt heredes bonorum (quos executores vocant) vel administrato­res a reddenda legatorum ratione abducat, quam in omni­bus qui vel cum testamento, vel sine testamento moriuntur constare placet. Quapropter qui talibus priuilegijs praemu­niti sunt, eorum nisi beneficium deponant & repudient, no­lumus illos vllum in tractandorum bonorum negotio ius habere, nec ad eorum administrationem quacun (que) ratione adhiberi.

¶De sigillo defuncti. Cap. 19.

QVoniam multa solēt astutè sieri quando signum hominis mortui interceptū est, iubemus vt quamprimū aliquis excesserit e vita, signum eius qualecun (que) sit quod ad scripta solebat affigere, quandam in arculam vel crumenam sepo­natur, vbi tutò conseruari possit, & praeterea trium signis honestarum personarum illa crumena vel arcula obsirme­turx [Page] vt ita signum testatoris saluum ad iudicem primo quo­quam tempore deducatur. Quum vero vel haeredes vel exe­cutores signum ad iudicem deportauerint, ille statim ima­ginem & formam signi peruertat, & deleat, materiam ve­ro illis restituat, nec vllo modo sibi reseruet.

¶De bonorum indicibus conficiendis. Cap. 20.

HAEredes vel administratores duos cuocabunt ad se, qui vel aliquid testatori debebant, vel nonnihil ex eius te­stamento percipient, aut hij si vel omnino affuerint nega­uerint ve, duos existimationis honestae qui defuncto necessa­rij fuerint, vel omnibus hijs absentibus duos cuiuscun (que) cōditionis modò probos & integros, & hij rationes omnium rerum scriptis mandandas curent plenè & perfectè, quorū scriptorum vel vt vulgo dicunt inuentariorum sibi reser­uent vnum exemplar, alterum iudicis fidei committent, qui cum iuramentum ab illis de scriptorum fide & sinceritate poposcerit & acceperit, ipsa scripta prompte sumet, compro­babit, & in tuto loco conseruabit, nam & testamentorum & indicium vel inuentariorum (vt vocant) exemplaria di­ligenter a iudice vel a iudicis administris custodiri praecipi­mus, vt hij quorum intererit quoties illa requisiuerint prae­stò esse possint, quum autem haec scripta postulabuntur sta­tim illa placet & alacriter exhiberi, & merces hijs rebus transcribendis illa sit quam ante posuimus, aut, ita si scri­ba sibi voluerit satisfieri, numerum sequutus versuum pro decimo quoquam singulos denarios excipiat, & illa ver­sibus longitudo constet quam ante praescripsimus. Quod si vel iudicis vel administrorum auaritia plus ad se deriua­uerit quam nos assignauimus, & merces primum omnis ip­sa detrahatur, deinde iactura ferientur decem librarum, de [Page 70] quibus dimidium in cistam pauperum secedet, reliquum ad eum perueniet cuius negotium fuit, si reos facere velit & causam iure persequi.

¶Haeredes vel administratores solum indicium fidem sequi debere. Cap. 21.

AEQuum non est vt vel haeredes vel bonorum admini­stratores plus exhibere cogantur, quàm in illis scriptis reperitur, quos indices dicimus, si tamen ipsis indicibus plene fides constiterit.

¶Dubitatio cum incurrit de testamento vel haeredibus, quid sequendum sit. Cap. 22.

QVum nec de testamenti pondere, nec de personis qui bo­norum ad moderationem adhibendi sint in ecclesiasti­co foro iure possit constare, iudex, vt interim de facultati­bus nihil intercidat, illas fidorum sequestrorum custodiae committet, donec aliquid in hijs rebus certi possit intelligi. Haeres autem si tempus ad cogitandum sumpserit, nec sta­tim credat negotium tam implicatum debere suscipi, literas as ordinarius illi curet confici, quarum authoritate dissipatas testatoris facultates recolligere possit, modo scriptis legitimè cautum sit, vt haeres sex mensium spatio proxime cōsequu­turorum, rationem omniū rerum reddat vllo iure testato­ris a se conquisitarum, nec secus ad opes testatoris con­trectandas intret, nisi perfecto bonorum omnium in­corrupto vero (que) indice co modo quo paulo ante est praescriptum. Hanc etiam rationem admini­stratores sequentur, qui sine testamentis ad hominum facultates admouentur.

¶Poena recusantium haeredum quae sit. Cap. 23.

QVi nominatim in testamento constituuntur haeredes, quum ordinarius illos admonuerit & certum tem­pus posuerit in quo debent testamenti tractationem susci­pere, vel ordinarij monita licet non intercesserint, nec is quicquam in hac re cum illis egerit, si totos sex menses ef­fluere sinant mortem testatoris excipientes, & ad testamen­ti pertractationem se non adiungant, nec causam afferant iustam qua cogantur ab illo abesse, statim ordinarius illos a testamento discludat, nec quic (quam) ex co patiatur ad illos emolumenti peruenire. Restituant autem & reponant plenè & integrè si quic (quam) prius in testamento delibauerint: & mortui propinquis hoc negotium a iudice committatur.

¶De distributione bonorum inter haeredes vel administratores. Cap. 24.

QVum plures haeredes vel administratores fuerint, aequas sibi bonorum particulas sument, vt alter ab altero quum iniuriose tractabitur, singulis ad suum ius recupe­randum via esse possit. Ordinarius igitur hoc vehementer prouidebit, vt haec inter illos bonorum aequalitas semper cō ­seruetur, nisi forte secus ipsi inter se pacti fuerint, aut prop­ter viduam & filiorum causam consilium ordinarius ca­piendum esse putet.

¶Quae legantur pijs causis, quando sol­uenda sunt. Cap. 25.

QVamprimum aes alienum fuerit dissolutum, statim hoc in pias causas collocetur quod illis testator impendit, in qua re si illi quorum interest vltra sex menses a testa­menti approbatione tardauerint, episcopus aut ordinarius [Page 71] ecclesiasticarum authoritate censurarum vniuersam non solum sortem, sed accessiones etiam quascun (que) comportari curet, & adtestatoris voluntatem accommodari, nisi tem­pus soluendorum legatorum in testamento disertè sit ex­pressum.

¶Moriens legatarius quando legatum trans­mittit ad haeredem. Cap. 26.

POstaquam res legata deberi coepit, si legatarius e vita prius excedat quam haereditas adita fuerit, in legati ius haeres legatarij succedet. Sed res legata tradi non potest, do­nec testamentum per iudicem confirmetur.

¶Quando legatum ab haerede non soluitur. Cap. 27.

HAEres necessitate soluendae rei legatae nō tenetur, quum ea donatione legatario primum obueniens aut vlla lu­crosa causa, post in eiusdem legatarij possessione collocetur, nec enim bis in eodē beneficio quisquam adiuuari debet, sed quam rem legatarius ante pretio comparauerit, eam si dempto pretio testator donauerit, eius beneuolentiam emptio non impedit, quoniam in ea non lucrum sed onus inesse videtur.

¶Quando legata non valent. Cap. 28.

LEgata valere non possunt nec praestari debent, quum le­gatarius a testatoris proposito recedit, aut si conditio non extiterit ad quam legatum referebatur, aut ipsa si le­gata quocun (que) casu vel fortuita calamitate prius effluant, & colliquescant, quàm haereditas adeatur, aut si legata fuerint quae aedificijs sunt coniuncta nisi vel corruant vel diruantur aedificia.

¶Quando legata minui possunt. Cap. 29.

QVum haereditas sic extenuata fuerit vt omnia legata ple­ne si representarentur, vel vxori vel liberis suum nō possit ius integrum relinqui, tantum ex ea volumus decer­pi, quantum ad explendam vxoris & liberorum sortem satis erit.

¶Quid a legatarijs promittendum sit. Cap. 30.

CVicun (que) quicquam expresse legatum est, id illi non tra­datur nisi legitimè praecauerit se restituturum quod ac­ceperit, si certa fuerit haereditas, & onera sustentare non possit.

¶De fidei commissis. Cap. 31.

QVoties vel haereditas vel legata in testamento cuiuscun (que) personae fidei committuntur, hoc est, illi sic ad tempus mandantur vt eadem post voluntate testatoris alio trans­ferantur, fidei commissarij nec ad haereditates vllo modo, nec ad legata admitti debent, donec vel fideiussionibus ido­neis vel etiam pignoribus cauerint, se saluas haereditates & inuiolata legata prorsus eisdem conditionibus esse re­presentaturos, quas testator in suprema voluntate sua le­gitime vel significauit vel expressit.

¶Quomodo sit vtendum mortui bonis. Cap. 32.

HAEredes ex bonis testatoris nihil ad se vel pretio seuo­cent, velinter se mutua donatione spargant, aut alio respectu cuiuscū (que) generis inuadant, & quasi proprium as­sumant nisi quod vel in testamento fuerit illis aperte at­tributum, vel pro quo iustum pretium numeranerint co­ram [Page 72] idoneis testibus, qua formula bonorum etiam admi­nistratores vti placet.

¶Sine consensu nihil esse alienandum. Cap. 33.

DIstrahi nihil aut alienari patimur ex facultatibus te­statoris cuiuscun (que) generis res aut possessio sit, nec scrip­tis quicquam acceptum ferri, vel vt vulgo loguuntur ac­quietantiam vllam dari vel ab haeredibus vel a bonorum administratoribus nisi communis sit omnium in eo consen­sus, qui iuramento se prius obligauerint. Et qui secus fece­rint illos excommunicationis poena coerceri volumus.

¶Testamentum annuo spatio impleri debet. Cap. 34.

HAEredes vel administratores cum ad testamentorum collocationē semel admoti sunt, intra spatium proximi succedentis anni, vel vt planius loquamur intra duodecim menses ex tempore quo testamentorum administrationem susceperunt, omnes rerum legatarum particulas emetien­tur, & quantum testatoris voluntas ac haereditatis ratio ferent, totum hoc negotium illis commissum plenissime con­ficient, quod si definito tempore munus hoc suum non con­cludant, cum ordinarius illorum diligentiam excitarit, si illi poscenti iustam non ostenderint causam suae cessationis, ecclesiasticis supplicijs comprehendantur, & ctiā omnibus careant fructibus qui fuerant ad illos ex testamentis per­uenturi.

¶Quando separatim haeredes in testamen­to versari possint. Cap. 35.

SI complures fuerint haeredes vel administratores codem iure constituti, contingat (que) quempiam ex illis vel morte [Page] tolli, vel necessaria nostra causa peregrinari, vel sic impedi­ri vt intra sex menses aut nolit aut non possit operam cum alijs suam communicare, reliquis licebit totum pertractare testamentum, & omnes res ad exitum perducere, nec enim tutum aut aequum est testatorum voluntatem ex vno re­ligatam diu suspendi, & res eius incertas relinqui.

¶De successoribus haeredum & admi­nistratorum. Cap. 36.

QVum solitaria mulier (quam viduam appellamus) vel haeres vel bonorū administratrix instituta sit, & ea­dem post virum sumpserit, vir, siue mortua siue super­stite coniuge, per iudicem qui administrationem vel exe­quutionem illam commisit, trudetur ad omnem testatoris implendam voluntatem. Et hoc adeo in omnibus legitimis haeredum [...] teneri volumus, & quaecū (que) priores onera testamentorum agnoscebant, eadem intelligant poste­riores ad se pertinere, quantum quidem hoc angustia bono­rum & haereditatum fieri sinet ad se quacun (que) ratione per­latorum.

¶Haeredes diuersarum diocesium quomodo iure conuenientur. Cap. 37.

QVum plures haeredes ad vnum testamentum confluxe­rint, licet in oris diuersis & diocesibus vt vocant dissiti sint, tamen ad illum iudicem reuocabuntur qui testamētum confirmauit, & eius authoritate suscipient omnia munera, quaecun (que) ad haeredum fidem & officiū pertinent, quod etiā de bonorum administratoribus intelligi volumus.

¶Quomodo ratio sit ab haeredibus red­denda. Cap. 38.

ORdinarij vel alij quicun (que) iudices, quibus confirmare li­cet ac consignare testamenta, quibus bonorum sine testa­mento [Page 73] relictorum commissa est authoritas, administratio­nis restituendae post annum ab haeredibus & administrato­ribus sui muneris gesti rationem flagitare possunt & debēt. In quo si vident integrè illos & incorrupte versatos esse, prorsus illos in omne tempus dimittant. Hoc tamen excipi­mus vt si forte quic (quam) ex mortui fortunis nō fuerit vt opor­tet distributum quod adhuc collatum non sit, vel ad eos de­feratur qui in eo ius habent, vel haeredes aut administra­tores arbitratu iudicis id ad sanctum aliquod propositum accommodent.

¶Poena eorum qui testamenta violant. Cap. 39.

TEstamentarij qui falsa testamenta subiecerint aut obli­gauerint, vel testamentum per se verum vlla ratione peruerterint, vel addendo, vel demendo, vel mutando, vel interlineando vel quocun (que) genere fraudis aut depraua­tionis vtendo, si tam atrocis slagitij manifeste conuin­cantur, pellantur tan (quam) falsarij omnibus in iure concessis muneribus, & omni careant emolumento corruptorum testamentorum.

¶Qui sunt sine testamento. Cap. 40.

TEstamentum non dicuntur relinquere, primum qui scriptis non mandāt, nisi subitanea irruat mors: deinde qui nominatim haeredem aliquem non ponunt, vel si ne­gant haeredes qui relinquuntur & suscipere nolunt, aut huiusmodi sint vt suscipere non possint: Et sine te­stamento iudicandi sunt esse quum testamentum tam male comparatum est, vt a iudice legiti­mo confirmari non possit.

¶Testamentum vitiosum impleri debet. Cap. 41.

QVando testamentum pro nullo capitur & facultates di­stribuendae sunt ab administratoribus, hoc a iudice debet summè prouideri tantam vt testatoris habeat volun­tatis rationem quanta omnino maxima esse potest. Quan­quam enim legitimum non fuerit testamentum, tamen le­gum ciuilium humanitatem libenter sequimur, vt in pro­prijs bonis vltimas hominum voluntates & iudicia nun­quam ad se reditura (quantum fieri potest) firma & inuio­lata conseruemus.

¶Quibus administratio bonorum committen­da sit, & quid mercedis habere de­beant. Cap. 42.

QVoties aliquis sine testamento moritur ad bonorum eius administrationem vxor primo loco sumatur, secundo qui cognatione fuerint propinquissima, vel si iudex cense­bit vnà potest illos in hoc munere cum vxore coniungere, hoc tamen perpetuò stet, vt quibuscun (que) fuerit munus ad­ministrationis attributum, fideiussores afferant prius, aut etiam pignora deponant quibus plene possit & legitime prae­caueri quod in hoc negotio sincere sint & sine vlla fraude processuri, quod ordinarij omnibus partibus incolumitatem praestabunt, postremo quòd rerum gestarum rationem red­det quandocun (que) iudex eam legitime poposcerit. Quod si forte nōnun (quam) euenerit vt propter aequalem cognationis pro­pinquitatem multorum ad facultates administrandas con­cursus sit, quoniam in illorum pari causa par videtur ius requiri, tum iudex tan (quam) honorarius arbiter litem determi­net, suo (que) arbitratu munus hoc administrationis aut vni illorum aut pluribus collocet. Cum autem in pari multorum [Page 74] cognatione aliquis vnus existit qui beneficium admini­strationis petit, vel in dispari cognatione si multi cupiunt ad hoc negatium assumi, iudex vxorem mortui potest & vel illum singularem virum si velit in hoc munere copula­re, vel ex caeteris quoslibet designare suo arbitratu, mo­do merces in hac re nulla interueniat. Nec iudici ex admi­nistratorum designatione lucri quicquam debet esse, nisi bona supra quin (que) libras ascenderint, scriba etiam in hijs fortunis quae ad quin (que) libras non perueniunt sex dena­rios accipiet. Quod si facultates quin (que) librarum aestima­tionem vincant, & tamen quadraginta libris angustio­res sint, ad iudicem & eius administros triginta denarij confluent.

¶Quae desunt huic capiti vnde petenda sunt. Cap. 43.

QVoniam acerui dubitationum & controuersiarum in hoc testamentorum caput comportari solent, dum in­finita virorum auaritia mortuorum voluntatem circum­uenire molitur, omnibus partibus illorum peruersitati placet occurri. Quapropter quarum rerum in hijs constitutionibus medicina vel leuatio non potest inueniri, de illis ad iuris Caesarei authorita­tem confugiendum erit, cum hac tamen exceptione nihil vt inde sumatur huiusmodi quod vel cum decre­tis hisce nostris ecclesiasti­cis pugnet, vel a municipali iure regni nostri dissideat.

¶Poena culpae par esse debet. Cap. 1.

QVoniam poena culpae par esse debet ecclesiastici iudices diligentissimam cautionem adhibeant vt in criminibus plectendis, locum, personam, tempus & caeter as omnes flagitiorum circum­stantias considerent, & aequitatis regula supplicij magni­tudinem definiant.

¶Idem crimen non debet bis puniri. Cap. 2.

AE Quum non est vt in idem crimen bis animaduerta­tur. Ita (que) qui semel peccati poenam his legibus nostris dedit non debet ab vllo iudice ecclesiastico, quocun (que) nomi­ne appelletur, rursus ad supplicium vocari, nisi forte rursus ad eandem peccandi licentiam deuoluatur, tum enim noua culpa nouam poenam requirit.

¶Clerici quomodo puniendi. Cap. 3.

QVi sunt ex ordine ecclesiastico, quos vulgo clericos di­cunt, si de suis ipsi criminibus confiteantur, aut in il­lis legitime conuincantur, illorum proprij iudices cum per­sonarum omnes & causarum circumstantias perquisiue­rint, vel temporarijs vel perpetuis vinculis illos arbitratu suo mandare posse concedimus.

¶AEtati nulli parcendum esse. Cap. 4.

IMpunitas delicti propter aetatem non detur, si quis ea sit aetate in quam crimen quod intenditur cadere potest.

¶Poena debet authorem sequi. Cap. 5.

POena semper authorem sequatur, & in illo terminetur, vt non vlterius progrediatur metus quàm inueniatur delictum.

¶Iudices in veneratione esse debere. Cap. 6.

QVicun (que) iudicum dignitatem, sermone, facto, vel actio­ne violat, aut quicun (que) de illorum aestimatione de­cerpit, ipsorum iudicum arbitratu contumaciae poenas & impudentiae dent.

¶Grauidis foeminis parcendum ad tempus. Cap. 7.

GRauidarum mulierum vteris parci volumus, qui donec subsidant, nec graue supplicium ab illis sumatur, nec ad tribunal it a pertrahantur, vt vllum ex eo foetui periculum creari possit.

¶Vbi legitima deest, ibi sit arbitraria poena. Cap. 8.

SI quorum huiusmodi peccata fuerint vt hijs legibus no­stris certae poenae non constituātur, arbitratu iudicis sup­plicium ab illis sumatur.

¶Poena minui potius quam augeri debet. Cap. 9.

INterpretatio legum poenas minuere debet potius quam augere, benignissimam vt etiam in hac re iuris ciuilis regulam sequamur, quae dubijs in causis clementiorem sen­tentiam eligit.

¶Institutio carceris qualis sit. Cap. 10.

QVoniam homines ad peccandum facile solent accedere, carcerem vnum aut alterum, vel plures etiam sires poposcerit, in propria ditione quam diocesim vocant epi­scopus habeat, vt eò dimittantur qui se vitijs in hijs le­gibus positis obstrinxerint, vel contumeliose aut irre­uerentes contra iudicem pro tribunali sedentem se ges­serint.

¶Pecuniaria poena quomodo admitti possit. Cap. 11.

POenitentias ecclesiasticas nolumus in poenas mutari pecuniarias, nisi aliqua grauis intercesserit & necessa­ria causa. Quoties autem ita fiat, omnes rei nummos qui­bus crimen eius plectitur in communem thesaurum quem cistam pauperum vocant comportari placet, & eos ibi de­poni vbi habitat, aut vbi crimen commissum est. Id (que) te­statius vt esse possit, aedituis vel syndicis praesentibus ge­ratur, & tempus sumatur celebrationis diuinorum officiorum, & pecunias ibi manibus ipsi suis col­locet qui peccauit, & dies quidem sit festus, vt plures reus testes facti sui colligat. Et is sit dies quem iudex illi praescripserit, vel ordinarius reo certas constituat pias causas in quibus pecu­nia omnis expromi possit. Si quis autem culpam eandem geminauerit, nullum illi praesidium in pecunia relinquimus.

¶Suspensionis varietas. Cap. 1.

PRincipio genus ipsum suspensionis ad vtrun­ (que) ordinem pertinebit, ecclesiasticum, & popu­larem, vel (vtres notior cōmunibus vocabu­lis esse possit) ad ecclesiasticos & laicos, et hu­ius poenae moderationis varietas erit vt aliquando rei pror­sus in ecclesiam non introeant, nisi forte velint ad commi­nationem subauscultare, nonnun (quam) vt ab vsu sacramento­rum abarceantur, & interdum ab administratione sacra­mentorum excludantur. Cum igitur varia sunt suspensio­nis genera, iudex nominatim & expresse dicet cum hac poe­na ream personam afficit, quam ex hijs potissimum velit intelligi. Nunquam tamen a familiari hominum commer­tio arcet suspensio.

¶Quae causae sunt suspensionis. Cap. 2.

QVidam suis vitijs in poenam suspensionis incurrūt, cum ad bonam frugem se ipsi reuocant, aut impositas sibi criminum poenas suscipiunt. Hij donec omnem explerint integre iudicis voluntatem & ecclesiae satisfecerint, si pec­cati magnitudo satisfactionem requirit, in hoc supplicio de­tinentur. Aliquando pertinacia vel negligentia reorum hanc a rebus sacris relegationem pati cogitur, cum iudex in minore delicto fulmen excommunicationis vibrandi nō portat, & saepe contingit vt licet crimina non possunt ipsa deprehendi, tamen suspitiones, praesertim atrocium pecca­torum, si modo longo tempore inueteraueriut, & infamiam attulerint, ab ecclesiis amandandae sunt, quoniam magna sequeretur bonorum perturbatio si cum huiusmodi perso­nis [Page] infamibus sacramenta communicarent.

¶Quomodo terminatur suspensio. Cap. 3.

QVum homines ad tēpus a sacris ablegantur vel vt cras­sissime loquamur cū talis est ratio suspensionis, vt cer­tum tempus habeāt reditus ad ecclesiā, quamprimum adue­nerit, abs (que) vlla relaxatione vel absolutione reus liber erit. Sed tempus si nō fuerit constitutum, sed institutum aliquid quod reus suscipere debeat, nullo modo reum mitti placet, donec ordinarius ex eo perfecte intellexerit omnia rite & ordine a se gesta esse, quae illi mandata sunt. Quam rem si iudici plene probauerit, tum demum culpa illum euolui pa­timur. Cuius autem in quaestionem bona fama vocatur, is tātisper haereat in iudicio, donec legitimè suspensiones amo­litus sit, quibus oppugnatur.

¶Suspensus totum annum excommu­nicetur. Cap. 4.

SI quis a sacris relegatus adeo iudicis sententiam contem­nat vt relegatus annum integrum maneat, pellatur coetu christianorum, & in horribile supplicium excommunica­tionis detrudatur, & sacerdotio si quod habuerit, exclu­datur.

¶Quomodo puniri debent qui iudicis sententiam violant. Cap. 5.

SI quando minister ecclesiae vel loco motus ab episcopo, vel in formulam suspensionis prolapsus fuerit, & quic (que) corum audeat facere quae sunt illi negata, nec se mature corrigat, cum episcopus illum officij admonet, & excom­municationis poena plectetur & desecrationis acerbitate vel degradationis vt vulgo loquuntur, vt omnibus exua­tur [Page 77] ornamentis status ecclesiastici. Si vero minister non fuerit, sed ex ordine laico, excommunicatione ferietur.

¶Poena illorum qui suspensis aut excommu­nicatis contra leges fauent. Cap. 6.

QVicun (que) publicas preces, sacramenta, aut ceremonias ecclesiasticas vel ipsi administrant, vel alijs admini­strandi authores fuerint, coram hijs qui poena vel suspensio­nis vel excommunicationis correpti sunt, aut illos in ec­clesia quicun (que) retentant, cum a ministris legitime admo­nentur, nisi a ministro reprehensi temeritate destiterint, ex­communicationis & ipsi supplicio reprehendantur.

¶Poena suspensorum & excommunicatorum si pertinaciter templum exire re­cusent. Cap. 7.

QVivero ab ecclesia religati, vel quibus ecclesia prorsus est interdictum, aut vt vsitate loquamur qui suspensi vel excommunicati sunt, si (quando supplicij ratio postulet) se ab ecclesia non abalienant, isto modo contra illorum per­tinaciam procedi iubemus: si sunt ex ordine ecclesiastico & beneficia habeant vlla ecclesiastica, illorum emolumentis ad tempus denudentur ordinarij arbitratu. Si fructus ad illos ex ecclesia nullus redeat, omnes actiones ecclesiasticorum munerum erūt eis interdictae: & licet prioribus vin­culis liberentur suspensionis vel excommunicatio­nis, tamen integrum annum in hac munerum ecclesiasticorum intermissione permaneant. Qui vero sunt ordine laico si talis per­tinaciae rei fuerint, arbitratu iudi­cis grauissimè puniantur.

¶Quomodo ferenda suspensionis & communicationis sententia. Cap. 8.

CVi (qui plus est) excommunicare licet, illi (quod minus est) suspendere licebit, sed nullus harum poenarum sen­tentiam publicè recitabit nisi literis comprehensam & iu­dicis legitimo signo munitam.

¶In morte sacramenta sunt concedenda. Cap. 9.

QVi criminum ecclesiasticorum rei sunt, licet ab ecclesiae sacramētis remoueantur, tamē ex hac vita si forte mi­graturi sint, & verae poenitentiae signa dederint, christianae charitatis est sacramentorum illis vsum exibere. Qui vero mortis sententiam acceperunt, si in carcere detenti coenae domini participes esse non possunt, diligenter ab aliquo pio viro instrui debent Christū sacramentis alligatum nō esse, sed ab illo sacramentorum authoritatem & vim proficisci: quapropter ad illum si mentem sursum erigant, & in illius mortem stabili ac immota fide dirigant, Christi carnē man­ducauerunt, & eius sanguinem conbiberunt. Qua in re vt melius confirmari possint, aliquem pium & doctum siae ministrum ad eos adhiberi mandamus, qui vnum vel duos dies ad illorum fidem confirmādam & exae­dificandā sumat, prius (quam) ad mortem trudantur, vt alacrioribus animis ex hac vita decedant, & patientiā ac solatium ex sacris scripturis colligentes, scelerum desperatione sublata, fidenter ac certa spe ad Deum mise­ricordiae patrem & Christum nostrae salutem authorem pergant.

¶Ratio sequestrationis qualis effe debeat. Cap. 1.

QVicun (que) beneficijs ecclesiasticis fruuntur, supe­riorem templi partem, quam cancellam vocāt, sartetectam conseruare debent, & ceterorum etiam aedificiorum conuenientē rationem habe­re quaesuā ad ecclesiā pertinent. Praeterea quaecū (que) impensae ad illorum curā referuntur ecclesiae respectu, illas debēt om­nes facultatibus suis facere & sustentare, siue ius ita scrip­tum postulet, siue legitima loci consuetudo. Quod si recu­sent facere, deducantur ecclesiae fructus, & ab illis tantisper detineantur, donec integre suum officium & expletè praesti­terint & cumulentur alijs etiam ecclesiasticis poenis, si iu­dicibus id illos promereri videbitur. Quo in loco nullum vt illis profugium relinquatur, fructus ecclesiarum [...] volumus, siue proprietarius eos, siue colonus, siue quis il­los alius aut perceperit aut percepturus sit. Cum autem haec fructuum erit deductio (quam vulgo sequestrationem vo­cant) illi quorum fidei fructus committuntur, vel illorum legitimi vicarij, possunt eos distrahere, & pecuniam ita collocare quomodo necessaria postulat ecclesiae ratio. Et hoc etiam prouideant fructuum distractores, vt omnia interim ecclesiae diuina suppeditentur officia. Tandem verò cum omnibus legitimis impēsis abundè satisfactum est, fructus ad priorem dominum reuoluantur. Colonus autem, vel con­ductor, de vectigali annuo tantum ad se deriuabit, quantū potest cum omni deductorum fructuum damno compensa­ri, [Page] quantumcun (que) scriptis locator de mercede integra sibi praecauerit.

¶Sequestratio locum habet in litigioso beneficio. Cap. 2.

SIius incertū sit ecclesiastici beneficij nec adhuc cum va­cuum sit constare possit ad quem beneficium peruenire de­beat, quamdiu controuersum est fructus de beneficio deduci per iudicem ecclesiasticum debent, & quamprimum causa legibus determinata fuerit, statim ad legitimum dominum pariter cum omnibus emolumētis beneficium commeet, ex­ceptis impensis quibus ecclesiae necessitatibus interim sub­seruitum est. Si quis autem ex litigatoribus beneficium prae­occupauerit & possederit, & pòst sententia iudicis contra il­lum possessorem proferatur, ille vero sententiae plagam ap­pellationis remedio declinauerit, huiusmodi beneficij fru­ctus quātumcun (que) possessi iure videntur deduci posse, etiam appellatione adhuc pendente, & minime terminata. Quan (quam) enim legum authoritas ciuilium multa possessoribus indul­get, tamen ea contra iudicis sententiam in causa ancipiti valere non placet.

¶De sequestratione mulierum in causa nuptiarum. Cap. 3.

CVm de matrimonio lis incidit, & mulier loci vel inco­larum difficultatibus oppressa, metu, vel mercede, vel aliqua praua causa videtur nonnihil subticere aut oc­culere, potest ecclesiastici iudicis authoritate nouas in aedes, aut aliud in oppidum transmoueri, donec de toto negotio conclusum sit.

¶Poena delinquentium contra seque­strationem. Cap. 4.

SIquisquam sequestratione rite facta se interponat, aut contra legum in hac re constitutionem quocun (que) modo tumultuetur, ecclesiasticis poenis eius importunitatem con­stringi oportet.

¶De sequestratione fructuum post mor­tem possessoris. Cap. 5.

QVoties vacuum fuerit beneficiū ecclesiasticum, iudex le­gitimus efficiet vt omnes vacui beneficij fructus de­ducantur, & ad tempus in tuto loco seponantur, quos vni­uersos plenè & integrè reddet is, in cuius custodia conquie­uerunt: & quantum illis aberit, tantum & amplius etiam duabus partibus restituet quae simul omnia nouum ad do­minum statim, nulla nisi necessaria interposita mora, com­portabūtur. Illas tamē impensas iudex aestimet, quibus legi­tima praesidia cuiuscū (que) generis ecclesiae subminisirata sunt, siue ius illa constituit, siue legitima consuetudo recepit.

¶Depriuatio flagitijs atrocibus conuenit. Cap. 1.

DEiectio de dignitate, vel vt vulgo loquuntur depriuatio, quoniam singularem quandam inter poenas ecclesiasticis legibus constitutas acerbitatem habet, maximis & teterrimis vitijs est reseruanda. Quapropter ista securis in homicidis, adulteris, & huiusmodi consceleratis personis [Page] defigatur, cum manifestis iudicis depraehensa fuerit illo­rum immanitas.

¶Depriuatio qualis sit in episcopo. Cap. 2.

CVm episcopus in amittendi status sui periculum venit, archiepiscopum & duos episcopos alios arbitratu nostro sumi volumus, moribus & doctrina praestantes viros, qui iudicium hoc exercebunt: & hij totam rem diligenter in­spectam & consideratam prudentia & pietate sua definiāt.

¶Depriuatio qualis sit in dignitate vel beneficio. Cap. 3.

QVando cuiquam vel diripi dignitas, vel eripi beneficiū ecclesiasticum formula depriuationis debet, principio proprius illum episcopus ad se rite euocet: deinde ad reli­quum omne negotium pertractandum episcopus adsit, & duos ad se doctos & integros praesbyteros asciscat, quorum authoritate & decreto stari placet.

¶Nunquam iudex depriuationis senten­tiam pronunciet, nisi re apertissima. Cap. 4.

SEntentia depriuationis, quoniam cruenta est, & totum hominem conficit, tam horribile telum nec in veneran­dum episcopi statum intorqueatur, nec in sanctum ordinem quarumcun (que) personarum ecclesiasticarum mittatur, nisi reus vel trium vocibus idoneorum & locuple­tum testium conuincatur, vel se ipse iudicet, vel re tam euidenti & perspicua coarguatur, vt nul­lam omnino dubitationem habere possit.

¶Quid sit Excommunicatio. Cap. 1.

EXcommunicatio (melius est enim parum la­tinè quam parum aptè loqui) potestas est & authoritaes ad ecclesiam a deo profecta, quae facinorosas personas, vel de religione nostra corruptè sentientes, & ad suam improbita­tem adhaerescentes a perceptione sacramentorum, & etiam Christianorum fratrum vsu, tantisper sommouet, donec sensus sanos recollegerint, & salutarium cogitationum [...] signa dederint, & poenas etiam ecclesiasticas adierint, qui­bus ferocia carnis comprimitur, vt spiritus saluus fiat.

¶Quibus excommunicatio com­mittitur. Cap. 2.

ECclesia claues accepit a Christo, quibus, ligandi potestas & soluendi continetur. Quoniam autem ad haec rectè debet & ordine procedi, queadmodum administratio sacra­mentorum, & ex sacris scripturis concionandi munus, cer­tis viris deferuntur: ita potestas excommunicationis in ministris & gubernatoribus ecclesiarum consedit, vt illi sa­crarum scripturarum sentētia & regula disciplinam in sa­crosancta domini coena sanciant, & dijudicent quae perso­nae mensa pellendae diuina, quae sint ad eam assumendae: no­minatim verò moderatores & ecclesiarum duces sunt ar­chiepiscopi, episcopi, archidiaconi, decani, deni (que) quicun (que) sunt ab ecclesia ad hoc munus adhibiti.

¶Quibus in causis excommunicatio debet adhiberi. Cap. 3.

NOn debet excommunicatio minutis in delictis versa­ri, sed ad horribilium criminum atrocitatem admo­uenda [Page] est, in quibus ecclesia grauissimam infamiam su­stinet, vel quòd illis euertatur religio, vel quòd boni mores peruertuntur. Illius autem generis sunt de quibus Paulus dicit, qui talia faciunt in regnum Dei non introibunt, vel regni Dei non erunt haeredes, vel quòd propter haec venit ira Dei in filios incredulos. Haec immania facinora telo de­bēt excommunicationis confringi, vt qui sunt illorum rei, in hoc supplicium incurrant, nisi maturè bonam ad frugem se reuocauerint, & cum arguuntur, se ab huiusmodi sceleri­bus quamprimum alienant, ac etiam plene velint omne damnum luere, quod ecclesia in illorum peccatis passa est. Etenim excommunicationis acerbitas nun (quam) expromi de­bet, nisi cum homines in sceleribus obduruerunt: quod duo­bus modis cuenit, vel cum a salubribus se monitis auertunt & vocati se non ostendunt, vel si praesto sint & iudicum decretis stare nolint.

¶Excommunicanda persona debet ante sententiam admoneri. Cap. 4.

NVllus iudex excommunicatione quem (quam) percutiet, nisi semel at (que) iterum, & etiam tertiò si res id requirit, il­lum praemonuerit, vt se ipse si fieri potest tempestiue corri­gat. Tum etiā rco certum tempus ad deliberationem relin­quatur, in quo secum ipse constituat vtrum sanis consilijs obsequuturus sit. Sed qui rite fuerit euocatus, si tempore suo nō adfuerit, huius pertinacia statim in excommunica­tionem incidat.

¶Vniuersitas aut collegium non potest excommunicari. Cap. 5.

INtegri coetus, quos vniuersitates vel collegia vocant, ex­communicationis poena comprehendi non debent. Cum enim ibi varietas magna sit personarum cuius (que) generis, [Page 81] aliquorum innocentia violaretur: nostra verò clementiae potius malis parcit quàm bonos plectit. Ita (que) soli poenis ple­ctentur quicun (que) in huiusmodi coetu soli peccauerunt.

¶Excommunicatio prudenter & deliberate debet institui. Cap. 6.

QVoniam expoenis omnibus ecclesiasticis acerbissimam po­nimus excommunicationem, acutissimum eius mucro­nem sine magna matura (que) deliberatione distringi nolumus. Vt autem in hac re vitiossissimos superiorum temporū ritus emendare possimus, primū in nulla permittimus vna per­sona potestatem excommunicationis collocari. Totius autē ecclesiae consensus quan (quam) inprimis esset optabilis, tamē quo­niam difficillimè colligi potest & conquiri, sic excommu­nicatio procedat, vt archiepiscopus vel episcopus vel alius quicun (que) legitimus iudex ecclesiasticus, vnum ad se publicae pacis nostrae custodem, quem vulgo iustitiarium vocant, ag­greget, ac proprium illius ecclesiae ministrum in qua reus in­habitat, vel aliquem cui minister suas vices committat: deinde sumantur etiam duo vel tres, arbitratuiudicis, do­cti bene (que) morati praesbyteri, quorum in praesentia, cum res ipsa diligentissime tractata grauissime (que) ponderata fuerit, tandem ad decernendam excōmunicationem discendatur.

¶De excommunicatione scriptis mandata. Cap. 7.

SEntentia non valeat excommunicationis, nisi scriptis mandata fuerit: cuius exemplum incorruptè sincere (que) transcriptum iudex reo tradat, quo id tempore postu­lauerit, at (que) adeo intra sex dies sine vlla excep­tione scriptum hoc reo requirenti concedatur.

¶Poena iudicis non legitime excommu­nicantis. Cap. 8.

QVicun (que) iudex vel reum non praemonuerit, vel caeter as cautiones non adhibuerit, quas nos in hanc causam contulimus, primum in ecclesiam toto mensis spatio non introcat, nisi sacrae communionis percipiendae causa, dein­de iudex superior a quo petenti reo succurretur, priorem contra leges progressam excommunicationem vniuersam retexet, excommunicationis authorem ad soluendas om­nes impensas iniustae litis damnabit, & etiam alias poe­nas arbitratu suo cumulabit, vt metu iudices conterrean­tur, ne tam magnam in calamitatem homines sine gra­uissimis causis detrudant. Cum autem iudex intellexerit quod caecus & preceps in illo iudicio serebatur, & propte­rea sententiam vel temere latam ipse per se tollere, prius­quam ad superiorem iudicem reus digressus fuerit, nec ta­men is assentiri velit qui procurauit excommunicationem, nisi reus illi satissaciat, & ad hoc auxilium superioris iu­dicis imploret, iudex inferior hanc eius duram & acer­bam appellationem negligens, sui potius commodi memo­rem quam communis inter Christianos charitatis, sen­tentiam suam dissoluat, in qua manifestum animaduertit priorum suum errorem. Nam si addubitauerit, pignoribus a reo datis quod sentētiae & decreto superioris iudicis quem appellauit obediet, ita tandem iudex indictam a se prius excommunicationē rescindat & [...]. Quae cum omnia rite fecerit, omni se legum nostrarum poena liberabit.

¶Excommunicatorum denuntiatio. Cap. 9.

QVum legitimus iudex excommunicationis sententiam pronūciauerit, statim id significet ecclesiae in qua reus [Page 82] inhabitat, vt omnes ab illo tan (quam) a putri & proiecto mem­bro se abstineant. Nec vna tantum rei propria ecclesia rei gestae certior sit, sed disseminetur & emanet ad vicinos ministros & ecclesias, vt maiore sentiat ille pudore se vn­di (que) exclusum & destitutū. Minister autem ecclesiae pro­priae, cum hijs qui legitimè sunt ad hoc negotium adhibiti, cōsequente dominico die, formula qua illi prescriptum est, euangelio recitato, protinus excommunicationem quibus verbis praescriptum est aptè & publicè coram ecclesia expe­diat & legat, & populum condocefaciāt excommunicatio­nis fulmine perstrictam personam ex ecclesia quasi cadauer eijci debere, nec coenae domini participem, nec diuinorum officiorum, nec Christianae societatis, sed a sinu communis Christianorum matris ecclesiae reuulsam, & abruptam a corpore Christi, coelo simul & terra esse exturbatam, diabo­lo & eius consceleratis ministris mancipatā, & sempiternis flammarum cruciatibus addictam, nisi maturè suam sa­lutē sathanicis ex vinculis expediat, vitā suam salubribus institutis ad probitatē reuocet, maximū ex superioribus pec­catis dolorem capiat, & quantum in se est omne damnū il­lius flagitijs ecclesiae datum noua innocentia & integritate compenset. Donec igitur Deo recōciliatus & ecclesiae fuerit, èa formula quam post subijciemus pro Christiano fratre non accipiatur, sed tan (quam) extorris & naufragus & aduena igno­ti orbis obambulet, expers coenae Domini & sacramentorū & diuinorum quorumcun (que) officiorum: Idem in alijs fiet ecclesiis ad quas mandatum iudicis perueniet.

¶Excommunicatorum poena. Cap. 10.

CVm excommunicato non resipiscente nec in Domini mensa scienter communicandum est, nec in vllis cum il­lo diuinis officijs versandum. At (que) ista quidem poena nullam [Page] exceptionē habeat. Deinde ne cibum quidē aut potum unà cum illo capere, vel osculari, vel salutare, vel ad aedes tuas inuitare fas erit. In quo tamē debet indulgeri, nā reus licet in aedes alienas commeare non debet, tamen propria eius domus solitaria non relinquetur, nec a pactis ciuilibus excludetur & vsitatis negotijs quibus necessariae res huma­nae vitae suppeditantur: & si quis illum admonendi [...] visitauerit & ad probitatem reflectendi, non debet in offi­cio tam pio impediri. Nec illos ad ecclesiastica beneficia su­mi fas est, quos ad mensam vel ad colloquium adhibere nefas existimatur. Et beneficiorum authores illius tempo­ris ius amittant. Quod si reus ipse, priusquam legitime li­beratus fuerit, ad sacramenta vel communicanda vel ad­ministranda irrumpere audeat, si ex ordine ecclesiastico clericus fuerit, beneficio careat & officio deijciatur: si ex promiscuo populo, & vt vulgo dicitur laicus, arbitratu le­gitimi iudicis grauissimè puniatur.

¶Poena communicantium cum excom-mun catis. Cap. 11.

QVicun (que) cum excommunicatis non resipiscentibus in vl­lis actionibus se commiscet nisi quas excipiebamus, poenam cum illis communem habebit, si semel admonitus ab illis non deflexerit.

¶Quamdiu vitandi sunt excommunicati. Cap. 12.

QVi excommunicatione fuerint ab ecclesia dimoti, tam diu ad societatem Christianorum fratrum non admit­tentur, quamdiu ecclesiae quantum possunt non satisfece­rint, & beneficiorū liberationes a legitimo iudiee impetra­uerint, aut ad minimum, fidem iudici obstrinxerint suam, legitimis se illius mandatis obtemperaturos.

¶Quid obstinatis debeat excommu­nicatis fieri. Cap. 13.

QVum in excommunicationis acerbissima solitudine qua­draginta dies reus iacuerit, & nullam [...] ho­nestam & piam rationem exquisiuerit, ordinarius qui prius excommunicationi praesuit, literas nostro munitas ec­clesiasticarum causarum proprio signo nostrum ad forum aequitatis transmittas, quod vulgo cancellariam vocant, in quibus more regni nostri pertinacia reae personae [...] Nos autem, quamprimum literas nostraes, vt in huius­modi causis sieri solet, ad ministros legitimos, nimirum vicecomites & balliuos vt vocant perferri volumus, qui spatio quindecim dierum sireos non eruerint, cōprehende­rint, & in carcerem cōdiderint, sed illis vel auare propter [...] vel iniuste propter gratiam pepercerint, & ius lon­gius indulserint quàm huius ratio decreti nostri fert, si fuerint apud legitimum iudicem in hac re cōuicti, triplum expensarum omnium in excommunicationis vniuerso negotie collocatarum exoluent, & in illum ecclesiae thesau­rum quem vulgo cistam pauperum vocant illud deponent, quem ordinarius hoc beneficio dignissimum esse iudicaue­rit. Quod si per alios quindecim dies [...] ministro­rum nostrorum culpa, cessatum fuerit, illud triplum quod foluere debent,conduplicabunt. Deinde si prebensos reos & in carcere inclusos, nulla interueniente nostrarum litera­rum authoritate, vicomites aut custodes liberauerint, aut elabi permiserint ante (quam) episcopo excommunicati se submi­serint, & superioribus impensis plectentur, & decem addēt alias libras arbitratu iudicis in cistam pauperum infun­dendas. Si vero negent aut differant has ita pecunias [...], quomodo nos hoc decreto nostro [...], custodes pu­blicae [Page] nostrae pacis inuacati statim opem ferant, nisi nostrae velint authoritatis contemptares haberi: quibus si ita vi­sum fuerit in bona licebit & possessiones eorum intrare, & illa seponere & segregare, donec plene sit ab illis omni ra­tione satisfactum.

¶Excommunicatus non liberatur nisi resipuerit. Cap. 14.

CVm ratio sacris in scripturis proposita, cōsuetudo (que) san­ctorum patrum, ab authoritate Scripturarum repetita nō permittat excommunicatos liberari poenarum suarum vinculis, donec violatam ecclesiae pacem & integritatem quantum in se est emendarint, & priori statui restituerint (nec enim aequum est illos in ecclesiae corpus inseri, donec peccata formulis ecclesiasticis eluerint, nec salus ab ecclesia vn (quam) ostenditur nisi prius ad probitatem se ipse reus reuo­cauerit) haec igitur cum ita sint, iudex cum plane cognarit reum in ecclesiae disciplina mansuete & clemēter acquietu­rum, & si quem priuatim offenderit, illi plene satisfactu­rum, tum demum ad ministrum proprium curet reum re­mitti ministrum (que) certiorem faciat quomodo reus in loco suo rursus collocari possit, postquam ecclesiae se rite summi­serit, ad extremum omni cum officio perfunctus sit, in ec­clesiam reus inducatur, & ibi rite a legitimo ministro di­mittatur, & ad veram Christianae charitatis omnem socie­tatem adhibeatur, nisi forte simulatio sit aliqua rei in hoc negotio deprehensa, planè (que) de eo constet quod non syncerè sed fucatè se gerat. Minister autem inprimis curet vt ad legitimum iudicem totam rem perscribat quomodo tracta­ta sit, & reus iam liber ipse nouae nuntius suae fortunae, se quamprimum ad iudicem conferat: vel [...] ministrum (que) certiorum faciat de ritu & forma poenitentiae, & de tem­pore [Page 84] quo reus astrictus sit ecclesiam quam malo exemplo of­fenderit emendare. Minister vero & syndici, aut prae­stantes aliquot parochiae viri, imprimis curent vt ad legiti­mum iudicem bona fide & mature rescribant an reus man­datam a iudice poenam summissè & plenè luerit, & exter­no corporis habitu animi verè poenitentis signa declaraue­rit, an sic se gesserit vt aut contumaciae aut simulationis [...] aliquas palam oftenderit.* Iudex vero cum reum omni officio praescripto persunctum essecognouerit, illum a vin­culis excommunicationis liberabit, curabit (que) vt ministri omnes qui excommunicatunt declararunt iam rursus libe­ratum & ecclesiae reconciliatum esse populo diuulgent. H aec vero semper ita procedant, nisi mortis periculum in excom­municatione reum deprehenderit, tum enim illum statim dimitti placet, si promissis pignoribus cauerit si integrè sa­tisfacturum omni ratione si fuerit saluti restitutus. Cum autem conualuerit, si mutauerit sententiam, & nolit ec­clesiae disciplinam subire, rursus illius in excommunicatio­nem perfidia relabatur.

¶Cum appellatur ab excommunicante quid fiat. Cap. 15.

PRonunciata semel excommunicationis sententia, non potest a quoquam nisi ab ipso illo authore rescindi, vel eius legitimo vicario, nisi reus appellationis vsus remedio causam superiorem ad iudicem transmouerit. Tum autem si reus vel iniuria se dicat excommunicatum, vel iniustè ab ecclesia quam omnibus officijs legitime conquisterit, au­thor excommnicationis accersetur, & nisi is quindecim dierum spatio [...] ad causam dicendam euocatus fuerit, a­perte [...] ostendere [...] [...] & iustè contra reum processum fuerit eius prior sententia [...] iniqua reijcietur, & ad ni­hilum [Page] recidet. Verum author excommunicationis si supe­riori iudici suam sententiam probauerit, rursus in eius po­testate reus erit, pignoribus tamen ab illo interim prouide­bitur vt impensae praestentur, & vt omnibus qui violati fuerūt aut affecti iniuria, satisfaciat, sed dum haeret in iu­dicio haec excōmunicationis causa, [...] authoritate superio­ris iudicis excommunicationis sapplicia patest eximi. Sed si post reus litem amiserit, & in indicio succubuerit, vel ipse sibi diffisus deseruerit appellationem, [...] [...] spatio vigin­ti dierum posteriorem damnationem vel relictam appella­tionem consequentium, omnia faciat perfecte & abundan­ter quae superiori sententia peragère inssus est, aut si [...] rursus in luto prioris excommunicationis baereat.

¶De reis qui mortis sententiam acce­perunt. Cap. 16.

CVm ciuilis magistratus aliquis slagitiosos [...] [...] non excommunicatos praeoccuparit, in carcerem ab­duxerit, [...] si pòst sententiam mortis acceperint, & nos illis postea pepercerimus, nolumus tum indulgentia nostra eccle­siae disciplinam impediri. Iudex igitur ecclesiasticus illos sa­tisfactionis & [...] officiorum commonefaciat: quae si non omnia rite perficiant, excommunicationis virga [...] [...] donec salubriores cogitationes [...]

¶Quid iudicium. Cap. 1.

IVdicium est actus legitimus, ritè ac ordine peruestigandi & decidendi, quae in contro­uersia apud iudicem producuntur.

¶De iudicijs ordinarijs. Cap. 2.

ORdinaria iudicia sunt in quibus ea omnia requiruntur quae in legitima causarum cognitione obseruari debent.

¶Ordine omnis iuris non seruato, processus redditur nullus, si iudicium fuerit ordinarium. Cap. 3.

INIudicijs ordinarijs ciuilibus, ad pronunciandum sum­mam sufficiat plena cognitio causae. Verum in criminali­bus propter periculum, acerrima indagatio adhibeatur, ne (que) in illis pronuncietur nisi cognitio causae habeatur ple­nissima, [Page] & probationes fuerint ipsa luce clariores.

¶De iudicijs extraordinarijs. Cap. 4.

IN extraordinarijs iudicijs procedendi ordo non obserua­tur, quo ad omnia. Describuntur autem iudicia summa­ria de plano, & sine strepitu, & sine forma, & figura indicy.

¶De iudicijs summarijs. Cap. 5.

IN summarijs iudicijs, lites abs (que) exacta probatione pos­sunt definiri, vt si actio sit ad exhibendum, & quo ad omnes alias quaestiones quae circa indagationem principalis causae emergunt, modò tales fuerint vt earum definitio non pariat praeiudicium litigantibus, quo minus ius suum alio iudicio prosequi possunt. Illa quo (que) summaria sunt iudicia in quibus probationes aduersus absentem admit­tuntur.

¶Processus de plano, & sine strepitu iudicij. Cap. 6.

QVando (que) de plano, vel (vt dicitur) sine strepitu procedi potest, quando a iudice extra locum ordinarium, dum pro tribunali non sedet, & ferijs non obseruatis iudicium agitatur, recipiendo libellum actionis, aut literas ap­pellationum, & quicquid est eorum quae parti aduer­sae non pariunt praeiudicium. Quan (quam) & integras causas nonnunquam de plano cognosci posse volumus: vt cum leuia delicta sunt pu­nienda, in quo tamen iudicij gene­re caeter as obseruationes iuridicialis processus non volumus prorsus emitti.

¶Processus abs (que) forma & figura iudicij. Cap. 7.

PRocessus abs (que) forma & figura iudicij, tunc sit, quando eatantum quae sunt iuris naturalis in processu conser­uantur, & citatio legitimarum personaruns, qua mandatū exhibeant, qui postulare quippiam nomine alterius velint, petitio, defensio & alia huiusmodi. Ea vero quae solius iuris ciuilis & positiui sunt recitātur, vt libellus fieri ob necessi­tatem hominum constitutae litis contestatio & similia.

¶Quando procedere licet summariè & de plano, & sine strepitu, ac forma iudicij. Cap. 8.

IVdexin cognitione causae nequa (quam) pro suo arbitrio sum­matim de plano & abs (que) figura & forma iudicij proce­dat, sed tantum cum id ei nominatìm a legibus nostris per­mittitur. In causis beneficialibus, matrimonialibus, testa­mentarijs, nec non decimarum, & vsurariarum, ac eas quo­quo modo tangentibus simpliciter, ac de plano, & sine stre­pitu & figura iudicij processus fiat. In alijs autem ciuilibus iudicijs, & criminalibus non notorijs, ordinem iudiciorum obseruari volumus, nisi ex consensu partium aliud statua­sur, vel ex commissione nostra regali rescribatur.

CAP. 1.

CRiminalia iudicia tunc agi dicantur, quando in iudicio ipso de crimine agitur, vel animaduer sione iuridicia puniantur, quod interdum fiat per accusatores, quan­do (que) per denunciatores qui ad iudicem de co referant. Nonnunquam index ex of­ficio [Page] suo inquìrat, non existente accusatore aut denunciate­re. Aliquando verò per exceptiones inter litigantes obie­ctas. An vero in hijs criminalibus iudex ordinariè vel ex­traordinariè procedere debeat, partim ex legibus, partim ex verbis commissionis factae sibi, a nobis, intelligat.

¶De criminibus notorijs. Cap. 2.

QVando crimen est notorium, non requiritur obseruatio iudiciarij ordinis, sed euidentia. Cum iam constet a quo crimine sit commissum, satis esto citari obnoxium ad audiendum sententiā, vt si quas habeat, probabiles afferat causas, propter quas, ad hanc vel ad illam poenam condem­nari non debeat. Et si crimen sit notorium, nulla tamen le­gitima sui defensio neganda est, cum de crimine constet summariè seu citatus veniat, seu non veniat, contra eum sum­mariè procedatur.

¶De crimine non notorio. Cap. 3.

DE crimine si qua dubitatio fuerit, cum eam probationi­bus tolli sit necessarium, & quidem luce clarioribus, iu­diciarium ordinem seuerissimè seruari volumus. Etenim error in his non potest esse nisi nocentissimus.

¶De criminali accusatione. Cap. 4.

AD accusandum criminaliter nemo admittatur, nisi prius astrinxerit ad seribendum poenam, cui accusa­tus victus, subijci debuerat, si succumbat in iudi­cio, & nisi fideiussores dederit quibus de lite prosequenda [...].

¶Iudex non suus ex consensu fit suus. Cap. 1.

IVrisdictio cuiuslibet iudicis non sui qui tri­bunali praeest, vel aliam iurisdictionem ha­bet, ex partium litigantium consensu proro­gari possit, at priuatorum consensus iudicem eum non facit qui nulli praeest iurisdictioni, nec quod eis statuit rei iudicatae continet authoritatem. Non solum expressè sed etiam tacitè prorogatio fieri possit. Nam si litigatores iudicem non suum scienter admiserint, iuris­dictionem illius prorogare intelliguntur. Si quis in aliquem iudicem coram ipso & cum suo aduersario consentit, quòd ob certam aliquam causam non potest in ea illum declinare, non videtur in iudicem consensisse, qui [...] sibi genus apud eundem iudicem desiderat actionis.

¶De iudicijs delegatis. Cap. 2.

CVm iudex ordinarius vnum expluribus delegatis iudi­care vetat, coeteris id committere videtur.

¶Qui iudices nequeunt esse. Cap. 3.

NOn omnes homines indiscriminatim iudices esse pos­sunt. Quidam enim natura impediuntur, vt surdus, mutus, & perpetuo furiosus, quia iudicio carent. Quidam lege impediuntur, vt infames, quidam moribus vt foe­minae & serui, non quia iudicium non habent, sed quia receptum, est vt ciuilibus non fungantur of­ficijs. Quidam vt impubes, & minor octode­cim annis, tales enim iudices esse non per­mittimus, etiam si ex consensu liti­gantium postulentur.

¶De recusatione iudicis. Cap. 4.

IVdex etiam ordinarius potest recusari ex omni causa qua verisimiliter in fauorem alterius partis inclinare praesu­mitur. Sed qui recusat, causas debet exponere ac verisimi­les ostendere. Si alter ex litigatoribus iudicem solum haere­dem, vel ex parte executorem fecerit, alius iudex necessariò sumendus est, quia iniquū est aliquem suae rei iudicem fieri. Obseruandum est ne is iudex detur, quem alter a pars nomi­natim petit, id enim iniqui exempli esse iudicamus, nisi hoc specialiter a nobis ob dignitatem iudicis petiti permittatur.

De differentia iuramentorum. Cap. 1.

QVemadmodum iuramenta, quae ad dei glori­am, vel ad fratrum vtilitatem aliquid afferūt, Christianis concessa sunt (modo suscipiantur in iudicio, iustitia, & veritate) sic illa iurandi leuitas, ex animis & sermonibus nostris exterminari de­bet, quae familiaribus & quotidianis in colloquijs nostris volitat. Posterioribus enimistis dei reuerentia minuitur, & in periuria facile incurritur. Quare qui peruersa iurandi consuetudine contaminati sunt, & moniti ab ea, absterreri non possunt, illos (quoniam dei nominis contemptores sunt & diuinarum rerum) iusto supplicio coerceri oportet.

De poena temerarij iuramenti. Cap. 2.

QVitemere iurātem audierit, aut sine iusta causa, quam­cun (que) personam statim eam admoneat, vt duodecim denarios proximo die dominico cōferat in communem the­saurum, quem cistam pauperum vocant, & in illius loci ci­sta pecuniam deponat, in quo iurandi crimen est admissum. Et hoc si facere persona rea neglexerit, nomen eius ab illo, qui audierit, ad Ordinarium deferatur, is ad se personam euocabit, & illi culpae poenam publicè implendam praescri­bet, nec tamen à mulcta duodecim denariorum liberabitur.

Forma publicae poenae. Cap. 3.

PVblica poena temerè iurantis haec erit, vt nudo capite a­stet ante suggestum, & altiore loco quàm sunt caeteri, tā ­tisper donec homilia die dominico recitatur, & illa termi­nata, [Page] statim in eodem loco confiteatur, se temeritatis suae vehementer paenitere, qua, sine causa, iurando dei sacrosan­cto nomine sit abnsus.

Forma legitimi iuramenti. Cap. 4.

LEgitimum autem iuramentum, ijs verbis, & nullis alijs, suscipi volumus: Ita me deus, per dominum nostrum le­sum Christum, adiuuet.

Periurium quid sit. Cap. 5.

VT facilius à scelere periuriorū abesse possimus, primum explicanda nobis erit eius natura, deinde patefaciendum Periurium quid sit. quàm grauis in eo sit dei offensio. Periurium autem est men­dacium iuramento confirmatum, vel iur amenti liciti vio­latio. Periurus autem is habetur, qui sciens, & proposito fal­lendi iuramēto quemquam dolose circumuenit, aut qui vo­lens iuramentum licitum violat, aut qui iurans verba tam perplexèinuoluit, vt iuramenti sensus non percipiatur, con­tra quam fraudem, hanc regulam semper tenere volumus, vt id iurasse credatur, quod is, ad quem iuramentum refe­rebatur, communi loquentium more intelligit.

De iudicibus iuramentum postu­lantibus. Cap. 6.

GRauissimum est periurij crimen, primum enim contra dei praeceptum est, deinde deus in eo rei falsae testis ad­hibetur. Postremo iuramentum, quo veritas, res humanae societati maxime necessaria, confirmari debet, ad suffulciē ­da mendacia, detorquetur. Cumigitur tam vehementer in periurijs peccetur, iudices in postulandis iuramentis, non sunt faciles, praesertim cum ex iuramentis, periuria conse­quutura non obscure conijciunt.

De peierantium poena. Cap. 7.

CLerici, qui scientes & volentes iuramenta de rebus lici­tis, & honestis interposuerint, si fidem post fefellerint, quam seruare poterant, aut si iuramēto confirmauerint, quae cum iurarent, ipsi falsa esse sciebant, primum ordinis gradu pellantur, in quo sunt: deinde beneficijs, vt vocant, exclu­dantur, & non solum praesentibus careant, sed etiam ab hijs omnibus, quae forte consequi poterant, perpetuo summoue­antur. Laicus, qui fuerit in crimine periurij conuictus, si fa­cultates iudici videbuntur hoc ferre posse, decem libras in cistam conferct pauperum eius loci, in quo periurium est admissum, & publica confessione, coram ecclesia, suam sibi culpam displicere contestabitur, si vero rei conuicti non sint tantae opes, vt mulcta possit ad decem libras peruenire, tum in ecclesiae conspectu, publicè crimen suum agnoscat, & ante suggestum astet capite & pedibus nudis, toto tempore, quo vel homilia periurium tractans recitatur, vel concio pera­gitur, at (que) haec vniuersa patiatur, isto modo, tribus diebus dominicis continue succedentibus, & in cistam pauperum conferet, quantum cius facultates iudicabuntur ferre posse. Iudici tamen ecclesiastico potestas erit, vt pro circumstan­tiarum ratione, sua sapientia, vel demat de praescripta poe­na, vel ad eam addat. Interim hoc ipsis iudicibus nostris ve hementer imperamus vt in hoc horribili crimine periurij, cuiusnullum modum, aut finem homines inueniunt, non conniueant. Nam si quicquam eorum neglexerint, quae à nobis in hoc genere proposita sunt, iam antea denuntiamus, illis hanc illorum flagitiosam socordiam, in summū incur­surū nostrum odiū Quin & hoc aequissimè videtur à nobis adijciendum esse, vt quicun (que) causam periurio scientes de­derint, eisdem poenis comprehendantur, quibus periurij [...] ante subiecerimus. Hoc autem summatim ad omnes [Page] pertineat, in quibus crimen periurij conuincitur, vt infa­mes sint, nec ad testimonium dicendum admittantur, nec vnquam post tempus periurij, iur amentum illis deferatur, nisi forte oneris iuramentum sit, in quo suam ipsi causam deteriorem faciant. Deni (que) quicun (que) periurio alteri damnū dederit, cogatur illi plenè pro damno satisfacere.

De legitimis iuramentis non de­trectandis. Cap. 8.

NEc tamen ijs periurij poenis homines, ab omni genere iuramentorum abalienari volumus. Ita (que) si quis, authoritatem legitima iurare, vel iuramento interposito re­spondere iussus sit, iudici hoc ritè postulanti non negabit, & si forte negare voluerit, in eo contumax censebitur, & ex­cōmunicationis poenam sustinebit, si maior sit quatuorde­cim annis, & mente integra.

De fide laesa. Cap. 9.

FIrmissimum est vinculum, humanae societatis fides, qua propter in ea custodiēda, legibus homines constringi de­bent. Ita (que) si parta vel promissa non consistant, nec imple­antur, in quae vel à iuratis vel non iuratis consensum est, vel seriò tantum affirmantibus, illos qui fidem huiusmodi suam fefellerint, primum arbitrarijs poenis, à iudicibus ec­clesiasticis, affici volumus: deinde cogantur, vt illis perso­nis plenè satisfaciant, quae sunt illorum perfidia deceptae.

Exceptiones in periurij & fidei laesae culpis, quae sint. Cap. 10.

VErum superiores hae leges duas exceptiones habere debēt. Altera est, illos nō debere periuros videri, nec fidei laeso­res, qui cum omnia summa fecerint, vt iuramentum & fi­dem [Page 105] seruarent, tamē aliqua sūt huiusmodi ratione impedi­ti, quam vitare non poterant. Istis enim satis erit, iudicibus probare suam voluntatem & operam: secundo loco, nec illi sunt fidei laesores, aut periuri censendi, quibus exciderunt subito, nec cogitantibus, nec opinantibus, promissa rerum iniquarum, inhonestarum, aut quae fieri non possunt, vel si primum recta fuerint, & progressu temporis in hanc absur­ditatem degenerauerint. Hoc tamen posito, & retento, quòd volens & sciens, qui rem inhonestam, iniustam, aut quae fi­eri non possit, iurauerit, aut promiserit, illum quidem hoc crimine non teneri, si iurata non praestet. Sed tamen eccle­siastico iudici iustas temeritatis suae poenas daturum esse.

Generalia iuramenta, & promissa qualia esse debent. Cap. 11.

QVi summatim iurat, vel promittit statuta, vel consuetu­dines ecclesiarum, capitulorum, vniuersitatem, vel hu­iusmodi quoruncun (que) locorum, vel societatum, se conserua­turum esse, non potest talis iuramenti, vel promissi authori­tate compelli, res vt iniquas suscipiat, aut eas, quae fieri non possunt. Nec enim iurantis vel promittentis animis vllum honestum, ad talem peruersitatem respectum habere potest. Quapropter in conclusionibus talium iuramento­rum, & promissorum, hoc attexi placet. Haec omnibus partibus seruabo, quibus cum sa­cra scriptura, cum legibus ciuilibus, & ecclesiasticis huius regni con­sentient, & quātum vires meae patientur.

Tam actor, quàm reus initio litis, praestet iuramentum calumniae. Cap. 1.

QVoniam calumniantes odimus, & summo studio & cura auersamur, libidinem eorum, qui facilè ac temerè ad litigandum procederent, reprimere summopere cupientes, necessarium duximus & praesentem legem ponere, per quam sancimus, quòd non ali­ter ne (que) actor, ne (que) reus in quibusuis causis ecclesiasticis, (nam & in ijs frequenter calumniari solet) ad litis certami na admittatur, quàm si in ipso litis exordio, iusiurandum calumniae subeat vter (que).

¶Iudex cum primum ad munus admittitur, praestet iuramentum de calumnia. Cap. 7.

IVdex licet de calumnia in singulis causis non iuret, tamē hoc iuramenti genus, quoad omnes causas, in vniuersum à se tractandas, ab initio cum suscipit, iudicandi munus praestare debet.

Forma iuramenti calumniae. Cap. 3.

TAm actor, quàm reus, cum de calumnia iurant, haec precipuè testentur, se putare iustam habere causam, nolle in vniuersa actione (quae subsequutura est) quicquam calumniari, nil (que) largitos esse, aut largituros, aut per se, aut per alios, vel ad iudicem vel ad alios corrumpendos, per quos iudicium administratur: nolle tergeuersari, aut dolos in pro bationibus nectere, ne (que) dilationes, vel in fraudem aduersa­rij, vel ad protrahendam litem, petere, & deni (que), se fideliter esse [...] his omnibus, quae in iudicio (modo ad cau­sam pertineant) ab ipsis requirentur.

Iuramentum malitiae. Cap. 4.

LIcet iuramentum calumniae semel exigatur quoàd totam causam, post litis contestationem: attamen iuramentum malitiae, in omnibus litis partibus exigi potest, cum iudici visum fuerit, ne (que) manifestum periurium timetur.

Discrimen inter iuramentum maliciae & iuramentum calumniae. Cap. 5.

IVramentum maliciae à iuramento calumniae hoc differt, quòd hoc iuramentum (non vt illud) ad totam litem re­fertur sed ad illud tantum, quod tunc maliciosè agi praesu­mitur, debet (que) is, à quo exigitur, iurare, se non esse conscium sibi vllius maliciae, cut fraudis, qua studeat, in eo quod pro­ponit, aut agit, aduersarium circumuenire. Potest (que) hoc iuramenti genus, & ante litis contestationem, & postea ex­igi, non solum à dominis litis, sedetiam ab eorum procura­toribus, & substitutis, vt dictum est, quoties praesumptio est, maliciose agi.

Iuramentum aut per dominum litis fiat, aut per procuratorem. Cap. 6.

DOminus causae de calumnia iurare debet, quando facilè haberi potect, alioqui iuramentum sufficiet procurato­ris, modo speciale mandatum habeat ad iurādum in ea cau­sa de calumnia. Attamen si à domino fuit, ante discessum, vniuersalis constitutus procurator negotiorum eius, non e­rit opus speciali mandato. Si domini litis de calumnia iura­runt, & deinde suos procuratores instituerint, ad litem pro­sequendam, procuratores etiam de calumnia iurare debe­bunt, sed ad hoc speciali mandato non opus erit.

Iurans debet non leuem habere causae notitiam. Cap. 7.

OEConomum, seu procuratorem, aut syndicum, qui ad iu­randum de calumnia est admittendus, iustam, & non leuem causae notitiam habere oportet.

Mortua altera parte, successor idem praesta­bit iuramentum. Cap. 8.

QVando is qui litem instituerit, mortuus fuerit, haeres, aut successor eius, qui litem est prosequuturus, iuramen­tum calumniae praestare debet, licet qui mortuus est iuraue­rit.

In appellatione iurandum. Cap. 9.

IN appellationis quo (que) causa de calumnia iurandum est, quamuis ab initio institutae litis iuratum fuerit.

Recusans iuramentum calumniae causa cadat. Cap. 10.

IS à quo iuramentum calumniae, seu malitiae requiritur, si recuset ipsum praestare, causa cadet, siue reus fuerit, siue actor.

Iuramentum calumniae non est omit­tendum. Cap. 11.

SEd quia veremur, ne forsitan partes collusione quadam vtentes remittant sibi inuicem huiusmodi sacramentum, & vel pacto sanctionem nostram deludant, praecipimus (quandoquidem non pro commodo priuatorum tantummo­do verumetiam pro communi vtilitate, praesentem legem posuimus) quòd iudices minime patiantur iusiurandum i­stud, nedum expressè, sed ne tacitè quidem remitti, sed illud (vt praemittitur) omnino exigant, & nullo modo praeter­mittant. [Page 107] Est enim hoc iuramentum calumniae, inter legiti­mas obseruationes iudiciorum numeratum. Quod si iudex neglexerit, praesertim à parte monitus, sententia cius iure cassabitur.

Probatio quid sit. Cap. 1.

PRobatio est rei dubiae, per legitima documen­ta, ostensio.

Reo confitente, non est opus probatione. Cap. 2.

QVid est opus causam in examen trahere, quam reus suae confessione certam facit, & indubitatam? Proinde nō est quaerenda probatio, cum reus id quod contra eum prin­cipaliter propositum est, fatetur. Probationis facultas am­plianda potius, quàm restringenda est, vt veritas in omni­bus causis elucescat.

Species probationis. Cap. 3.

SIue igitur per testes, instrumneta, praesumptiones, iudiciae aut famam, probationes offerantur, prudens iudex, cui multum quoad hoc tribuendum esse iudicamus, facile exi­istimabit, (pensatis rerum & personarum circumstantijs) quatenus cui (que) credendum sit. Ne (que) enim ad vnam proba­tionis speciem iudex sese alligare debet, sed ex iusta animi sui sententia aestimabit, quid aut credat, aut parum proba­tum sibi videatur, cum intelligat, multa saepe coniunctime­uincere, seorsim verò accepta nequaquam fidem facere.

Probatio non est admittenda, nisi reo prae­sente, aut per contumaciam absente. Cap. 4.

QVanquam verò iudici, & non parti, fides facienda sit, volumus tamen aliquod probationis genus aduersus aliquem admitti, vel exhiberi, nisi ipso aut praesens fuerit, aut per contumaciam absens.

Probatio facienda est in iudicio coram iudice. Cap. 5.

PRobatio recipienda est coram iudice, & in iudicio, non extra iudicium, ne (que) coram notario aut tabellione.

Actori non reo interest probare. Cap. 6.

ACtore non probante, reus etiam si nihil [...] ab­soluendus est, nisi tantae aduersus ipsum praesumptio­nes insurgant, vt in eum probationes [...] A­lioqui enim nō conuenit vt, actore [...] [...] se pro­fitenti se probare non posse [...] [...] [...] monstrandi contrarium [...] [...] na­turam factum negantis nulla [...] ta­men, coarctatis loco & tempore, [...] [...] probandi obseruari volumus.

In communibus iudicijs tam reo, quàm actori incumbit probatio. Cap. 8.

IN communibus iudicijs, tam actor, quàm reus probatio­nibus onerantur, is (que) vincet, qui meliores, & efficatiores probationes attulerit: Sed si omnia huiusmodi aequalia sint, pro possessore iudicabitur, nisi fauor causae aliud suaserit.

Post publicationem, non licet contrarias probationes afferre. Cap. 9.

SI de impedimento aliquo, [...] in causa matrimoniali, probationes aliquae publicatae sunt, non licebit alteri par­ti contrarias probationes aliquando inferre, vel producere.

In omni actu iudiciali adesse oportet aut notarium, aut duos testes. Cap. 10.

IN recipiendis probationibus, at (que) in omnibus alijs acti­bus iudicialibus, iudex debet publicum notarium, aut du­os, loco illius, honestos viros adhibere, per quos cuncta quae aguntur fideliter scribi mandamus, vt si quae postea super a­ctitatis oriatur controuersia, ea penitus per ipsa originalia publica & communia tollatur.

Affirmanti incumbit probatio, non neganti. Cap. 11.

VT creditor, qui pecuniam petit, numeratum probare co­gitur, ita rursus debitor, qui solutam affirmat, eius rei probationem praestare debet. Ei enim incumbit probatio, qui asfirmat, non qui negat.

Aliena à causa nihil probant. Cap. 12.

PRobationes verò, vel necessario, vel praesumptiuè inferre [Page] debent, id, de quo agitur. Quae verò aliena sunt à causa, seu controuersia, nihil probant.

Accusatores in iudicium deferre non de­bent rem, quae probari possit. Cap. 13.

SCiant cuncti accusatores, eam serem deferre in publicam notitionem debere, quae munita sit idoneis testibus, vel in­structa apertissimis documentis, veliudicijs ad probationem indubitatis, & luce clarioribus expedita.

Testes Synodales. Cap. 14.

TEstibus tamen synodalibus, ac alijs probationibus, ex ex magnis & vehementioribus suspitionibus exortis, antequam vim, veterem (que) authoritatem reseruamus.

Officium iniunctum quis (que) probare te­netur se impleuisse. Cap. 15.

QVotiescun (que) aliquis ex officio sibi iniuncto, aliquid face­re tenetur. Ipse semper probare debet, quod officium su um husmodi, ac onus iniunctum fideliter adimpleuit, vel per eum non stetit, quo minus adimpleuit.

Monumenta publica. Cap. 16.

CEnsus & monumenta publica potiora testibus esse cen­semus.

Reus potest probandi onus in se suscipere. Cap. 17.

POtest reus onus probādi in se assumere, & docere de iure suo, licet ad hoc nullo iure astringatur.

Reus exceptiones suas probare debet. Ca. 18.

QVi dolo aliquid factum esse dicit, seu excipit, ipse de dolo [Page 109] docere debet. In exceptionibus quo (que) omnibusreus actoris partes sustinebit, ipsam (que) exceptionem (vt actor suam in­tentionem) implere cogetur, qui mutatam [...] di­cit, probare hoc necesse habet.

Ad probandum ea quae nihil causam [...], nemo admittatur. Cap. 19.

AD probationem illius rci, nemo admitti debet, quae eti­am probata nihil releuaret, ne & partes inambus ex­pensis onerentur, & lites plus iusto differantur.

Quando confessio omnibus probationibus sit praeferenda. Cap. 20.

PRobationes omnes confessioni partis merito cedere de­bent. Siue igitur contra instrumenta, testes, aut sententi­am, in fauorem suum introductam, siue latam, aliquid con­fitetur, locum semper obtinebit, contrarijs probationibus nō obsistentibus, nisi animae periculum in causa vertatur, aut leges confessioni huiusmodi resistant, & nisi confessio pro causa confitentis faciat.

Probationes valent, etiam nullo designato termino ad probandum. Cap. 21.

PRobationes non censentur reprobatae, licet sine assigna­tione alicuius termini, aut nulla ad probandum concessa dilatione, factae reperiantur.

Probationes iuductae ad vnum effectum valent ad alium. Cap. 22.

PRobationes inductas ad vnum effectum facere fidem ad alium effectum inter easdem personas aequum esse [...].

Alleganti statuti ignorantiam non facile creditur. Cap. 23.

ALleganti constitutionis, aut statuti ignorantiam, non est credendum, nisi probationem suae ignorātiae addu­cat, aut praesumptiones verisimiles, quibus iudex (conside­ratis rei & personae circumstantijs) possit in plenam proba­tionem alleganti ignorationem iuramentum differre.

Probatio per iuramentum. Cap. 24.

QVando aliquid ad conscientiam solam pertinet, per iu­ramentum admittitur probatio.

Aliquando negatiua probanda est. Cap. 25.

ABea parte quae dicit aduersarium suum ab aliquo iure prohibitum esse, speciali lege, vel constitutione id pro­bari oportet. Idem respondendum est, si quis neget aliquid recte factum, ipsam praestare debere probationem.

Antiquitatis probatio. Cap. 26.

IN finibus ac rebus antiquis probandis, fama, ac testes de auditu, libri (que) antiqui, sine suspitione aliqua confecti, cu­stoditi, & reperti possunt iudicem ad credulitatem adduce­re, vt rectè, pro sic probante, sententiam ferat, nisi aduersae partis fortiores probationes aliud requirant.

Acta iudicij fideliter custodienda. Cap. 27.

ACta iudicij plenam inducunt probationem, volumusi­gitur eadem omnia & singula fideliter descripta, ac more solito, clausa transmitti ad iudices appellationis, illud requirentes, seu exigentes, vt ex illis colligant, an per infe­riorem iudicem recte iudicatum existat.

Cap. 1.

POssessori non incumbit onus probandi, res [...] ad se pertinere, cum actore in probatione deficiēte, dominium apud possessorem manere debeat. In pos­sesssionis iure is superior, & victor existimabitur, qui de antiquiore possessione, fidem facere possit, maximè si illa a­liquo titulo iustificata sit, nisi altera pars meliores & effica­ciores probationes introduxerit, possessionem suam iustifi­cantes.

Res alienas possidens, licet iustam causam tenendi for­tassis non habeat, non nisi intentionem suam implenti resti­tuere cogitur.

Sifraude, vel violentia, possessionem rei alienae aliquis nactus fuerit, illa possessio non solum illi non proderit, sed e­um fortiori probatione aggrauat, si ipse rem ipsam, vel suā, vel sibi debitam postea affirmet.

De fide instrumentorum. Cap. 1.

IN persequendis litibus, eandem vim obtine­ant fides instrumentorum, & depositiones te­stium.

Instrumenta publica. Cap. 2.

INstrumentorum alia sunt publica, alia priuata. Publica quae à notario nostra authoritate creato, cum subscripti­one testium fiunt. Quae autem nostri, alicuiusvè archie­piscopi, episcopi, archidiaconi ciusvè commissarij, seu of­ficialis, [Page] aut alterius cuiuscun (que), publicum gerentis officium sigilli appensione muniuntur, autentica rectè nuncupentur.

Instrumenta priuata. Cap. 3.

SCripta priuata dicimus, quae à priuatis personis conficiun­tur, nec aliquo publicò, seu autentico sigillo coadiuuantur, quae nisi ex Archiuo publico causam in se complectētia, pro­ferantur, vel alij probata fuerint, fidem facere nolumus.

Priuata scripta non valent, nisi trium testium subscriptione firmentur. Cap. 4.

PRiuata scripta, quibus inter aliqu as personas contrahi­tur, tum in iudicio valida sunto, & robur habento, si tri­um testium subscriptione firmentur, ne manus ambiguita­te, at (que) charecterum collatione, cum vtrius (que) partis pericu­lo sit laborandum, nevè perfidè negandi, quae acta sunt, de­tur occasio.

Libri mercatorum. Cap. 5.

EXemplo perniciosum est, vt ei scripturae credatur, qua v­nusquis (que) annotatione propria debitorem sibi aliquem constituit, vnde neminem ex suis subnotationibus, debiti probationem praebere posse oportet, mercatorum tamen & aliorum artem aliquam approbatam exercentium, libris, & rationibus, cum alijs adminiculis, plenam fidem adhiberi volumus.

Modus conficiendi instrumenta. Cap. 6.

IN conficiendo instrumento, hanc scriem obseruari volu­mus, vt scriba cum primis à dei nomine auspicietur, an­num domini subdat, regis nomen, titulum, & regni annum posthac mensem, & diem eius, & nomen loci, vbi contra­ctus initur. Deinde narrentur, quae sunt exponenda, testes [Page 111] adscribantur, aut subscribant. Notarij quo (que) obsignatio, cum subscriptione, ac proprio signo, in fine adijciatur, scrip­tura cum alieno sigillo minuta non minorem facit fidem, quàm si proprio esset obsignata, si hoc ipsum, & causa in ea­dem exprimatur.

Scripturarum comparatio. Cap. 7.

SCripturae legitimo modo comparatae semiplenam faciant probationem.

Instrumenta ipsa in iudicio exhiben­da sunt. Cap. 8.

INstrumento publico causam suam probaturus, ipsum ex­hibeat in iudicio, exemplaria nempe nihil faciant, nisi cō ­grui iudicis authoritate descripta fuerint. Instrumento se­mel in iudicio producto, viso, ac praelecto, sufficiat verum ipsius exemplum, fideliter cum originali authoritate iudicis collatum actis iudicij esse insertum.

Instrumenta quando exhibenda sunt. Cap. 9.

VNusquis (que) instrumenta, vs (que) ad conclusionem in causa, vel in causis, in quibus non concluditur, vs (que) ad secun­dam termini, ad audiendam sententiam, assignationem ex­hibendi facultatem habeat. Et non potest, nisi iudici, qui de causa cognoscit, ex insta causa aliter visum fuerit.

Contraria scripta. Cap. 10.

SIbi imputet, qui contrarias inter se scripturas, in iudicio protulerit, fidem sibi inuicem derogantes, cum in ipsius fuerit potestate quam maluerit non proferre.

Instrumenta publica valent mortuis testibus. Cap. 11.

SCripta publica, propter mortem testium in eisdem descri­ptorum, [Page] deficere nulla ratio permittit.

De exustis aut amissis instrumentis. Cap. 12.

SIcut iniquum est, instrumentis vi ignis consumptis, debi­tores renucre solutionem, ita non statim casum conque­rentibus facile credendum est. Intelligere ita (que) debetis, non existentibus instrumentis, alijs argumentis probare debere fidem petitionibus adesse. Apud eos, qui rem gestam igno­rauerunt, amissorum instrumentorum habita testatio, nihil ad probationem veritatis prodesse potest.

De instrumentis suspectis. Cap. 13.

INstrumentum, si in loco minus suspecto sit abrasum, per hoc non censetur vitiosum, nec corruit ex fractura sigilli. Si loco suspecto, instrumētum, vel rasuram, vel lituram ha­beat, aut aliud aliquod notabile vitium, corruptum quidem est, & improbatur. Verum non in vniuersum, sed solummo­do quoad illud caput, vbi vitium est deprehensum. Quo ve­rò ad alia capita, post fidem facere secus tamen statuimus, cū aliqua sua parte, instrumentum falsum conuincitur, quoni­am tunc totum suspectum redditur, & vt falsum improbari potest. Si sculptura sigilli, eius dignitati vel officio, qui im­posuisse dicitur minus conueniat, instrumentum redditur suspectum. Cum chartam scriptura multo vetustiorem, vel dissimilitudinem in cera videas, instrumentum non imme­rito suspectum habeas. Instrumenti fides, in quo vna litera, vel syllaba alterius loco apponitur, vel deest, si de sensulique re possit, per hoc non vacillat. Propter falsum latinum, ex vnius literae, vel syllabae appositione, loco alterius, aut litera­rum transpositione, vel similibus resultans instrumentum corruere nolumus.

Instrumenti improbatio. Cap. 14.

SI aliquod instrumentum, quasi falsum improbare in iu­dicio quis voluerit, primum iuramento se obstringat, quo se nil calumniandi causa esse ducturum testetur, alioqui non audiatur.

Ad aliquod instrumentum improbandum, quatuor aut quin (que) testes ad minimum exigantur, qui sint probatae fidei, & iudici omnino videantur idonei.

De Instrumentorum custodia. Cap. 15.

SI de tabulis testamenti, vel alijs instrumentis communi­bus deponendis agatur, & dubitetur, apud quem ea deponi oporteat, semper seniorem iuniori, & amplioris honoris in­feriori, & marem foeminae praeferemus.

Instrumentum à diuersis tabellionibus factum. Cap. 16.

INstrumentum ab aliquo tabellione inceptum, nec dum vel propter subitaneam fortasse mortem, vel propter diu­turnum impedimentum perfectum, [...] ordinarij, & ijs requirentibus, quorum interest, potest à quouis alio ta­bellione perfici, perpetuam vt habeat fidem.

Descriptio vetusti instrumenti. Cap. 17.

SI instrumentum propter vetustatem vel aliam iustam causam describi petatur, congruo iudici offeratur, qui si diligenter inspectum in nulla sui parte vitiatum repererit, per publicam personam praecipiat describi, eandem authori­tatem per hoc cum originali habiturum.

Antiquitatis probatio. Cap. 18.

IN factis antiquis, & quae hominis [...] memoriam, libro; antiquos; & id genus alias priuatas scripturas in [Page] Archiuo publico aliâs fideliter custoditas plenam fidem [...] statuimus.

Scripturis autenticis detrahitur fides, si vnus ex testibus contradixerit. Cap. 19.

SIgillis autenticis, ac instrumentis, quibus ipsa appendun­tur, seu adhibentur, consuetam fidem volumus adhibere, donec per probationes contrarias reprobentur, merito (que) fi­des illius instrumenti vacillabit, cui vel vnus testis in eo­dem descriptus contradixerit.

Aduersarius non est cogendus in medium proferre quod contra sefaciat. Cap. 20.

ACtori deliberandum est antequam agat, quibus proba­tionibus vti voluerit, frustra expectaturus, vt aduer­sarius suus cogatur aliquid, quod contra sefaciat, in medi­um proferre. Ciuilium tamen legum dispositioni, quoad in­strumentorum editionē, per hanc legem nolumus derogari.

De rationibus defuncti. Cap. 21.

RAtiones defuncti, quae in bonis eius inueniūtur, ad pro­bationem sibi debitae quantitatis, solae sufficere non possunt, nec etiam si in vltima voluntate, defunctus certam pecuniae quantitatem, aut etiam res certas sibi deleri signifi­cauit.

Crimen falsum quid sit, & quando com­mittatur. Cap. 1.

CRimen falsi, veritatis est immutatio, quae dolo ma lo sit, & cum iactura fratris coniungitur, & cum [Page 113] in verbis tum in scriptis committitur: deni (que) in omnibus quae in iudicio, & vsu publico rata & firma esse debēt, prin­cipio in hoc crimen incidunt, qui falsa testimonia dicunt. Deinde qui mercede etiam adducuntur, vel vt testimoni­um non ferant, velvt ferant.

In eodem crimine sunt, qui testamenta supremas homi­num voluntates, codicillos, acta, instrumenta, syngraphas, vel alia eius generis quascun (que) probationes, ex quibus in iu­dicijs fides fieri possit, nuntiauerint, vel vlla ratione peruer­terint, vel ad opprimendam, vel occulenda ista celauerint, diffregerint, cobusserint, aut sponte summouerint, aut quo­runcun (que) scriptorum huius generis signa corruperint, seu ipsa scripta deleuerint, seu quocun (que) modo interleuerint, nec solum authores ipsi sunt rei, verumetiam & illi tenentur, qui scripta vel adulterata, vel vllo modo depriuata descrip­serint, obsignauerint, recitauerint, & induxerint, allegaue­rint ad iudicium, vel qui talia scripta fieri pronunciauerint aut consenserint vt fierent, modo sciētes, haec egerint, & do­lo malo. Tenentur etiam, qui citationes, inhibitiones, decre­ta, edicta, acta, vel scripta siue ciuilis fori, siue ecclesiastici, malitia violauerint quocun (que) modo, vel eorum obsignatio­nes, & signa seu corruperint, seu pro veris falsa subiece­rint. Hoc falsi crimen etiam in illis haeret, qui nomina [...] in scriptis absentium, quasi praesentes fuissent, vel ipsa nomina distorquent, peruertunt, aut immutant dolo malo. Itidem, qui fals as literas, vel edicta falsa, in nomine iudi­cum, tam ciuilium, quàm ecclesiasticorum mittunt aut di­uulgant. Ad illos etiam crimē falsi pertinet, qui signis quo­modocun (que) detractis, aut dimotis, alienas literas patefaci­unt, licet sint fortè priuatorum hominum, & eas velipsi le­gunt, vel aduersario eius, à quo sunt scriptae, legendas vllo [Page] medo curant, aut permittant: illo semper prouiso, quòd sci­entes & dolo malo faciant: huius etiam criminis rei sunt, qui apud se deposita quaecun (que) instrumenta, cum illis, qui contrarias etiam partes tuentur, communicant, nisi iudicis assensu fecerint, aut illius, qui instrumenta deposuit, & cui subseruiunt. Eadem est illorū causa, & par culpa, qui testa­mentum clausum, aut quomodocun (que) inuolutū explicant, & euoluunt, si fraus suberat, & si nullum, in patefaciendo, ius habebant, vt id iustè possent facere, quod eodem modo va­let in his, qui codices rationarios, praesertim mercatorum, quacun (que) ratione corrumpunt, vel folia ex illis aliqua exi­munt. Participes sunt huius criminis ipsi etiam notarij, & scribae, cum testes scriptorum adhibent rerum omnium quae tractantur, ignaros, si scientes hoc, & dolo malo fecerint. Similiter peccant, qui supplicando, aut petendo quippiam à principibus, metuuntur, seu veritatem ad rem praesentem necessariam tacent.

Omnis igitur ad principes talis obrepsio iustissimum ha­bere videtur hoc supplicium, vt illis omnibus careant, ad quae non veritate, sed mēdatio, & simulatione peruenerint. Deinde inuoluuntur omnes in hoc crimen, qui literas, in­strumenta, syngraphas & huius generis alia quaecun (que) scri­pta, cum illa sciant vitiata, vel depriuata esse, tamen eadem apud se detinent, & illa nec rumpunt, nec exurunt, nec vllo modo abolent Immo ne notam quidem apponūt vllam, quae secerni possint. Nam damnum ex illis, ad posteros saepe de­scendit. Deni (que) illos etiam aequum est huc annumerari, quo­rum tam insatiabilis & hians cupiditas est vt eandem rem solidam & integram, diuersis pactis distrahant, & diuersis hominibus diuendant.

Huius criminis rei & suspecti quomodo conueniuntur. Cap. 2.

HOs igitur ac eorū similes, contra quos falsi crimen obijci potest, iudex istis quatuor rationibus conueniet, per in­quisitionem nimirū, aut accusationem, vel exceptionem, vel denuntiationem. Qui verò falsi non obscurè suspectus fue­rit, eum iudex apprehendi curabit, & apprehensum non li­berabit, donec illi de veritate planè constituerit.

Conuictorum poenae. Cap. 3.

QVi verò accusati fuerint, & legitime conuicti, si conqui­vipossint, & inueniri, poenas ecclesiasticas subibunt iu­dicum arbitrio ritè pronunciatas. Deinde fructibus care­bunt, & emolumentis quae fuerant ex scripturis corruptis, aut vlla ratione peruer sis, ad se peruentura, & illis etiam, quaeiam peruenerint. Praeterea cogentur, quantum faculta­tes sinent, illis omnibus plenè satisfacere, quorum conditio illorum fraude, vlla in re, deterior facta est. Infames etiam erunt, officijs, & beneficijs, si quae sunt, remouebuntur, & pellentur, & nec officiorum, nec beneficiorum vnquam ca­paces erunt, ex eo tempore, quo in hoc genere criminis con­uicti damnati (que) sunt. Et si ministri fuerint, munere quo fun guntur in ecclesia, eos excludi oportet.

De scriptis corruptis quid statuendum sit. Cap. 4.

QVoniam diximus falsarijs quid saciendum sit, conse­quens est vt videamus, quid de scriptis ipsis statuendū sit, quae quoniam corrupta deprauata (que) sunt, nullius illa mo menti, aut ponderis esse volumus, nec in indicium introdu­ci, quin & illud praecautum sit, vt sententia si fuerit à iudi­cius aliqua, vel falsorum testium, vel scripturarum vio­latarum [Page] authoritate, perlata, reuocetur eadem, & retaxa­tur, & omnino pro nulla sit, & alia noua pronuncietur, qua conueniens sit regulae veritatis & iustitiae.

Fraus & dolus malus spectantur in cri­mine falsi. Cap. 5.

INterdum euenire potest, vt aliquis non dolo malo, nec sci­ens, sed ignorans, & ipse deceptus ab alio, falsum instru­mentum pro vero sumat, & eo vtatur, quòd si accidat, & is qui scripto sit vsus, innocentiam in hac re suam iudici pro­bare possit, illū omnino volumus hoc crimine liberari, quod nunquam consistere potest, nisifraus, & dolus malus ibi concurrerint.

Scribae vitium negligentia inductum quo­modò puniatur. Cap. 6.

ACcidit etiam, vt cum ex Archetypo, vel (vt vulgo nomi­nant) originali describitur aliquod instrumentum, scri­ba negligens, & non satis animaduertens erret, ac aliquid secus ponat, quod in originali collocatum est. Quòd si nulla fraude factum esse, nec dolo malo, scriba defenderit, & ob­tinuerit, falsi quidem non damnabitur, sed tamen negligē ­tiae poenam dabit, quam iudex assignauerit. Etenim illum oportet in eo vigilare, vt suam scripturam, ad primum ex­emplum diligenter accommodaret, scriptum autem ipsum in quo sic aberratum est, nullū omnino fidem habere potest.

Sigilla vniuersitatum & societatum sine con­sensu praefecti, & maioris partis vniuer­sitatis non valent. Cap. 7.

SIgilla capitulorum, ecclesiarum, vniuersitatum, hospitali­um, & aliarum id genus societatum, non apponentur, ad vllum diploma vel scriptum quodcū (que), nisi praesens sit, aut [Page 105] consentiat qui in societate praefectus est caeteris, & nisi cum praefecto conspiret, etiam maior pars canonicorum, vel soci­orum, vel collegarum, vel eius cuiuscun (que) vniuersitatis, [...] quam eo tempore rerum gerendarū authoritas est. Qua inre qui secus fecerint, aut fieri procurauerint, acerbè iudi­cum ecclesiasticorum arbitratu puniantur, & instrumenta vel diplomata, vel scripta cuiuscun (que) generis secus obsigna­ta, quàm praecepimus, vt falsa remoueri volumus, & pre nullis haberi. Et si fortè per illa quicquam damni fuerit, cuiusquā rebus illatū, pro illo plenè satisfiet ab hijs, qui vel ipsi consignarunt, vel effecerunt, vel consenserunt, vt con­signarētur scripta secus, quàm à nobis prius est cōstitutum.

Quando testes examinandi sunt ante litem contestatam. Cap. 1.

COnsiderandum est, an probatio per testes sienda sit in causa principali, an in causa accessoria, & emer genti. Si in causa incidenti, & accessoria (cuius­modi sunt, quae oriuntur ex oppositis exceptionibus dilato­rijs, & declinatorijs iudicij, at (que) etiam peremptorijs quibus­dam, vt est exceptio transactionis rei iudicatae, litis [...] per iusiurandū) nō estopus vt expectetur litis cōtestatio, quia tales controuersiae obstant, quo minus fieri iudicium de prin cipali quaestione possit, nisi de illis prius constet id quod con­stare non potest, si non offerantur probationes. Necesse est i­ta (que) testes, ad probandas tales exceptiones, ante litis conte­stationem in principali causa factam admitti. In causa ve­rò principali regulariter non admittitur testium probatio, [Page] nisi lis contestata sit, quia ante litis contestationem consti­tui non potest, quae sit inter litigantes principalis controuersia. Ineptus ita (que) esset iudex, qui admitteret eius rei probati­onem fieri, de cuius controuersia nondum ei satis constaret. Nonnunquam tamen & principalis negotij testes recipiun­tur ante litis contestationem, sed hoc fit certis solum ex cau­sis, & ex beneficio quodam iuris, vt si quis diuturnam ab­sentiam, aut mortem metuat eorum, quibus compertum sit negotium, quod in controuersiam venire possit, curare po­test, vt ad aeternam memoriam publico instrumento eorum testimonia describantur, vel si lis iam nota sit, vt à iudice examinentur, lite nondum contestata. Vbieun (que) autem id fuerit factum, necesse est vt depositiones testium consignē ­tur, & quamprimum fieri possit, denuncientur illis, quos metuat, quis sibi futuros aduersarios ea in re, nec publicen­tur, donec elapsus sit annus post receptionem talium testiū, aut lis sit contestata, ne fraudi sit illis ignorasse, ea de re, re­ceptos esse testes.

Dilatio ad producendum testes. Cap. 2.

EA pars cui incumbit probatio, potest petere sibi dari di­lationem à iudice, ad producendum testes, quam ei dare iudex tenetur, adhibita competenti moderatione temporis, secundum spatia, quibus distat testium habitatio à iudicis domicilio. Et dum durat tempus datae dilationis, potest pro­ducens vel vna, vel terna vice, ad iudicem nomina eorum, quos producturus est testes, referre, quarta vice hoc ei con­ceditur, nisi iuret de calumnia.

Articuli probationis. Cap. 3.

RElatis ad iudicem nominibus testium, simul exhibenda sunt capita dicendi testimonij.

Testium citatio. Cap. 4.

PRoducens verò testes curet eos à iudice citari, & eis cer­tum constitui tempus deponendi suum testimonium. Su­specti enim habentur testes, qui se vltrò obtrudunt iudici, ad perhibendum testimonium. Ad fidem tamen rei gestae e­tiam non rogati testes sufficiunt.

Aduersae partis citatio. Cap. 5.

NOn solum autem testes, sed & pars, contra quam illi producuntur, vocanda est ad audiendum, & videndū testes produci, generali clausula citationū adiecta, quod siue venturus sit, siue non, tamen iudicem processurum in causa, quantum de iure possit. Est (que) simul ei facienda copia articu­lorum, quos ille, qui testes produxit, iudici exhibuit, vt si ei libeat, interponere possit suas interrogationes.

Interrogationes. Cap. 6.

INterrogari autem potest & de personae fide, & de negotij circumstantijs. Ad personae fidem spectant explorandam studia, mores, voluntates, fortunae, aetas, cognatio, totius (que) vitae conditio. Ad negotij verò circumstantias pertinent quomodo in eius rei notitiam test is peruenerit, an ipsi nego­tio interfuerit, an ab alijs acceperit, & quare factum quod (que) sit, quo tempore, quo loco, qua spe, quo consilio.

Dilatio ad interrogationes con­cipiendas. Cap. 7.

AD has autem interrogationes concipiendas, itidem po­test peti dilatio à parte, contra quam testes producuntur. Non autem debet iudex interrogationum copiam facere parti producenti testes, ne eos ex his ad respondendum [...] [...] [...].

Protestatio in exhibitione inter­rogationum. Cap. 8.

POtest quo (que) pars in exhibitione interrogationum, prote­stari, quòd eatenùs velit admittere testes productos, vt sibi saluum maneat ius reprobandi eorum personas, & di­cta, per alios testes. Ni si enim quis ante publicationem testi­moniorum, de reprobatione testium, protestatus fuerit, po­stea non auditur, nisi iuret se nulla malitia, nec dolo ad pro trahendam litem, ad faciendum talem reprobationem, indu­ci, & nunc primum se id reperisse, quod testibus obiecturus sit.

Iuramentum testium. Cap. 9.

REquiritur autem, vt testes iuramentum praestent, ante­quàm quicquam deponatur, quia testi non iurato, quan­tumuis religiosus ille fuerit, non creditur in alterius praeiu­dicium. Iurabunt autem totam dicturos veritatem, quam norunt, de re super qua iurant, nec vllam admixturos falsi­tatem, quòd pro vtra (que) parte dicent veritatem, quam sciunt ad negotium pertinere, etiam non interrogati, & quòd nec pretio, nec amore, aut odio, nec timore, aut commodo quocū ­que dicent testimonium. Nihilominus partibus inuice renu­entibus vt non iurent testes, creditur etiam non iuratis. Iu­ramentum testium extendere volumus ad omnem causam, & etiam interrogatoria quaecun (que) legitimae rei, nisi [...] super vno articulo producantur.

Diebus feriatis non iuretur. Ca. 10.

TEstes diebus feriatis iuramentum ne praestent, cum [...] processu iuris sit, & actus iudicialis. Examinari [...] testes iurati quocun (que) tempore possunt, quia examinatio te­stium non est iudicialis actus, sed seorsim, & secreto loco sit [Page 117] vt liberiores sint testes, ad dicendum testimonium. Nam te­stimonium habetur pro nullo, quod palam omnibus dictum est.

Deligatio examinationis. Cap. 11.

POtest autem iudex, vel ipse testes examinare, vel id munus alteri committere, verum is, qui commiserit testium examinationem, non potest porrò alij delegare, quia eius in­dustria videtur esse electa.

Reiectio testium quando fienda. Cap. 12.

TEstes admitti volumus ad dicendum testimonium, etiā si contra eorum personas obiectum sit, nisi obiecta sit eis excommunicatio, aut apponens afferat promptam suae op­positionis probationem.

Testes per iudicem cogendi sunt, si venire recusant. Cap. 13.

SI qui testes requisiti venire recusauerint, hi iudicis autho ritate compellendi sunt, cum non minus ferè delinquat is, qui veritatem supprimere conatur, quam qui falso depo­suerit.

Qui in testimonium venire cogi non possunt. Cap. 14.

TEstes non temerè euocandi sunt per longum iter multo­ (que) minus milites à suis signis vocandi sunt, perhibendi testimonij causa.

Ad nobiles & debiles eundum est, pro illo­rum examinatione. Cap. 15.

SItestes in maiori aliqua dignitate constituti fuerint, aut aliquo naturali ineuitabilivè impedimento detenti, vt ad [Page] udicium congruè & commodè venire non possunt, tunc iu­dex aut ad eosdem descendat, aut examinationem illorum bono viro committat.

Officium testium. Cap. 16.

OFficium testis in hoc maxime versatur, vt de rebus sibi bene notis veritatem exponat. Prohibemus igitur, ne qui testes cuiuscun (que) status, conditionis, seu nominis existant, iudicandi officium in se assumant, ne (que) de criminibus ali­quibus aliquid statuant, nec etiam inquirant, nisi ad man­datum illius iudicis, qui cognitionem ipsius causae in qua a­liquid agere conantur, habere dinoscatur, sub poena con­temptus.

Qui à testimonio repellendi sunt. Cap. 17.

REpelli volumus à testimonio, omnes de crimine aliquo famoso cōdemnatos, inimicos capitales domesticos, qui­bus imperari potest ratione patriae vel dominicae potestatis, parentes etiam, & eos qui loco parentum sunt impuberes, ac mente captos, palam quaestum facientes, proxenetas & cau­sarum sollicitatores in illis causis, quas sollicitasse noscuntur (nisi vtra (que) pars consentiat.) Nec non eos, qui in re sua te­stimonium dicere conantur, à testimonio penitus arceantur. De criminibus autem suspecti mercenarij (aliâs probi, & honesti) amici, mulieres, consanguinei, cum quibus matri­monium de iure diuino non prohibetur, qui ante alteram partem testimonium dixerint, ad testimonium admitti pos­sunt. Sed bonus iudex ex fide, dignitate, moribus, grauitate constantia (que) illorum, ac rei, de qua controuertitur, mole, fa­cilè existimare poterit, quid aut credat, aut parum per ipsos probatum opinari debeat.

Quorundam testimonia repellenda sunt. Cap. 18.

QVi falsò, vel varia testimonia dixerint, vel vtri (que) par­ti causam prodiderint, qui (que) ob testimonium dicendū, vel non dicendum, pecuniam recipisse iudicati fuerint, non solum fide omni carebunt, sed etiam à iudicibus condignè punientur, & parti laesae satisfaciant.

Qui à testimonio repellendi sunt. Cap. 19.

PArticeps criminis, minor (que) viginti annis, in criminali­bus causis, testimonium reddere non debent. Nec is eti­am qui ante in simili causa testimonium in eum dixisse pro­babitur. Procuratores, aduocati, caeteri (que) negocia alicuius ge rentes ad testimonium pro dominis suis non admittantur. At si aduersa pars eorum testimonijs vti voluerit, verita­tem, quam nouerint, post depositū officium, dicere cogentur.

Testes de vniuersitate. Cap. 20.

SInguli de vniuersitate aliqua possunt esse testes, in causa ipsius vniuersitatis, si non principaliter de iure ipsius te­stis agatur, aut de singulari suo, & non vniuersitatis com­modo, agatur.

Testes domestici quando adhiberi possunt. Cap. 21.

VSu compertum est, nonnullos siue taedio prioris coniugij affectos, siue spe secundi magis prosperi matrimonij du­ctos, crimen adulterij coniugibus suis impingere. Sit igitur iudex in hac parte prudēs, nec facilè sibi imponi permittat, nec quibuscun (que) credat, qui suspitione aliqua laborent, qui­vè dictorum suorum probabilem aliquam, & concludētem rationem non attulerint, Sed quando de natura istius actus [Page] non solent testes adhiberi, domesticis (aliás honestis, & fide dignis) credi potest, nisi partis accusate bona fama, & in­culpata vita conuersatio (que) honesta praeponderet.

Qui semel approbat personam testis, semper videtur approbare, nisi noua emerse­rit exceptio. Cap. 22.

QVi approbat personam testis, in vno actu, approbat eam in omni alio, nisi noua infirmandi causa superuenerit. Ideo contra personam testis, quem quis semel produxerit, nō potest apponere, nisi causa de nouo emerserit, contra eius ta­men dicta licebit opponere.

In aliena causa plures testes ex eadem fami­lia adhiberi possunt. Cap. 23.

NIl obstat, quo minus plures etiam testes, ex eadem fa­milia, alieno negotio semper possunt adhiberi.

Testis alicuius scripti propter crimen postea commissum aut patefactum reijci non debet. Cap. 24.

SI quis ex testibus, testamenti quidem, aut alterius cuius­quam instrumenti, confectionis tempore (in quo ipse te­stis describitur) liber, aut ab omni crimine alienus commu­ni hominum aestimatione, & opinione habebatur, testimoni­um ipsius ex crimine aliquo latenti, seu ex delicto aliquo po­stea detecto, patefacto, seu commisso, infici non debet, nec quicquam fidei illius detrahendum est, nisi testator, per tres menses, à crimine huiusmodi patefacto superuixerit, nec a­lium loco illius submittendum curauerit.

Qui poenitentiam egerunt, ad testimonij fi­dem restitui possunt. Cap. 25.

CAeterum cum nos semper, pro pietate nostra, in subditos nostros magis cupiamus eos semper lucrari, quam in de­sperationem adigere, si quis criminosus crimini suo penitus renunciauerit, ac condignam poenitentiam ecclesiae iudicio, pro eodem peregerit, ac ad frugaliorem vitam redierit, te­stimonij tunc dicendi facultatem illi restituēdam duximus.

Quibus testibus fides sit habenda. Cap. 26.

TEstibus iuratis, & non testimonijs conuenit fidem adhi­bere, illis tamen testibus credendum est, qui [...] aut pr aesumptiuè, rem, de qua agitur, approbant.

Super eisdem aut contrarijs articulis non licet saepius testes producere. Cap. 27.

QVicun (que) semel, aut plures testes aliquos produxerit, ac testificata tractauerit, aut quoquo modo eadem didice­cerit, nou habebit ipse licentiam, vel eosdem, vel alios super eisdem, vel directo contrarijs articulis, producendi.

Quando testes repeti possunt. Cap. 28.

TEstes plenè examinandi sunt, nec à suis negotijs saepe a­uocandi, si tamen aut dolo iudicis, aut negligentia, debi­to modo examinati non sunt, id parti rectè libellanti, seu ar­ticulos proponenti nocere non debet, quin eidem testes repe­ti possunt. Caeterum si partis culpa, aut negligentia, defectus aliquis in testium dictis deprehendatur, illi nusquam suc­curretur, nec ipsi testes postea repetiti, siue ex officio, siue ad eius instantiam aliquid sibi prodesse poterunt.

Poena testium peiurantium. Cap. 29.

SI quis posthac adeò officij sui immemor fuerit, vt aliquae affectione ductus falsa, aut multa varia reddidisse depre­hendatur testimonia, is extraordinariè, pro arbitrio iudicis, quem in hac parte offenderit, punietur. Volumus (que) omnes ministros nostros, in executione poenarum, huiusmodi falsis testibus inflictarum, siue infligendarum, ad requisitionem dictorum iudicum, promptos ac paratos semper esse, sub poena contemptus.

Quando testis rationem sui dicti reddere teneatur. Cap. 30.

TEstis in actis omnibus, sensu corporeo perceptilibus, de­bet reddere rationem dicti sui, per illum sensum, ita de­mum si fuerit interrogatus. At in rebus sensibus huius­modi non subiectis, debet rationē reddere non interrogatus.

De testibus extra iudicial bus. Cap. 31.

DIctum testis iudiciale non tollitur, per dictum suum ex­traiudiciale contrarium, sed nisi aliquam iustam ratio­nem, quòd tam varia aut repugnantia protulerit testimo­nia, reddere idem testis poterit, multū fidei illius detrahetur

Testibus expensae sunt soluendae. Cap. 32.

QVotiescun (que) testes à suis negotijs, pro ferendo testimonio, auocātur, id sieri volumus expensis partis eos produ­centis, qui expensas illorum, tempore accepti itineris, dones iterum ad habitationes suas reuersi fuerint, sustinebit.

Reprobatorij testes non sunt per alios reprobandi. Cap. 33.

REprobatorij reprobatoriorū testium admittendi nō sunt, ne si producendi quartos, contra tertios, & sic deinceps [Page 120] icentia tribueretur, negotium longius quàm par est, prote­lari contingeret.

Dicta testium interpretanda sunt, secundum loquendi consuetudinem. Cap. 34.

TEstium dicta non cauillanda, sed potius benignè inter­pretanda sunt, maximè verò secundum communem v­sum, ac ipsius testis loquendi consuetudinem.

Quando dictum vnius testis suppletur per dictum alterius. Cap. 35.

DIctum quo (que) vnius testis suppletur, per dictum alterius testis, plenius deponentis, interpretationem (que) à pleniori illo dicto meritò recipiet, si modo constet, quòd de vno, & eodem facto deponere conentur.

Testis inconstantia. Cap. 36.

TEstes, qui aduersus fidem testationis suae, vacillant, au­diendi non sunt.

Pars intentionem suam obscuram interpre­tari potest. Cap. 37.

SI testes clarè de re aliqua testificantur, quae obscurè fortas­sis à parte proponebatur, potest tamen pars suam intentio­nem interpretari, vt dicta testium illi prosint.

Testes pro vtra (que) parte deponere debent, si requiratur. Cap. 38.

TEstes pro vtra (que) parte deponere debent, si requirantur, vel à iudice, vel a parte non producente, licet à parte prin cipaliter producente expensas recipiunt.

Examinatio testium. Cap. 39.

NOtarij opera, & nō [...] in examinatione testiū vi detur electa, ideò ad mandatū iudicis debēt scribere di­cta testiū, etiam extensiuè, prout vnusquis (que) loquutus fuerit [Page] cum in verbis omissis plus aliquando efficacìae reperìtur, quàm in hijs, quae a notarijs quibusdam describuntur.

Testes singulares. Cap. 40.

TEstes singulares nihil probant, adeo vt veteres non per­mittebant iuramentum, etiam in defectu probationis, tales testes producenti, deferre, nisi huiusmodi singularitas tendat ad vnum, & eūdem finem quod & nos approbamus.

Variatio testium. Cap. 41.

SI qui tamen testes deponant, de aliqua summa debita, ali­qui de maiori, aliqui rursus de minori, ac in vna aliqua summa, numerus sufficiens concordat, potest illis iudex fidē adhibere, si nihil aliud est, quod illorum fidei detrahat.

Testimonia de scire & credere. Cap. 42.

LIcet testes saepe adeò rudes sunt, & ignari, vt nihil di­stinguant inter verba veritatis assertiua (vt scio) ac il­la, quae nihil necessario ponūt (vt credo videtur, & recorda­tur) tamē nolumus fidē huiusmodi testibus adhiberi, si ipsi de natura horum verborum, à iudicibus nostris admoniti, (quod semper fieri volumus) congrua non reddiderint testi­monia. In casibus tamen illis, in quibus veteres leges [...] buiusmodi testimonijs adhiberi voluerunt, idem obseruan­dum duximus.

De testibus examinatis coram arbitris. Cap. 43.

TEstibus examinatis coram arbitris, non tenetur quis sta­re, coram iudice, si viuunt, sed potest petere eos iterū exa­minari, si velit. Sed si sunt mortui, non requiritur vlterior examinatio, sed standū erit eis, sicut si corā iudice fuissent recepti, saluo tamen iur [...] obijciēdi contra personas & dicta.

Quomodo iudex de multis testibus iudicabit. Cap. 44.

SI testes omnes eiusdem honestatis, & existimationis sunt, & negotij qualitas, ac iudicis etiam motus, cumijs con­currat, sequenda sunt omnia testimonia. Si verò ex his qui­dam illorum aliud dixerint, licet impari numero, credendū est, quòd naturae negotij conuenit, & quod inimicitiae aut gratiae suspitione careat, confirmabit (que) iudex motum animi sui ex argumentis, & testimonijs, quae & rei aptiora, & ve­ro proximiora esse compererit, ne (que) enim ad multitudinem respici oportet, sed ad sinceram testimoniorum fidem, & te­stimonia, quibus potius lux veritatis assiscit.

Variatio testium quando non noceat. Cap. 45.

SI testes in circumstantijs non necessarijs (ad quas simpli­ces homines non solent magnopere respicere) varij aliquā ­do inueniuntur, in rei tamen, de qua agitur, substantia, cō ­ueniant, plena fides illis adhibenda est. Ne (que) enim omnis va rietas reprobata est, sed ea tantū, quae contrarietatem [...] & incompassibilitatem in se contineat, nihil (que) nocet narrandi diuersitas, cum eadem dicuntur.

Praeferendi sunttestes qui absoluunt, his qui condemnāt. Cap. 46.

CVm ad absoluendum potius quàm ad condemnandum promptiora sunt iura nostra, volumus, quòd si testes ali­qui faciant pro bona fama, seu innocentia alicuius, ac rur­sus alij pro mala fama, seu noxa, quòd praeferantur hi qui pro innocentia fecerint, modo aliâs ipsi testes inter se aequa­les fuerint.

De numero testium. Cap. 47.

QVanquam quibusdam legibus amplissimis numerus te­stium definitus sit, tamen hanc licentiam ad sufficien­tem numerum coarctamus, vt iudices tamen moderentur, & cum solum numerum, quem necessariū esse putauerint, euocari patiantur, ne effrenata potestate ad vexandos homi­nes superflua testium multitudo protrahatur. At vbi nume­rus testium non requiritur, duo testes probabunt.

Iudex testibus iubere potest silentium, & mu­tare articulorum ordinem in exa­minatione. Cap. 48.

IVdicis est cuncta rimari, & varìetatem plena inquisiti­one discutere, ideò ei permittimus vt iungat testibus, iu­ramenti religione, ne dicta sua contestibus, aut alijs quibus­uis propalent, ac vt testes (non obseruato ordine articulo­rum) super omnibus examinare possit, prout ei videbitur expedire.

In animae periculo iuramentum exigi potest. Cap. 49.

SI acta nihil probauerint, iudex iur amentum exigere po­test à parte principali, vbicun (que) animae periculum ver­titur.

Testimoniorum copia partibus non est neganda. Cap. 50.

IVdex post testium publicationem, testimoniorum copiam faciat partibus petentibus, ipso retinente originale. Et iu­dicis est illis constituere terminum, intra quem publicata testimonia euertant, aut tencantur, cum hac interminati­one, [Page 122] quòd si istud facere neglexerint, deinceps non sit admis­surus, vt id faciat.

Testimoniorum publicatio. Cap. 51.

EXaminatis testibus, ea pars cui maximè interest testimo­nia esse nota, petere potest à iudice, vt ea publicentur. Id verò vt rite fiat, necesse est partes citari ad audiendum te­stimonia publicari. Ita vero fiet publicatio, si aut ipse iu­dex, aut publicus notarius praesentibus partibus palam te­stimonia recitat, aut coram exhibeat chartam, in qua ea discripta sunt, & clara voce testetur in ea contineri depo­sitiones testium productorum fideliter annotatas, quas sua exhibitione publicatas velit. Postea iudex partibus consti­tuet terminum, intra quem, accepturi sunt exempla testi­moniorum, & alium terminum, intra quem disputaturi sint, si velint.

Testium productio post testimoniorum publicationem. Cap. 52.

QVamuis partibus non regulariter permittatur, vt post testimoniorum publicationem, denuò alios testes pro­ducant. Iudex tamen ratione sui officij, non solum potest post testimoniorum receptionem, sed & postquam in causa con­clusum est, testes examinatos potest denuo interrogare de re, quam sua depositione non satis declarasse videtur, si eius no titia necessaria, aut vtilis appareat ad causae cognitionem. Etsi iudex ex scripto hoc non faciat, possunt partes petere à iudice, vt id fiat.

Quando admittitur probatio post testium publicationem. Cap. 53.

RVrsus si post testium publicationem, quisquam probare aliquid voluerit, quod in prioribus suis articulis, quo­ad [Page] necessitatem facti & probationis, inesse dinoscatur, id ei nullatenus permittatur. Sed si quid inopinatum, & de quo quis facile cogitare non poterat, ab diuersa parte probatum fuerit, quod causae alterius magnopere noceat, non incongru um esse putamus, id à parte laesa (si potest) reprobatum iri publicatione testium non obstante. In causis etiam matrimo­nialibus, fauore animarum olim constitutum erat, vt testiū publicatio, aliorum testium productioni non obstaret, quòd nos moder antes ita temperamus, vt publicatio in his causis non noceat. Si testes illi post publicationem producendi om­ni exceptione maiores fuerint, ac tales, qui omni careant su­spitione, ac quibus meritò credendum est, alioqui iudex eos vel non admittat, vel fidem, quam voluerit, illis adhibere poterit.

Neque testes, neque dicta testium refelli pos­sunt, post primam assignationem ad au­diendum sententiam. Cap. 54.

SI quid in dictis testium à veritate alienum deprehēditur, aut persona illius reprobari aliquando possit, id vs (que) ad primam assignationem ad audiendum sententiam proponi permittimus, siue quis protestatus fuerit contra eos, siue non est protestatus.

Officium iudicis in examinandis testibus. Cap. 55.

PErtinet autem peculiariter ad officium iudicis, diligen­ter testes examinare de singulis negotij circumstantijs, vt quod per partes, vel earum aduocatos omissum fortè sit, in articulis, & interrogatorijs concipiendis, illud ipse sup­pleat.

Consuetudo quid sit. Cap. 1.

COnsuetudo est ius quoddam moribus institutum, quod pro lege suscipitur cum deficit lex, seu ius quoddam moribus, seu vsibus populi totius, vel maioris partis, ratione initiatum, continuatum, & constitu­tum, legis habens authoritatem. Ex non scripto enim ius ve nit, quod vsus approbauit. Nam diuturni mores cōsensu v­tentium comprobati legem imitantur.

Consuetudo non valet contra rationem, autlegem. Cap. 2.

QVanuis consuetudinis, vsus (que) longaeui non sit vilis au­thoritas, veruntamen non est vs (que) adeo valitura, vt aut rationem vincat, aut legem, seu iuri positiuo praeiudiciū generare debeat.

Consuetudo non valet contra ius diuinum, aut naturale. Cap. 3.

CVm peccata tantò sint grauiora, quantò diutius infoelicē animam detinent alligatam, nemo sanae mentis intelligit iuri diuino, aut naturali (cuius transgressio periculum salu­tis inducit) quacū (que) cōsuetudine (quae dicenda est verius in hac parte corruptela) possit aliquatenus derogari. Quaelibe­enim consuetudo, quantumuis vetusta, quātumuis vulgata, veritati omnino est postponenda, & vsus, qui veritati est contrarius, est abolendus.

Statuta & consuetudines ecclesiae cathedralis non sunt mutandae, sine Episcopi & ca­pituli consensu. Cap. 4.

QVia nouitates saepenumero pariūt discordiā, nō immeri­to statuendū videtur, ne quis episcopus abs (que) cōsensu ca pituli, statuta, aut cōsuetudines ecclesiae cathedralis antiquas [Page] immutare, aut nouas facere possit. Itidem nec capitulum, si­ne Episcopo. Quòd si aliter facta fuerint, decernantur irri­ta, nisi statuta, & consuetudines huiusmodi priores verbo dei, aut ecclesiae edificationi repugnent.

Praescriptio quid sit. Cap. 1.

PRaescriptio est ius quoddā, ex tempore congruēs, authoritate legū vim capiens, poenā negligenti­bus inferens, & finē litibus imponēs. Quòd nō in totum à naturali iure recedit, nec per omnia ei seruit. Quemadmodum enim natura aequum est, neminē debere locupletari cum alterius iactura: ita naturali ratio­ni congruum est, & negligentibus poenam inferri, & finem litibus imponi.

Praescriptio decimarum in aliena parochia. Cap. 2.

SIvna ecclesia decimas in alterius parochia, quadraginta annos possederit, volumus de iure meliorem conditionem fieri possidentis: quia quadragenalis praescriptio omnē pror­sus actionem excludit.

Malae fidei possessor praescribere non potest. Cap. 3.

NVlla antiqua dierum possessio iuuat aliquem malae fi­dei professorem, nisi resipuerit, postquam si aliena no­uerit possidere, cum bonae fidei professor dici non potest. De­rogandum enim erit omni constitutioni; at (que) consuetudini quae abs (que) mortali peccato non potest obseruari. Oportet igi­tur eum, qui praescribit, vt in nulla temporis parte, rei ha­beat [Page 124] conscientiam alienae, sit (que) in bona fide constitutus, sine qua nulla valet praescriptio ecclesiastica.

Interruptio tollit praescriptionem. Cap. 4.

SI de praescriptione, & interruptione, mota fuerit quaestio cum receptis testibus, seu probationibus (quae recipi debēt ab vtra (que) parte) probata fuerit interruptio, praescriptio non [...].

Contra visitantes nemo praescribere potest. Cap. 5.

QVia secundum Apostolum, qui spiritualia seminat, non est magnum, si metat carnalia (cum nemo suis stipendijs, militare cogatur) statuimus, ne subditus contra superiorem visitationem, aut procurationem ratione visitationis debi­tam, in seipso praescribere possit. Allegantes igitur se non meminisse procurationem soluisse, aut petitam fuisse, audi­endos non fore decernimus. Sed negantes poena condigna af­ficiendos, nec non ad condignam satisfactionem compellen­dos, quacun (que) praescriptione temporis nō obstante, statuimus

Praescriptio Ecclesiarum vel decimarum in aliena dioecesi. Cap. 6.

EPiscopum qui ecclesias, & decimas in aliena dioecesi se legitimè praescripsisse proponit, oportet huiusmodi prae­scriptionis titulum allegare, & (cum ius commune contra ipsum faciat) probare. Nam licet ei, qui rem praescribit ec­clesiasticam, si sibi non est contrarium ius commune, vel con tra eum praesumptio non habetur, sufficiat bona fides. [...] tamen estei ius commune contrarium, vel habetur praesum­ptio contra ipsum, bona fides, non sufficit, sed est [...] titulus, qui possessori causam tribuat, praescribe [...] [...] [Page] temporis allegetur praescriptio, cuius contraria memoria non existit.

Praescriptio vel interrumpi potest, vel cessare, vel impediri. Cap. 7.

PRaescriptio aliquando cessat, aliquando interrumpitur, sed non idem aestimandum, quando cessat, & quando rū ­pitur. Cessare praescriptio dicitur, quando propter aliquod priuilegium personae cuius res est, aut cōditionem ipsius rei, non habet locum praescriptio. Similis huic cessationi videri potest impeditio, quando praescriptio quasi intersistit, vt cum propter publicum aliquem motum iudicia exercere, & ius suum requirere non licet, vt in tempore belli, vel quando in loco ius non redditur, & defectu iudicis, vel reip. at (que) tempore pestis. In quibus casibus & similibus, praescriptio nō prorsus intermoritur, sed vi quadam impedita interquie­seit, & praesertim cum actoris protestatio intercedit. Inter­rumpi verò naturaliter praescripto dicitur, cum coepta retra hitur, ne progredi possit. Id verò fit, cum possessio nobis non vi legitima, quam vocant compulsiua, sed violenta eripi­tur. Et ratio est, quia sine possessione praescriptio non proce­dit. Est autem in naturali interruptione hoc regulare, quòd ea prodest omnibus, qui habentius in re. Rumpitur etiā prae­scriptio, quando is, cuius res est, illam contestata lite, in iu­dicio repetit, quanuis litem non perficiat. Item per alluuio­nem maris, aut fluminis, per solutionem pensionis, aut partis debiti, per secundam cautionem à debitore factam. Impedi­tur ad haec praescriptio, ne currat, quando is, cuius res est, il­lam non potest repetere vt sunt impuberes, qui (que) adhuc sub aliena potestate continentur, & furiosi, quibus etiam adnu­meres excommunicatos: Nam dum ita sunt, non audiūtur sua repetentes. Praescriptioni coniunctae cum bona fide, ne­mo [Page 125] per suum pactum potest renunciare, cum praescriptio sit propter bonum publicum inuenta, ne scilicet dominia re­rum sint incerta, & ius publicum pacto priuatorum nōre­mittatur. Ad praescribendum in rebus corporalibus, vt est seruitus praedij, iurisdictio, & consimilia, non requiritur possessio, sed scientia, & patientia aduersarij. Interrumpitur quo (que) praescriptio, ne currat protestatione coram iudice, vel si eius copia non fiat coram notario, & testibus, quo prote­stationis genere principes inter se vtuntur, ad impediundā praescriptionem, cum sese non possint conuenire sub iudice, qui sit vtri (que) parti communis.

Quietè dicitur quis possidere, quando non vocatur in iu­dicio, sincere autem quando cum bona fide: bona autem fi­des in dubio praesumitur, & quando non habetur notitia rci alienae. Mala verò probatur varijs modis, primò per confes­sionem propriam possidentis: Secundò per famam, quae erat in vicinia. Tertio per denunciationem factam tempore con­tractus. Deni (que) per incidentes coniecturas, & si contra ius fuit acquisita, & non obseruata iuris solennitate. Praescri­ptio contra bona ecclesiae, vel pia legata, non currit minor quadragenaria, post quam elapsam, potest ecclesia in inte­grum restitui: si tamen restitutio intra quadrennium pe­tita fuerit. Nam post hoc tempus non audictur. Mala fides praescriptionem impedit, priusquā terminus eius elabatur. Ac cum perfecta fuerit praescriptio, bonam habens fidem coniunctam, si postea res praescripta noscatur fuisse aliena, minimè cogitur, qui praescripsit eam, restituere. Nam quan do nouit alterius eam fuisse, iam non alienam, sed suam coe­perat possidere. Nam leges & iura ei addixerunt. Qui alie­no nomine possidet, nonpraescribit vsu capionis, trium anno­rum spatium assignatur: praescriptionis autem, quoad prae­sentes [Page] decem, quoad absentes viginti, longior est triginta, longissima verò 40, annorum, vt (que) vsucapio ad res mobiles pertinet, ita praescriptio ad immobiles.

Vis contra clericum quibus poenis af­ficiatur. Cap. 1.

QVicun (que) manus violentas in clericum sciēs in­iecerit, nisi voluerit arbitratu iudicum ecclesi­asticorum ei satisfacere, poenitentiam (que) subire tam atroci scelere dignam, in excommunicati­onem ruet. A qua nullo modo patimur illum subleuari, do­nec poenitentia plenè sit perfunctus, ordinarij sui arbitratu indicenda.

Quae sunt exceptiones in hac causa. Ca.2.

QVoniam omnis honesta ratio relinqui debet, expediendae salutis, si quis selegitimè defendens, aut iustitiae serui­ens, ad vim contra clericum progressus sit, si coram Ordina­rio suo patefecerit vim, his causis profectam esse, quas po­suimus, omnino illum liberari volumus, & sine poena di­mitti. Esto quo (que) par clericorum poena, si violentas manus in laicos homines iniecerint.

Presumptio quid sit. Cap. 1.

PRaesumptio est alicuius rei, ex varijs circumstan­tijs collecta coniectura.

Praesumptio temeraria & probabilis. Ca.2.

TEmeraria praesumptio ex mera suspitione proficiscitur, & nulli vestigio rei gestae incūbit. Probabilis verò rei ve [Page 126] stigijs inhaeret, licet per seipsam, non tollit dubitationē, sed tantum credulitatem inducat.

Probabilis praesumptio, vel [...] testis assertione, aut a­liqua semiplena probatione adiuta, plenam sidem facit. Te­meraria verò prorsus est reijcienda.

Praesumptio violenta. Cap. 3.

VIolenta praesumptio est, quae iudicijs adeò apertis initi­tur, vt id quod esse contenditur, inde quodammodo neces­sariò sequi videatur. Iudex non ad vnam speciem probatio­nis animum suum coarctabit. Et ideo in causis, quae de sui natura directè probari nequeunt, praesumptionibus ad serē ­dam sententiam, adduci poterit. Ex violenta praesumptione iudicem posse ferre sententiā exemplo regis Salomonis doce­mur, qui causam inter duas mulieres audiens, at (que) naturali vnius amore, alterius (que) odio erga infantem, veram matrem discernens, eundem mulieri, quae diuisionem abhorrebat, adiudicauit. Curet attamen iudex, vt violenta praesumptio qua motus est ad ferendam sententiam, scripta extet in a­ctis, quò appareat sententiae latae fundamentum.

Probatio carnalis copulae per praesumptiones. Cap. 4.

VIolenta praesumptione probari carnalem commistionem nullus dubitet, veluti si masculus & foemina, solus cum sola, nudus cum nuda, in codem lecto iacentes deprehensi fuerint. In probanda commixtione maris, & foeminae, sufsi­ciat probatio actuum propinquorum ad eam, dum tamen te­stium accedat credulitas. [...] cui maritus non abs re de­nunciabit, ne cum co, quem suspectum habuerit, colloquere­tur, secretouè consortio vteretur, si mariti denunciationem spernat, adultera censeatur.

Quis sit habendus pro patre. Cap. 5.

EIus filius esse praesumitur, in cuius [...] & cuius ex vxo re quis nascitur, licet vxor forsitā tempore conceptionis [Page] cum alio concuberit, nisi mariti diuturna absentia [...] valetudo, aut alia iusta causa, aliud suadeat.

Praesumptio mali animi. Cap. 6.

IS, qui contra legum interdicta, quicquam molitur, malā ­fidem semper habere praesumatur. Deprehensi in delicto semper praesumitur malus animus. Ita (que) qui cū nocuisset alicui ioco se id fecisse dicit, tanquam obnoxius tenetur, nisi suam probet innocentiam.

Praesumptio boni animi. Cap. 7.

PEr exteriora, quae intus sunt praesumatur. Quemcun (que) i­gitur studere virtutibus, praesertim simplicitati, & mo­destiae videris, huius bonum & rectum esse animum intelli­gas. Ex transacta cuiuslibet vita dinoscere possumus, quid de subsequenti eius conuersatione praesumamus. Quia prae­teritorum consideratio nos instruit de futuris.

Qui ad obiecta crimina tacet suspectus est. Cap. 8.

SI quis ad crimina, quae sibi fuerint obiecta, vel proposita in iudicio ad respondendum, taceat, praesumptionem haud leuem praebet defensionem se non habere.

Qui subterfugia quaerit, malam causam habere praesumitur. Cap. 9.

QVisquis dilationibus iudicium subterfugere conatur, is malam causam semper fouere praesumatur.

Quando ignorantia non est praesumenda. Cap. 10.

EA quae publicè aguntur, & quae quis indagare debet, ne­mo ignorare censetur.

Latere non potest vicinos, quod ad nos in longinquo [...] vicinis enim cum res praesumantur, notiores esse, quā remotis, illis cum primis creditur.

De fama. Cap. 11.

COmmunis & peruulgata fama de aliquo grauem indu­cit praesumptionem.

Praesumptio continentiae. Cap. 12.

NOn praesumitur incontinens in senili aetate, qui in [...] continuit: at (que) id maximè si diuinarum li­terarum studijs incumbit, & eo genere doctrinae apprimè fuerit ornatus.

Praesumptio ex habitu. Cap. 13.

TAlis quis (que) praesumitur in quali habitu reperitur.

Praesumitur neminē velle prodere sua. Ca. 14

PRaesumitur neminem esse, qui sua bona velit aut prodi­gere, aut perdere.

Praesumitur non mutari voluntatem, nisi probetur. Cap. 15.

QVilibet praesumitur manere in eadem voluntate, qua se­mel fuisse constat. Proinde qui mutatam asserit volum tatem, probare debet.

Iudicis sententia praesumitur bona. Cap. 16.

PRopter religionem iudicantis, semper pro eius sententia est praesumendum, nisi per appellationem fuerit suspensa.

Praesumitur pro scripto. Cap. 17.

PRaesumitur pro scriptura, nisi aliud actum, aliuduè scri­ptum esse probetur.

Praesumptio iuris, & de iure. Cap. 18.

PRaesumptio non est tanti momenti, quin contraria pro­batione elidatur, nisi sit praesumptio iuris, & de iure, quam sola eius confessione, de cuius commodo agitur, tolli posse putamus.

Pares praesumptiones se mutuò conficiunt. Cap. 19.

DVae praesumptiones paris potentiae inuicem se collidunt, & maior minorem vincit, prorsus (que) eneruat.

Praesumptio infirmitatis tollitur per actum. Cap. 20.

PRaesumptionem infirmitatis tolli per exercitium actus non compassibilis cum infirmitate, manifesti iuris est.

Iudex ex circumstantijs iudicabit. Cap. 21.

SI probationes rei, & actoris, tantum praesumptiuè conclu­dant, iudicis est, ex diligenti circumstantiarum conside­ratione iudicare. Vt cum vir se sponsam suam cognouisse af­firmat, illa verò illud negat, matronae (que) aliquae, quae corpus inspiciebant cum illa consentiant, iudex considerata opor­tunitate cognoscendi, mora, & diutina conuersatione, & ae­tate vtrius (que) & matronarum fide, & peritia, quid sequen­dum sit iudicabit.

Obtrectatores legibus esse puniēdos. Ca. 1.

OVoniā omnes christiani mutua charitate veros se debēt Christi discipulos esse ostēdere, coercēda quo rundā improborū maleuolentia est, qui fratres o­dio tam capitali prosequuntur, vt illos falsis criminibus ca­lumniosè [Page 128] velint opprimere. Quo fit vt legum fraena illorum licentiae sentiamus inij cienda, quorū mentes Christiana cha ritas, quae prorsus illis abest, mollire non potest, & quos ipsū per se non mouet officium, illos iuris acerbitate denūciemus.

Obtrectatores quando & quomodo puniantur. Cap. 2.

PRimū igitur hoc constitutū sit, vt quicun (que) malitiosa vo luntate, ac dolo malo famā cuiusquā crimine conficto, ae emētito violauerint, aut vllo modo vt violaretur effecerint, aut sermone contumelioso contra quenquā vtūtur, aut libel­lū famosum vel ipsi componūt, aut scribūt, vel ab alijs cōpa­sitū, aut scriptū cum inuenerint, non cōtinuo rumpūt, aut ig nibus cremāt, sed diuulgāt aut in lucē proferūt, aut proferē ­dū curāt, primum quidem ab co cui haec facta est iniuria (si modo velit iniuriam prosequi) deducātur ad ecclesiae pasto­rē, & seniores, qui taliū obtrectatorū importunitatē vehe­menti (que) sermone perterrefaciāt. In quorū authoritate si ac­quiescere velint, & hominis existimationem quam ante ca­lūnijs oppugnauerāt, recoliigere parati sint, quantum in se est, & recuperare, in eo ipso causa terminetur: Necille, qui calūnijs fuerit appetitus, vllā suis obtrectatoribus exhibebit aliā molestiam, nec illos ad iudices Ordinarios trahet. Nam praecipua semper ratio salutis animarum esse debet, & sum­ptus non necessarij, quantū licet, sunt amputandi. Verū hu­iusmodi calumniatores, & obtrectatores, si nolunt saluta­ribus pastorum, & seniorum praeceptis inflecti, tum demum ad ipsos iudices ecclesiasticos illorum nomina deferantur, a­pud quos (cum manifestis probationibus, de calumnijs illo­rum, & obtrectationibus plenè constiterit) damnentur sen­tentia iudicum ad illas pecuniarum summas in cistas pau­perū infundendas, quae suarum ecclesiarum propriae sunt, [Page] quas illorum opes commodè videbuntur ferre posse, & etiā excommunicationis poena plectantur, à qua nullo modo vo­lumus illos liberari, donec arbitratu iudicis ecclesiastici sa­tisfactum est illi, cui iniuria facta est, & etiam ea perfuncti sint poenitentia, quae tanto crimini conuenire videbitur.

Qui probant crimen obiectum, non puni­antur. Cap. 3.

QVoniam reipublicae vehementer interest, vt crimina sup plicijs coerceantur, & sua cui (que) iusta defensio reserue­tur, constituimus, vt si quis aliquem reum fecerit accusati­one, deuunciatione, vel exceptione, vel alia quacun (que) ratione legitima, & solenni, iudici (que) criminis obiecti fidem fecerit, illum (quoniam non calumniam, sed veritatem sequutus sit) omnium legis istius poena liberari debere. Si verò, qui accusauerit, fuerit causa deiectus, poenis legis teneatur, nisi possit ostendere, quòd non proposito male dicendi, nec calum niandi voluntate, sed aliqua iusta ratione fuerit ad hoc in­stitutum adductus.

Dilatio quid sit. Cap. 1.

DIlatio est agendi facultas, infra tempus, vel à legi­bus, velex conuentione partium praescriptum.

Dilationū species. Cap. 2.

DIlationum alia est legalis, quae à legibus definitur. Ad appellandum enim, & petendum restitutionem in inte­grum, & similia tempus à legibus praescribitur. Iudicialis, quae datur arbitrio iudicis. Conuentinalis, quae terminum [Page 129] habet ex conuentione partium. Ex dilationibus iudicialibus citatoria datur à iudice, ad comparendum. Deliberatoria ob lato libello datur ad deliberandum de his, quae petuntur, vel de caedendo, vel de lite suspicienda. Recusatoria terminū con­cedit, ad proponendas exceptiones omnes, & ad declinandū, seu differendum iudicium. Probatoria datur ad probandū, & allegandum in causa. Definitoria datur ad [...] de­finiendum. Iudicatoria datur condemnatis ad patiendū, vel soluendum iudicata. Appellatoria datur ad appellandum.

Dilationes quantum fieri potest, amputandae sunt. Cap. 3.

MAterias dilationum vbi (que) amputare volumus, & [...] ratione iudicibus non concedimus dandae dilationis, quoties voluerint, facultatem, sed quatenus rerū vrgentissi­ma ratio, & necessitas desideratae instructionis exegerit. Id­circo non nisi iusta de causa petenti, bona (que) fide imploranti dilatio concedi debet. Proinde si morandae solutionis gratia, à debitore falsi crimen obijcitur, nihilominus, salua execu­tione criminis, debitorem ad solutionem compelli volumus. Et idem in consimilibus faciendum existimamus.

Certa dilationum spatia. Cap. 4.

QVanuis iure antiquo receptum sit, vt quaelibet citatio spatium decem dierum concedat, & dentur ad delibe­randum vigintidies, pro testibus, & instrumentis produ­cendis, quando fuerint in prouincia tres menses: quando in locis prouinciae contiguis, sex. Quando in transmarinis regionibus, nouem. Actori verò contumaci triginta dies, Istas nihilominus dilationes iudicum arbitrio (ratione ha­bita personarum, locorum & causarum) magis minusuè cō ­trahi volumus. Prorogari verò nullo modo. Cum (que) iudex e­as [Page] multum contraxerit, causas exprimat, quae in actis inse­rantur vt appellandi materia praecidatur. Appellatoria ta­men dilatio iudicis arbitrio non mutabitur. Semper enim e­rit quindecim dierum, qui ne (que) contrahentur, ne (que) amplia­buntur.

Dilationes quae ad causae cognitionem pertinent, iudice sedente, & parte aduersa praesente, fi­ant. Cap. 5.

DIlationes citatoriae, at (que) deliberatoriae, licet à iudice non sedente, sed ambulante in loco iudicij, cōcedi possint. At­tamen quae causae cognitionem requirunt à iudice sedente dari volumus, & dum aduer saria pars adest, vt si reclamet, & de dilationibus huiusmodi quaestio emergat, sentētia iu­dicis lis dirimatur.

Si iudex tempore probationum praescripto ius non dicat, pars ad tempus amissum resti­tuetur. Cap. 6.

SI tamen non stat per partem, quò minus facere possit suas probationes in dilatione ei data, sed stat per iudicem, quia non reddit ius in illo die, tunc non est danda noua dilatio. Sed volumus partem eandem restitui ad tempus amissum.

Terminus dilationis vtri (que) parti communis sit. Cap. 7.

VBicun (que) à iudice data erit dilatio, statuimus, vt idem ter­minus sit communis vtri (que) parti. Ita vt vtra (que) possit in illo probare. Sed si is, cui data est dilatio, re integra, renunci­auerit dilationi, aduersarium ratione eiusdem dilationis posse probare volumus.

Dilatio certum tempus praescribere habet. Cap. 8.

VOlumus dilationem à iudice partibus datam, certam es­se, vel per numerationem dierum, vel ad certum tempus

Data dilatione cessat iudicis officium, dum du­rat dilatio. Cap. 9.

DAta dilatione, iudicis officium conquiescere decernimus, donec petiti temporis defluxerint curricula, ferijs illi tē ­pori non excludendis, sed connumerandis.

Qui prodiderit acta, ad aliam probationem non admittetur. Cap. 10.

SI quis probauerit intentionem suam per testes, vel per aliud simile, & postea prodiderit acta, etiam si casum possit probare, nullam esse ei amplius dandam dilationem volumus.

Libellus si in citatione inseratur, excludit dilationem ad deliberandum. Cap. 11.

CVm in citando, exemplum libelli reo transmittitur, voca­tur (que) ad respondendum, deliberatoriae dilationes ei non dabuntur, modò citatio aequum, & decentem contineat ter­minum, alioqui dilationes ad deliberandum habebit.

In causae initio non dabitur actori tempus, ad deliberandum. Cap. 12.

DEliberatoriae dilationes abinitio causae actori non con­cedūtur. (existimatur enim venire instructus) Attamē, si reus excipiat, vel illum reconueniat, dilationem aliquam ad deliberandum iure habebit.

Mutatio libelli non semper requirit nouam dilationem, ad respondendum. Cap. 13.

SI libellus mutatur in eo, quòd non alterat primam petiti­onem, quo minus de ea certus esse possit reus, non erunt no uae dilationes deliberatoriae concedendae. Nam cum plenè quis potuit instrui per primum libellum, licet aliquid adda­tur, quod non mutat naturam negotij, nouae non erunt im­partiendae dilationes.

Prorogatio dilationis. Cap. 14.

PLures dilationes quàm leges nostrae permittunt, nolu­mus alicui dari, tamen decernimns eas posse prorogari ex causa, & illae non erunt nouae dilationes, sed priores pro­rogatae. Prorogatio enim debet fieri antequàm primū tem­pus dilationis sit finitum, tempore autem toto finito, nolu­mus tunc posse habere locum prorogationem, sed erit noua dilatio.

Secunda dilatio ex causa dari potest. Cap. 15.

SEcundam dilationem ex causa dandam esse statuimus, & hoc solummodo respectu temporis, in quo impeditus fuit aliquis, & respectu eius rei, in qua fuit impeditus. Et ideò si aliquis impeditus fuerit, producere vnum testem, & procu­rauit quantum potuit, in prima dilatione eundem produce­re, dabitur noua dilatio ad producendum illum testem, & nō alios, quos nō procurauit in prima dilatione producēdos.

Dilatio potest quando reuocari. Cap. 16.

DIlatio, quae de partium consensu data est, altera parte in­uita, non debet sine causa reuocari, sed quando iudex ex [Page 131] officio suo dilationem praefixit, si causa tollatur, quae illum mouit, eam potest reuocare.

Dilatio data reo ad iurandum intelligenda est dari actori ad probandum. Cap. 17.

DEcernimus dilationem datam reo ad iurandum, etiam intelligi debere datam actori, ad probandum per testes, velinstrumenta.

Dilatio quando reus opponit exceptiones. Cap. 18.

VTri (que) parti dilationem dari debere de iuribus suis decer­nimus, quando reus opponit exceptiones.

Dilatio ad consulendum. Cap. 19.

POtest à principio dilatio peti ad illos consulendos, quorū consiliū arduitas causae requirit. Et quos aliqua ex parte negotium tangit, vt ab cis, is qui citatus est, informetur. Si pendente causa, super quopiam emergente, positiones offerā ­tur dandae sunt induciae procuratori, vt dominū suum cōsu­lere possit, si tale sit emergens, vt probabiliter nihil ab initio de hoc scire potuerit, dominus constituens. Nam si ab initio praeuideri potuisset, & à causa principali perspicuam depen­dentiam haberet, tempus ei vt dominum suum consulat, nō dabitur. Est enim quòd dominus sibi imputet, quare ab ini­tio, vt debuit, procuratorem suum plenè non instruxerit.

Citatio peremptoria. Cap. 20.

CItationi peremptoriae nimis breuis terminus non affiga­tur, nisi maxima necessitas id suggerat. Alioqui parti sic vocatae licebit appellare.

Propter iniustas dilationes licet appellare. Cap. 21.

SI iudex abs (que) causa, & iniustè, dilationes vel contrahat, vel ampliet, ab eo licet appellare.

Citatio terna. Cap. 22.

CItatoriae dilationes aut sunto tres, aut vna esto perempto­riè inscripta, sed quae spatium temporis id concedat, quod tribus aequari, & congruere possit.

Praeter citatoriam primam, & secundam dilati­onem, aliae sunto peremptoriae, licet for­tasse non sic inscribantur. Ca. 23.
Absens reipublicae causa à iudicio excusabitur.

ABsens reipub causa tantisper à terminis in iudicio sibi praefixis excusatur, quamdiu causa absentiae durat.

De remoto ab administratione. Ca. 24.

DE lapidatione suspectus, & ob id ab administratione re­motus, quanuis nondum sit restitutus, in iudicio respō ­dere cogitur, ne (que) restituetur, nisi causa cognita absoluatur.

Puando idem terminus duobus actis prae­scribi potest. Ca. 25.

LIcebit eundem terminum duobus actibus praefigere, quā ­do simul, & in idem tempus possunt concurrere, vt ad producendum testes probatorios, & ad producendum repro­batorios. Nihil enim vetat iudicem testes admittere simul, super principali, & reprobatorios. At si actus ordine successi­uo sint explicandi, eundem terminum communem habere non poterunt. Iudici licet dilationem dando, vel adhuc pen­dente, quae iam data est, terminum ad alium actum, succes­siuè explicandum statuere, tam eidē quàm alteri parti: quo­niam [Page 132] sic dilationi iam concessae, nullum fit praeiudicium vt si decem dies, ad instrumenta producenda, & quin (que) ad testes assignētur, non enim hij se mutuo actus impediunt. At si v­nus actus pendet ab altero, id facere non conuenit. Malè quippe darentur decem dies, ad positiones producendas, & decem ad intentionem probandam, quia positiones fortasse tam erunt clarae, vt probatione non egeant, vel adeo erunt ineptae, vt omnino sint repudiandae.

Iudex vni parti parcere non potest,in alterius partis praeiudicium. Cap. 26.

TAmetsi iudex propitius nonnihil potest reo contumaci parcere (vnum scilicet aut alterum diem illum, post ter­minum peremptorium, expectando) id tamen in praeiudici­um partis nè faciat, ne (que) ita vt impensas non iubeat recom­pensari.

Diebus feriatis iudicia non fiant. Cap. 27.

FErijs institutis ad honorem dei, vt sunt omnes festi dies, à litibus, & iudicijs abstineri volumus, ne (que) testes his tē ­poribus dicent testimonia, at (que) processus tunc facti, & sen­tentia lata non valebit.

Repentinae feriae, quae iussu nostrae Regiae maiestatis in­dicuntur, vel ob res foeliciter gestas, vel propter inaugura­tionem regni, vel publicas supplicationes, ferijs institutis ad honorem dei sunto pares, & eiusdem rationis, vt (que) illis con­tendere non licet in iudicio, (etiam volentibus partibus) ita in istis non concedatur.

Quae in ferijs liceant. Cap. 28.

INferijs, quae ad pacem & concordiam pertinent, fieri per­mittimus, vt iuramenta, facta, transactiones. Licebit eti­am his diebus miserabilium personarum causas agere.

Citationes non fiant diebus feriatis. Cap. 29.

CItationes, quae fiant die feriato, non valent, & cū nomina­tim diem feriatum praefigunt ad comparendum, sunt te­merariae. Proinde citet iudex ad certum diem, & adijciat, quòd si dies is fuerit feriatus, proximo venias.

De messe & Vindemia. Cap. 30.

HIs ferijs, quae ad hominum vtilitatem sunt institutae, vt messis, & vindemiarum, partes pro suo arbitrio renū ­siare possint. Quòd si faciant, & processus iudicialis, & sen­tentia lata valebit. Testes tamen compelli non possunt, vt his diebus testificentur, si nolint,

Ferijs hominum causa institutis, non solum partes renū ­tiare queunt, sed certis de causis cogi possunt, vt ad iudiciū veniant, vt si res tempore sit peritura, nec patiatur moram.

Ad haec, sententia, quae ante has ferias lata fuit, per eas mandari potest executioni, & grauia in deum scelera cog­nosci possunt, & puniri.

De certis ferijs. Cap. 31.

TO to quadragesimae tempore, septem diebus post resurre­ctionis festum, & septem diebus ante natalem domini, quiescant iudicia.

Exceptio quid sit. Cap. 1.

EXceptio est defensio, qua conuentus in iudicio [...] agentem à se depellere, at (que) ab actione, vel e­ius effectu excludere.

Exceptiones peremptoriae & dilatoriae. Cap. 2.

PEremptoriae exceptiones, si probentur, susceptas actiones seu lites penitus tollunt. Dilatoriae verò illas tantum dif­ferunt. Et inter dilatorias, aliquae appellantur declinatoriae, sumuntur (que) ab obseruatione iudiciorum, à ratione perso­narum, loci, & temporis, ac rescripti, & iudicium conantur declinare.

Exceptiones reales & personales. Cap. 3.

REales exceptiones itarebus, de quibus agitur, cohaerēt, vt ad omnes illos deuoluantur, ad quos res extenduntur, de quibus agitur. Exceptio enim, quae conuenit reo, conuenit e­tiam eius fideiussori. Personales autem sic certè alicui perso­nae sunt propriae, vt ad alios non transeant.

Exceptiones peremptoriae semper possunt obijci. Cap. 4.

EXceptiones peremptoriae sunt perpetuae. Nam semper ob­stant agentibus, ne (que) illis praescribitur, quo minus in om­ni parte iudicij, actori obijci valeant.

Quae exceptiones sint temporariae. Cap. 5.

DIlatoriae, at (que) declinatoriae exceptiones temporariae sunt. Nam illis qui vtuntur, causari solent tempus, aut solu­tioni condictum (aut intra quod leges agere prohibent) nō ­dum elapsum esse, vel conditionem appositam nondum ex­tare, veliudicem nō esse competentem, & alia id genus. Ex­ceptiones huiusmodi actorem in perpetuum nō vetant, quin agat, sed ob mutationem rerum, & temporum facile potest contingere, vt amplius locum non habeant. Sunt etiā ea de causa temporariae, quoniam si quis eis non vtatur tempore, [Page] àiure praescripto, illis deinceps vti non poterit.

Declinatoriae exceptiones quando sint oppo­nendae, & quando probandae. Cap. 6.

Omnes exceptiones declinatorias (cum processū iudicij im­pediant non autem causam perimant) ante litis contesta­tionem, vel primum causae actum, si lis non sit contestanda, proponi volumus. Et si quis ante litem contestatam, vel pri­mum actum, eas proponere omiserit, illis postea non vtatur: Quoniam eas praetereundo actis videtur consensisse. At (que) huiusmodi exceptiones cum obiectae fuerint, probari à reo volumus, priusquam vel ad litis contestationem, vel ad pri­mum causae actum veniatur.

Exceptiones dilatoriae quando proponendae, & probandae. Cap. 7.

DIlatoriae verò exceptiones (quibus non processus iudicij sed actoris intentio impeditur) cum ad negotium, & rem, quae agitur, pertineant, & ipsae proponantur ante litis contestationem, sed eas probare nullus reus cogatur, ante­quàm ipse actor suam intentionem probare coeperit. Atta­men etiam si post litis contestationem proponantur, non e­runt repellendae à iudicio.

Declinatoria exceptio contraiudicem ante omnes alias proponenda. Cap. 8.

EXceptio declinatoria, quae contra iudicem est, non solum ante litis contestationem debet proponi, sed ante omnes alias, siue dilatorias, siue declinatorias. Nam si de alijs in­cipiat reus respondere in iudicio, iudicē videbitur vt suum approbare.

Terminum esse proponendum à iudice ante litis contestationem, ad omnes dilato­rias exceptiones proponendas. Cap. 9.

NE dilatorijs exceptionibus lites malitiosè protrahātur, iudici mandamus, vt ante litis contestationem, cer­tum aliquem terminum praescribat, intra quem si reus om­nes dilatorias non opponat, deinceps de ijs non audiatur, ni­si fortassis aliqua ex tempore oriatur inter agendum, aut si prius fuit, reo non erit cognita, aut si fuit cognita, tunc non habuit, ex quo illam probaret, quod postea illi occurrit. Qua de re priusquam audiatur, iuramento malitiae interponat.

Tempus proponendarum exceptionum pe­remptoriarum. Cap. 10.

PEremptoriae exceptiones, quae iudicium impediunt, & causam perimunt, vt exceptio rei iudicatae, transactionis & litis finitae, possunt & ante, & post litis contestationem opponi. Quae verò solum causam, & negotium perimunt, vt est exceptio pacti de non petendo, & similia, rectè opponun­tur lite demum contestata.

Quae exceptiones per totam causam obijci possunt. Cap. 11.

EXceptiones excommunicationis, & falsi procuratoris per totam causam obijci possunt.

Exceptio excommunicationis infra octo dies est post probanda. Cap. 12.

VT verò lites plus iusto non protelētur, praecipimus, vt is qui excōmunicationem obijcit, speciē illius, & nomē ex­cōmunicatoris exprimat, sciturus eā rem se deferre debere in [Page] publicam notionem, quam intra octo dierum spatium (die in quo proponitur minimè computato) probare valeat aper­tissimis documentis. Quòd si non probauerit iudex, in causa procedere non omittat, reum in expensis, quas actor ob hoc, diebus illis se fecisse docuerit, praehabita taxatione condem­nans.

De exceptionibus mixtis. Cap. 13.

EXceptiones mixtae, quae sic dicuntur, vt partim dilatoriae sunt, & partim peremptoriae, si post litis contestationem proponantur, vim dilatoriarum non habebunt, sed tantum peremptoriae censebuntur.

Dilatoria iudicij processum impediens omissa in prima instantia in appellatione non poterit obiici. Cap. 14.

EXceptio dilatoria, quae iudicij processum impedit, in cau­sa principali nō opposita, in appellatione obijci nō poterit.

Peremptoriae omissae in prima instantia possunt in appellatione obijci. Cap. 15.

SI peremptoriae exceptiones in instantia omissae fuerint, & quidem non exmalitia, ne (que) ad vexandum aduersarium, in appellatione produci poterunt. Non autem declinatoriae, aut dilatoriae illae exceptiones, quae iudicij processum elidūt, sed illas tantum licebit obijcere quae negotium ipsum, & reisummam spectant, modò priùs ex malitia non fuerint omissae.

Quid sit replicatio & quando sit probanda. Cap. 16.

AD reorum exceptiones, actores replicationes adhibere solent, quae nihil aliud sunt, quàm allegationes actorū, [Page 135] per quas exceptio soluitur: ne (que) actor cogi debet ad suam replicationem probandam, nisi prius reus probauerit excep­tionem.

An iudex de replicationibus pronunciare debeat. Cap. 17.

VT iudex de replicationibus pronunciet, non est necessa­rium: quia vires earum satis intelligi poterunt, cum iu­dex de ipsis exceptionibus constituerit, an admittendae, vel repudiandae sint.

Quantum possit replicatio paris criminis. Cap. 18.

REplicatio paris criminis repellit excipientem. Nam ex­ceptio alicuius criminis ab illo non debet opponi, qui eodem laborare conuincitur.

Nea (que) excipiens, nea (que) replicans omnia fatetur, quae dicit excipiendo, vel replicando. Cap. 19.

EXcipiēs non est cēsendus fateri omnia, quae in eius excep­tione includuntur, quemadmodum & actor non omnia iudicabitur fateri, quae in replicatione continentur.

De exceptione contra testes, cuiuscemodi sit, & quamdiu valeat. Cap. 20.

EXceptio contra testes cum non sit dilatoria, indirectè, & obliquè est peremptoria: Nam ea spectat vt probationē tollat, qua sublata ius actoris eliditur. Ea verò duplex est, nam vel contra personas testium excipitur, cum criminosi dicuntur, vel aliqua alia ratione non idonei, vel contra te­stium dicta, vt cum falsi [...]. Exceptio igitur contra personas testium vs (que) ad sententiam potest obijci, & pro­bari [Page] Postea verò non audietur, nisi ad appellationem ventū fuerit. lbi enim poterit obijci. Si verò excipiatur testes fal­sum dixisse, vs (que) ad viginti annos locum habet exceptio, ne dum in appellatione, quod tamen accipi volumus cum in a­gendo non fuit proposita. Nam si tunc obiecta est, & non probata, minimè valebit eius vis ad annos viginti, sed tan­tum in appellatione repeti poterit.

De exceptione contra testes, & replicatione testium. Cap. 21.

TEstis contra quem excipitur de crimine, si contra exci­pientem de eodem crimine replicet, ob id non admitte­tur adtestimonium. Quia non relatione criminis reus pur­gatur, sed si se innocentem ostenderit.

Iudex quando allegata & probata sequi potest contra conscientiam. Cap. 1.

VTile est, quòd à doctis & sapientibus praecipi­tur, ne quis in iudicando sequatur aliquam su­am cogitationem, quam secum domo attulerit in iudicium, sed secundum allegata & probata pronunciet. Sed haec regula locum habere debet, quando iudex leuibus quibusdā argumentis ductus existimat aliter se rem habere quàm probatū sit. Nam isto casu potius sequi debet allegata & probata, quàm suam opinionem & consci­entiam, ex quadam imaginatione conceptam. Si verò iudex habet conscientiam rei indubitatam, tunc nullo modo debet aliquid statuere, contra eam, propter allegata & probata. Sed & in hoc casu rursum distingui debet. Nam si iudex habe­at conscientiam reum & tamen in actis reus proba­tur [Page 136] innocens, tum propter suam conscientiam, qua scit [...] innocentem, condemnare eum non debet, sed illum, secundū id quod probatum est, absoluere. Quia etiamsi hoc faciat, nō tamen potest dici eum contra conscientiam fecisse, cum re­um non vt innocentem, sed ab instantia iudicij tantum ab­soluat. Si verò iudex habeat conscientiam proreo, contra al­legata & probata, tum non debet contra indubitatam con­scientiam Videtur re­dundare. in causa decernere.* Quia iudici credendum est, qui allegat consciētiam in praeiudicium alterius, si eam pro­bare possit.

Quoniam iudex non potest supplere omissa in facto, ope­raepretium est iudicare, quonam modo possit conscientiam suam proreo contra allegata & probata adducere, vt non impingat in constitutiones, quibus prohibetur aliquid sup­plere in facto. In tali igitur casu iudex per consultationem superiori iudici declaret suam conscientiam. Petat igitur à parte vrgente, ac precibus instet, vt det sibi spatium consu­lendi superiorem iudicem, cui suam, cum exposuit conscien­tiam, potestatem facit, vt sitanquam veritatis testem audi­at, ac deinceps iuxta allegata & probata sententiam pronū ciet, ne (que) vt iudex factum supplet, sed vt minister iustitiae cauet in eius culpa innocentia proximi oneretur.

Iudex primum certam exquirere debet facti notitiam. Cap. 2.

IVdex in hoc potissimum incūbat, vt ante omnia cersus sit de facto, & praecipuè in criminalibus quosuis audiat, inno centiam cuiusuis probaturos, donec in plenā causae cognitio­nē veniat. Nam in iudicijs ordinarijs iudices iubentur plenae inquisitione rei qualitatem discutere. In criminalibus verò iudicijs tam clara requiritur facti notitia, vt non permitta­tur iur amenti dilatio, in defectu apertarum probationum, sicut in causis ciuilibus.

Deinde exquitat quod in facto ius sit. Cap. 3.

POst certam facti cognitionem, proximum est vt senten­tia, qua declaraturus est ius, facto probato sit conueniēs, & iuri at (que) consuetudini, quibus quae (que) regio, aut ciuitas in ea specie facti vtitur. Si verò ne (que) ex lege, ne (que) ex consuetu­dine manifesta, iudici constare possit, quid in casu proposito pro iure habendum sit, procedendum illi est, de similibus ad similia iura, donec argumento aliquo ex vsitato iure ducto, constituere possit quid eum sequi in pronunciando oporteat.

Si ambigat fauendum est reo. Cap. 4.

SI verò ne (que) id quidem consequi sua inuestigatione, aut pe­ritorum consultatione possit, tum in dubio iuris potius pro reo, quàm pro actore pronunciandum est, nisi actor foueat causam fauor abiliorem.

Quid sit sententia. Cap. 5.

HActenus traditum est, quae sunt iudici consideranda, an­tequam ad ferendam sententiā progrediatur. Statuen­dum nunc est de ipsa sententia, vt intelligi possit, quae pro­nunciatio iudicis mereatur dici sententia, ea solū pronūcia­tio iudicis meretur dici sententia, qua finis imponitur con­trouersiae, legitima disceptatione in iudicium ductae.

Quomodo sententia recte feratur. Cap. 6.

ST atuimus igitur, vt in obseruatione solennitas circa fe­rendas sentētias, partes ad sententiam audiendam citen­tur. Alioqui (cum maximi praeiudicij sit sententia) cam, partibus non citatis, pro nulla haberi volumus. Deinde sta­tuimus, vt praesentibus partibus, vel alter a contumaciter, absente, sententia à iudice pro tribunali, vel alio loco hone­sto [Page 137] vel publico sedente, promulgetur quod (que) sententia con­cepta ex breuiculo, in quo est descripta, per iudicem aut ta­bellarium recitetur, iudice clarè attestante, se iuxta recita­ta ex scripto, de causa pronunciare, nisi talis sit casus, de quo verbo tenus, abs (que) breuiculo, liceat pronunciare.

Si lis debeat per sententiam dirimi inter contendentes, Alias exe­geticam. necesse est eius orationem non esse exegentiam, sed definiti­uam, & decisoriam. Porrò non sufficit sententiam esse abso­lutoriam, vel condemnatoriam, nisi in ea etiam disertè res exprimantur, ad quas prae standas, aut ferendas, reum con­demnet, aut à quibus eum liberet. Est enim iudici omnino conandum, vt quam fieri possit, sententiam ferat certam, & praecipuè secundum libelli petitionem, dirigenda est certitu­do sententiae.

Vitandum quo (que) est ratione certitudinis, quae in causarū decisione requiritur, ne sententia sub conditione feratur. O­peraepretium non est vt causa, quae iudicem mouet, vt sen­tentiam ferat, in sententia exprimatur. Verùm si propter in­eptitudinem libelli lata sit sententia, tunc necesse est vt cau­sa ineptitudinis sententiae inseratur, qua reus ab instantia iudicij absoluatur. Sed tamen est necessarium in causa ap­probationis, vt iudex ad quē appellatum est, semper inserat causam in sententia. Nam iudicare eū oportet, quare latam sententiam ab inferioriiudice, vel approbet, vel improbet.

Sententiarum species. Cap. 7.

FOrma sententiarum generali absoluta, tandem ad sen­tentiarum species est descendendum, & primum de in­terloquutoria est decernendum, quia ad eam ordine proce­dendi in causis prius peruenitur.

De sententia interloquutoria. Cap. 8.

SEntētiam igitur interloquutoriam eam esse decernimus, [Page] qua aditus ad principalis causae cognitionē paratur. Id verò duobus fit modis, aut enim iudex simpliciter aliquid impe­rat [...] vt faciant, aut remor as exceptionum (quas vtrin (que) [...]) sua pronunciatione aufert, vt abs (que) ob­staculis ad decisionem principalis causae venire possit. Vnde eam sic [...] volumus. Inter loquutoria sententia est, quae inter loquutoria, & finem causae fertur, super ijs quae inci­dunt, vel emergunt, citra principalis causae cognitionē. Ta­lis igitur sententiae non sit tanta vis, quanta in definitiua. Nam ea lata semper potest reuocari per iudicem, nisi per e­am iusserit partem alteri aliquid restituere, vel dare. Tunc [...] iudex eam reuocare non potest, quia definitiuae speciem habet, vt cum propter aliquam contumaciam, aliqua pars alteri condemnatur in expensis soluendis, aut si iusserit ex­poliatum restitui in possessionem, priusquam procedatur in petitorio. Idem [...] est de omnibus exceptionibus percmptorijs. Nisi enim lata de eis sententia firma habere­tur, at iudici liceret, quoties illi visum esset, eam reuocare, tum incerta admodam esset progressio ad principalis causae decisionem.

De sententia definitiua. Cap 9.

IMpensius verò in sententia definitiua (qua de principali causa prenunciatur) operam nauari decernimus. Nam si quid ex illis, quae circa actus, aut quae in ipsa forma oratio­nis obseruanda esse iudicauimus, omissum sit, tanquam ille­gitimam eam reijciendam esse volumus.

Sententia definitiua retractari non potest nisi contraius diuinum feratur. Cap. 10.

POrrò si nihil talium in sententia definitiua desideretur, vt tāquam illegitimo modo lata, pro nulla haberi possit, [Page 138] nec ab ea intra spatium, quo appellari permissa est, appella­tum sit, tunc eam in rem iudicatam transire volumus, hoc est, talem consequi authoritatem, vt cōtravenire nemo pos­sit: nec iudici quidem liccat eam reuocare, mutare, aut ali­quam eius partem tollere, vel emendare, siue bene, siue male suo officio in ea parte ferenda functus sit. Sed in hacregula magnopere obseruandum, quòd sententia contra ius litigan tium male lata transeat in rem iudicatam, modò ab ea ap­pellatum non sit. Sed secus esse statuimus, si sententia contra ius diuinum, aut naturale lata sit. Nam sententia manife­stam iniquitatem continēs est ipso iure nulla, nec debet quis iure cogi, vt ei stet, etiamsi ab ea appellare sit prohibitus. Proinde sententia, quae sine peccato mortali seruari non po­test, rectè à iudice reuocatur, & à litigantibus tanquam nul­la negligitur, quia transire in rem iudicatam non potest, propter offensionem conscientiae, licitè etiam iudex mutabil sententiam, si viderit eam obesse reipublicae.

Iudici quando liceat sententiam mutare, addere, & minuere. Cap. 11.

VItium grammaticum, si quod est in verbis sententiae, il­lud per iudicem tolli liceat. Porrò iudex sententiam de­sinitiuam latam non solum mutare, sed & supplere in pro­nunciando, de accessionibus & immunitionibus actionum, si tamen eadem die, qua ferat sententiam, id ab eo siat, & antequam pronuncietur in actis id petitum sit. Nephas e­nim videtur, peracto semeliudicio, iterum permittere, vt ex sopita lite, noua lis de actionibus & immunitionibus actio­num Alias im­mutationi­bus. moueatur.

De impugnatione sententiae. Cap. 12.

POrrò nobis nunc pergendum est, vt de impugnatione sē ­tentiae interloquutoriae, & definitiuae decernamus. Cum procliue admodum sit falsam sententiam ferre, operaepretiū est modos quosdam tenere, quibus occurri ei possit, ne nobis fraudi sit illius ratihabitio, aut nostra in ea admittenda su­pinitas. Caeterum antequàm quis conetur sententiam impu­gnare, videre debet, an secundum allegata, & probata, & vt exigant iura & consuetudo, at (que) legitima forma, cum obseruatione solennitatum lata sit. Nam si tale quid circa eam non obseruatum esse appareat, non est opus eam impug­nare, quia ipso iure illam pro nullo haberi volumus, quae manifestum iuris crrorem continet, [...] vt nec in rem iu­dicatam transeat, etiamsi ab ea appellatum non sit, aut pro­uocatio ab ea facta deserta sit. Igitur contra quem talis sen­tentia lata est, defendere se nullitatis exceptione potest, si ex ea conueniatur, & talis exceptio competit illi perpetuò, hoc est, quadraginta annis, quibus omnis actio, & obligatio tol­litur.

In casibus, quibus iudex sententiam suam reuocare po­test, sententiae eius emendationem simpliciter petitam esse sufficiat. Quia in talibus casibus, aut euidens est causa eius reuocandae, aut solennitas processus iudicari nō requiritur. Sed si ratione nullitatis petatur mutari, aut corrigi senten­tia, necesse est errorem, aut fraudem iudicis legitimis docu­mentis declarari, vt causa, propter quam contenditur, fiat manifesta. Et probandum erit, si quid eorum, quae [...] legitimam necessariò requiruntur, à iudice neglectū fuerit, vt si amissa sit citatio partiū, aut nō oblatus libellus, aut lis non contestata, aut de calumnia nō iuratum, aut sen­tentia non sit lata secundum legitimam formam, quae supra [Page 139] est descripta, tunc ea debet dici nulla. Quia ea iudiciorum rectè constituendorum causa obseruari iubentur, vt iudex rectè & ordine peruenire in causae notitiam possit.

Quoties vero exigit casus, vt de nullitate sententiae,pro­nuncietur,non apud alium iudicem superiorem, sicut in ap­pellationibus, sed apud eundem, qui de causa principali iu­dicauit causa agenda est. Sed hoc tunc solum fit, quando co­ram Ordinario causa agitata est, non cum apud deligatum iudicem. Nam eius iurisdictio extinguitur, cum ab eo male iudicatum est, quoad sentētiam definitiuā & nō interloquu­toriam, reuocare potest, ne (que) propter illam officio suo est fun­ctus: verum si definitiua sententia male iudicauit, potest ab eo ad delegantē appellari, [...], vt aut ipse causam cogno­scat, aut alteri eam cognoscendam demandet.

Subsidium impugnationis sententiae. Cap. 13.

REliquum est vt de subsidio impugnandae sententiae ali­quid decernamus, quod huc videtur referendū, nem­pè quaerela falsi. Nam & illud subsidium generaliter omni­bus competit, qui falsorum instrumētorum, aut testium au­thoritate, & subornatione, se iudicio succubuisse ostendere possunt: si in peruestigatione causae, cognitum de crimine falsi non sit, & apparet iudicem specie talium probationum deceptum esse, tunc propter odium eius criminis, non solum iubemus sententiam rescindi, antequ àm ab ea appellatū sit: sed volumus, vt postquam ea transierit in rem iudicatam, laesus per eam in integrum restituatur, vt denuò experiri iudicium possit. Ac si quid secundum eam solutum sit, licet ei illud repetere.

De re iudicata. Cap. 14.

DEcisio litis estres iudicans, sed illud quod in ea decisione [Page] statuitur, sitres iudicata, siearitè & legitimè facta sit, ita vt tanquam nulla impugnari possit, nec ab ea appellatum sit.

Quando res inter quosdam iudicata praeiu­dicat alijs. Cap. 15.

ET cum tanta sit vis rei iudicatae, obiter consider andum venit, an illis solum ea praeiudicet, inter quos iudicatum est, an illis etiam, quos controuersia, de qua iudicatum est, velratione communis rei, vel contractus contingat. Viden­dum igitur quàm latè ius sententiae se extendat, ad nocen­dum alijs, vel eos [...]. Est generalis regula, quòdres inter quosdam gesta non nocet alijs. Et habet haec regula locum, siue in iudicio, siue extra iudicium aliquid actum sit. In re autem in iudicio acta, hoc addendum est regulae: quòd ne tum quidem nobis praeiudicent acta aliorum, si nostro nomine quid fecerint, si id siue nostro mandato, aut ratiha­bitatione factum sit. Licet autem haec regula sit generalis, attamen si quid fiat (me sciente, & non prohibente) ab eo, qui commune ius, in ea re, de qua actum est, mecū habeat, cum potuerim cum prohibere, tum sententia contra cum la­ta mihi praeiudiciū parit: secus est, si eius molitionē nescie­rim, ne (que) potestatem eum prohibendi habuerim.

Sunt (que) casus, in quibus sententia simpliciter omnibus praeiudicat, quorum interest non esse ita iudicatum, si ea in rem iudicatam transijt: vt si quaerela inofficiosi testamēti, resciscum sit test amentum, ea, quae ex eius dispositione, no­mine legatorum debita fuissent, si contra illud non fuisset iudicatum, peti non possunt, imò etiam soluta repetuntur. Cum vbi maius est periculum, ibi cautius est agendum, ae­terni (que) tribunal iudicis illum reum non habere certum sit, quem iniustè iudex condemnat, maximoperè cauendum est ecclesiasticis iudicibus, at (que) prudenter attendendū, vt in cau sarum, quibuscun (que) processibus nihil vendicet odium, vel [Page 140] fauor vsurpet, sed timor exulet, praemium aut expectatio praemij iustitiam non euertat: sed stateram in manibus ge­stent acceptationem personarum non habentes, lances pro li­bramine appendentes, vt in omnibus, quae in causis agenda fuerint (praesertim in concipiendis sententijs & ferendis) prae oculis habeant solum deum, illius imitantes exemplum, qui querelas populi (tabernaculum ingressus) ad dominum referebat vt secundum [...] imperium indicaret. Quisquis enim iudex ordinarius siue etiam delegatus, famae siue pro­digus, & proprij persecutor honoris, contra conscientiam & contra iustitiam, in grauamen alterius partis quicquam, per gratiam, vel per sordes in iudicio fecerit, per annum ab ex­ecutione officij, nouerit se remotum, ad aestimationem litis, parti, quam be serit, nihilominus condemnandus.

Appellatio quid sit. Cap. 1.

APpellatio (vt à definitione incipiamus) est à minore ad maiorem prouocatio, & per eam le gitimè interpositam, & pronūciatam, & iu­risdictio iudicis quo ad illam causam suspēdi­tur, & ipsius cognitio, & examē ad supertorē trāssertur. Distinguitur aūt in iudicialē, & extraiudicialē.

De appellatione iudiciali. Cap. 2.

APpellatio iudicialis est, cum in iudicio prouocatur ad su­periorem iudicem à definitiua: ab interloquutoria, vel à grauaminibus, quae in agendo causam quando (que) partibus instiguntur. Cum (que) appellatur à definitiua sententia suffi­cit dixisse, ab iniqua hac sententia appello. Sed quādo ab in­terloquutoria, vel grauamine aliquo prouocatur, cansa om­nino assignanda est, quae vera sit, iusta, & expressa. [Page] Et si propriè loqui velimus, appellatio non est, nisi in [...]. Quae verò fit extra iudicium, prouocatio dici poterit.

De appellatione extraiudiciali. Cap. 3.

EXtraiudicialis appellatio est à praesenti, seu verisimiliter futuro grauamine, ad superiorem prouocatio, antequàm ad iudicium veniatur, in qua probabilis, & verisimilis ra­tio debet assignari, quae si reddita fuerit, causam ad superio­rem iudicem transfert. Et appellatione huiusmodi penden­te, nil in appellantis praeiudicium tentari potest à iudice, à quo est appellatum.

Appellare licet etiam in causis extraiu­dicialibus. Cap. 4.

IN actis extraiudicialibus appellare licet, vt ab electioni­bus, postulationibus, prouisionibus, & caeteris huiusmodi. Sed interponere oportet appellationem infra dies decē, à no­titia, qua quis grauari se intellexit. Nam elapsis decem die­bus, per viam appellationis non amplius audietur: sed per a­lia remedia iuris petere poterit, vt integrum restituatur, & reuocetur grauamen.

Quae sit vis appellationis extraiudicialis. Cap. 5.

APpellatio extraiudicialis, si interponatur ex probabili­bus & verisimilibus causis, adeò deuoluit causam ad superiorem, vt actus gestus contra eam sit nullus. Vnde si quis appellauerit, ne possessione molestetur, cum se molestan­dum verisimiliter suspicetur, si ea spoliatur, restituitur ante omnia in statum, in quo erat tempore appellationis emissae.

In extraiudiciali appellatione, si appellans, & eius ad­uer sarius diuersos habeant iudices, licebit appellanti ad e­um [Page 141] reuocare, qui sibi ordine competit, & valida erit eius ap­pellatio.

In iudicio non licet appellare à futuro grauamine. Cap. 6.

IN iudicio nō potest appellari à grauamine futuro etiā sub cōditione: vt si ne grauauer is, appelles, sed debet prius ex­pectari grauamen, & postea appellare, vt enim à futuro gra­uamine appelletur, solum extra iudicium conceditur.

Si appellatio scripta porrigatur iudici, satis est, nec requiritur vt coram eo lega­tur. Cap. 7.

APpellatio in scriptis iudici porrecta non potest, quòd co­ram eo lecta non fuerit, legitimè impugnari.

Quid agendum sit, si iustus metus impediat ab appellando. Cap. 8.

SI iustus metus vel iudicis, vel aduersarij, vel municipalis legis, quae prohibeat ab aliquibus causis appellari, for tasse impediat quenquam ab appellando, excusabitur: & esse vo­lumus ac si appellauerit, modo coram iudice protestetur, à quo grauatur, de metu si audeat, & fieri possit, vel eius copi­am habeat. Quòd si non est ausus, & copiam illius non ha­buit, si fieri possit coram iudice, ad quem decernit appellare, suam interponat appellationem. Quòd si non succedat, satis ei tunc esto, coram vno aut pluribus viris bonis, notorio ad­hibito, ac testibus, de hoc metu protestari, appellare, & cau­sas, propter quas appellarit exprimere: at (que) ab eo, vel ab eis, apostolos obtinere, coram quibus appellat. Curandum tamen est, vt iudici appellatio huiusmodi quoquo modo, intimetur iutra decem dies, à grauamine, vel à sententia. Alioqui si ad [Page] vlteriora, in causa procederet, quae ageret non essent inuali­da. Aduersarij verò praesentia, dum sic appellatur, non est necessaria. Sufficit enim vt ei fiat intimatio. Cum verò ne­ (que) iustus metus obstat, & iudicis copia potest haberi, semper corā eo tam iudicialis, quàm extraiudicialis appellatio fieri debet, at (que) in scriptis porrigi nisi à definitiua sententia sta­tim, vt distum est, vnica voce sit appellatum.

Qu bus casibus appellare non licet, aut frustra appellatur Cap. 9.

NE (que) à correctione, ne (que) ab executione licet appellare, ni­si modus excedatur, at (que) tunc causa, & ea quidē ve­ra exprimenda est. In notarijs etiam prohibemus appellatio­nem, à poena quo (que) iuris non licet appellare: sed à sententia iudicis appellatur, qua pronunciauit litigantem, in poenam iuris incidisse. In omnibus, in quibus iura prohibent appel­lationem, iudex non cogitur ei deferre, cum interponitur, nisi causa disertè exprimatur, at (que) isto casu appellando, à de­sinitina sententia, causam exprimere necessarium est, cum a­liás non requiratur. Ad haec in his, quae dilationem tempo­ris non admittunt, appellatio non recipiatur. Si appellatio est manifestè friuola, iudex eam admittendo nonrecte agit. Tertio appellare ab eodem articulo, vel ab eadem sententia, non licet: Ab arbitrio appellare etiam non licet, ne (que) in e­normi, & graui scelere. Qui appellat, post decem dies, non audiatur per viam appellationis, quanuis conqueri possit, & alia ratione agere, vt in integrū restituatur. In ciuilibus v­nus pro alio non appellat, nisi eius intersit. Cum quis in iu­dicio confessus fuerit, non admittitur eius appellatio, modo per scipsum, non per procuratorem sit confessus, ne (que) confes­sio pertormenta, aut eorum metum sit extorta: imò etiam id requiritur, vt de eo, quod est confessus, in iudicio sit con­uictus, [Page 142] & appellationi fouenti aliquam iniustitiam, vel ini­quitatem nunquam est deferendum: ne (que) recipietur appel­latio, quādo à nostra regia Maiestate causa subdelegata est, sub conditione, vt inde non appelletur.

Quando ante sententiam definitiuam liceat appellare iu causis ecclesiasticis. Cap. 10.

IN causis ecclesiasticis, ante sententiam definitiuam appel­lare, siue querelare prohibemus, nisi à sententia censura­rum, aut correctionis, vbi modus excedatur: aut vbicun (que) damnum, aut grauamen illatum per appellationem, à defini­tiua non est reparabile. In quibus casibus appellare, & etiam querelare ante sententiam definitiuam licebit.

Quo ordine appellandum sit. Cap. 11.

AB Archiadiaconis, decanis, & his, qui sunt intra pon­tificiam dignitatem, & iurisdictionem ecclesiasticam habent, ad episcopum liceat appellare, ab episcopo ad archie­piscopum, ab archiepiscopo verò ad nostram maiestatē. Quò cum fuerit causa deuoluta, eam vel concilio prouinciali de­finire volumus, si grauis sit causa, vel à tribus [...] e­piscopis, à nobis ad id constituendis. Quibus rationibus cū res fuerit definita, & indicata, per appellationem amplius cognosci non poterit. Obseruari tamen praeter haec volumus, vt si causa fuerit subdelegata, semper ad subdelegantem ap­pelletur, à quo si rursus fuerit appellandum, ordo iam descri­ptus conseruetur.

Quomodo a pluribus iudicibus appel­letur. Cap. 12.

SI plures iudices suerint lata ab eis sententia, vel gra­uamine aliquo [...], cum omnes simul haberi [Page] non possint, coram maiori parte illorum appellare licebit, & Apostoli peti seorsim ab eis poterint. Sed tamen appellatio ipsa, delatio ad certum iudicem, & praefixus terminus ad­uersario, si non adfuerit, sunt intimanda.

Qui per appellationem in vna causa liberatur, a suo iudice in alijs tamen ei debet re­spondere. Cap. 13.

PEndens appellatio non est sufficiens, & idonea causa, vt iudex, à quo appellatū est, in alijs causis repudietur. Vn­de cum quis duas, diuer sas (que) causas habet sub eodem iudice, licet quoad vnam earum appellauerit, de altera tamen co­getur iudici respondere à quo appellauit.

Non obstat prior appellatio deserta, quando propter nouum grauamen rursus appel­lari possit ab eodem iudice. Cap. 14.

QVIappellauit, & appellationem deseruit, redijt (que) ad iu­dicem, à quo appellauit, si rursus ab eo grauetur, denuò poterit appellare.

In causa communi plurium, vnius appellatio alios etiam iuuat. Cap. 15.

SI ex pluribus vna sententia condemnatis, qui communi interesse iure iubentur, idem (que) habeant negotium, & ean­dem causam defensionis, vnus appellauerit, eius victoria proderit alijs. Et si fortasse is vnus qui appellauit, caeteris ta­centibus & scientibus appellationem deseruerit, quiuis ali­us ex illis eam prosequi poterit.

An iuramentum interpositum prohibeat appellationem. Cap. 16.

SI quis iurauerit se staturum iudicatis, & definitis in ali­quo [Page 143] iudicio, quoniam iuramenta semper ad causas honestas contrahenda sunt, & verisimiliter cogitatas, ideò si eueni­at, vt sententia, vel mandatum iudicis, & honestatis, & iu­stitiae limites excedat, licitè qui iurauit inde potest appel­lare, cum iuramentum ijs casibus non vrgeat. Verum si hoc non accidat, sua ipsius promissione astringitur, vt non ap­pellet.

Ob suspectum locum licet appellare. Cap. 17.

LOcus iudicij exercendi, ad quem iudex citauerit, debet esse tutus domino & omnibus his, qui pro eo interueni­unt, vt ad locum possint ire securè. Aliàs proposita exceptio­ne de loco suspecto liberè licet appellare.

Tam in maioribus, quàm in minoribus causis licet appellare. Cap. 18.

ET in maioribus, & in minoribus causis, appellandi fa­cultas non denegetur. Nec enim iudex iniuriam sibi sieri debet existimare, eo quòd litigator appellat. Quia quantitas causae non facit, quarè sit appellandum, sed iniquum gra­uamen.

Qualis causa reddenda sit in appellationibus. Cap. 19.

QVum sit extra iudicium appellatio, causa potest assigna­ri, quae sit generalis, & incerta, respectu personarum, seu grauaminis, cum fiat saepissime de futuro, quod minime potest determinatè sciri. Sed in appellatione iudiciali, quan­do reddenda est causa, illam & certam, & specialem esse o­portet, cū semper fermè sit vel de praesenti, vel de praeterito grauamine. Praeterea in iudicio, causa appellandi debet esse [Page] vera. Sed extra iudicium satis est, quòd causa sit verisimilis & probabilis, vtputà verisimiliter timui grauari in posses­sione alterius rei, licet adhuc non sum grauatus, tamen ex­tra iudicium possum appellare.

Cum appellatur à definitiua licet aliter agere, quam in alijs appellationibus per­mittatur. Cap. 20.

IN appellatione à definitiua sententia, cum non sit necessa­rium causam exprimere, appellans, cum vnam causam exposuerit in agendo, aliam poterit prosequi, & post eam, a­liam, quoad ei suppetent. Sed in alijs appellationibus, cum debeat causa exprimi, non poterit oitra expressam, alia tra­ctari in prosecutione.

Coram quo iudice appellationis causa sit propo­nenda, & coram quo iustificanda. Ca. 21.

CAusa appellationis, cum est exprimenda coram iudice, à quo appellatum est, proponetur, nisi metus obest, & si co­pia eius haberi potest: sed coram iudice, ad quem appella­tum, iustificabitur.

Si exceptiones legitimae cum probationibus offeran­tur iudici, si rectae fuerint, & licitae, appellatur, & iustificatur appellatio. Cap. 22.

EXceptiones legitimae, & earum probationes, quando iudi­ci oblatae fuerint, si ab eo non admittantur, iusta causa praebetur appellādi, quin & appellatio coram iudice, ad quē prouocatum est, propter hoc iustificabitur, licet veritas ex­ceptionis non probetur. Non tamen volumus sufficere appel­lanti, si dicat se materiam siue exceptionem legitimam, & veram proposuisse, & appellasse, nisi doceat propter excepti­onem non admissam, appellasse.

Iustificata appellatione, non est probata obiter exceptio. Cap. 23.

COnstituimus praeterea, vt talis oblatio probationis iustifi­cet solum appellationem, quoàd deuolutionem causae, non autem vt exceptio habeatur pro probata, in praeiudiciū par­tis aduersae.

Ob quas alias iniurias, & cauillationes iudicis, licet ab eo appellare. Cap. 24.

PRaeterea si iudex procedat ad vlteriora, exceptione vel materia neglecta, licet expressè eam non repulerit, potest ab eo appellari. Ad haec si iudex non procedat ad vlteriora, sed supersedeat, vexando excipientem, vel materiam propo­nentem, quem saepe citat ad audiendum deliberationem su­am, vel ad idem saepe assignauit terminum, tunc volumus, quòd si iudex, bis humiliter requisitus non pronuntiat, pos­sit ab hoc grauamine appellari.

Quomodo in diuersis appellationibus pro­cessus iustificetur. Cap. 25.

ET licet processus primi iudicis iustificari, vel impugnari non possit, quando appellatur ab interloquutoria, nisi ex actis coram eo in appellatione, tamen in appellatione à defi­nitiua sententia, potest iudex ad quem, ex nouis actis corā eo habitis, suum processum iustificare, & contrarium primae sententiae pronunciare. Quia non allegatum, vel probatum in causa principali, potest allegari, & probari, in causa ap­pellationis.

Ad quid inuentae sunt appellationes. Cap. 26.

APpellationes nō ad deprimendā cuius (quam) iustitiā sunt in­uentae, sed vt grauamen impositum reparetur, & ad [Page] corrigendam iniquitatem, & imperitiam iudicis, & nonnū ­quam ad ipsius afficti succurrendum inscitiae. Nam in ap­pellatione persaepe locum habet, quod iactatur non probatū, probabo, & quod non est oppositum, opponam. Etenim quae in prima instantia sunt omissa, frequenter in secunda, lo­cum habent.

In causa appellationis aliquae exceptiones re­peti possunt, quae in prima instantia lo­cum non habuerunt. Cap. 27.

CVm peremptoria exceptio in instantia non fuit admissa, interposita appellatione à definitiua sententia in causa ap pellationis, denuò poterit obijci & probari. Idem (que) licebit si eadem exceptio peremptoria in priori instantia, vel negli­gentia, vel obliuione omissa fuerit: verum exceptiones illae quae in priori instantia necessariò erant opponendae, ante li­tis contestationem, in causa appellationis abijci non pote­runt.

Lapsus termini quando (que) non obest. Cap. 28.

LApsus termini ad appellandum vel appellationem finien­dum, non praeiudicabit appellanti, quo minus ex causa le­gitima audiatur, saltem per beneficium restitutionis in inte grum, & fiet restitutio vs (que) ad tantum tempus quantū fuit tempus impedimenti. Quia si impedimētum non fuisset, ha­buisset effectum suum appellatio: volumus tamen vt suane diligentiam ostendat infra tempus impedimenti, quia aliter constare non possit impedimentum causam praestitisse, ne (que) sufficit probare impedimentū fuisse, nisi doceatur id impe­dimentum fuisse causam non agendi, quod probatur pro­bando tunc temporis diligentiam.

Terminus ad appellandum est decem dierum. Cap. 29.

APpellationes & nullitatum querelas infra decem dies, vtiles, à tempore notitiae latae sententiae, aut grauami­nis, à quo per constitutiones nostras appellare, siue querelare licet coram iudice, à quo prouocatur, fieri volumus.

De terminis ad prosequendam & ad finiendam causam appellationis. Cap. 30.

CVm quis appellauerit, vel de nullitate conquestus fuerit, nisi infra duos menses à tempore appellationis, siue quere­lae interpositae, eandem prosequutus fuerit, & iudicem à quo, de prosecutione huiusmodi per citationem, vel inhibitionem superioris, certiorem fecerit, ac infra sex menses, à fine ipso­rum duorum mensium numerandos, ipsam appellationem, siue querelam (legitimo impedimento cessante, quod à iudi­ce à quo appellatum est, approbandum erit) finiri obtinue­rit, sententiae contra eum prius latae stare compelletur. Et de­bebit eius appellatio deserta censeri. Terminū vero ad pro­sequendam litem datum à lege concedimus, cum à iudice, tū ab appellante posse imminui non autem prorogari.

Lata sententia definitiua non est ante decem [...] mandanda executioni. Cap. 31.

ILlis decem diebus à lata sententia, quibus appellare licet, iudicatū non mandetur executioni, quod non modo in ci­uilibus, verum & in criminalibus obseruari decernimus. Volumus etiam vt in ipsis criminalibus, etiam [...] con­demnato, quiuis alius pro eo possit appellare.

Quomodo labatur terminus in extra iudi­ciali appellatione. Cap. 32.

IN appellatione extra iudiciali, propter grauamen aut fu­turum [Page] aut iam inflictū, interposita, terminus vel à iure datus, vel a iudice, vel appellante praefixus ad litem prosequēdam, non à die appellationis fluere incipiet sed à die, qua oppres­saes cognouit se grauatum, qui nihilominus terminus si fue­rit elapsus, non obstabit, quin oppressus à superiori iudice au diatur, non quidem appellationis via, sed querelae: cum in appellatione appellans, qui semel eam deseruerit, quoad ip­sam non amplius audiri debeat.

Terminus finiendae causae appellationis à iudice, à quo appellatur, non potest mutari. Cap. 33.

IVdex à quo est appellatum, licet valeat praefigere terminū appellationis prosequendae, non tamen illius finiendae aliū terminum potest constituere ab eo, quod ius concedit.

Si compromissum interponatur, non labitur terminus. Cap. 34.

SI appellatione interposita partes consenserint in compro­missum terminum, ad prosequendam appellationem cur­rere nolumus, nisi iudex animaduertens ex nimia dilatione imminere periculum, in causa iuberet progredi.

Degeneribus Apostolorum. Cap. 35.

APostoli nō omnes sūt eiusdē generis. Aliqui sunt dimis­sorij, [...] tunc dantur, cum iudex appellationi defert. Sunt & refutatorij, qui dantur, cum appellatio non est a­missa. Tertio loco dicuntur alijreuerentiales, hi (que) dantur, quando non [...] causae, sed propter honorem iudicis, ad quem appellatum est, defertur appellationi. Postremò aposto­li si quando (que) in appellatione dantur extraiudiciali, [...], vel testimoniales dici [...].

Quando sit opus Apostolis, & quando non. Cap. 36.

IN appellatione iudiciali semper opus est Apostolis, non item in appellatione extraiudiciali.

Quando petendi Apostoli, & quis terminus eo­rum petendorum concedatur. Cap. 37.

QVando iudex appellatione interposita, praefixit diem ad dandos Apostolos, appellans tunc ad eos petendos debet comparere, quòd si non faciat, sententia contra illum lata poterit executioni mandari. Et quum spatium termini prae­fixi ad apostolos dandos amplum fuerit, appellantem satis e­rit aliquando comparere, & loco, & tempore congruo Apo­stolos instanter petere. At si iudex apertè dixerit, se nolle dare, [...] si praefixo termino, aut ex malitia, aut negligentia non dederit, poterunt litigantes appellationem siue illis pro­sequi. Et si iudex qui non dederit, procedere aitentet in cau­sa, omnia quae fecerit, erunt inualida: & à iudice ad quem appellatum est, arbitraria poena plectetur. Tempus autem, quoad apostolos dandos longissimum, & quod proferri non possit, triginta dies esse volumus, intra quod spatium, si ap­pellans eos instanter, loco, & tempore congruo non petierit, appellationi renunciasse censebitur.

Quid in Apostolis contineri debeat. Cap. 38.

IN Apostolis, appellationis causa exponetur. Et an ad­missa sit appellatio, vel non admissa declarabitur. Et à quocun (que) dentur Apostoli, illis apponendum est eius [...] à quo dantur. Cum (que) index Apostolos dederit, appel lāti, quo (que) terminum prosequendae appellationis constituet. [Page] Verum ex apostolis datis, vel praefixo termino, non intellige­tur iudex appellationi interpositae detulisse. Nam apostoli facilè potest fieri vt sint refutatorij, & constituitur termi­nus ad malitiam litigantium compescendam, ne superfluis moris lites extrahant.

¶Appellanti non est fraudi si post grauamen ali­gat ad tribunal iudicis, nec ob id impeditur, quando intra decem dies ab eo ap­pellari possit. Cap. 39.

QVando aliquis est in iudicio grauatus, licet post graua­men ad iudicem venerit, qui eum grauauit, & aliquid ad eius tribunal egerit, propter huiusmodi acta non eripitur ei facultas, quin infra decem dies ab inflicto grauamine, ap­pellare possit, praesertim cum ea, quae post grauamen egit, nō sponte, sed vi iudicis adactus egerit.

Appellans si quid cum protestatione agat coram iudice à quo appellauit,ne propterea de­serit appellationem. Cap. 40.

QVando aliquis appellauit, licet ad iudicem à quo appella­tum est, post appellationem interpositam venerit, & aliquidad eius tribunalegerit, modo protestetur, se nō ob id velle appellationem deferre, non iudicabitur illi non renun­ciasse.

Post appellationem debet iudex à tota causa supersedere, nisi grauamen inflictum re­uocet. Cap. 41.

QVanuis appellatio interdum certum aliquem causae ar­ticulum spectet, nihilominus ea interposita, iudex à quo [...] est à tota ipsa causa supersedebit. Non enim [...] cogi debet, vt illi iudici respondeat, in ea causa, in qua [Page 147] se grauatum ab eo sentit, ne (que) amplius ad illum comparcre adigitur, vt respondeat, ne (que) vt de grauamine doceat, nisi fortasse citetur ad audiendam grauaminis illati reuocatio­nem. Quam reuocationem si iudex fecerit, siue comparente eo, qui appellauit, siue non comparente, & ad soluendas ex­pensas, si quas appellans fecerit, sese obtulerit, & adeūdus est, & sub eo agendum. Nam causam, à qua fuit appellatū, potest reassumere, & ad vlteriora procedere. Quod tamen tunc solum habet locum, quando appellationi minimè detu­lit. Nam si eam fortasse receperit, ne (que) grauamen reuocare, ne (que) causam potest resumere. Etenim iurisdictio eius, quoad illam causam, prorsus transfusa est in iudicem superiorem. Poterit nihilominus posteà de illa cognoscere, si iudex, ad quem est appellatum, illam adeum remiserit. Ita (que) deferen­do appellationi causam illam iudex omnino à se abdicat, ni­si deferatur appellatio, & terminus praefixus elapsus fuerit, intra quem appellans debuit prosequi appellationem. Isto si­quidem casu lis denuò ad illum redit.

Quae attentantur post appellantionem sunt irrita. Cap. 42.

QVae attentantur contra & post appellationem, siue iudi­cialem, siue extraiudicialem, sunt ipso iure nulla. Potest attamen iudex à quo appellatum est, omnia ea facere, pen­dente appellatione, quae ad eius faciliorem exitum tendant.

Quae innouata post appellationem à iudice appellationis reuocari debeant, & quae non. Cap. 43.

INnouata, post appellationem à definitiua, aut inter sen­tentiam, & appellationem, ante omnia per appellationis iudicem reuocari debent. Innouata verò post appellationem, [Page] ab interloquutoria, seu grauamine, donec appellationis [...] veram esse constiterit, reuocari non debent, nisi, post in­hibitionem (ne procederet in causa à superiore) factā, infe­rior iudex [...]. Nam irritum est, & inualidum quic­quid agitur post inhibitionem.

Quatenus iudex, à quo appellatur, de appella­tionis iustitia potest cognoscere. Cap. 44

IVdex, à quo appellatur, de appellationis iustitia potest cog­noscere, quo sese instruat, an illi sit deferendum: non au­tem in praeiudicium appellationis. Nam haec ad iudicē per­tinet, ad quem est appellatum.

Quando iudex appellationis causam debeat ad inferiorem iudicem remittere. Cap. 45.

INferior iudex quādo appellationi à definitiua minimè de tulit, debet superior vanitate, seu malitia cognita illius, appellationis causam ad illū remittere, ac eodem die appellā ­tem iniustè condemnare quoad expensas. Cum verò iudex inferior appellationi detulerit, in potestate superioris erit, causam ad eum remittere, vel apud se retinere, quod accipi­endum est, si prosecutio coram superiori siat. Item cum supe­rior appellationem ab interloquuloria, siue grauamine, fri­uolam esse causam cognouerit, causam ipsam remittat. Si verò ipsam appellationem ex veris & iustis causis fuisse in­terpositam cognoucrit, causam principalem in suam accipiet potestatem. Nec vlterius eam ad inferiorē iudicē remittat.

Iudex ad quem appellatum est, non prohibeat inferiorem, nisi prius ei constet legitimè appellatum esse. Cap. 46.

PRohibemus ne iudex, ad quē appellari, seu querelari con­tigerit, iudici, à quo appellatum est, prius inhibeat,quàm appellatum,siue querelatum legitimè sibi fuisse constiterit. [Page 148] Nisi à definitiua statim, iudice pro tribunali sedente, viua voce apud acta fuerit appellatum,siue querelatum. Quo ca­susufficiet iudici, ad quem appellatum est, de hoc per appel­lantis, aut procuratoris eiusdem habentis mandatum, iura­mento constare.

Sententiae excommunicationis, & suspensionis non reuocandae à iudice appellationis, nisi vocatis partibus. Cap. 47.

NOn solum statuimus, vt si negetur per appellationem negotium deuolutum, non inhibeat iudex appellatio­nis iudicem à quo, in causa procedere: nisi de volutione cō ­stiterit. Verum sententias quo (que) suspēsionis, siue excommu­nicationis, in appellantem ab eo, à quo appellatum, proponi­tur, pronulgatas, nullatenus (nisi vocatis partibus, & de ap­pellatione constiterit) volumus iudices appellationes reuo­care, aut denunciare esse nullas.

Puniendus quomodo sit iudex, qui iustè appel­lationi non detulerit. Cap. 48.

SI iudex legitimè appellationi non detulerit, est puniendus, & si criminalis fuerit causa, deponetur. Sin verò ciuilis, à superiori arbitraria poena mulctabitur.

Non est necessaria citatio partium in causa appellationis. Ca. 49.

IN cognoscendo de appellatione primum omnium esse vi­deretur, vt partes citarentur ad iustificandam, & impug­nandam appellationem. Sed hoc necessario non requiritur, cum tempus praefixū habent ad prosequendam appellationē.

Quando iudex, à quo appellandum est, puniendus fuerit à iudice ad quem fuit prouocatum, debet citari: quin & si volet assidere iudici superiori, poterit, dum causam à se [...] retractat, ne quid in eius [...] [...].

Iudex à quo appellatum est, non punietur à superiori, nisi citatus, & illi assidebit in causa retractanda, si visum fuerit. Cap. 50.

QVando iudex, ad quem appellatum est, definit contra sen­tentiam inferioris iudicis, propter nouas rationes corā ipso allatas, quae in priori iudicio non fuerunt agitatae, non simpliciter dicet in sententia, inferiorem iudicem malè iu­dicasse. Sed cum adiectione ob defectum probationum, quae tum non fuerunt adductae.

Iudex ad quem appellatur, pro arbitrio non potest appellationem requirere, vel admittere. Cap. 51.

NOn est in facultate in iudicis ad quē appellatum fuerit, vel recipere, vel renuere appeliationem, quin si iusta fuerit, eam recipere cogitur. Iudicandi quippe munus publi­cum est, ne (que) ab eo renuntiari potest, qui iudicandi munus occupat.

Partes quando (que) possunt renuntiare appel­lationi. Cap. 52.

PArtes de mutuo consensu valent interpositae appellationi renuntiare, & ad iudicem à quo appellatum est, reuerti: ne (que) ad hoc faciendum sufficit vnius partis voluntas, & eti­am fieri non potest, si iudex appellationi detulit. Quia tune eam eandem causam non amplius iudicare valebit, nisi vel iudex ad quem appellatum est illam ad se remiserit, vel ter­minus praefixus eius prosequendae fuerit elapsus.

Suspectus appellans, aut fideiubeat, aut custodiatur. Cap. 53.

SI appellans fuerit suspectus de fuga, vel det fideiussores de [Page 149] prosequenda appellatione, vel custodiatur.

Inferior iudex exequetur à se sententiam latam, si confirmetur à superiori. Ca. 54.

SI lata sententia confirmetur per iudicem ad quem appel­latum fuit, executioni mandabitur, à iudice à quo est ap­pellatum.

In appellatione à definitiua grauamen quod­cun (que) per interlocutoriam illatum, à iu­dice appellationis reuocari potest. Cap. 55.

CVm à sententia definitiua appellatum, vel de nullitate querelatum fuerit, grauamen [...], quod per inter­loquutoriam illatum fuit, licitè per appellationis iudicem e­mendari possit.

Appellans cum deserit appellationem condem­natur, aduersario prosequenti in expensis. Ca. 56.

CVm quis appellationem interpositam deserit, & aduersa­rius eam prosequitur, desertor ei condemnabitur in ex­pensis.

Qui non sui aduersarij appellationi defert, sciat suae quo (que) non deferendum. Ca. 57.

SI quis appellationi interpositae à suo aduersario non [...], nec suae, si postea in eadem causa interponatur, cogi poterit aduersarius vt deferat.

Post appellationem, non est denuncianda excommunicatio. Cap. 58.

SI appellatio fuerit interposita, priusquam excōmunicatio. [Page] sit denunciata, denunciationem eius impedit.

Excommunicatio post appellationem lata, est inualida. Cap. 59.

ET sicut non tenet excommunicatio lata post appellatio­nem iudicialem, ita ne (que) appellationem extraiudicialem. Timens ergo iniustè excommunicari appellat extra iudiciū, & suspendit iurisdictionem iudicis. Sed post grauamen in­flictum necesse est appellare.

Reuocatio causae ab Episcopo facta, vel à supe­riori iudice, quanti sit momenti. Ca. 60.

EPiscopus causas ad se reuocare potest, quae coram suo vi­cario aguntur, & reuocatio alicuius causae per superio­rem facta, magis iurisdictionem suspendit inferioris iudicis, quàm appellatio.

Post appellationem legitimam à sequestro, appellans liberè fructus percipit. Ca. 61.

SI à sequestro fuerit appellatum, & appellatio legitimè pro­secuta fuerit, ea pendente, possessores bonorum sequestra­torum, & alij eorum nomine liberè, & impunè vtantur eis­dem.