CAPVT I.

Pụy a eluir yn gristion?

y neb sy'n aḍef ag yn cymeryd ar­no iachys ḍyscidiaeth Iesu - Christ Act. 11. gụirḍuụ agụir ḍyn, ac yn i brophe­sydu yn i Eglụys, ag am hyny pụy byuag syḍ Petri 4. ụir gristion y mae'n cassau ag yn phieiḍio pob sect ag athranyaeth a gapher meụn man araḷ yn y byḍ aḷan o ḍysceidiaeth Christ, ai Egl­ụys, megis ḍysceidiaeth Iḍeụaiḍ, Paganaid, Tụrciaiḍ, ag Heretigaiḍ.

Maefyrraf y geḷir cynhụyso dysceidiaeth Christ?

Gụybod o gristiou, a chadụy pe­thau sy'n perthynu at ḍoethineb a chyfiaụnder: Doethineb (megis y mae S. Lib. 2. re­tract. cap. 63. Austin yn dangos) syḍ ai threigyl ynghylch [Page 8] y tair rhinụeḍ theologaiḍ, Sef yụ phyḍ ago­baith Ench. c. 1. & 3. a chariad perphaith, yrhain ymae duụ yn i doụaḷt ynomi o'r nesoeḍ, a thrụy anrhy­ḍeḍu' thain yn bur, ag yn deilụng yn y byd yma, yr ydym yn ḍedụyḍ ag yn happys. Cysi­oụnder a gyfloụnir drụy ḍau beth, Sef yụ drụy ochelyd y drụg, a gụnaethyd y da, megis y mae Dafyḍ brophuyd yn dyụdyd Gochel Psal. 36. Petr. 1. ca. 3. ḍrụg, agụnaḍa) Ag fal hyn o'r ḍụy phynon yma, Sef yụ odoethineb a chyfiaunder, y gelir tynu alan yn esmụyth bob peth araḷ sy'n an­genrba diaụl a chymisiaụn i ḍyscu Christion, agyụ ḍụyn i fyụ yny moḍy dylae.

Beth gynta a dradoḍir yn y ḍyscei­diaeth Christnogaụl?

Phyḍ hon yụdrụs yn iechid ni, canys Ad Rom. cap. 10. Heb. 11. August. Serm. 39. de temp. & Serm. 1. de verb. Ser. 4. Nat. din. Matt. 16. Ioan. 3. heb hon, ni aḷ neb nag, adanabod duụ, na galụ am i help, na i ụasanaethu, na rhyn­gu boḍ iḍo yn y byd yma: obleg yd rhàid i'r neb aḍelo at duụ greḍu (med yr Apostol) a'r neb ni chredaf a goḷir ag a ḍamnir, ag syḍ eusus gụedi marụ drụy farn Christ.

Beth yụ hyny a elụir y Phyḍ?

Phyḍ yụ rhoḍ duụ i oleuo dyn, i lynu ụrtho efyn ḍiogel, agi greḍu' nsicir i'r [Page 9] pethau a anirgeloḍ duụ i hun, ag a roḍoḍ aḷan Eph. 2. fidei, con­Basil. de Heb. 11. fes. Bernard. Epi. 190 Genes. 1. Ioan. 1. Alias o­pherth. Luc. 2. Corinth. 15. Ioan. 3. Concil Eph. can. 13. Luc. 1. & corinth. 15. Eccles. 3. Corint. 2. c. Esai. 7. Basil. in psal. 135. & in morali. reg. 88. c, 21. G.hon. in Euā. 26 Chri. in 1. ad corint. him. 3. corint. 10. Luc. c. 1 yn yr Eglụys yni yụ gredu: megis fod duụ yn dri ag yn vn, a gụneythyd y byd o ḍim, a gụney­thyd duụ yn ḍyn, a goḍef o hono ef Varufolaehi dros ḍynion, a bod Mair yn forụyn, ag yn fam iḍuụ, agy cyfydy meiru ḍyḍ farn, ag yr ail e­nairdyn drụy'r dụr a'r ysbryd glan, a bod Crist yn hoḷaụl yn dụụ agynḍyn yn yr Aberth neyn Eucharistien, a phob cyfryụ ḍirgelion eraiḷ anhydeḍys, a anirgeloḍ duụ i hun, ag na eḷir moi compasu drụy refụm na synụyr dyn, ond yn vnic drụy phyḍ i derbyn ai credu. Am yrhain y dyụad y prophụyd o nis credụch ni ḍeaḷtụch niḍ ydiụ'r phyḍ yn edrych am helynt na chụrs natur, nag yn coelio i brofrdigaeth synụyr, nag yn rhoḍi i phụys ar Rym ne resụm dyn, onid ar rinụeḍ ne aụdyrdod duụ gan gymeryd hyn yn ḷe siccrụyḍ diogel▪ Cans ni aḷ y gụir tragụydaụl, a'r penaf (hụn yụ duụ) adel fyth siomi e­raiḷ, ag am hynypriodaul ag aḍas i'r phyd yụ caethiụo synuyr a deaḷt naturiol i fod yn v­fuḍ i Grist, ag i goelio yụ eiriau, i'r hụn nid y ụ ḍim amhosibl: eythyr haụḍ iḍo gyfloụni pob gair, a'r phyḍyma (meḍ Saint Chrysostomus) yụ golem'r Enaid, porthy bouyd a Sylfaen yr iechyd ar salfadigaeth dragụyḍaụl.

aoes grynodeb a i ḍangos yr hoḷ phyd a Euseb. E­misse. Homil. 2. sum o'r cụbụl, ar ysyḍ raid i ni credu?

Oes hon y mae'r dauḍeg Abostolion yn i dradyḍu, ag a elụir yn ḷadin Symbolū Apostolorum. Sef yụ gild yr Apostolion, oble­gyd bod pob vn o honynt yn dodi i bụnc ụrth i gụnathyr hi, a hon à ranụyd yn aḍas meụn dauḍeg pụnc, megis iroeḍ dauḍeg o'r Aposto­bendigedig a'rhain yn nessaf at Grist yn sylfa­enụyr Chrysost. hom. 1. & 2. o'r phyḍ gristnogaụl, gụaith tyladụy i'r cyfriụ auḍuriaid, y Symbolē hon syḍ nod sple­nyḍig drụy'r hon y geḷir adanabod a barnu rhagoriaeth rhụng y cristion a'r anuụ, yr hụn nid yụ yn prophesydu phyd yn y byd, ne or hyn ḷeiaf yn prophesuḍu iaụn phyḍ Grist.

mae punciau y Symbolem yma? In symb. Russin in symb. Au­gust. in Enchirid. Item in l. 4. de sym­ad catech. Euseb. Ernis. h. 1. & 2. in Sym.

• 1. A. Yrụyfi'n credu yn Nuụ'r Tad hoḷ alu­aụg, creaụdụr nef a daear.
• 2. Ag yn Iesu Grist i vnig fab yn arglụyḍ ni. Conceptus
• 3. Ag a gad, ne ag gyngaphụyd drụy'r ysbryd glan ag a anụyd o Vair forụyn.
• 4. A ḍioḍefoḍ dan Pontio Pilato, a groes ho­eliụyd, a fu farụ ag a glaḍụyd.
• 5. A dyscynnoḍi Vphern, ag y trydyḍ dyḍ, ef [Page 11] a godoḍ o farụ i fuụ.
  Chryso­log. serm. 57. 58. 59. 60.
• 6. A escynod i'r nefoeḍ ag sy'neisteḍ ar ḍe­haụiaụ duụdad hoḷaḷuaụl.
• 7. O dyno i daụ i farnu'r buḍ a'r maru.
• 8. Rụy si yn credu yn yr ysbryd glan.
• 9. Fod Eglụys santaiḍ gatholic, cyprha­deinrụyḍ ne cymmundod y saint.
• 10▪ Maḍauaint pechodau.
• 11. Ail gyfodiad y cnaụd.
• 12. An boụyḍ tragụydaụl.
  Hiere 9. Ioan. 17. 1. Cor. 2. Pet. 1. Sap. 13 Aug. fes. lib. 1 c. 4. Aug. l. de fide & sy. c. 9. M. 28. Athā. in symb. Psal. 109. Heb. 1. 1. Ioā. 4. Ioā. 15. Tim. 1. Hiere. 32▪

mae'r moḍ penafy mae'r gairiau yma o'r grédo yni amcanuag yn tynu atto.

At hụn y mae'n tynu: Sef i gael gụir ụybodaeth o ḍuụ o'r pethau duụiol syḍ angenrhaidiaụl i baụb ụrthynt i fuụ yn da ag yn ḍeḍụyḍ, ymay mae'r ḷecynta a'r penaf syḍ i ḍynabod duụ, na'r hụn ni eḷir meḍụl byth ḍim, na mụy, na gụeḷ s na doethachnag ef, hụn sy'n vn, ag yn symlig meụn sud ne natu­riaeth, yn ụahanedig meụn tripherson, mal y credir yn siccir oflaen pob peth, fod y Tad yn un, y Mab yn un araḷ ar ysbryd glad yn vn araḷ▪ y tadyụ hụnu a Eniḷoḍ ne a genero­eḍ i fab er oes oeseḍ, phynon a gụnaethyrụr pob peth, y mab a anụyd o sylụeḍ y tad, syḍ [Page 12] rhybrynụr a salfadyḍ y byd, yr ysbryd glan yr hụn a elụir hefyd yn Gyssurụr ne gonsolyḍụr ag sy'u gofernyḍu 'r Eglụys yn yphyḍ, Sef yụ phyḍlonion Crist: fely y triyma syḍ vn peth, Sef yụ vn gụir, tragụydaụl, anfesuraụl, ag angrtphredihaụl ḍuụ. Am hyny guych y ma­e'r tair rhan yma o'r Symbolem ne'r gredo, yn cydatteb i'r anrh anedignụl a santaiḍiaf drin­dod, S. yụ y ḍarn gyntaf ynghylch y creaụ­duriaeth, yr ail ynghylch y rybryniad, y try­dyḍ Deut. 6. Matth. 6. 1. Tim. 1. Genes. 1. Esaiae 53. Iob 57. Eccles, 3. Luc, 1. Hier. 32. Sap. 16. Reg. 2. ad opuit. Ps. 2. Heb. 1. Roman. 8. Psael. 32. Coloss. 1. Math. 6. Heb. 13. 1. Timcth. 4 & 6. Iacob. 1. 2 Cor. 1. ynghylch y Santaiḍiad.

Beth syḍ yụ ḍealt ụrth y pụnc cyntaf o'r Symbolem ne'r gredo. S▪ yụ yruifi in credu yn Nuụ'r tad?

Y mao'n dangos ini yn gynta, fod duụ yn un, a body perfon cynta yn y duụiolaeth yn dad nefaụl, tragụydaụl, goru­chaf o aḷu a maụreḍ, i'r hụn nid oes dim an­haụḍ, ne amhosibl iḍe yụ ụneythyr, in ḷaụr hụn ymae peri i bob peth fuụ ne farụ, yr vn Tad a eni ḷoḍ er yr hoḷ oes oesoeḍ fab, ag an soḍ faboḍ ninne yn blant iḍo yn amser y gras yma, ag y mae'en gymint i rym megis y gaḷau trụy i vnic ụneythyr o ḍim nid yn vnic bob peth gụledigaụl: eythyr i gadụ yn ụastad ai [Page 13] gofernyḍu drụy oruchaf ḍaoni a doethineb, Act. 14. Luc. 12. Cen. 17. Psal. 26. & 90. Psal. 124. Iob. 41. 1. Cor. 10. Eccl, 33. oḍiụrth hụn ymae yn ḍyfod, ag at ef ymae bob peth yn tueḍu ag yn goguyḍö, efo yụ tad y leuyrchau a'r goleini, gidar hụn ni oes gyf­neụidiad yn y byd, tad y trigareḍ a duụ y cis­surdeb, (ag i fod yn fyr) ymae ef yn gyfryụ beth ag yn gymaint i aḷu megis argais, neụrth amnaid fod bethau nefaụl, daiaraụl, ag v­phernaụl yn i vfuḍ y hau ag yn mostụng iḍo, trụy imḍdiphin ai gadụadigaeth ef. yr ydi­mi ym hob blinder a pherigl yn diainc heb dim drụg ermaint afythont.

Beth y syḍ yn yr ail pụnc o'r gredo Ses yr­ụyfi'n credu yn Iesu Grist? 1. Ioā. 5. Luc 1. Matt. 1. Es. 9. Lùc 4. Psal. 44. Acto. 4. Reg. 10. 16. Ioā. 1. Apo. 17. Heb. 3. 1. Petri Co­loss. 10.

Y mae ef yn dangos yr ail Person yn y duụoliaeth, S. yụ Iesu Grist, gụir ḍuu a gụir ḍyn, a alụyd yn Iesu. S. yụ yn Salsadyd y bobl, ag yn Grist, S. yụ Eny­niaug drụy'r ysbryd glan, ag yn ḷaụn o bob gras a gụirioneḍ, yn Messias a'n gụarediḍ, yn brenïn, a'n Pontific, a'n Archescob ui, yr­hun sy'n dal penaithiad ym hob peth, ag yn yrhun ymae hoḷ gyfloụnrhuyd duụoleḍ yn aros ag yn trigo meụn Gorpheled, ymae'n danges fod yn aụl, unic sab duụ uedi eni or tad ụe­di Ephe. 1. Ioan, 10. Heb. 1. yniḷ er oes oesoeḍ, yn naturol yn gydsylụeḍ­yn [Page 14] gụbụl gyngrym ne gysegụal ag ef oran i Apoc. 1. Matt. 28. Daniel 7. Philip. 2. Luc 15. R. 8. 1. Cor. 6. Petas 1. Psal. 8. R. 14. Apoc. 19. Matt. 15. Corint. 15. Psal. 109. Luc 3. M. 3. Luc. 20. Matt. 17. Esaye 7. Acto. 4. duụiolaeth: agynarglụyḍ, i baụbsy'n credu i­ḍo, megis rhai ụedi yn coḷi a darfasai iḍo ef o hono i hun i gụared o gaethiụed ag aḷtudieth Sathan. A phen oeḍym dan iau pechod a ch­oḷedigaeth, ef an rhybrynnoḍ ynhael faụr, ef hefyḍ sy'n arglụydhau ar yr anuụ: cans pob peth syḍ sufieithedig dan i draed ef. Ag yna yn benaf i'r am dengys i hunan yn arglụyḍ, ag yn frenin brenhioeḍ, yn olau i'r drụg ag ir hoḷ fyd, pen dyno dan i laụ ai alụ i hoḷ elynnion igyd yr un ḷe, hebḍiolch uḍynt, ag ai ḷysc, megis us a than aniphoḍedic, hụn yụ'r mab anụyl, hụn yụ yn Emmanuel ni, hụn yụ'r meistr a ḍylem i ụrando, ag nid oes henụ araḷ dan i nef a rodụyḍ i ḍynion, yn yrhụn i dy­lem gael yn salfadigaeth onid yn hụn.

Beth y mae y trydyḍ pụnc o'r gredo yn i proponuḍu, n'en i osod aḷan yụ gredu, Sef a gad ne a gyngaphụyd o'rys bry dglan?

Y ma'en testoliaethu ḍarfod i'r un rh­yụ arglụyḍ a gad ag a generụyd o duụ'r tad, er oes oesoeḍ heb un fam, ag er yn mụyn Mich. 5. Ioā. 1. Es. 53, Ioan 6. Galat. 4. ni e ḍescynoḍ i laụr o'r nefoeḍ, ag a gymeroḍ arno ef naturiaeth dyn, ag yn ynaturiaeth y [Page 15] ag yngaphụyd yn ninas Nrtsareth, ag a Rom. 1. Matth. 1. Luc 1. Es. 7. Hie. 31. Cōcil. Ep. cano. 13. Hierō. in luidiū. Ambr. in Epist 81. Ezech. 44 anụyd dan yr Imerodr Augustus o'r ḍifagl forụyn heb dad, yn ninas Bethleem drụy rym rhynụeḍ a galu'r ysbryd glan a oeḍ yn gụaithio ynthi hi,: pheth syḍ fụy na rhyfeḍ: gụna­thy gair yn gnaụd a duụ ynydyn a Mair bob: un o'rḍau yn fam i ḍuụ, gyn rorụyn hef yd­y cyngaphiad ausserol yma o fab duụ, ai cne­digaeth sy'n cynụys dechreuad salfadigaeth a rhyḍbryniad dyn, ag y sy'n ampler ne ph­orm o'n ail enidigaeth ni, drụy'r hon y mae'n Ioā. 3. 1. Pet. 2. H. 2. Tit. 3. Iob 14. Ephes. 2. Rom. 6. damuain i blant meḷtigedig Aḍa a gyngaph­ụyd o had amhurḷuhredia, ag a anụyd yn y digofaint, gael i puhau, fal y geḷid igụne­ythyr drụy Grist, o rai cnaụdaụl yn ysbry­daul, ag yn ụir feibion iḍuụ, yrhụn y bu ụlys y tad agụydaụl, fod yr etholedig yn gydph­yr faụl ag yn dcbig iḍo i hun, mal y gaḷai ef, fod (megis ymae Paụl yr Apostol yn dyụ e­dyd) yn Brifenid yn mysc ḷaụer o frodyr.

Beth y mae'r pedụeryd pụnc yn igy­nụys, Sef yụ ḍioḍef o hono'f dan Pontiụs Pylatus

Mae'n dangos ḍarfod i Grist o'r di­ụeḍ, Actor. 10 Mat. 27. Marc 15. Esaye 50. Ioā. 1. Heb. ụneythyr peno'n athraụy nid dr­ụy ụneythr gụrthiau, ag feḷy er i fod yn ḍifa­ag [Page 16] megis Oengụirionaf oḷ, ag hefyd yn 7. Pet. 1. [...]. 2. Apoc. 1. 1. Tim. 6. Rom. 5. Ioan. 15. Ioan. 18. Mt. 27. Marc. 15. Luc 23. Ioan. 19, Act. 15. Sap. 2. Heb. 12. Phil. 2. Rom, 5. Mat. 17. Tit. 2. Gal. 1. Esa. 53. Pet. 1. 1. Ioā 1. A­po. 1. Eph. Rom. 8. 2. Cor. 1. 2. Ti. 2. He▪ 5. ḍuụ anfarụodigaụl, etto i ḍangos i hoḷ ber­phaiuhiaf serch ai gariad tu ag attomi, ef a ḍioḍefoḍ yn ụlyscar ar laụ dynion scelerdraf a'rpoenau mụyaf, tostaf, chụerụaf, a marụ­indotaf, a aḷaifod: ag ermuyn hyny ni ụrt­hodo aḍag ni lysoḍ offarn yr anghyfion ustus Pontius Pilatus, peirhon ai fod yn gamafoḷ, na chụaith y groes er i bodyn ụarthusaf gos­bedigaeth a aḷai fod, gan gymeryd drosomi farụfolaeth greulonaf, heb ụrthod iglaḍedi­gaeth meụn mynụent un aral, megis y gaḷau yn hoḷaụl i roi hun dros ḍynion yn fuụ ag yn farụ, yr hụn dioḍefaint Crist, i ụaed, i gro­es, i archoḷion a i farụfolaeth, sy'n ụasted yn rhodi agynyst yn inibechaḍuriaid gussur, ie­chyd, nerth a boụyd, megis os ufuḍhaụn a chydoḍef a'n pen, feḷy y caụn yn cydogoneḍu gidag ef, can perphaitrụyḍ a ụnueth fyḍ ac­hlysyr salfadigaeth tragụyda ụl i baub syḍ yn ufuḍhau iḍo.

Pa les ne phrụyth syḍ ini ụrth ụneythyr ḷun y groes a'n byssed, ag ụrth groesi yn talcen a hi?

yn ụir duụoldeb yn henafiaidgynt, defod uastadaụl yr Eglụys a dradyḍoḍ Tert. de coron. mi­litis. Basil. de Spir. san. ag a orchymynoḍy d [...]ḷfyma ini, agyn gyntaf yryḍys drụy hon yn yncyphroi i fyfyrio yn serchogag yn garedig y dirfaụr ḍirgeleḍ my­ster a'r daioni a gyfloụnụyd'ar y groes ag a roḍḍuyd yni yn helaethag yn ḍiandlaụd. Ioan. 118.

Gụedi hyny ef an sumbulir i safedlu'n ḍisygly gụir a'r santaiḍ ogoneḍ angor yn hoḷ salfadigaeth ni yngrhoes yn arglụyḍ.

Heb laụ y mae hyn yn testiolaeth nad oes ini ḍim a ụnelom a'r Iḍeụon ag a'r Paganiad gelynion croes Crist, ond yn bod ni yn pro­phesu yn dirus agyn ḍiamau (yn erbyn yr Chrys▪ ho▪ 55. in Matt. hain i gyd) yn arglụyḍ Iesu Christ, hụn yry­dymiyn aḍoli hụn agroeshoeliụyd drosomi, hefyd trụy'r arụyḍyma i'r anogir ni i roi ser­ch ar i ḍioḍefaint, ermụyn coụleidio'r groes ai phorḍ yn ụlyscar gan fod Crist yn ụydyḍ ini o'r blaen, os chụenychụn ogoneḍ tragụyḍaụl, yrhun a ḍylem i gyd i ḍymuno.

Hefyd yr ydymi trụy hyn yn gofyn arfau [Page 18] gorchfigaụl yn erbyn Satan a ḍarfugynt i or­fod Niceph. li. 18. c. 20. ai gụympo drụy nerth i groes: eythyr he­fyḍ yrydym fely yn ymarfoḍi yn erbyn hoḷụr­thụynebụyr yn salfadigaeth.

Ag i orphen ni a gippiụn yr arụyḍ golu­straiḍ yma Buḍygoliaeth y groes, er mụyn cael mụy o rụyḍeb ụrth dechrau, a mụy o gynyḍ, ụrth fyned rhagom yn y pethau a ụncler▪ ag ar hyder gorchfygụ trụy north yr arụyḍ hụn, Matth. 16. Luc. 9. 1. Pet. c. 3. ni a fynychụn ḍy ụaedyd yn ḍiarsụyd yn enụ'r tad a'r mab a'r ysbryd glan.

Beth y mae'r pumed pụnc yn i ossod aḷan Ambr. serm. 43. yụ gadu, Sef dyscyuoḍ i uphern, ag a godoḍ o farụ i fuụ?

Mae efyn dyscụ fyned o Crist a phe­nedryḍu hyd uphern, o rhan i enaid ụedi iḍo farụar y groes, yụ ḍangos i hun yn Psalm. 15. 1. Pet. 3. rhyḍhaụr i'r tadau a oeḍynt yn trigo yn y lym­bo, cythyr o ran y corph trụy'r hụn yroeḍ yn gorfeḍ yn y beḍ: codi o'r ụn Christ i fuụ yn anfarụedigaụl agyn o gonedys prifeniḍ o'r meirụ trydiau yn ol i farufolaeth (pan i chụ­enychoḍ) ef a doeth o uphern yn driụnphyd: trụy'r gụaith rhyfeḍaụl hụnu mae'n rhoi cys­sur [Page 19] agyn dyscu fodyr etholedig yn cael i gụa­red o laụ a meḍant Satan angau ag uphern, ymae ef yn cymeḷ agyn cynig ygras yma i ba­ụb, Matt. 12. megis y gaḷo y saụl syn'n creduyn Ghrist godi o'i ụydiau i rinụed, o angau pechod, i fo­ụydgras, 1. Ioan. 2. Colos. 1. c. 1. Cor. 15. agyn niụe▪d hoḷ oessoeḍ, o angau'r corph, i fo ụyd anfarụedig aụl cans hụnụa go­doḍ Iesu, a'n cyfyd ninaugyd'ag Iesu.

Beth syḍ gen y chụeched pụnc yni yụ gredu, S. derchafoḍ i'r nefoed?

Mae'n manegi ascenu o'r arglụyḍ Ie­su Rom. 6. Col. 3. Philip. 3. Ephes. 4. ir nefoeḍy deugeinfed dyḍ ụedi gụ­neythyr pen ar y gụaith oeḍ i rybrynu dyn, ag ym dangos o honofe yn fuụ drochefn i'r eiḍo a cadarnhau gụirioneḍ aidgodiad truy laụer o argufenau mal y geḷid gụeled i ḍerchafu ef o ran i natur dynaụl uụch ben bob peth ai fod yn enụog ai faụlhau yn benaf gen baụb, ymae fely yr argluyḍ yn eisteḍ yn y ne foeḍ ar ḍeheu­laụ Psal. 67. 46. & 8. nerth duụ yn gymaint i alu a'r tad, yn go­fernyḍu pob peth yn splenyḍu meụn duụonig fuụoleḍ: canys hyn yụ eisteḍar ḍeheulaụr tad, yr asceniad hyfrydlaụn yma i Crist, syḍ syl­faen Psal. 109. Act. 7. 8. 2▪ 2▪ 1. a siccruyḍ i'n phyḍ a'n gobaith ni, mal y [Page 20] gobeithiụn yr aiph yr aelodau os byḍant ufuḍ Mat. 28. Heb. 5. ir pen, aglynu urtho, ef, le'r aeth y pen o'r blaen, ụedi iḍo sathrui elynion tan i draed, yn y diụeḍ mi af (heb ef) i baratoi ḷe i chụi. Ioan. 1.

Beth a ryḍ y saithfed bụnc yụ gredu, S. o ḍyno ef ḍaụ i varnu?

y mae'n proponyḍu'r dyḍ braụd di­uaethaf, pen ḍescenof Crist draehefn o'r nef goruchaf meụn cnaụd dyn yn ustus Psal. 96. oergrynedig i farnu'r hoḷ fyd, ag yno yn ei­steḍ yn i Vaụreḍ i hunan, ef a dal yn g yhoed Malac. 4. Ioel. 3. Matt. 25. i bob dyn ar ol i ụaithredoeḍ, gan Varnu pob un hyd y'r eithaf, y rhai daf a' rhoi drụg▪ pa foḍ bynag i goḍiụeḍir yntụy y dyḍ hụnụ ai etto yn fuụ yn i cnaud, ai gḍedi marụ o'rblaen: ụrth hyn yn rhybyḍir ni i fuụ'n gyfrụysach ag yn unionach, po siccra fo genym fod yn gụaith­redoeḍ Matt. 2. Sap. 1. Esa. 66. ni, yn meduliau, a chyflụr yn hoḷ foụ­yd sy'n ụastad garbron ḷygaid duụ, hụn sy'n gụeled pob peth, ag yn i barnu'n gyfiaụn ca­nys Eccles. 12. y mae'r chụiliedụr calonnau hụnu sy'n u­stus unianụn a chyfiaụn ag yn ḍialụr camụe­ḍau, Gal. 6. Thes. [...]. Eccles. 12. 2. Cor. 5. Rom. 14. i'r hụn y mae'n rhaid i ni i gyd ymḍangos garbron i or sed bob un i ḍerbyn gentho, yn olaụnaeth yn y corph ai da ai drụg, ag ni ad [Page 21] ḍim da araụneler yn yn boụyd yma heb i o­brụy, Matth. 10. Iob. 24. na dim a ụneler argam heb igosbi.

mae sum ne grynodeb y pụnciau o'r ail per son yn y duụoleḍ.

lyma'r sum fod Crist yn ụir ḍuụ ag Ioan. 1. 1. Ioan. 5. Ephes. 1. yn ụir ḍyn, yr hụn a ḍechreuoḍ aga or­phenoḍ y rhyfeḍigụaith orybryniad dyn ai fod ef yn phorḍ yn ụirioneḍ ac yn foụyd truy'r hụn yn unig, pen ḍarfassai n coḷi i gyd, i coụssomi Ioan. 4. Rom. 5. yn salfadyḍ a'ngụared a ncymmodi a duu'r tad ynghylch y daioni a rḷes sy'n dyfod o'r rhybry­niad yma, ef ayscrifenụ yd feḷ yn. Ef a'mḍan­gossoḍ rhad duụ yn salfadyḍ ni bob dyn, tan Ephe. 2. ḍyscụi ni fuụ yn sobraiḍ, yn gyfiaụn, ag yn duụiaụl yn y bid yma, trụ ymụrthod ag an­nụoleḍ ag a chụantau bydaụl gan dyscụyl y 2. Cor. 5. gụynfydedig obaith, a dyfodiad y maụr duụ a'n salfadyḍ ni Iesu Christ yrhụn ai rhoḍoḍ i hun drosom i cr mụyn yn rhybrynu o bob en­ụired, a'nglanhau yn bobl g ymeradụy iḍo ef ag yn dylynụyr gụeithredoeḍ da ag felymeḍ yr 1. Tim. 2. Rom. Apostol Paụl meụn man aral: y rydymi yn greaduricth duụi hun, gụedi n creu drụy Christ Ioan. 2. meụn gụaithredoeḍ da a ḍarfasau i ḍuụ i pa­ratoi ini i rodio ynthynt, trachefn Crist a su [Page 22] farụ (meḍ ef) dros baụb, er muyn i baụb sy'n buụ, fuụ nid yḍynt i hunain, ond i ụasnaethụ 1. Petr. 2. 2. Tim. 4. Rom. 2. hụnụ a fu faru, ag a godoḍ o farụ i fuụer i mụy' nhụythau. Am yn mae'n rhaid gochel cy­feiliorni' rheini sy'n cyphessu Crist, nid yn gy­fa, ond megis gụedi ḍarnio, trefythont yn cy­danabod yn unig i fod ef yn gyfrụngụr ag yn rhybrynụr, y dylem roi n goglyd arno ef ond ni chymerant dim o hono ef yn gyfreithyḍ a ḍylid ufuḍhau i orchyminion, ne yn siamlar pob rhynụed yụḍylyn ai anrhydeḍu: ne'n u­stus cyfiaụn a dal i baụb yn ḍiamau i ḍylcdys obrụy negospedigaeth.

Beth y mae'r ụythfed pụncyn i ḍyscu, S. yḍuyf yn gredu yn yr ys bryd glan.

Mae'n a aḍyscuytrydyḍ person yn Symbol. Const. & Concil. Florent. y drindoḍ F. yt ys bryd glan, yrhun sy'n dyfod ag yn dieḷu o'r tad a'r mab y ụir ḍuụ, yn gyndragoụyḍ yn ogoniant yn gyfe­gụal ag yn g ydssylụed anhụy y ḷdau, ag a ḍylid i aḍoli a'run phyḍ a trụy'r un faint anrhydeḍ Gen. 1. Psal. 103. Iob. 24. Matt. 28. ne ogoneḍ a nhụythau, hụn yu'r cyssolyḍ ag athraụ'r gụirioneḍ yrhụn syḍ ai rad ag ai ḍon­niau yn goleuo calonau'r saụl sy'n credu, agyn [Page 23] i santeiḍio, ag yn i phyrfhauymbob santei­ḍrụyd, Ephes. 1. Rom.. 11. Cor. 10. hụn yụ gụystyl yn etifeḍiaeth ni, yn gymorthụy y'n gụendid, yn rhoḍi ag yn rhan­nu i baụb amryu ḍoniau yn y moḍy mynef.

Beth y mae'r naụed pụnc yn i adyscu. S. yḍụyfyn credu foḍ Eglụys santaid gatholic.

Mae'n dangos yr Eglụys, S. cynni­leidfa ụeledigaụl o hoḷ phyḍloniaid Matt. 5. Cant. 4. Eph. 4. Ioan. 11. Ephes. 5. 10. 14. 16. Act. 1. Christ, dros yr hony g ụnaeth ag y dioḍefoḍ mab duụ pob peth aunaeth ag a ḍioḍefoḍ, ụedi iḍo gymeryd naturieth dyn ag yn athraụy yn gyntaffod hon yn un ag yn gytuu yn y phyḍ, ag athraụyaeth phyḍ, ag yn ministryḍiaeth y sagrafennau, yr hon hefyd sy'n cael i goferny­ḍu ai chadu mcụn un pen S. Crist, a than ụn 1. Tim. 3. Pontifig penaf i raglaụ ef ar y ḍaear gụedi hyn y mae' hon yn santaiḍ, am fod Crist yn i san­teiḍio hi yn ụastad tr ụy'r ysbryd glan, mal na 1. Ioan. 1. Rom. 12. bytho byth heb ụyr santeiḍi oḷ ynthi: Ar neb aso aḷan o'r gymyụnfa hol, ni aḷ fyth fod yn g yfranol or gụir santeiḍrụyḍ yn drydyḍ mae'n 2. Cor. 1. dangos i bod hi yn gatholig. S. yn hoḷaụg yn Ephes. 4. gimmaint ai bodụedi thanu ar hyd ag ar led trụy, rhoḷfyd, ag yn ḍerbyn, yn cloi ag yn sal­fadu Matt. 28. [Page 24] megis meụn mynues mamaụl hoḷ ḍy­nion o hoḷ amserau, o hol leoḍ, a hoḷ nasui­nausyḍ yn cytuno yn phyḍ ag athra ụyaeth. Genes. 7. Grist mae'n ysbyssu ynbed ụeryḍ fod yn hon gymmundoḍ gyphredinfa saint. S. bod yr­hain sy'n yr Egluys, megis meụn tuy ne deulu duụ, yn cadụ rhyụ gymdeithas diụahanedig ag undeb rhyngthynt, ag mal me ụn un corph, y naiḷ fembren, sy'n cymmorthụy'r ḷal: fely mae'n hụythau in helpu i giliḍ, ụrth gifranu Gen. 7. gụasanaeth, rhigliḍianau, agụediau y naiḷ yr laḷ ymisc yrhain y mae undeb phyḍ ag athra­ụyaeth gynghordiaul arfer unụcdaụl o'r sa­grasenau: yrhain hefyd syḍ o falys yn cadụ undebyr ysbryd meụn rhụym in heḍụch, pa fath gyliorni bynag ne anyghtundeb a sur thiio, Mae'n y gymunfa yma, nid yn unig▪ y Lib. 4. saint, n'er gụir da o'r Eglụys fylyḍaụl syḍ ar y'daear, megis yn perindotta, eythyr hefyd y rhai gụyn sydedig i gyd o'r Eglụys sy'n y ne­foeḍ yn triụmphyḍu gida Crist yn ḍeḍụydaf ol, heb laụ yr hain, ymai cynhụyssir enei­diau rhai du ụia ụl, yrhain a aethont o'r byd Luc. 24. yma heb gaphel etto morg ụynfidedig ḍed ụy­ḍ ụch.

Aḷan o gymundod y saint (megis gynt a­ḷan o arch Noe hen) y mae distro ụiaeth ḍia­mau heb obaith salfadigaeth yn yby y dy­nion, [Page 25] nagirḍeụon, n'er Ethnigion ni chy­merassunt Acto. Ioan. 2. mo phyḍ yr Eglụys erioed n'ag i'r heredigiaid a'm adoụssont a hi, ag ai ḷugra­sont gụeḍi i chymeryḍ unụaith, n'ag i'r Sus­madigiaiḍ a a'madoussont a hedụch ag undeb yr Eglụys, na chụaith y rhai escumụnedigaa ḍarfu udynt heuḍu drụy ḷryụ ḍirfaụr achos (megis membranau gụenụynig) gael i toryt ai gụahanu o ḍiụrth gorph yr Eglụys. Ar fathyma i gyd (am nadydynt yn perthyn at yr Egḷuys ai santaidiaụl cymmundaụd (ni­aḷant fyth fod yn gyfranog o'r duụionig ras, a'r salfadigaeth tragụydaụl onis cymmodr Ezec. 18. 1. Tit. 2. yntuy ai dụyn drachefu i'r Eglụys o'r hon i'r aethont alan trụy i baiaụ i hunain. Canys gụir yụ rheol S. Syprian a S. Austin ni chaiph hụnụ mo duụ yn dad, ni syn'or Eglụys yn fam.

Beth a proponyḍaf y degfed pụnc o'r gredo S. yụ maḍeuaint pechodau.

Heb hyn ni eiḷ neb fod yn gyfion, nag yn salueḍig i gael y tryssor goluḍ­faụr hụnu a brynnoḍ Crist ini ai surferụinaụl farfolaeth, ag ai ụerthfaụrụaed i'r hoḷ fyd rhag pechodau ai poenaụ tragụydaụl, o'r hụn [Page 26] dryssor ni byḍ neb cyfranaaug o honof trụy 1. Cor. 15. 2. Cor. ras Crist, onid y rhai a' mụascont a'r Eglụys trụy phyḍ a bedyḍ, ag a safont yn ụastad yn i undeb ai hufuḍdoḍ, yn nesaf at hyn y rhai a ụir benydiant am y pechodau a ụnaethont gụedi i bedyḍio ag a arferant yn gyfaḍas yr [...]li [...]u a ordiniaụḍ Crist, yn erbyn y ahain, S. y s [...]grafennau. At hụn y mae'r gaḷụ yn perth yau, a elụir gaḷu'r goriadau a ḍarfu i Grist er Ioan. 5. Matt. 25. mụyn maḍau pechodau trụyḍo i roḍi i ụenido­gion yr Egluys yn benaf i Bedr aboflol ai suc­cessyḍion cyphreithlon. S. y gofernyḍụyr pe­naf o'r Eglụys.

Bethsy gen yr unsed pụnc arḍeg.

Adgfooḍiad y cnauḍ, a ḍamuyniaf i'r drụg ag ir da, y dyḍ diụaethaf canys y corph ymasyḍ srau a hysgụympys, ac yn sufie­dig Ioan. 17. Rom. 7. Tit. 1. ilaụer o glụysau, a ḷuḍed cynhuynaụl, a gụedi marụ, a ḍigụyḍ i'r pryfed i fuyttaf, a sy'd fuy ailụaith pryd hunụ pen' gụne i'r hoḷ seiru y dyḍ diụaethaf, a Christustus yn i galụi foụyd ag i farn, fel y rhaid i ni baụb yn i gnaụd ym­pirio garbron gorseḍ Crist mal i gaḷo pob un yn ḍianach, agyn ḍisaḍeḍerbyn y peth a delir iḍo yn gyfan, am aụnaeth yn y corph, hid ef [Page 27] ḍrụg bid ef da ef a eiph yrhai aụnaeth y dai­oni, Luc. 12. rhagdyut i adgoḍiad boụyd, a'r neb aụ­naeth drụgioni iadgodiadbarnadigaeth a­phoen draguydaụl, y dyn da a goḍesgar a gy­mer gussur trụy'r phyḍ yma meụn blinder a Matt. 15. ḷuḍed mụya hoḷ, mal i gaḷo ḍyụaedyd, ie yny pụnc diụaethaf oi fouydụrth drengu, mi a ụn foḍ syrhybrynụr i yn suụ ag i codaf inau o'r ḍaear yn y dyḍ dyụaethaf, agy'rhoir o'm am­gylch fy'ngrhoen drachefn, ag i caf ụeled duụ yn sy'ngnhaụd: doeth a chaḷ yụ' rheini yn ụir Ezec. 18. Rom. 6. sy'n gụthio ag'yn rhuymo'r membranau daear aụl a chyfeirio i ụasnaethucyfiaụneḍ a rhin­ueḍ ag ym paratoir corph yma megis ḷester purl'an, ḍerbyn gụynsideḍig anfarụoleḍi­gaeth.

Beth yụ y pụnc diụaethaf.

Ymae'n traethu ynghylch y boụyd tragụyḍaụl y'r hụn nid oes ammaụ nas gadeụir i'r etholedig yn ol i saru, a hụnụ yụ Luc. 12. phrụyth a phenod phyḍ, gobaith, a ḍioḍefeḍ ag ymarfereḍ cristnogaụl. Er mụyn cael y boụyd hụnụ, ni ḍylae'r dyn sy'n gụirgredu, farnu na gụaith duụiol yn y byd yn galeḍ, na ḷasur yn drụm, ne'n rhyfun na dolur yn rhy­farụinaụl, [Page 28] n'ar amser yn rhy hir, ụrth ụeithio neḍioḍef i yniḷ hụn. Os ydiụ'r boụyd yma sy'n ḷaụn o flinder a thrueni mor hyfrydgenym ag Matt. 15. na fernir dimfel usach, n'ag a ḍymuner yn fụy n'ag ef: ba amcan mụy y dylid barnu hụ­nụ yn ụeḷ, syḍ mor hyfrydụeḍ, ag na chloudotb;ir, ag nid ofnir na drụg na phoen yntho, yrhụn syḍ bob amser yn gorḷenụi o lyụenyḍ, o laụe­nyḍ [...]hrụyd, a digrifụch nefaụl heb ḍiụe­ḍu [...]h. Am yr hụn foụyd y dyụaedau Grist, na ofnụch fy rhai bach, obleg yd rhyngu boḍ i'ch tad chụi, rhoḍi i chụi deyrnas, yrhụn he­fyd dyḍbraụd dyụaethaf a ḍyụaed ụrth yr et­tholedigion, doụch bendigedigion fy'n had, meḍianụch y deyrnas a drefnụyd i chụi er pan gyssafedlụydy byd, eythyr ụrth y'r hai anụi­aụl ef a dyụaed fal hyn, eụchi y meḷtigedigion y maith o diụrthyfi'r tan tragoụydaụl a bara­toụyd i ḍiaụl ag yụ angelion. Ag nid yụ hyn Hiero. ad Marcel­lam epist. 137. yn perthyn yn unigi'r Paganiaiḍ, Iḍeụon, He­redigiaiḍ, Susmaḍigiaid ar maụrdrụg becha­dụyr heunys: Eythyr hefyd at y cristnogion sy'n meiru meụn pechod marụol, yn y diụ ed ef a daflụyd claụs yma Amen, i ḍangos fod grym y destiolaeth yma o'r phyḍ a'r gyphes cristno­giụl yn ḍifreg ag yn ḍiamau.

Beth yụ crynnodeb hoḷ bunciau'r gredo?

Rụy fin yn credu am calon, ag yn Heb. 5. Pet. 3. 2. Pet. 1▪ aḍef am genau fod yr arglụyḍ ḍuụ, y mụyaf, y doethaf, a'r gorau, a'r aḷ calon i fe­dulio, yn un meụn sylụeḍ, a naturiaeth duiaụl, ag yn dri pherson. S. y tad, y mab, ar' ysbryd glan: a'r tri yma sy'n un, yn ụir, yn tragoụy­daụl, Cyril. epi▪ 10. ad Ne­stor. ag yn anfesuraụl duụ aḷan o ḍeaḷt, a chy­rheiḍyad syuụyr dyn: o hụn, drụy hụn, ag yn hụn, i mae pob peth. Ag i mae'r tair rhan pe­naf i'r gredo yn atteb i'r sonteidiaụl, a'r diụa­hanedig drindod. y rhan gynta ynghylch yn creaudigaeth, yr ail ynghylch yn rhybryniad, Leo. serm. 4. de Na­tiuitate Dom. y trydyḍ ynghylch yn santeḍiad, duu'r tad syḍ greadụr pob peth, duụr yrbryd glan syḍ san­taiḍiụr, ceidụad, a rheolụr yr Eglụys. S. crist­noaụl phyḍlaụn.

Ai digon i gristion gredu yn unig y pethau a gynhụyssụyd yn y Symbolen.

Rhaid i baụb yn ụir gredu'n gyntaf 2. Petr. 1. ag yn benaf a prophessu yngolụg y byd▪ [Page 30] y pethaụ a roḍụyd aḷan, yn yr Abostolig Symbolen, ond y rhain a gyḍant amlụnhaf ụrthi cymheirio ai cyfladu a Symbolen y ta­dau o Nicaen, a hon a elụir Symbolen Atha­nasi: Matth. 1. 2. Tit. 2. yn y'rail fan nessaf at hyn, rhaid i'r cristion gredu beth bynagy mae'r scruthur lan duụionig ganonig yn i goụleidio ag ḍy­lid cymeryd, na cheisio gen neb araḷ y lyfrau siccir, cyfreithlon yr y scruthur lan, ond trụy farnag aụdurdod yr Egluys, yn dryḍyḍ y mae'n perthyn at hyn y pethau a dynnir ne a gynhi­ḷiryn ḍiamau ụeithiau a bụnciau'r Symbo­len: ụeitbie or scruthur, lan, megis phynnon duụionig: yn bedụeryd rhaid yụ barnu yn­tuy yn bethau sagrosantaiḍ, a chynal drụy Ioan. 16. 2. The. 2. 1. Ioan. 2. phyḍ phyrf disygl pob peth a fytho'r ysbryd glan yn i annirgelu ai honni ini truy ụaith yr Egluys yụ credu, pafoḍ bynagy gorchmyner nhuy, ai drụy scrifen ai trụy draḍodiad n'ar dafod ḷeferyḍ: ynghylch hyn o beth ef a dra­ethyr Chan. 4. ụedi yn gymuysach feḷy y mae yr iaụn­farn y phyḍ yn gụersyḍu, ag ay gorchụyl ym hob un o'rhain, ag heb ofer i'r hoḷ Bleidụyr Sectarij. adaụuḍynt i hụnain n'ag i eraiḷ, ras a salfadi­gaeth ynghrist.

Beth yụ gobaith?

Rhinụeḍ a ḍarfu i ḍuụ i thoụaḷt yn 1. Cor. 13. Rom. 5. Tit. 2. 1. Petr. 1. yn calonau ni y Cristnogion aụnaf ini discụyl drụy amhetrus hyder, ḍaioni yn sal­fadigaeth a boụyd tragụydaụl onid ef peth bychan yụ credụ i dụụ ai air, a prophessu y dog fanau, y mae'r Egluys yn i pregethu, o dierth i'r cristion (ụedi gụybod trụy phyḍ ḍaioni duụ) gymeryd ụrth obaith a hyder igael gras a salfadigaeth tragụ yḍaụl Yrhun obaith sy'n 2. Cor. 1. 1. Ioan. 3. 1. Cor. 2. Tit. 2. Eph. 2. 2. Pet. 1. cynal mor gardarn i dyn cyfion, e'r maint fy­tho i drụeni ai luḍed, ag yn y diụeḍ ef yn ḍiar­sụyd sy'n goheithio petefai gụedi i ḍifeḍu o hoḷ gymhorthụy bydaụl: megis peibai ḍuụ yn fy ḷaḍi, mi a obeithaf yntho ef, a hefyd miarois fyngobaith ar duụ, niḍ ofnaf, m'or peth a aḷo dyn i ụncythir, ofynụụ, arnati y mae fyn­gog lyd, ni byḍ cụiliḍ arnaf.

Pafoḍ y mae i ni yniḷ y gobaith hun?

Y mae'n anhepcor i hyn o beth ym­losgaụl 1. Thess. 5. Luc. 11. a mynych ụeḍi ar ḍuụ: gụedi hyn rhaid yụ ymgledu'r gobatth ai gyphroi [Page 32] trụy fedyḍụl ne fyfyrio beunuḍ ḍaioni duụ ai ụeith redoḍ da ini: yn anụedig yrhain a aụna­eth Pro. 15. Christ yn arglụyḍ oi anfessuraụl gariad, ag a daụod ini y rham ni haeḍent ḍim o ho­nynt: rhaid hefyd i bureiḍrụyḍ cydụybod fod gid a rhain, ai ḍangos bob amser trụy ụeithre­doeḍ duụiaụl, ag anorchfygaụl ḍioḍefeḍ meụn Greg. 33. Moral. c. 15. gụrthụyneb a blinder. Canys y'rhain ni bo genthynt destiolaeth cydụybodḍa, ag ai brydi fuụ'n ụeḷ rhag ḷaụ niḍ oes genthynt mor go­baith, ond bostio, presụfiad, ai dirụag hyder, heb n'ag achluser na phrụyth, er i bod yn ymo Isal. 36. geneḍu ag ymphrostio o ryglyḍianau Christ a gras duụ: gobeithia (meḍ y prophụyd) yn yr arglụyḍ, agụnaḍaioni a'r un drachefn, byḍ sụfdit a darostụngedig i'r arglụyḍ agụediaf ar­nofe: Tren. 33. a'r prophụyd araḷ, dayụ'r arglụyd ụrth y rhaia rothont i goglyd arno ef ụrth y'r enaid Greg. li. 6. epist. 22. ad Greg. Been. de fest. Magd. a fo yn i geisio, y mae hyn sy'n calyn yn dangos yn ḍigonaụl, na dylid gụahan mor gobaith yma o diụrth bob ofn, mae'n ụirfodlon gen yr arglụyḍy rhay sy'n i ofni, a rhai fyḍ ai gobaith ar i ḍrugared ef.

Beth a ḍyle gristion y obeithio?

Yn. benaf ef a ḍyle obeithio ḍaioni tyernas nef, yrhain syḍ yn gụnoythyr dynion yn ḍeduyḍ ag niad uḍynt fod yn ḷuḍe­dig Tit. 2. Heb. 4. Aug. En­ch. c. 124. Matt. 6. o barth yn y byd, ụedi rhain ef a obeithir pob peth bynag a fo hyles a phrophidiaụl i dy­nion yn y boụyd hụnụ, ag a eḷiryn ḍifai i bly­ssio aigofyn gen duụ, edylid i cyfri'nụythau ymyscy pethau da syḍ yụ gobaith ag yụ disguyl amdanynt [...] y rhain y gyd sy'n rhelugu ne'n splennyḍu'n benaf yn yr arglụyḍiaụl ụedi, me­gis hono a darfasai i Grist gụneuthyr ni rhoi aḷan ai fag reiḍiaụl enau athrụy ryfeḍus ḍoet­hineb i cyfannerch i baụb a chụenny chant ysplygu i gobaith, ai dymuniant garbron duụ.

mae'r fath syḍ ar y ụeḍi arglụydiaụl.

Hon yma. Orationē Domi. Explic. Tert. lib. de orat.

Mae'r pethau aḍraethir yn grynno ofeụn yr arglụy diaụl ụedi.

Yrydys yn proponyḍu saith arch yn­thi Aug. in Enchi. c. 119. hi, at yrhainy geḷir ag y dylid cy­feirio a dyryḍụ pob math a phurfar ụeḍi pob dyn, panfythoyn erfyn cymhorthụy gen duụ, naiḷ ai urth ofyn cael ḍaioni, neḍel eu i pecho­dau, ne ụared rhag pob drụg: agyny tair ar­chgyntaf ydydysyn gofyn o raḍiraḍ y daioni sy'n perthyn at y tragụyḍaụl, yn y pedair eraiḷ ef a ofyniry peth au amser aụl, yr hain sy'n angenrhaid ini ụrthynt i enniḷ y pethau tra­goụyḍaụl.

Beth yụ meḍụl dechreụad y ụedi. S. yụyn tad ni yr hụn ụyt yn y nefoed.

Rhagḍoediad ne prophasyḍiad yụ Rom 8. G. 4. yn dụyn ar gof ini y dirfaụr ḍaion­trụy rhụn y darfu i ḍuụ'r tadsyḍ fuụoled trai goụyḍaụl ag yn teyrnassu yn y nefoeḍ yn ụyn­fydedig, yn cymeryd niyụ ras, ag er mụyn Crist i fab, yn ansoḍfabu ni trụyr ysbryd yn feibion iḍo, ag yn etifeḍion o deyrnas nef y me ḍuliad a'r cophadyḍiad o'r maụr ḍaioni hụn syḍ nid yn unic yn yncyphroi ni yụ ụrando yn ḍyfal: eythyr hefyd yn sụmbụlio ni i blant i garu yn tad drachefn, ag i fod yn ufuḍ iḍo, mae'n rhoḍi hefyd hyder o chụaneg i ụeḍio, ag i gael a fythom yn i erfyn.

Beth y rydys yn i ḍymuno yn y'r arch gynta?

Yn hon yr ydyn i yn dymuno ar ḍuụ, gynhyḍu, a chụanegu ynomi, ag eraiḷ bob peth ar a fo yn aḍas i ogoneḍu yn pe­naf, 1. Cor. 10. a'n gorụchaf dad ni: hyny agifioụnir pen fo cyphes y ụir phyḍ, a bucheḍ gristnogaụl [Page 36] morphrụythlaụn ynomi, megis y pair i eraiḷ hefyd (ụrth ụeled yn gụaithredoeḍ da ni) fo­lianu a chlodfoụri y tad o'r nef.

Beth yụ syniad ne fedụl yr ail arch. S. de­led ini dy deyrnas di?

yrydym yn erfyn ar duụ deyrnasu o hono ynyr Eglụys trụy i ras, a chy­fiaụneḍ: Rom. 5. 1. Pet. 2. Iob. 7. ie yn yr hoḷfyd, dan dafluymaith o ḍyma bob gụrthụynebus aḷu, a difetha yn ḷụ­yr bob drụg, heb laụ hyn yr ydymy dymuno ag yn erfyn gael o honomi yn galụ o'r byd y­ma, megis aḷan oberindotaeth amilyḍiaeth Rom. 8. Mat. 25. orthrụmys, a'n smudo yn gyntaoḷ i deyrnas y gogoneḍ, i'r dedụyḍuch tragoụyḍaụl i fuụ yno gida Christ ai saint yn tragụyḍaụl.

Beth y mae'r drydeḍ arch yn i gyngthuḍu. S. gụneler deụyḷis di.

Yry dym yn adolụg aḷu onomi he­fyd Psal. 102. ary ḍaear, eryn bod yn ḍirym yn ḍiaḷu, roḍi i ḍuụ ufuḍdod perphaith, megis y mae'r angelion a phob gụynfydedig yn gụney­thyr [Page 37] yn y nefoeḍ, ag heh fod dim hyfryttach genym n'agymroi dan iụyḷys duụ meụn ḷuy­ḍiant 1. Pet. 4. Mat. 26. agụrthụyneb, a rhoi'n pụys, an gor­phụys ar hụn fyth, ag ymụrthod a'n eụylys ni hụn syḍ yn gogụyḍo fyth at y drụg.

Beth syḍ gen y bedụareḍ arch. S. dodi ni hediụ yn bara beunuḍaụl.

Yrydymi megis rhai tylodion acher­ḍotụyr Iobi. 1. Psal. 39. Prou. 50. 1. Tit. 6. yn dymuno ar laụ aụdur aphy­non hoḷ ḍaioni y pethau sy'n ḍigon i gynal beunuḍ y boụyd hụn i'r corph. Sef bụyd a diod a diḷad, a hefydy pethau syḍ hyles i gynnyḍu boụydy'r enaiḍ Sef gair duụ, porthiant ysbry­ḍol i'r enaid, y sagrosantaiḍ efcharisten, y ba­ra hụnụ o'r nef, a hoḷ iachaụl sacrafenau e­raiḷ y'r Eglụys, a doniau duụ sy'n pesci, yn ia­chau Matt. 4. Ioan. 6. yn cyphyrfhau'r dyn syḍ oḍimeụn, Sefyr ysbryd, i fuụ yn ḍa'ag yn ḍeḍụyḍ.

Pafoḍ y deheḷir y bumed arch. S. maḍe i ni' yn deledion?

Y may rydym yn gofyn cael yn arloi­si a'n glanhau, yn fụynaiḍ agyn haụḍ­gar [Page 38] o ḷychụindod pechod, na'rhụn ni eiḷ dim fod fruntach, ne heunisach n'ag ef, a chael maḍau ini y dyledion hyny a'r gosp a haudas­som am bechu, a rhag bod yụeḍiyn ofer agyn ḍiphrụyth, ụrth fody galon a phig ne meụn meḍụl drụg tu ag at i gymydog, ef a'rḍodụyḍ at hyn, yn bod ninau (ụedi rhoi heibio, pob Luc. 6. Matt. 6. chụant a chas) yncymodi a'n cyfnesaf, agyn maḍau i baụb o eụylys yn calonauyniụed aụ­naethont ini. canys hyn oeḍ eụylys Crist meụn man araḷ pen ḍyuaedoḍ: maḍeuụch ag ef a faḍeuir i chụi: a thrachefn oni faḍeuụch iḍy­nion ni feḍy'ch tad mo'ch pechodau chụithau▪

Beth a gynụys y chụeched arch. Sef na dụg ni i profedigaeth.

Amfody boụyd presenol hụn megis milyḍiaeth ary ḍaear, ụrth fody'n yn Iob. 6. Iacob. 1. erbyn ag yn y'n curo y'n ụastad trụy amryụ tentia hadiadau ne brophedigaethau, a'n bod yn y'mphustio yn dost a'r byda'r cnaụd ag a Gal. 5. Eph. 6. 1. Ioan. 2. Satan, amhyny yn ḍeḍfol yrydym yn erfyn trụy ḍiụidrụyḍ a gofal, cymhorthụy duụ, nid yn ụnig rhag gadel o honom i'n gelynion yn Iacob. 4. 1. Petr. 3. gorfod, agụrth hyny cael yn barn: ond hefyd er mụyn rhoi nerth ini a gaḷui orfod y cythrel [Page 39] i ḍistrui o'r byd i gosbi'r cnaụd, ag feḷy yn y diụeḍ i gael yn coronifal milụyr deụriōi Grist 2. Tit. 2. heb aḷu i gorfod.

Beth sy'ny saithfed arch?

Yn ḍiụaethaf ir yḍym yn gụeḍio ar Iob. 2. Eccl. 27. ḍuụ na ḍioḍefo mon coḷi, a'n barnụ ni ymaith gid'ar anuụiol drụy gledi, a ḍialeḍ y bidymayr hụna fyḍ ụ eithiau yn syrthio ie, ar yr hai ḍụyfaụl: ond trụy i ụirḍaioni efyn gụa­red 1. Tit. 2. an achub▪ ni (fal i bo aḍas in iechyd) o ḍiụrth bob drụg a ḷugụr yr enaid, a'r corph; yn y boụyd yma, ne'ny byd sy'n dyfod. Amen. I destiolaethụ yn gobaith niyn gụeḍio, ag am Luc. II. gael yn gụrando oblegyd aḍ eụid Crist a ḍyụad: gofynụch a chụi a geụch ag o blegid ḍaioni Rom. 16. 1. Tim. 2. Ezec. 18. duụ'r tad aḷano fesur tu ag attoni, ai drigareḍ sy'n barod tu ag at baụb.

Beth yụsụm y pader?

Y pader syḍ batrụn perphaith ne sampler, nid yn unig i erchi, ag i ofyn les, a daioni: ond hefyd i ydolụg gụared, a noḍfa rhag pob drụg ag afles. Y mysc pob da­ioni [Page 40] ḷyma'r peth a ḍylid i erchiyn gynta: gael o'r tad o'r nef i glo dfoụri, ai santaiḍio gen bob dyn, bob amser, agym hob man: gụedi hyny cael o honymi gyfran oi deyrnas ef. Agyna erfyn arno ef gael yn y by dyma y pethau a fo­prophidiaụl i'n dụyn i'r nefoeḍ. Oran y corph, ymborth anghenrheidiaụl. Yn yr ail fan y dy­munir y pethau a yrro ymaith bob cyfryụ ḍrụg. Yn gynta dim gụared o'n pcchodau ḷụ­gụr pob daioni a phrofedigaethau hefyḍ sy'n ghụthio, ag yn ḷithio paụb i bechu. Agyn ḍiụaethaf ḍymuno cael yn achub a'n cadụrhag pob cledi, a dialeḍ yn y byd yma, agyny bo­ụyd sy'n dyfod

Ynghylch Cyfarchiad yr angel.

Pnham yr ydym yn cyfarch Mair forụyn mamḍuụ?

Y'r ydym yn gụneuthur hyny yn be­naf, am fod gairiau'r efengyl, ai sam­plau Luc. 1. yn peri, gan fod Gabriel Archangel, ag Elsabeth fendigedig man Ifan fedyḍiụr yn ḷaụn o rad y'r ys bryd glan yn yn discu Ag heb laụhyn, i mae arfer, a chytundeb gụastadaụl yr Eglụys, y'r hụn beth a gadụoḍ paụb o'r san­taiḍiaụl hen dadau yn ḍeḍfolaf er hyny hyd [Page 41] heḍiụ yn ụarant siccir i'r cyfarchiad yma.

Parales aḷụn i gael drụy'r cyfarchiadyma?

ụrth y gairiau ymay mae i'n yn rhy byḍio ni o'r maụr ḍaioni, a fuụiụgen y Psal. 150. tragoyụḍaụl dad i ḍechre drụy Vair mam ḍuụ, yngrhist ụrth i roḍi ef i'r bydi bryny ce­nedlaeth dyn: ag am hyny yn ol dymunion Luc. 2. dụyfaụl archafenaụ i ḍuụ yngụeḍi'r arglụyd i ḍydym yma yn feḍlugar (am y gras a goụ­fom drụy Grist) yn molianu, nid yn vnig mam Grist, ond hefyd duụ'r tad yn y'r un Ex tradi­tione ealae. rhyụ forụyn, ag yn cyḍlaụenu ag angelion, dan ḍyụaedyd henphych ụeḷ fair cyflaụn o ràs, ma­e'r argluyḍgidath di bendigedig ụyt ti y mysc y merched, a bendigedig yụ phrụyth dy groth di Iesu Grist. O'r fendigedig fair mam duụ­gụeḍia drosomi bechaduried, feḷy i bo.

Mae deaḷt y geiriau yma?

Yn gyntadim y ḍydymi (ag nid heb Gen. 3. Irae. lib. 3. achos) yn testiolaethu yn ḷaụenyḍ, am y gras a roes duụ iḍi, ag ụrth testiolaethu yn [Page 42] laụenyḍ, yn canmol y ferch a su'r ail Ef ai ni, gan iḍi, nid yn vnig, dynu ymaith drụy i go­ruchaf fab, yr och meḷdigedig, a ḍug y Efa gynta i'r byd: onḍ hefyd troi o hon y meḷ dith ḍyleḍusi feibion Aḍa, i fendith tragoụydaụl. Cyflaụn o ras, arhyụ roḍion a rhain yḍoeḍ yr Hieron. de Assum. Virg. ụeḍaiḍ anrhegu y ụyri fair, fal i byḍai hono yn ḷaụn o ras a ḍarfu i ḍi adfer gogoniant i'r nefoeḍ, a duyn duụ i'r ḍaear, a heḍụch phyḍ i'r paganaid, diụeḍ ar feiau, trefn iaụn ar fu­cheḍ, ag union phorḍiant i gynheḍfau: ag i Ambr. fod yn fyr i'r oed Mair mor rhinụeḍaụl ag i August. galai i bucheḍ hi yn vnig fod yn ḍigon o aḍysc i'r holfyd. Mae'r arglụyḍ gidath di, gidath di yn dy groth, galon, gidath di yn dy fru, gidath di yn dy helpu, gidath di cyn escar, gidath di ụrth escar, gidath di uedi escar. Canys rhi­nụeḍ y tad ath ụasgodoḍ di, a'r ysbryd glan Luc. 1. aḍiscynoḍ arnat ti, a'r gair ụedii ụneuthur yn gnaụd, a ḍoeth aḷan o hono ti megis priod, oi stafeḷ briodasaụl bendigedig ụyd ti y mysc Ioan. 2. Psal. 18. y mercheḍ, oblegid dy fod yn briod heb lugru dy forụyndod, a hefyd yn fam ụrth dy phrụy­thlondeb ag am hyny ith geilụ pob oes, ag ath Chrys. Luc. 1. alụat fyth drụy ụir gyf aiunder yn fendigedig. Merch lan ymhob moḍ adifagl: yn forụyn cyn escar, moruyn ụrth escar, morụyn ụedi escar, Hieron. cōtra Hel­uid. Aug. de nat. grat. bob amser heb lugru, ag yn lan o ḍiụrth bob [Page 43] ḷychụin bechod: a ḍyrchafuyd uụch ben yr hoḷ nefoeḍ, a ụnaeth gymaint o les i ḍynion▪ ụrth roi uḍynt fouyḍ ag a ụnaeth Efa anedụyḍ ụrthi ḷad o afles. Bendigedig yụ phrụyth dy gorph di Iesu Grist yr hụn a difoḍ fal blodeun o fair i ụreiḍin, ag ai rhoes i hun meụn moḍ yn phrụyth i'r ḍaear, ag fal i mae gụinụyḍen yn rhoi sug, a nerth oi changhenau: fely y rhoes Esai. 11. yntau phruyth boụyd tragoụyḍaụl yn i aelo­dau: yn ụir bendigedig yụ'r groth a ḍug i'r ḍaear, ag fal i mae gụinnụyḍen yn rhoi sug, a nerth oi changheuau: fely y rhoes yntau Ioan. 15. Luc. 11. phrụyth boụyd tragoụḍaụl yn i aelodau. yn ụir bendigedig yụ'r groth a ḍug i'r hyd i gei­dụad: ag yn ḍiphael bendigedig yụ'r ḍụyfron alanụydo'r nef i fab duụ yụsugno. Ef a ḍo­doḍ yr Eglụys byn yma, at y cyfarchiad. O'r fendigedig fair mam ḍuụ gụeḍia drosomi be­chaduriaid, Can. 2. o herụyḍ yn bob ni ụrth galyn ol traed yr hen dadau santaiḍiaụl, a'n henafiaid, nid yn vnig yn cyfarch y folianus ar glodfau­rus forụyn, yr hon syḍ megis lili y mysc y drain ond hefyd yn credu, ag yn aḍef fod y'r un rhyụ forụyn gụedi i mụyhau trụy rinụeḍ duụ yn gimaint ag i gaḷ hi brophidio helpu, a chen­hiadu i ḍynion truain yn anụedig os gorchu­mynant In Litur­gia. yntụy i hunain yn gụeḍiaụ yn phyḍ­laụn iḍi hi, a cheisio yn ostụngedig ras duụ [Page 44] ụrth erlynyant i fam gariadus. Saint Chry­sostomụs sy'n dyụaedyd. S. fal y mae'n ụir ḍy­ledus, ag yn iaun gḷ odfaụri di mam ḍuụ yn hon ụydy fendigedig tragụyḍaụl heb ystaenu ynanrhydeḍusaeh n'ar angylion Cherubin, yn glod faụrusach heb gyd n'ar Seraphin, yr hon heb lugru a ḍugost ḍuụ i'r byd, fely i'r ydymi yn dy faụrhau di yn fam i ḍuụ. Ambrosius bid i ni megis gụedi i phaintio yn ḍelu, forụyn­dod, Lib. 2. de Virgini­tate. a bucheḍ y ụynfydedig fair, aḷan o'r hon, fal o ḍrych i discleniaf ḷun diuairdeb, a phurf hoḷ rinụeḍ ḍa. Beth syḍ rioltach na mam ḍuụ? Beth syḍ fụy'n discleirio na hono a ḍeụisoḍ y gụir ḍiscleir deb? Beth syḍ ḍiụai­riach na hono, heb lugru i chnaụd, a eniḷoḍ­fab. Saint. Austyn. O'r santaiḍ Vair byḍ cyn­horth i'r truanus▪ helpia'r gụan galon, yn­gleḍa'r In ser. de Assump. Virg. ụylofus, gụedia trosy bobl canlyn tros y'r Eglụysụyr, erlyn ḍedfaụl genedl merch, synned paụh dy gymorth ar a folianaf dy he­nu: ag nid oes m'or gofal na aḷ hono a haeḍoḍ ḍụyn i'r byd y pris oeḍ i ryḍhau dynion, i helpu ụynt ụedi i rhyḍau yn fụy na neb. Mair aụ­naethụyd yn Phenestr y nef, canys duụ drụy­ḍi hi a surrioḍ oleuaḍ i'r byb, mair aụnaeth ụyd yn yscal nefaụl canys drụy di hi y descenoḍ duụ i'r daiar, megis drụydi hi ymae dynion yn hauḍ escen i'r nefoeḍ, mair yụ daụguad gụ­raged [Page 45] yrham, drụydi hi a dynụyd aḷan rhag dynyster i feḷti'thgynta. Bernardus y forụyn yụ frenhinaụl phorḍ drụy'r hon y doeth yn Fulgentius de laudi­bus Ma­riae. ceidụaḍ ni, dan ḍyfod aḷan oi chroth fal priod oi briod stafel. O'r fendigedig fair y gynta a gafoḍras, ag a'niḷoḍ foụyd mam yr iechyd, bid ini drụy dy heḷp di phorḍ, at dy fab di, fal i De laud. Mariae. Psal. 18. bo gụiu gentho ef a roḍ i ni drụo ti yn cymeryḍ ni er dy fụyn di.

A digon i gristion i athraụy meụn phyḍ agobaith?

Y mae'n angenrhiaụl iḍo ef, a fytho gentho phyḍa gobaith gael hefyd ga­riad perphaith. Canys o'r tair yma ynghydy Marc. 22 Luc. 10. mae Paụl yr Abostl yn dyscu, ynaụr y mae phyḍ gobaith a chariad perphaith yn aros: eythyr penaf o'r hain yụcariad perpbaith: peth maụr yụ phyḍ drụy'r hon y gaḷụnysmu­do Psal. 15. Pro. 16. mynyḍoeḍ, a gụnaethyr gụrthiau peth maụr hefyd yụ gobaith, hon syḍ megis helmet ne angor salfadigaeth, yr hon drụy edrych ar 1. Cor. ḍaioni duụ a maụreḍ y gobruy a aḍaụoḍ ini, syḍ yn rhoi cyssur a chonsolyḍiad y'rhain sy'n gụeḍio, eythyr mụyafyụ cariad perphaith a Luc. 10. phenaf o'r hoḷ rinụeḍau, yr hon ni ụyr na [Page 46] mesur na diụeḍ, ag nid yụ yn ymadel a'r hain sy'n meirụ, canys mụy grymysach yụ hi, na marụfolacth, heb hon ef a aḷ cristion gael phyḍ a gobaith, eythyr i fuụyn da agyn ḍe­dụyḍ nid ydynt ḍigon, am hyny y mae Ioan Eug yn dyụaedyd: y neb nid yụ yn caru, y mae'n farụ peirhon ai fod yn credu ag yn go­beithio, megis y gụeryḍon pholion (y'rhain y mae'r efengl yn son am danynt) aḷant fod yn Samplau.

Beth yụ cariad perphaith?

Cariad perphaith yụ rhinụeḍ a do­ụa ḷtụyd ynom o'r nefoeḍ drụy'r hon y rydymi yn caru duụ, er i fụyn i hunan, a'n Mala. 2. 2. Eph. 2. 1. Pet. 1. cymydog er mụyn duụ, canys duụ yn benaf a ḍylidi garuymhob peth, ag uụch pen pob peth yn unic er i fụyn i hun, megis y'rhụn sy'n oru­chaf ag yn tragụyḍaụl ḍaioni, yr hụn sy'n unic yn cyflaụni'n calonau: i gariad ai anrhydeḍ ef Deut. 6. Matt. 22. Luc. 10. Mar. 12. (oni byḍụn rhyangariedig) aḍyle fod yn ḍe­chreuad ag benod yn eụlys, an hoḷ ụaithre­doeḍ Gụedi hyny ermụyn duụ, ni aḍylem garu yn cyfnesaf. S. yụ pob dyn, oblegyd y rydym Rom. 13. 1. Tim. 1. i gyd yn gyfnesafiaid yụ giliḍ, gan yn bod yn gyfranaụḷ o'r un naturiaeth dynaụl, cyphre­dinaụl [Page 47] i hoḷ blant Aḍa, ag o ras duụ ai dra­gụyḍaụl ogoniant hụn agyfrenir i haụb ar y sy'n i ụlysio.

Pesaụl gorchumyn syḍ berthynasaụl at gariad perphaith,

Dau sy'n benaf, y cyntaf ynghylch caru duụ, ag a osodụyd aḷan yn yr hen 1. Ioan. 2. gyfraith, a'r neụyḍfelyn. Car d'arglụyḍ ḍuụ ath hoḷ galon, ath hoḷ enaid, ath hoḷ feḍụl, ag ath hoḷ nerth, ath aḷu. Hụn yụr gorchu­myn Ioan. 14. cynta, a muyaf, a'r ail syḍ debig i hụn. Car dy gymydog. S. dy gydgristion, megis dy­di dyhunan, ụrth y ḍau or chumyn yma i mae cụbl o'r gyfraith yngrhog, ar prophụidi meḍ y gụir i hun, a hefyd yr Apoctol. Cyflaunḍer y gyfraith yụ cariad, a phen ar y gorchụmyn yụ cariad perphaith o galon bur▪ o chydụyboḍ ḍa, phyḍ ḍi phug.

ụrth bara arụyḍ i dengus gụir gariad perphaith ef i hun?

Hụn yụ cariad perphaith. Cadụ o honom i orchmynion ef ai orchmy­nion ef nid ydynt chụaith trụmion, meḍy gụr oeḍ hoph gen Grist. Heb laụ hyn, mae Crist i hun yn dyscu, os ceruch fyfi cedụch fyngor­chumynion, y saụl syḍ amgorchumynion gen­tho, ag yn i caḍu, hụn yụ ef sy'n fyngharu, y neb am car i a gaiph i garu gen fy'nhad i, a mi­ne ai caraf yntau, ag amḍangosaf fyhụn iḍo, y neb nid yḍiụ yn fyngharu, nid ydiụ yn cadụ mo'm geiriau, ond ni a gaụn ụeled y gorchu­mynion yma yn orau y'n y deg gair dedf.

Mae'r moḍ i gyfri'r y deg orchumyn?

Fal hyn y rydym yn darḷain ynghy­fraith Moysen, myfi yụ d'arglụyḍ ḍuụ di.

• 1. Ni chai di ḍuụiau eraiḷ gar fy'mron i ni chai di ụneuthyr yt ḍuụ, neu lun dim yụ aḍoli.
• 2. Na chymer henụ d'arglụyḍ ḍuụ yu ofer.
• [Page 49]3. Copha santeiḍio y dyḍ Sabaoth. S. dyḍ y gorphoụys.
• 4. Anrhyḍeḍaf dy dad ath famfàl i byḍi hir hoedlog, ar y ḍaear a ryḍ d'arglụyḍ ḍuụ i ti.
• 5. Na laḍ.
• 6. Na ụna odineb.
• 7. Na ledrattaf.
• 8. Na ḍụgdigam destiolaeth yn erbyn dy gymydog.
• 9. Na chụenych ụraig dy gymydog.
• 10. Nai dy, nai dir, nai, ụenidog, nai ụenidoges, nai ych, nai asen, na dim ar asyḍ eiḍo.

Beth yụ achos y rhagḍoediad, ar ḍechreuad yma, myfi yụ d'arglụyḍ ḍuụ di?

ụrth ḍechre'r deg gorchymym, mae duụ yn dangos, ag yn dụyn ar ḍeaḷt i frenhinaụl faụreḍ i hụn, faḷ i byḍe yn y cy­freithiau aụdurdod ụiụ, a gụarḍedig i thorri. Cans mae mor ḍiragrith ụrthym i ag y byḍe raid (os mynụn i fyth fod yn gadụedig) i fod Rom. 8. ynḍrych, ag adnabod i eụḷys ef yma, megis meụn drych gloeụ, a chụedi gụybod, fod y [Page 50] gyfraith yn santeiḍiafoḷ, a i chadụ drụy ysbryd Psal. 83. crist yn ḍyfalo blegyd y'r hụn a ụnaeth yn cy­fraith ni syḍ, nid yn vnig yn gorch ymyn, ond hefyd yn aḍo i fendith, ai help yụ chyfloụ ni, Ezec. 36. mi a rof (meḍ ef) f'yspryd i yn ych mysc, ag a ụanaf, chụi rodio yn fyngorchymynion, a chadụ, agụaithio fynghyfraith i, ag am hyny Crist hefyd ụedi iḍo orchymyn, cymerụch ar­noch Matt. 11. fy iau i, a atḍodoḍ rhag achụyn o neb fod hon yn rhy drom, fy iau i syḍ hyfryd, am ba­ych 2. Cor. 6. syḍ yscafn, i'rheini, yn ụir, y syḍ drụy rad yr ysbryd glan, yn rhodio meụn cariad per­phaith diphug.

Beth yụ deaḷt y gorchumyn cynta?

Y mae yn gụareḍ, ag yn barnu yn Leuit. 1. ḍrụg, ụasnaethu, ag a ḍoli gauduụiau, ag arferu migmars, hudolieth, a deụiniaeth drụy alụ a'r gythreilied, a phob gụan, ag ofe­raiḍ goel. Heb laụhyn, ymae yn dyscu, ag yn gorchymyn, na chymerom i yn ḷe duụ greadur yn y byd er daed fo, ond credu ag aḍef fod ungụir dragụḍaụl, ag anfesuraụl ḍuụ yn vnig, i'r hụn y dylid rhoi y mụyaf, a'r penaf anrhy­deḍ, 1. Cor. 8. a eilụ'r groegụyr, latria. Sef aḍoliant, a hyn a syḍ ụrth anrhydeḍu, a galụarno ef a [Page 51] gụeḍio, ag aḍoli ef (uụch ben pob peth) y da­ioni Ephe. 4. goruchaf, a mụyaf, hụnụ yụ'r y creaụ­dur, y prynụr, y ceidụad, yr un, ar difar­ụedig ḍuụ, yr hụn y syḍ uụch ben paụb yn ḷy­ụodraethu pob peth, ag ynom i gyd.

Gen hyny pafody'r ydym yn an­rhyḍeḍu, ag yn galụ ar y saint?

Mae saint Aụstin yn atteb, fod cristnogion bobl yn molianu, ag yn cophau y Marthyriaid drụy ḍeḍfaul ụasanaeth Damas. lib. 4. yn i harferaụl ụiliau yn gynta i gyphroi rhai yụ calyn, ag heb laụ hyny i gael cyfran oi rhy­glyḍiau, a hefydoihelp, drụy i gụeḍiau. A'r peth a ḍyụedụd yma, ynghylch y marthyri­aid Rom. 8. a berthyn, y at yr hoḷ saint sy'n teyrnasu gida Christ, nid er mụyn i anrhydeḍu hụynt, megis duụiau, fal y mae'r paganiaid yn arfer, na chụaith fal duụ santeidiaf o'r saintiau, ond meụn moḍ, a graḍ syḍ is o laụer, hyny yụ i hanrhydeḍu ụynt, megis anụyliaid ceraint, a meibion, ag etifeḍion i ḍuụ, a chyd etifeḍion a Christ, a ḍeụisụyd o flaen eraiḷ, ag a farnụyd yn ḍedụyḍaf, heb laụ hyn, yn gimaint ag y maentụy yn berpheithiach ymhob cariad, a rhinụeḍ a phob gogoniant nefaụl, nag i ga­assent [Page 52] fodymayny cnaụd, am byny y maen yn erlyn: ag yn helpu yn cadụ ni yn ụeḷ, megis ag i'r ydymi yn i garu (fal i dylem, 1. Cor. 13. 2. Cor. 5. uụch ben paụb ar y ḍaear dan ḍuụ, feḷy i'r ydymi yn i hanrhydeḍu, agụrth gariad crist­nogaụl yn gụeḍio arnynt i mụyhau, ai codi i gystal a chimaint o urḍas: ond fyth dan hyn o amod, gadụ o honomi yn gụbl y ḍiledus an­rhydeḍ, a'r gụasaneth penaf (irhụn a'lụasom yn latreia) i ḍuụ goruchaf, ag i Grist yn tyn­guhefeḍụr a galụ ar y saint yn y moḍyma: syḍ cyn beḷed o ḍiụrth doụḷugogoniant Crist yn ceidụad, an arglụyḍ ni, arpeth ai gluraf, ag ai maụrhafie ag ai chụanegaf yn fụy: herụyḍ yn hyn o beth y mae rhagoraụl rinụeḍ Crist yn prynụr ni, ai ogoniant yn discleirio, gen i sod ef, ai ụeled ef, yn aḷuaụg yn ogoneḍus, yn Psal. 129. Chrys. ho. 41. in Gen. 26. ụrthfaụr, nid yn vnig yntho i hun, ond hefyd yn i saint, cans ymae i hunan, yn anrhydeḍu ụynt. ag yn mynu i bodyntụy meụn maụr anrhydeḍ yn y nef, ag ar yḍaear, o blegyd hefyd roḍi o hono ef, laụer o bethau, a maḍau yn fynych i'r hai ni haeḍent, ụrth ḍymuniant, ag ermụyn y'rheini, megis mae oi ụeleḍ yn Abraham, Isaac, Iago, Dafyḍ a Hieremias y'rhain ụedi i marụ, a brophiḍiasont, ag a helpasont y buụ megis y ḍydymi yn darḷain. Am hyn y mae'r dyscedig dadau, a'r duụiol [Page 53] henafiaid pen soniant, am y saint yn i galụ hụynt yn fynych yn helpụyr, yn erlynụyr, an diphynụyr ni: Ag nid heb achos, gen fod gụeḍiaụ'r saint (pen erfynir hụynt yn ostụn­gedig, ag yn ḍuụiol yn enụ Crist) yn helpu laụer ebobl, fal y mae'r gụaithredoeḍ yn dan­gos, ag yn testiolaethu beunyḍ, ag ḷyma'r deḍ­folrụyd a oeḍ gynt yn ụastaḍaụl ty ag at y saint, ag y syḍetto yn y'r iaụnphyḍ Eglụys, yr hō ḍyscy mae'r gụyr catholig yn i chadụ fyth, megis un aḍanfonuyd o laụ i laụ, ag a sicraụyd drụy seneḍau santeiḍiaụl, a chytundeb yr hen dadau, a siamplau diamheus, chụrned a chin­ḍairoged yr heretig vigilansus, ai ḍyscyblion anedụyḍ, y'r hain a farnụyd er ys hir o amser yn yscumun elynion i Grist ai Eglụys.

Y diụ'r arfer gymradụy ynghylch delụau Crist, ai saint yn erbyn y gorchumyn cynta?

Nag ydiụ ḍim, am nad ydym yn Baruc. 8. Den. 45. leni. 19. aḍoli y delụau cerfedig, y preniau, ar cerrig megis rhyụ ḍuụiau fal yroeḍ y pagani­aid (a hyny mae'r gorchymyn yn i ụharḍ yn benaf) ond meụn arfer gristnogaụl, a dụy­faụl seḍụl i dydymyn anrhydeḍu Crist i hun, [Page 54] ai saint yn y ḷe i bo i ḍelụau ụedi i gosod aḷan i Greg. li. 6. epist. dụyn hụyar gof i ni. feḷy i mae'r Eglụys bresenaụl, a hefyd y'r hen, drụy faụr gyttun­deb, yn dyscu, dan orchymyn attomi, y dụy­faụl, a'r anrhydeḍus ḍelụau megis y'rhai a goụsomi oi harfer drụy orchymyn, tradyḍ Damas. lib. 4. iad y'r Apostolion, ag i'r ydyminau yn i dal, ag yn i cadụ rhag ḷaụ ụedi cadarnhau drụy santaiḍ fendigedig seneḍau'r tadau. Am hyny y mae camopinion a chiliorni yr Iconiclast Synal. iaid ụedi i farnu yn yscumun, canys yr hain ni ụnaent ragorieth rhụng delụ Grist, ai saint, Nycaen. a ḷun un o'r gauduụiau ag nid oeḍ gen yrhain feḍụl na ḷygad, aryr amscri doeth gras, a chy­fraith neụyd, yn yr hụn amsery rhoes duụ i Philip. 2. hun ụedi ụnenrthur yn ḍyn, i ḍelụ ai lun i hu­nan a ụnaethai yn y dechre, amdano: ag yn hono i'r ymḍangosoḍ ef i hun i ninau.

Beth y mae'r ail gorchumyn yn i ordinio?

Mae ef yn gụharḍ camarfer henụ duụ yn ḍianrhyḍedus, fal y byḍ yr anudo­nụyr Leuit. 20. a'r dirmygụyr sy'n tyngu yn ḍiachos, i duụ, a'r saint, ag i'r pethau bendigedig, yn Zach. 8. Eccl. 13. erbyn y gorchymyn, bidych ymadroeḍ chụi [Page 55] ieie, nage nage, ag y mae hefyd yn erchi i ni Matt. 5. Iacob. 5. Psal. roi (drụy iaụn arfer yn tafod) barch maụr i henụ duụ, a chadụ yn ḷu, ag arfer gair duụ yn anrhydeḍus.

Beth y mae'r trydyḍ gorchumyn yn i erchy?

Mae'r trydyḍ yn erchi, treilio'r Sa­baoth. Sefy dyḍ gụyl yn yr Eglụys, yn­gụasanaeth duụ, ef a fyn feḷy i'r enaid yna fod yn rhyḍ, o ḍiụrth bob gofal fal y gaḷo i osod i hun yn ḍirụystr, i dalu i ḍuụ ụasanaeth dy­ledus o ḍifeụn, ag aḷan, meụn phyḍ, a gobaith, a chariad perphaith, ef a fyn hefyḍ i ni, yn ḍirụystr fyfyrio daioni duụ, ag arferpethau bendigedig, a gụeḍio, ag aḍoli duụ yn olau, gida'r hai eraiḷ drụy'r ysbryḍ, a gụirioneḍ, Ioan. 4. ymae hefyd yn gụharḍ ḷafurio ḍyḍgụyl, a gụai­tho gụaith bydaụl, ond cadụsantaiḍiaụl segu­rụch, dan fyned i'r Eglụys, agụrando, ophe­ren, De cons. dist. 1. & 3. a phregaeth megis ag fal y mae'r Eglụys yn deaḷ y gorchymyn yma.

Mae yn fyr sụm y tri gorchumyn yma?

Y tri gorchymyn cynta yma (y'rhain y syḍ o'r dabl gynta sy'n dyscu talu gụir anrhydeḍ i ḍuụ, o ḍifeụn, ag aḷan. Sefo di­feụn ar galon, ag o ḍiaḷan an tafod, ag an gụeithredụrthym ny hunain, a chida'g erail. A'r saith eraiḷ sy'n calyn aelụir gorchymnion yr ail dabl, a atḍodụyd am hyn, i dangos yn diụti ni, tu ag at yn cymydog.

Beth ymae'r pedụeryḍ gorchymyn yn i roi aḷan oi gadụ?

Yn hụn y mae dyseeidiaeth i blant, Eph. 6. Rom. 13. Heb. 13. 1. Tit. 6. 1. Petr. 5. ag iḍeiliaid, pafoḍ y ḍylent i harfer i hun tu ag at i tadau, ai penafaid ai penaithi­aid. S. yụ paụb ar afo meụn urḍas, a galua­digaeth uụch i pen hụynt, yn dụyn sụyḍau bydaụl n'e eglụysig, ai bod hụynt yn rhụyme­dig i ḍangos i'r hai bach, i guasanaeth, help. ag vfuḍod, nid yn unig ai calonau ond hefyd ai tafodau, ag ai gụaithredoeḍ. Ag o'r tu araḷ, y mae yn gụharḍ anfod loni, neu dristau meụn moḍ yn y byd, nag ar air, nag ar amnaid, nag [Page 57] ar ụaithred, y saụl afo uụch i pen meụn vr­ḍas.

Beth sy'n y pumed gorchumin?

Mae ef yn gụaharḍ (nid yn unig: Matt. 5. Dent. 5. ḷaḍiad corphoraụl, aphob trais sy'n gụneuthur niụed i gorph aboụyd yn cymydog, ond hesyd dig a chas, malais, a chynfigen, aphob rhyụ eụlys sy'n tueḍu i friụo yn cymy­dog ag i mae yn erchi gụaredoụgrụyḍ calon, mụynder, trigarogrụyḍ, boneḍigeiḍrụyḍ, difalchder, cymụynasrụyḍ, ago ḷung yn Rom. 12. Ephes. 4. Colos. 3. haụḍ dros gofyn cam, ag na ḍymunomi ḍial yn cam, ond maḍe i baụb yụ gyliḍ, faly ma­ḍeuoḍ duụ i baub drụy Grist.

Beth syḍ gen y chụeched gorchumyn? Matt. 5. 1. Cor. 6.

Mae'n gụahad torri priodas, aphob godineb, a chydgnaụd anghysraith­laun, Matt. 5. Ephes. 4. & 5. a budur anḷadrụyḍ, ef a fyn hefyd, o­chel: a thorri ymaith yr achofion a syḍ yu cy­phroi, ag yn magu anḷadrụyḍ y cnaud, fal gairiau serth, caniadau bustelaiḍ, mu­nidiau [Page 58] amụair i ag yngụrthụyneb hyn, i mae efyn erchi phydlondeb calon meụn me­ḍụl, Esa. 2. Eccl. 9. a chụant, a diụairdeb corph yn y tafod, yrụyneb y ḷygaid, y clustiau, a'r teimladau cyflaḍ, ag o fod yn fyr, yn hoḷ ymḍygiaḍ, a 1. Tit. 2. 1. Pet. 3. thrụsiad y corph.

Beth y dis yn i dysgu yn y saithfed?

Y rydis yn gụaharḍ yma ymhob moḍ gymeryd, a pherchnogi yn anghyfrei­thlon ḍaun araḷ, megis y mae drụy ledrad drụy drais, drụy usurieth, drụy elụ anghy­freithlaụn, 1. Cor. 6. Lucae. 9. drụy ḍicheḷ ḍrụg, a thrụy bob bargen ar y gụnair y niụed i gariad perphaith 1. The. 4. Luc. 6. Ezec. 17. cristnogaụl, ag i somi yn cymydog, yn erbyn hyn, mae rgorchumyn yn erchi cadụ cyfionḍer ymhob masnach a marsian diaith. A phro­phidio'n cymydog, os byḍ ḷe, ag amser.

Beth syḍ o seụn yr ụythfed gorchumyn?

Y mae'n gụaharḍ dụyn cam, a thụy­ḷodrus destiolaeth a rụystro meụn moḍ yn y byd gyfioụnder yn cymydogger bron ustus, ne aḷan o'r gyfraith a lechụino i henu [Page 59] da, faly mae arụainụyr chụedlau, absenụyr, ḷyshenụyr, a gụenieithụyr yn arfer, ag i fod Iacob. 4. 1. Petr. 2. Ephes. 4. yn fyr, mae'n de chol ag yn dychymig celụyḍ, a phob cam arfer tafod yn erbyn i gydgristion, y mae hefyd yn erchi dyụuedyd yn ḍa, ag yn gymhesuraụl ynghylch yn cymydog. Sef yn berthynasaụl i ḍiphin, ai helpu ef yn ḍiphug yn ḍisomiant, ag yn ḍiḍicheḷ.

Beth sy'n y ḍau orchumyn ḍiụaethaf?

Y mae'nt hụy yn gụaharḍ chụant i Eccl. 5. ụraig, ag i ḍagụr araḷ, fal y dylemi ochel (nid yn unig gụraig gụr araḷ, a barge­nion Mat. 5. 1. Th. 4. anghyfreithlon, a gụaneythur cam go­lụag amlụg, ond hesyḍ meḍulio, ag amcanu gụaneythur drụg i neb mae'nthụy yn erchi pureiḍrụyḍ calon, ag eụḷys da di freg tu ag baụb) faly dymunomi o eụḷys yn calonaụ y Iacob. 1. Esay ae1. pethau afo er ḷes, a phrophid i'n cymydog, ag fyth na chytunom a chụant i ụneythur y cam ḷeiaf aḷau fod, i eraiḷ.

Maepenody deggorchun yn?

Cariad perphaith, a hụn meụn dau soḍ, ymae'r ḍụy dabl yn yr hain y mae'r gorchmynion, yma ụedi scrifenu aḷaụ ḍuụ yni asoḍ aḷan, o blegydy mae gorchmynion y dabl gyntayn dyscu pethau perthynasaụl at gariad duụ, a gorchmynion yr ail dabl yn dyscu beth sy'n perthynu at gariad yn cymy­dog. Agfal dyma gariad duụ cadụ o honomi i orchmynion ef, cans y neb sy'n dyụaedyd i fod yn caru duụ ag heb gadụ i orchmunion, celụyḍogyụ, ag niḍ oes mor gụir yntho ef, a'r 1. Ioan. 5. neb sy'n cadụ i air ef, yn hụn yn ụir y mae ca­riad perphaith duụ: ụrth hyn i'r ydym mi yn gụy bod yn bod yntho ef, duụ syḍ gariad per­phaith a'r neb sy'n trigo ynghariad perphaith sy'n trigo yn nuụ, a duụ yn tho yntau, meḍ 1. Ioan. 2. Iefan y'r Apostol: Ag am hyny iaụn i dyụae­dụyd, testyolaeth cariad perphaith yụ dangos 1. Ioan. 4. y ụeithred.

Pafoḍ i'r adaụeinir arụyḍion, a phrio­daụl Greg. in hom. ụeithredoeḍ ca perphaith?

Cariad perphaith syḍ ḍioḍefgar, gy­mụynasgar, ni chynfigenaf ni ụnaf yn anfoḍol, nid ymchụyḍaf, nid yụdrachụanog i ruyse, a sụyḍau, ni byḍ in ceisio i olud i hun, ni ḍigir yn haụḍ, ni feḍuliaf ḍrụg, ni laụen­hafụrthanụireḍ, ond ef agydlaụenhaf a'r gụir, ef a ḍeoḍef bob peth, ef a gredaf bobpeth, ef a obeithaf bob peth, ef a fyḍ fodlon i bob 1. Cor. 13. beth, hyn a ḍoụad sain Paụl pen oeḍ yn nynu o gariad crist: Am hyn deuis y boụyd (meḍ gair duụ) fal i geḷych di a'thiliogaeth fuụ, a charu d'arglụyḍḍuụ, a bod yn ụfuḍ yụ air ef, a glynu ụrtho ef, canys ef yụ dy foụyd ti, a Rom. 8. hyd dy ḍyḍiau di ag fal i gelych di yn fyr gael Den. 3. athraụaeth, Crist yn cydatteb a'r hen gy­fraith: os myni di entrio i'r boụyd cadụ'r Mat. 19. Luc. 10. gorchumynion, gụnaf hyn, uthydi a fyḍi fuụ.

A oes gorchmynion eraiḷ angenrhaidiaụl i gristion i cadụ heb laụ'r deg gor­chymyn,

Oes yn ụir am fod y gyfrai­thiụr ne'r neb a aụnaeth y gy­fraeth, sefyụ yn meistr ni Crist Iaco. 4. c. Mat. 2. Mat. 39. yn dyscu, nid yn ụnig y deggor­chymyn, eythr hefyd y mae'n erchi yn hoḷaụl cụpplau iaụn ụfuḍdod i or­chymynion yr Apostolion a'r Eglụys, ụrth hyn à geḷir gụeled yn yr ymaḍroḍion yma, Ioan. 20. & 17. Luc. 10. yn yr euengl megis ag y danfonoḍ fy'nhad fi (meḍ Crist ụrth ḍyscyblion) feḷy yrụy finae yn ych ḍanfon thụy thau y saụl ach gụrendy hụi a'm gụarendy fine, a'r neb arh di'ystyro rhụi, a'm diystyra finiae, agoni ụrendy ef y Mat. 18. Eglụys bid genyt i ef megis Pagan ne bụbli cā yn y man yma ymae Grist yn erchi myned i geisio'r farn uchaf a'r ḍiụaethaf yn y byd y­ma, at ye Eglụys, sef at Breladiaid ne at ly­ụadraethụyr [Page 63] yr Eglụys, fal y mae S. Chry­sostomụs yn deangluy gairiau yma, ag ymae r 3. Reg. 8. gairiausy'n calyn yn yn euenglyn dangos yr un peth, Am hyny nid heb achos i'ry scrifenụ­yd Hom. 61. o'r Apostol S. Paụl sef arodioḍ rhyd gụlad Syria, a Ciliria i gadarnhaụ yr Eglụys yn y phyḍ, dan archi cadụ gorchmnyion yr A­postolion Act. 15. a'r henafiaid.

Pafathy syḍ ar orch mynion yr Aposto­lion ar henafiaid yrhaim y mae Saint Paụl yn gorchymyn i cadụ.

DIonysius Areopagita discibl. Sait Paụl Ecc. Hie. c. 1. & Ba­si. de spi­ritu san­cto c. 27. sy'n testiolaethu fod dau fath ar yrhaini sef yrhai o bonynt sy'n y scrifenedig, erai, heb i yscrifenu. At bob vn o'rḍau, ymae'n perthynu y peth y mae Ioan Efanglụr yn i dy ụiedid (y neb sy'n adenabod duụ) a'n gụar­endy ni' a'rneb nid yụ o ḍuụ, niuarendy ḍim o honomi drụy hyn yrydyni yn adanabod ysbryd y gụirioneḍ agysbryd y cyfeiliorin y mae'n ḍigon eglụr y rhyụ cintaf. y'r sy'n y 1. Ioan. 4. scrifenedig yn lyfrau'r Scruthyr ganonaiḍ, y ail rhyụ hụn syḍ yghlch gorchmynion ag or­diniad'r henafiaid a'rhain y tadau oeḍynt yn arfer i galụ tradyḍiadau oblegyd nad oeḍynt [Page 64] yn y scrisenedig megis y ḷaiḷ vchod y thy yḍy­dyc yn i Sadụ huy megis gụedi i gorchymyn ir Eglụys, aidelyfero ar air, gan i dan son o laụ i laụ oiụrth yr henafiaid, hyd a atto­minau.

Aydiụ'r ḍau ryụogaeth orchmynion hy­ny yn angenrhaidiaụl yụ cadu?

Ydynt yn ụir, os calynụn ni Saint 2. Thess. 2. Paụl yn athrau, hụn sy'n gorchymy n feḷyn fymrodyr (meḍes) safụch a chedụchy tradyḍiadau, pa foḍ bynag y discasorch hụ­ynt, ai aa rir a ụrth lythyr, a hyn yụr achos 1. Cor. 11. paham y mae ef yn canmol y Corinthiaid, o herụyḍ udynt gadụ yn Diụid orchmynion yr Apostolion, yrhain a ḍerbyniasent drụy air ar dafod leferyḍ heb laụhyny y mae ef yn rhy­biḍio y Thessaloniaid i m ụrchod ar ho ḷ fro­dyry rhain nid ynt yn ymdụyn i hunain aroly tradyḍiaid a ḍerbyniasont gen yr Apostolion agy dyma'r Peth a sododoḍy seneḍ santaiḍo Nicaena ag yn cyttunu a'r scruthur lan yne­glur ymao e'n rhaid ini yn difreg gadụ trady­ḍiadau'r 2. The. 3. yr Eglụys, pa soḍ bynag ymae'r E­glụys Do ablut. Pedum. yn i dal, ai drụy y scrifenai trụy ḍe fod ai arfer.

[Page 65]Ag yrydym yn darḷain yn S. Cyprian nad yụr Peth a dradyḍod yr Apostolion drụy'r ysbryd glan, lai sicrach na'r Peth a roḍoḍ Crist i hun. Oblegyd megis agy mae Crist yn egụa­lydus, yn gysta ar ysbryd glan, yn y du­ụolia eth feḷy ymae ym hob ordeniau yn beth egualyḍus yn i aḷu ai aụdyrdod.

Pa foḍ y mae adanabod y tradyḍ yadau Apostolaiḍ a Pha gymeriad syḍ ụdynt yn yr Eglụys.

Ynghylch yrhain y mae S. Austin ayn rhoi rheol ini a daḷ i dyscu ai cha­dụ In epist. 118. ad Iā ­uarium c. 1. yn ḍyfal, y Pethaụ (meḍ ef) yḍyner yn y scrifened igond ụedi i tradyḍu ar air, ag er hyny yn gadụedig drụy'r hoḷfyd, y ḍydys yn rhoi yụ deaḷt, sod yn idal yntụy, oblegyd i gorchymyn ai hordemio drụy y Apostolion i hunaim, ne drụy gyflaụn Senedi, yrhain syḍ yn iachaụl i haụdyrdod y'n yr Eglụys, yn r'un moḍ y mae ef ḍarchefn, yn erbyn y Do­natistiaid, yn dyscu, y ry dym i yn credu yn difai ag yn difreg fod y Peth y mae'r Eglụys yn i gadụ, nid oblegyd i ordeinio drụy'r Seneḍ, ond o achos i harferu yrioed, ụedi igorchymyn drụy aụdyrdod yr Apostolion agy mae. Leo [Page 66] maụr yn cydsynnio a hyn gan ḍyụaedyd, Serm. 2. de Ieiu­nio Pen­tecostes. Diamau yụ beth bynag oḍefosiụn a ydys yn i gadụ yn yr Eglụys drụy ḍefod, dechre o hunu drụy'r, Apostolion, ag athraụaeth yr ysbryd glan.

Pa rhai yụ tradyḍiaḍau yr Apostolion yr hain y mae Cristion yn rhụymedig yụ cadu

Megis y gaḷo'rgụir fod yn diammau, ag yn eglụr, ni a dangosụn yn hyn o fam, Siamplau o'r hen dadau yrhain a far­nụyd In cap. 6. epist. ad Rom. yn aụdyredig ag yn dyladụy yụ credu yn y byd, erys mil afiụynyḍoeḍ, fal ymae, Ori­gines a Saint Augustin yn dyscu, mae drụy ụuig dradyḍad yr ydys yn bedyḍio rhai bach yn yr un moḍ (meḍ Dionysius a Thertulia­nis (y mae'n orchymyuedig ụeḍio ag ophrụ­mu opherth dros yrhai meirụ drụy'r sylụed yma (meḍ Saint Hierom ag Epiphanius) yr ydy yn gorchymyn gadu ympridiau node­digyr Eglụys, ie a'r Graụys yn henụedig, sel hefyd y mae Saint Ambros a Chryssostom yn diphin aurhydeḍ y pethau, yrhain ynt yn ar­feraụl agyn dedsol i gụnaethyd yn yr opheren sendigedig ụedi heb laụ hyny Saint Damasce­nus, [Page 67] y Tadau (yrhain ymae'r aiḷ Sened o Nicea yn cymụyḷ am danynt) sy'n testiola­ethu, yn bod yn rhụymedig i anrhyde ḍu de­lụau Crist air Saintiau, yn diụaethaf, heb son am craiḷ, Basyl faụr a f'yn gadụ y'r oleụ sacraiḍ àded faụl solemnoydaụ eraiḷ, yrhain. Ad Mar­cellā. cōt. cr. Mon­tani. epi. 54. Sy'n Perthymu at rhimụedaiu Santaid yr Erglụys trụy dradydyḍiad, Ag y mae'r un Basyl yn adḍodi at hyn, Os dechreụn unụaith lysua gụrthod y'r ordiniadau, a'r deḍfadau yrhain ynt heb i yscrifenu megis rhai heb faụr nerth ynthynt, yn dirgel ag bob ychedig nia lysụn yr efengyl i hunan yn i ni a ḍygụn i phregethiad n'i enụ gụan, eythr yrụy tybied In ca. 29. eiusdem. (meḍ ef, mae pụnc apostolaiḍ yụ glynu a­thrigo yn ụastad yn y tradyḍiadau syḍ heb i yscrifenu.

Pafaint heḍiu yrydys yr myned dros y phorḍ, ynghylch tradyrḍiadau yr apo­stolion a'r Egḷuys?

laụer iaụn o Achos, maụr yụ'r ci­feliorin ynghylch dosparth trady­ḍiau'r Apostolion, a'r Eglụys, yngymeint Rom. 13. a. a bod ḷaụer yn i diystyru hụynt, eraiḷ yn i esclusone'n ụir heb i gụneythyd yn dim gụeḷ [Page 68] nag ordiniau eraiḷ bydụl (ag ymae'nt yn heuru a'r gam) nad ynt ond gorchmymy­nion dynion, yrhain ymae'n rhyḍ i cadụ ne i torri, ai bod naiḷ heb ḍim ḷes yn y byd ynthynt, ne foḍ yn, gaḷu ond y chedig iaụn, ymae rhai a fynant diaphorafodyr hoḷ tra­dydiaugan Mat. 15. mụyaf megis o'r un fraint, ag y­mae'n tụy yn cymyscu manaụ o'r Scruthur lan, yn fryntad, gan farnu nad oes, dim rha­gor Matt. 7. rhụg tradyḍiadau yr Apostoliō a thrady­ḍiadau'r Pharisaiaid, ne rhụng dradyḍiadau y'r Iḍeụen, a thradyḍiadau'r Eglụys, a ḍer­byniụyd yn ḍilysiat ymhob man drụy gyttyn­deb y'r hoḷ Eglụys, ag arfer cyphredniaụl yr­hai duụiaụl, a chụedi cyphyrfio drosgymeint oesoeḍ, ai hanfon ini megis o laụ i laụ arhain y rydys yn i cael ymhob man o'r byd.

Beth ydys yn i dybied ynghylch yrhain sy'n gụrthod, ag heb roi pris yn ybyd ar dradyḍiau'r Eglụys?

ymae gair duụ yn baio arnynt, ag 2. The. 2. 1. Cor. 11. Mat. 18. Act. 15. c. 16. yn i damnio, gan farnụ y dylent gadụ y tradyḍiau, Oblegyd fod yn gorchymyny iniụrando yr Eglụys a chadụ deḍfau a gorch­mynionyr Apostolion a'r henafiaid, gair duụ [Page 69] sy'n gorchymyn ini ufuḍhau a bod yn ostun­gedig i'r Sụyḍogion bydaụl ag eglụysigyn gy­stal i'rhai hynaụs ag i'r anhynaụs ahyny er­mụyn 1. Pet. 2. Rom. 13. Tit. 3. cydụybod, ef a fyn gair duụ hefyd, gael oi cyfraithiau hụynt barch ag anrhydeḍ a maụr ufuḍdod, Bydụch ufuḍ meḍ ef, i'ch go­ruchafion, Heb. 13. Mat. 23. a bydụch ostụngedig uḍynt, cedụch agụneụch beth bynag a orchmynanti chụi, eythr gochelụch, ụneythyr yn ol i gụaithre­doeḍ hụynt, Amhyny chui a ụelụch i bod hụynt nid yn diystyruyn vnig dynion, eythyr hefyd duụ y'r goruchas i hun, yrhụn a ḍyle­sent i ụrando, i ofniai anrhydeḍu, yn yr Apostolion, ai secessoriaid, oblegyd hyn ymae'n tụy yn gụrthenbu gair duụ yn hoḷ a­ụlag yn ḍiymgel, pen sythont yn gụrthnebu Luc. 10. sụyḍau, ag ordniadau duụ ag ụrth hyn (os Rom. 13. coeliụn i Saint Paụl, y mae'n tụy yn goḷedig, o blegyd ordainiad duụ yụ hụn yn ḍiammau, yr hụn nieḷir moi ḍadụaredio nai, diflanu drụy aụdyrdod dyn, megis y gaḷ yr Eglụys gael i rheoḷ drụy gyfraithiau nodaụl rhai drụy y scrifen, rhai heb i scrifenu, ond gụedi i gorchymyn trụy tradyḍiadau'r, Aposto­lion.

Beth yụ barnyrhen dadaụ ynghylch hyn o beth?

ORigen yrhụn syd hen aụdur enụog, a yscrifenoḍ yn y gairiau yma, pob un a ḍylụn a gyfri yn heretig, yrhụn sy ie i pro­phesydu credu ynghrios, agsy'n credu yn am­gen o uirioneḍ y hyḍ Gristimogaụl, nag a der­fychioḍ tradyḍiadyr Eglụys, a'r ungụr sy'n Ad Lu­cinium epis. 28. dyụuedyd meụn mau araḷ, hụnụ y'r gụirioned (meḍ ef) a ḍyler i gredu, sy'n cyttyno y mhob peth a thradyḍiadau'r Eglụys, a gair Saint Hierom yụ yruyfi'n tybied fod yn angenrhai­diaụl dy rybyḍio yn fyrr ynghylch hyny dyfod yn rhụymedig i gadu tradyḍiadau yr Eglụys yn henụedig yrhain nid ynt yn erbyn y phyd­megis y darfu i'r henafiaid i tradyḍu ini, Saint Augustin syḍ yn dyscu yn y moḍ yma, Os yụ Epist. 118. cap. 5. aụdyrdod yr yscruthur lan yn ordemio dim, niḍ oes dim ammau nad rhaid ini gadụ hyny megis ag yr ydym yn darḷain, yn yr un moḍ, hefyd, os byḍ yr Eglụys yn arfer dim yn gy­phredin Ad Casu­lanum epis. 86. drụy'r hoḷ fyd, o herụyḍ ymressymu (a dyleid iụneythyr) hunụ yụ'r ynfydrụyḍ Penaf a mụyaf ar alau fod, Hefyd (meḍ ef) defod ag arfer pobl duụ, ag ordeiniadiau yr [Page 71] henafiaid a ḍylid i cadụ cyfrayth, ymhob peth nid ordeiniaụḍ yr Scruthulau Sicrụyḍ yn i cylch, Agymae'n angenrhaidiaụl cosbi diystyrụyr deḍfodau'r Eglụys, megis rhai a dorroḍ grfraithḍuụ: y neb sy'n ymry songar, nid oes genyn nachen Eglụys duụ mor fath Dist. 11. [...]. in his. ḍefod i ḍiụeḍu Tertulianus audy'r dyscedigaf ol, ag un o'r yscrifenydion hynaf yn yr Eglụ ys sy'n ymresumu yn i o hoḷ lyfr yn erbyn yntụy, yrhain ni fynant ḍerbyn dim, hụn nid yụ y scrifenedig yn y'r scruthur lan, a hefyd mae'n yn sicrau ag yn Phyrfeo fod rhai tradyḍiadau ag ordeiniadau Eglụys y syḍ heb i y scrifenu yr­hain ni aḷ neb i gụrthod ne'n ḷysu odiethr i bod yn heretigiaid, ag i dyụaedyd arol gai­riau, 1. Cor. 11. Ogụelir neb ymrysongar, nid oes ge­nymi, na chen Eglụys duụ, mor fath ḍefod.

fely beth yụ'r Eglụys?

yr Eglụys yụ cyni ḷeidfa o'r hoḷ bobl Rom. 12. 1. Cor. 12. 1. Pet. 5. Ioan. 21. Matt. 16 sy'n aḍef phyḍ a dysceidiaeth Crist, i'­hon roḍoḍ Crist Bena bugauliaid, yụ phor thi ag yụ ḷyuaedrauthu, i Beder yr Apostol, ag yụ Sụcessoriaid oblegyd hyny yr hereti­giaid a'r Scismatigiaid ni haeḍant gael i cyfri i bod yn yr: Eglụys peirhon ai bod yntụy yn [Page 72] rhyḍgys, yn clamio hyny ar gam, Canys er i bod yn prophesyḍu phyḍ a dysceidiaeth Crist, etto e'r hyny ymae'ntụy yn lysu ag yn gụr­thodfod yn ḍefaid i'r Bugaul ne i'r escobpenaf: yrhụn a rodoḍ Crist yn i le i hun, i Reoli i Eglụys, ag a gadụaḍ y Sụcseḍiad yma yn dragụyḍaụl yn Eglụys Rufain, Am hyny Matt. 10. yrhai sy'n gụadu yn lysu ag yn gụrthnebu y Penadyriaeth yma o'r Eglụys, nid ydynt yn Ioan. 21. deaḷt, y dirfaụr aḍaụeidion aụnaeth Crist i Bedr, na dirgelụch nerhinụeḍ y gyfrinach yr Luc. 22. Matt. 10. Ioan. 1. Matt. 17. Act. 1. egoriadau a roḍoḍ. Crist iḍo ef yn ụnig, nag amryụ bethau eraiḷ cy Phelib ay scrifenụyd o Bedr, megis o'r penaf o'r Apostolion: heb laụ hyny ymae'ntụy'n ḍiammau, yn trụblio hedụch y'r Eglụys i threfn ai order, hon ni ḷir moirheoli nai gofernyḍu'n iaụn, nai chadụ yn disygyl meụn undeb chụaith hir, heb yr escob Penaf ai, aụdyrdod hybarchys arḍer­chog s'yn ḍiuaethaf, ymae'n tụy yn gụra­dụyḍo aụdyrdod nid yn unigyr hen dadau, eythr y Sineḍi a'r pethau a yscryfenesont y cụbul o'r hain, sy'n cyttuno, ag yn cyḍgordio Aug. cōt. epist. Fū ­dam. c. 4. ynghyech eglur arụydion anodaụ'r yr Eglụys, yma, eythyr hefyd Cyttundeb y Cristnogion yn yr hoḷ fyd.

[Page 73]Saint Hieronmus sy'n cydnabod anrhydeḍ ag aụdyrdod hon, feḷyn y mae'n dyụaedyd y neb Sy'n cyttuno a chadair ag eisteḍle peder, efa fyḍ gyda myfi, Opsatus y'r Aphrican ysyḍ yn i chydnabod, hụn sy'n testeolaethu fod Eisteḍle peder, ymysc gụir nodau yr E­glụys, yn benaf.

Saint August sy'n i chydnabod, hụn sy'n Epi. 162. 90. 92. 93. & 165. yscrifenu yn eglur agyn olau, fod andurdod yr Apostolion yn dụyn Rhụysc (bob amsoer) yn Eglụys Rufain y mae Saint Syprian yn aḍef i audyrdod gan dyụaedyd, mae dechre­uad a gụraidin, ne'r achos Penaf heresiaeth a scismatigiaeth sy'n damụynio, oblegydnadynt yn ufud hau i un, hụn syḍ gụedi osod ne i gy­fleu yn ḷe Crist megis Opheiriad ne ustus, yrhụn beth y mae Saint Ambros yn i Aḍef megis i fod yn gụḷysio i baụb galyn Eglụys Rufain.

Saint Irene hynach na'rhain igyd, ag Tertul. d. praescript. haeret. Cypr. ep. 45. & 46. agos at amser yr Apostolion, gụr yn ụir a­postolaiḍ a ganmoloḍ Eglụys Rufain at yr Eglụys y ma (meḍ ef) ermụyn i braint gor­chestaụl, ymae'n angenrhaidaụl i'r hoḷ E­glụys i gyrchu athi, yn yr hon Eglụys y mae cụbụl o dradyḍiad y'r Apostolion yn hoḷaụl yn gadụedig, ymysc yn tụy i gyd sy'n credu.

Par anrhydeḍ a Pha aụdyrdod sy'n yr Eglụys

YMae duụ gụedi i ordaniaụ yn i Eglụys 1. Cor. 12. Ephes. 5. roḍion arḍerchaụg, ag yn i golauo drụy laụer o aḍaụeidion, nid oes dim hophach gen­tho ar y ḍarear na hon, ymae ef yn i threfny Ioan. 14. Psal. 110. hi, yn i chadụ hi ag yn i diphin, ag yn i dial yn ụastad, hon a ordainioḍ ef i fod yn duy i ḍo, yn yr hụn i cae blant duụ i 'mgleḍu, i dyscu, ai ymarferu meụn rhinụeḍau da, ef a fynau fod 1, Tim. 3. Psalm. 10. Ioan. 10. hon yn Golofn ag yn sylfaen y gụirioneḍ, megis na ḍylem amau moi dysc, y hi syḍ me­gis meistres, caidụad a ḍianglferch i gụironed, ag yn honun ardyrdyd a chredmiaeth, ni eḷir ymae ḷugru na'i dorri heb laụ hyny, ef a far­noḍ i bod hi gụedi i sylfanu ar graig sicr, megis Matt. 16. y gaḷem ụybod yn ḍiphael i bod yn ḍisygledig ag yn ḍiferfyḷ megis na aḷ pyrth uphern i gor­chfygu nai gorfod, ynḍiụaetha, ef af yn i bod yn dref gụedi gofod ar ben mynyḍ yngolụg Efa. 2. paụb, ag yn h [...]ud dyfod atti, rhag i neh i ga­dael, athramụy ḷochesau gụenụynig, a chor­nelau Mich. 4. afiachys, gan Synnio y gairiau yma, ụele ḷyma grist, ụele dacụ grist ag feḷ ymyneḍ oḍi­ụrthi Malac. 1. hi, ai gadel hon ymae'r scruthur lan yn [Page 75] i gosod aḷan, gorchymyn aụ hi gan i chamnol a i galụ yn gariad Crist, i chụaer ai unig Orîg. tr. 29. & 30. & Aug. de vnit. Briaụd, i bryny hon, i lanhau hon i gyniḷ hon i santaiḍio hon ag yụ chysyḷtu ụrth ef i hun mab duụ a ụnaeth ag a ḍioḍefoḍ bob peth a hefyd a roes i gorph ai ụaed benedigedig, er­mụy'ny Ioan. 17. cariad yroeḍ yn i dụyn iḍi, drosti hi y gụediaụḍ ag a gafoḍ ụrando i ueḍi na Luc. 22. phaḷe ag na dyphigiau fyth▪ nai phyḍ na i Mat. 16 undeb, nai Siccrụyḍ, i hon i gadaụoḍ, ag a ḍanfonoḍ yn phydlaụn, yn oystad yr ysbryd Ioan. 14. glan, yn athraụ, yn ben, ag yn lyuaedra­ethụr, ef (meḍ y gụir i hun) aḍyscychụi y cubl, Ioan 16. ef a ḍyụaed y chui'r cubl, o'r bethau a'r orch­mynaf, Aug. tra. 97. in Ioannem. ef a ḍysc i chụi fy'th boh gụirioneḍ, a'r ysyḍ angenrhaidiaul i chụi i gụybod ai credu.

Drụy bara rai ymae'r ysbryd glan yn dyscu gụirioneḍ i'r Eglụys?

Adrụy 'rheini yn diamau drụy'rhain y­mae'r Apostol yn testolaethu, darfod i'r ysbryd glan i hordeinio i lyụadraethu'r E­glụys, Act. 20. ai galụ yn escobion ḷyụadrathụyr, Bigauliaid ag athraụon hefyd, yr hain yn ol yr Apostolion afuont yrioed, agy Syḍ etto yn [Page 76] benaf yn ụuasnaethu yr Eglụys Grist, ag yn uenidegion rhaglaụiaid ar dirgel rhinuedau'r y goruchaf duụ, ymae'n eglụr i ụeled faint Oeḍ audyrdod yrhain, yn y Seneḍ santaiḍ, megis ynghylch y phyḍ a chrefyḍ Crist, i ge­lynt yn ụnig farnaụ agụnaethyr pen ar Pethau: eythyr hefyd yn gyfraithlo drụy au­dyrdod yr Apostolion i destiolaethu, a dyụae­dyd, ymae'n rhyngu boḍ i'r ysbryd glan ag i ninau fal y mae yụ ụeled yn y pethau aụnae­thụyd Act. 15. yn y Seneḍ gynta agadụoḍyr Aposto­lion i hụnain ynghaer Salem.

Gụir yụ fod yn beth heinys yn yr hen gy­fraithag yn haeḍu marfolaeth, os bydae neb Deut. 17. Mat. 22. yn an i fuḍ i'r archopheriad ar y oeḍ yn rheoli Cadair voysen ag nid oes gen yr Eglụys yrou­ran lai a audyrdod i reoli ag i farnu, nag oeḍ gan y Synagog yn yr amser hunụ Canys y maer Cristuogiron yn rhụymedig i ufudhaụ y gyfraith yn gystal ar Iḍenon, megis i far­nedigaethau yr opheiriard, yrhai sy'n rhago­ri Paụb meụn Aụdyrdod ynghylch mat­terion, sy'n gadụedig ag yn Perthynu at ge­refyḍ Concil. Tolet. ca. 1. Dist. 19. & 9. quae 1. patet & seq. Amhyny y mae'n tụy'n Pechu yn ḍir­faụr ag yn heụnnys, yrhain nid ynt yn usud­hau aụdyrdod yr Eglụys, Eythr bod mor ḷe fasus aigụradụyḍo, ag gụrthnebu'n hoḷaụly Sacraid ordeiniau'r Pabau ne'r escobion go­ruchaf, [Page 77] yrhain syḍ genthynt audyrdoḍ bob amser i farnu matterion sacredig ne'rhain sy 'n perthynu at gerefyḍ, a'r cy fryụ anrhy de­ḍys ḍeḍfau ne ordeiniau y Seneḍau cyPhre­din, Audyrdoḍ y'rhaim (megis any mae S. Augustin yn dyụacdyd) syḍ iachufal oḷ yn yr Eglụys, A hefyd y Sicraf farnadiogaeth yr hen dadau ynghylch y Phyḍ, a hefyḍ cyttu­maụl farn yrhain ymhob Peth, syḍ ficraf. Destiolaeth o bob gụirioneḍ Cristuogaụl, hy­ny o beth a ḍyụaeḍasontyr Emerodiaid, de­ḍaụl enụog a nodedig' ymae ef yn gụneythyr ciam a Barnedigaeth y Seneḍ gyphredin pen fytho yn ymresumuyn gy hoeḍ ynghylch mate­rion a ḍarfu i Barnu a chyttuno arnynt o'r blaen.

i bara borpas ymae, da ordinhad duụ yn­ghylch cadụ Bugauliaid ag athraụion yn yr Eglụys?

Y Mae ordonhad duụ yma, yn brophi­diaụl Chrys. li. 3. de sa­cerdotio. Idem ho. 4. & 5. de Verbis. ag yn iachus ini, oherụyḍ fod po­ụer ag audurdod yr Eglụys yn rhagori i ymheḷ aụdyrdod bydaụl, drụy'r hụn yn bendifaḍe ymae'r bobl Grist nogaul yn creḍu i y niḷ gras spiridaụl yn tragụyḍaụl yn gyntay mae'n bro­phidiaụl [Page 78] ag yn fuḍaụl (ar ol gairiaụ Saint Paul) i athraụy'n ber phaith y saintiau, Sef yụ i'rhain syḍ genthynt aụdurdod i ụneythyr Ephes. 4. dyn yn berphaith ynghrist megis ag y mae'r un Saint Paụl yn dyscu meụn man aḷ, megis Colos. 1. drụy i diụidrụyḍ ai dyfalrụyḍ huy y gaḷant ḍeunu a ḷithu'r phydlomaid i berphaithrụyḍ duụoldob, i'r hụn y darfu i galụ yn tụy.

Hefyd y mae'n yn brophidiaụl i ụaith gụe­nidogaeth, megis i'rhaini a ḍarfu i galụ yn iaụn ag yn gyfraithlaụn i fod yn vigauliad penaf o'r Eglụys, i uilio ag i'mroi i hunain i fod yn ḍiuidag yn ḍyfal, o herụyd y Sụyḍ ar baych a roḍụyd ar i ḷaụ.

Hefyd heb laụ hyny, ymae'n brophidiaụl Act. 20. Heb. 13. ermụyn adailadu corph Crist, megis y gaḷant yr ysbrydaụl adailadụyr, agoluguyr y gụaith yma, gydanabod ag ḍylent ymroi i hunain yn Ephes. 4. hoḷaụl ag yn oystadaụl ynghylch mystical ne gyfrinachaul gorph. Crist, i adailad yrhụn ymae'n angenrhaidiaul bod yn ḍiuid, yn ḍy­fal ag yn of alys, gan sylueḍu'r iaụn phyḍ, ai 1. Cor. 3. chadarnhau ag yna adailadu arni bob peth ar ysyḍ angerhaidia'ụl i'r phydloniaid igael cy­fiaụnder Perphaith, yn ḍiụaethaf, ymae'n bro­phydiaụl megis na bythom rhai bychain yn bohụman, ag yn goḍef yn traụsarụain yma a thraụ gida phob chụane aụel o dysceidiaeth, [Page 79] drụyenụireḍ a malais dynion,) a hyny ermụyn yrhain sy'n egụan yn y phyḍ (megis ag y mae laụer yn yr Eglụys, yr audurdod praeladiaid yr Eglụys syd angenrhaidiaul, yn bendifade, Ephes. 4. 1. Cor. 14. Rom. 15. Act. 14. pen fytho gụynt heresiaeth, a thymescl erli­diaeth yn i gorthrymu yr Eglụys yn greulon, Canys yna y mae igụared ai adferth hụy yn angenrhaidiaul, yrhain yna y mae'n yn an­genrhaidiaụl Matt. 7. i adferth ai gụared hụy, yrhain drụy aụdurdod a fynant ag a aḷant tarfu y­maith y blaidiaid, ymḍiphin y defaid, chụnu a dadụraiḍio yr efre, a chyphyrfu a chadar­hau iachys ag iaụn dysceidiaeth, rhag Siomi a hudo yrhai gụirion a difalais, drụy airiau yscrifenau a siamlau yrhai drụgionys tụyḷo­drys) a myned ar gyfyrgoḷ oḍiary phorḍ gy­phredin, 2. Pet. 2. Matt. 7. Eythr yn hytrach drụy ụybod nid yn vnicy guirioned, ond hefyd i gyflaụni, megis gaḷant brophidio a chynyḍu yntho ef, hụn yụ'n pen S. yụ Iesu Grist megis ag y mae'n un Saint Paụl yn cymmụyḷ ag yn manegi.

drụy ba foḍ y caụn i yrhagoraụl phrụyth, yma?

Yny moḍ yma yn ụir, Os paidiụn a bod yn rhy ḍoethion eythr yn gyme­suraụl, Rom. 12. gan ofalu fyth gadụ undeb y'r ysbryd meụn, huymyn heḍụch, agymḍangos nyhu­nain yn ḍefaid ufuḍ agostungar i Grist, peth Priodaul ag adasir defaid hyny yụ pho rhag i blaiḍiaid, a Bugauliaid dierth eythr caụlyn i bugauliaid i hunain, ag ymroi yn holaụl i Bern. de praecept. & disp. c. 12. lyụadraeth rhr i si a ordeiniụd yn ben goly­gụyr angorlan yr Arglụyḍ, a thrụy rhain gụrando ar ysbryd y gụirioned, yrhụn syḍ ụiụ gentho ḍyscu a phorthi, a chadụ defaid Crist ie Matt. 23. Deut. 17. Prou. 6. ụeithre drụy benafiaid drụgionys yrhụn drụy'r un rhai sy'n gorchymyn ini orchmynion duụ yn tad a'r Eglụys drụy'r gairiauyma, Gụ­rando sy' mab ar dysceidiaeth dydad, ag na ad i goḷi gyfraith dy fam.

Pa rhai yụ gorchmynion yr Eglụys?

Y pump yma a gyfrir yn benaf ag yn angenr­haidiaụl, iaụn i Gristion i gụybod ai cadu?

• 1. CA dụ'n ḍeḍfaụl orchmynedig ụiliau'r
  Concil. Lug. apud Iuon▪ parte. 4. c. 14.
  Eglụys.
• 2. Gụrando nḍeḍfaụl opheren y dyḍiau gụy­lion,
• 3. Cadu'r unprydiau, a ordainiụyd, ar dyḍiau. nodedig ag amseral yụ cadụ megis y Graụys
  Can. Ap. 68. Gran­gren. can. 19. & 35.
  a chatcoriau'r pedụ ar Amser aụla nosụyliaụ rhyụ Saint Arferaul i cadụ, yrhain a alụoḍ yn henafiaiḍ in nosụ yli au oblegid fod yn arferaụl Gụilio, a gụeḍio hyd y nos.
  Syn. late­ran. can. 21. Trid. sess. 14. can. 8.
• 4. Cyphessu dy bechodau ụrth dy opheriad, Plụy, ne ụrth dygurad bob bḷụydyn.
• 5. Cymeryd dy ụasanụeth, ne'r Cymyn unụa­ith yn y flụydyn a hyn ynghylch y pasc.

Pa les a daụ am gadụ'r y gorchyny­mon yma?

y mae'r gorchmynion yma ag eraiḷ sy'n yr Eglụys a derbyniụyd (dros, gymeint o flyny do ed) ag ymae'n tụy yn gy­meraduy ag yn arferaụl i nerth irhai du­ụiaụl, gụedi i cadarnhau a hefyd yn cynnal Philip. 4. 1. Cor. 14. phob duụoldeb a rhesum, agyn dụyn gida'n­tụy lesad ragoraụl: ô herụyḍ i boḍ yn a'r­fer iachau 'rphyḍ, i difalchder ufuḍoḍ a go­stunge Matt. 5. Rom. 15. iḍrụyḍ Crist stnogaụl hefyd yma [...]tụy yn gosoḍ aḷan ḍysgeidaeth onest, a chyttun­deb rhụng y bobl, befyd y mae'n tụy yn arụy­ḍion teg o'r crefyḍ a nodaụ ne farciau duụol­deb 1. Cor. 14. yr Enaid, drụy ▪r hain y dylemi gyd laụe­ny a'rhai dai ḷaụenychu yn fụy nai rhai drug a'r adailiadaeth: Ag i rheol yr Apostoḷ sy'n ḍa: bid pob peth ụedi ụneythyr yn onest ag yn ụeḍaiḍ, yn ychmysc ag meụn order o thre­fn.

Ym hara beth y ma'n nrhaid aụdurdod y'r Eglụys.

Yn gynta yn hyn o beth i adenabod yn sicor y Scrụthur lan ụir ag audụre­dig, [Page 83] o ḍiụrth y gau a'rfer Anụir, Am Cal. 2. Tolet. ca. 21. Aug. serm. 129. de temp. hyny y mae.

Saint Hierom yn testiolaethu, yḍydym (med ef) yn cymeryd y testafen neụyḍ aụdur­dod a'r hensyny cyfri o'r lyfrauy mae' yr E­glụys Gatholic yn gorchymyn, ni chredụn meḍ Saint August i'r euengl oni bai fod aụ­durdod y'r Eglụys Gatholic yn peri, heh laụ hyny gael yn olaụ medụl yr yscruthur lan, a chymesuraul deaḷt, rhaid yni (o digerth­hyn) amau agymresumu, ynghylch synụyr y gairiau, heb na phen nagorphen. O herụyḍ y mae pob heretig, (megis ag ymae'r un Saint August yn yscrifenụ) yn caisio mayntimio y punciau pheilsion tụyḷodrys drụy'r Scru­thur Contra epist. Fū ­damenti cap. 5. lan, Ond meḍ.

Saint Hierom, nid ụrth iaụn ḍarḷain eythr ụrth iaụn ḍealt, y mae'r scruthur lan yn sefyḷ, yn y trydyḍ ḷe, y hi a aḷ farnu a lyụo­draethu y cụestiụn ar ymrafalion, sy'n da­mụyniaụ ynghylch y phyḍ, O herụyd y mae hyny yn ụir aḍyscod Epiphanius yn erbyn yr hereticiaid, na eḷir cael mor cụbl aḷan o'r y scrụthur lan, megis agymae.

Saint August yn i ụrantu, agyn i ardelụi yn ḍiamau yụ bod aụdurdod yr Eglụys gatho­lig (yn abl meụn peth Amhaus) i dangos sicrụyḍ achredyniaeth, Canys ni aḷyr ysbryd [Page 84] glan baḷu i'r Eglụys, gan'i bod yn i thoụys meụn pob gụirioneḍ, megis ag y ḍyụoḍ Crist, hefyd megis y geḷir gụneythyr rheolediga­ethau, a mayntymio yn gyfa yr ordiniau, A chadụ cyfraith ar ol naturiaeth a braint, y bobl, y ḷe ar amser: Canys ef roḍoḍ duụ aụ­durdod Deut. 17. Esaye 54. i'r Eglụys ermụyn i Adeiladu ag nid yụ dy stryụio, heb laụ hyn, megis ag y gaḷo'r anusuḍ ụeled y gaḷu a roes Crist i gosbi ag i yscumuno, yrhụn beth hefyd a arferoḍ Saint Paụl dhrụy hyni gael i darostụng ai dụyn i iaụn Amhyny Saint August, a dyụad, Aụ­durdod Psal. 57. Ioan. 14. & 16. i arfer cosbedigaeth yn erbyn yr hai drụg, a'r meḷdigedig, nid yụ yn torri heḍụch yrhai sy'n ḷyụodraethu yr Eglụys, feḷyn, gan oḷụng heibio bethau eraiḷ, y mae'n yn g y­hocḍ 2. Cor. 10. ag yn oḷaụ fod aụdurdod y'r Eglụys yn yn aḍasis yn briodaụl ag yn angenrhai­diaụl ymhob un o'r pethau uchod, ag na aḷae fod cymydaithas Gristonaụl hebḍi hi, Matt. 18. 1. Cor. 5. 1. Timo. 2. 2. Pet. 1. 2. Tim. 3. Matt. 18. Ioan. 14. & 16. eythr fal cymysciad Babylon, am hyny me­gis yrydym yn credu, ag yn glynyụrthi, ag yn rhoi maụr aụdurdod, i'r scruthur lan, ermụyn testiolaeth, ysbryd duụ ysyḍ yn dyụaedyd yn­thi feḷy ydylem ḍangos phyḍ, parch ag ufuḍ­dod i'r Eglụys, o herụyḍ i bod hi ụedi i dyscu a'i chynyscaeḍu, a hefyd i chadarn hau, a'r un ysbryd drụy Grist i phen ai phriod, megis na [Page 85] aḷau, hi na byḍe yn Golofn, ag yn sylfaen y­gụir, fal y'r ydys yn i galụ.

Pales a buḍ ysyḍ o'r ho ḷ dysceidiaeth yma ynghyḷch gorchmynion a thradyḍiadau yr Eglụys?

Dirfaụr ag ampl yụ'r.

'Yn ụirbuḍ, ond ymysc eraiḷ, hụn yụ'r Lib. 3. ca. 4. Epiph. haeres. 61. penaf, aḷu o honomi ụybod, nad ydym i rụymedig y'r scruthur lan, arol y ḷythyren o herụyd (fal ymae iereneus yn dyụaedyd) beth Pe i biasai yr Apostolion heb adel yscri­fen yn y byd ar i hol, onibiasai raid ini galyn Lib. de Spirit. sā ­cto c. 27. ordeiniad y tradyḍiadau a orchymynasont i'rheini a adaụsont i lyụaeḍrathu'r Eglụys, ag y peth a yscrifenoḍ Basilius, syḍ olau ag eglur y ḍysc a ydys yn i chadụ ag yn i phregethu yn yr Eglụys, peth a goụsomi yn yscrifenedig meụn ḷyfrau, a pheth adansonụyd attomi drụy dradyḍiadau'r Apostolion yn gyfrina­chaul S. yụ meụn dirgeluch, a'r ḍau beth yma ynt o'run grym a gaḷụ ty ag at y duụoldeb, ag niḍyụaid neb, or hyn ḷeiaf, ar y syḍ a dim gụybodaeth gentho ynghyfraiihiau'r Eglụys, nid oes le i amau nas gụnaeth Crist ai Apo­stolion, ag nas dyscasont bethau nid ydynt [Page 86] gụedi i yscrifenu yn berthynasaụl attomi a'n hepil, o'rhain ymae'r Apostol yn rhybiḍio, Ioan. 20. gụrando ar Grist i hun yn dyụuedyd drụye­nau Apostolion, O hyn aḷan fymrodyr beth bynag a foụir, beth bynag a fo diụair, beth bynag a fo cyfiaụn beth bynag a fo san­taid, beth. bynag a fo cariadys, beth bynag a fo o enụ da, os byḍ rhinụeḍ yn y byḍ, os byḍ clod Phil. 4. am ḍysgeidiaeth, nesaf at hyny yụ arfer meuḍliụch am y pethau hyn, yrhain aḍysca­soch, yrhain a ḍerbyniasoch, ag a glyụsoch ag a ụelsoch yno fi: y pethau hyny gụneụch, a duụ'r tygnefeḍ a fytho gida chụi yn iaụn rhydit Cristnogaụl, yrhụn ymae laụer dyn, gan ymroi i hun i seguryd ag i ụttres, yn i droi i achos y cnaụd yr aụrhon yn anụedig os bu erioed, megis ag y mae'r Apostol yn dyụaedyd, Galat. 5. 2. Pet. 2. ynghyscod y rhyḍit yma, ymae'n tụy yn ụas­naethụyr i fuderbleser, a pheth bynag gen mụyafar ofynant, ie ynghylch rheoledigae­thau'r Galat. 5. 2. Pet. 2. phyḍ, yntụy a debygant fod hyn yn gy­fraithlaun uḍynt ag ymae dysceidiaeth ag or­deiniant yr Eglụys yn phrụyno rhydit ḍyn, ag yn athraụy ni i arfer yn fe suraụl rhydit Cristnogaụl yn moḍ yma, ag yn galụ, yn cadụ ag yn tarfu ni oḍiurth y cyfriụ pholineb a gụa­geḍ yma, ymae'n tụy'n phrụyno gormodeḍ Aug. Ep. 118. rhyḍit dyn, ag yn dyscu arfer yn gymesuraụl [Page 87] rhyḍit Cristnogaụl, gan yn bod ni gụedi'n Petr. 15. Rom. 6. rhyḍhau drụy Grist, odiụrthụasanaeth pe­chod, a chaethiụaed cyfraith voysen ar fod ohommi yn barod i ụneythyt yn eụḷy scar, ag Gal. 3. & 4. yn ḷaụen Sụyḍ Cristion, drụyụasnaethu duụ meụn cyfiaụndr a santaiḍrụ yḍ i galyn yr ys­bryb glan yn cyfarụyḍụr, a'n gụydyḍ ynghy­fraith Rom. 5. cariad perphaith, megis gụasnaethụyr cyfiaụndr ameibion ufuḍ, gan arfer gostụn­gcidrụyḍ a dyfalchdr, ag ymgadụ meụn di­ḍigrụyd ag y myneḍ, cariadụyr y difairụch a'r groes, (Chụi chụi fy'mrodyr, meḍ yr Apostol) a alụyd i ryḍit, gochelụch roi rhyḍit, yn unig yn achos i'r cnaụd, eythr drụy gariad Per­phaith ysbridaul gụasnaethụch baụb i gilid, i fagu ag i gadu'r cariad ysbrydaul hụn drụy Luc. 21. ụneythyr y gụafanaeth santaiḍiaụl y mae pob peth gụeḍaiḍ gonest yn helpu, ag yn anụedig cadụ tradyḍiadau'r Eglụys yn deḍfaụl sy'n dụyn laụer o help y pụnc dyụaethaf yụ adana­bod rhagor rhụng plant cyfraithlaụn yr E­glụys ai Bastarstiaid, ne rhụng y catholig ar heretigaid canys yrhai cyfraithlaụn a syḍant fod laụn, drụy ufuḍdod yn i cydụybod i gụbl o aḍysc yr Erglụys bid hi gụedi rhoḍi yn yscri­fen, megis ag y mae y pethau y syḍ yn ḷyfrau'r Matt. 4. 26. y Beiblne bid hi yn gymeradụy gụedi derbyn drụy dradyḍiadau'r tadau o herụyḍ i bod yn­tụy, [Page 88] yn calyn gair duụ gan ḍyụdedyd na ḍoes Aug. li. de vtil. cred. c. 15. 1. con. Iul. 2. dim aḷan ohen derfynau, a osodasant yr hen dadau, yrhaini ynt heredigiaid, a adaụant ụiricndeb y phyḍ, a chymeradụy farn yr an­rhydedys fam sef y'r Eglụys a'r sant aiḍ dadau, Prou. 22. gan roi ormod hydyr arnynt i hunain ag ar ymụrthodụyryr Eglụys i megis na chymerant Iob. 32. fedụl gụeḷ, er cael rhybyḍ, Am hyny y gụ­naeth Saint Paụl gyfraith yn i cylch hụynt, Tit. 3. Gochel ḍyn heretigaid, gụedi i rybyḍio unụ­aith ne ḍụy, bid ysbys iti, fod y ḍyn hunụ'n Ad Pom­peium. goḷedig, ag i orphen dyụaedụn gida Saint Sy­prian puy bynag a amadaụ ag undeb yr E­glụys ymae'n angenrhaidiaụli gyfriymyscyr heretigiaid.

Mae beḷach sum o'r hoḷ bethau uchod?

PEnody cụbụl a ḍo sparthụyd o'r dechre­uad Aug. li. 2. Retr. c. 36. hydyma ynghylch hoḷ aḍysc Cristiō gaụl, sy'n dangos doethineb perthynasaụl i Gristion yrhon ag ynụ ysụyd ofeụn terfynau y tair rhinụeḍ yma, phyḍ, Gobaith, a chariad perphaith, canys drụy phyḍ ymae'r enaid yn cytuno a gụirioned duụ, ag yn rhoi ibụys ai oglyd arni Drụy obaith yn cyreḍyd daioni duụ yn nes gụedi aḍanabod ai deaḷt drụy phyḍ, Ag [Page 89] yna drụy gariad perphaith y cysuḷtir agy gun­eir ef yn un a duụ ag ermụyn duụ ai gymydog, mae'r gredo yn dyscu ini ynghylch, y phyḍ, ụrth osod aḷan y pethau penaf y syḍ i Gristion i credu, ai hadef Ar pader sy'n hyphorḍi ni meụn pethau dyledys yụ gobaithio, ai harfer, ar cụbl ar y syd yny dụy dabl o'r gorchmy­nion, sy'n perthyny at gariad perphaith, Am hyny gụych iaụn y dyụad Origenes y rụyfi yn tybied meḍ ef, mae phyḍ yụ'r dechreuad cynta, a sylfaen yn iechyd ni. A gobaith ysyḍ megis tifiad, a lụyḍiant y'r adailadaeth fyned rhagḍo, Cariad perfaith yụ parfeithrụyd a phen ar yr hoḷ ụaith yn y diụeḍ, Benedigedig a dedụyd y'ụr rhai aụrandaụiont air duụ ag aicyflaụnont, dan aros meụn phyḍ, gobaith, achariad perphaith a bid hynḍigon, hyd hyn obryd ynghylch doethineb Cristiongaul, ynoly moḍ y darfu yni amcanu'n yn dechre, sef yụ o'r arderchaụgaf rinụeḍau, yrhain megis yr ydys yn i toụaḷt o'r nefoeḍ ag ynt yn gụneythyr, dyn farụoledig yn nefaul, ag am hyny iaụn yụ i galu yn rhinụedau theolagaiḍ, o herụyḍ i bod yn gogụydo ag yntueḍu at ḍoeth i meb Gri­sto nogaụl.

Oes dim heb lau hyn perthynasaụl at y rhan yma o ḍysceidiaeth Gristionogaụl?

Oes o herụyd at hon ymae dosparth Aug. in Ioan. tra. 120. Aug. lib. 19. cont. faust. c. 11. & de ve­ra rel. c. 17. rhinueḍau'r Eglụys yn perthynu, me­gis y gaḷ Cristion ụybod, para ermygion an­genrhaidiaul a drefinoḍ duụ uḍynt i ḍerbyn, i arfer i chuanegu phyḍ, gobaith, ag yn enụe­dig cariad perphaith, heb laụ doethineb, y mae cyfraụndr Cristionogaul, yn sefyḷ ag yn cael i mayntimio drụy rinụedau'r Eglụys, heb yrhain, nid oes foḍ na diphoḍyd yn ḷụyr hoḷ gyrefyd Cristion, Am hyny ymae'r i'rhain yn ḍosparth dụfn, ag angenrhaidiaụl ymyscy Cristnogion.

Dosparth ar sacrafenau a rhinụeḍau y'r Eglụys?

Am fod gụy bodaeth ag arfer rhinụedau'r Eglụys, yn peri i Tit. 3. Ioan. 3. 6. & 20. Gristnogion gael i'm arfer, ca­dụ ai cynyḍu yn iaụn yngụa sa­naeth duụ, ụedi cael o honynt ras drụy ryglyḍiant Iesu Grist, hụn a roḍir drụy rhinụeḍau ne'r sacrafenau yma.

Beth yụ gụasanaeth ne anrhydeḍ duụ?

Gụasanaeth duụ a elụir anrhydeḍ ne'r guasanaeth penaf, ag uchef a dylae Aug. lib. 10. de ciu. Dei cap. 1. Gristion i cụplau i ḍuụ goruchaf a phenaf i greaudyr ai geidụaḍ, Canys ymae phyḍ Grist­nogaul yn dyscu ḍarfod gụaneythyr dyn yny dechreụad a chụedi hyny i brynu, ai ordeinio i hyn yn gụbụl, nid er i fụyn i hụn, yn benaf, ond i ụasnaethu ag i anrhydeḍu duụ yn lan ag yn berphaith.

Pesaụl rhyụ ụasanaeth ne anrhydeḍ syḍ i duụ?

Dau un ysbrydaụl o ḍifeụn i dyn, araḷ corphoraụl o'r tụ y aḷan, a'rysbry­daụl agyfloụnir o'r tu meụn, a phyḍ gobaith Matth. 5. a chariad perphaith, megis ag y dyụaeḍuyd uchod, hụn syḍ drụy deaḷt agosodiad meḍụl Prou. 16. i'n cysuḷtu ni a duụ, a'r corphoraụl anrhydeḍ y syḍ megis testiolaethiad, yr anrhydeḍ y sbry­daụl, Aug. in Psal. 73. & lib. 19. yr hụn y rydym i yn dangos drụy arụy­adeḍfaụl gụeledig Canys duụ hụn nid oes arno eisau mo'n daioni ni, ag y syḍ benedigedig ag yn gụbụl berphaith etto megis ag y gụnaeth ef dyn o enaid a chorph, feḷy y myn ef i an­rhyḍeḍu yn ḍiphug ag yn y ḍiscaelus gen bob un o'r ḍau, sefgenyr enaid, ag anrhydeḍ ys­brydaụl, a chen y corph ag anrhydeḍ a gụa­sanaeth corphoraụl, eythr gụedi i gyfyḷtu a'r Chrysost. hom. 60. ad Pop. Antioch. et 83. in Matt. ysbrydaụl. A hyny aụnair yn benaf ag yn uchaf a aḷau fod drụy arfer y sacrufenau ne rhinuedau'r Eglụys.

Beth yụ sacrafen ne rhinụeḍ y'r Eglụys?

Rhinụeḍ yr Eglụys syḍ arụyḍ amlụg gụeledig, o anụeledig ras duụ yr hụn arụyḍ a ordeiniaụḍ Crist megis y gaḷau ḍyn drụyḍo ef ḍerbyn gras duụ a santai ḍrụyḍ, ag am hyny ni elụir y sacrafen ne rhinụeḍ yr E­glụys Sermon de coena Domini. yn unig yn arụyḍion noethion, eythr yn arụyḍion diogel, santaiḍ, a nerthol, gụedi gorchymyni Gristnogion drụy ordinhad ag adeụid duụ: hyn yụ'r achos paham i gelụir yn tụy'n arụyḍion, am i bod meụn rhith a chyphelibrụyd amlụg yụ gụeled, yn arụrḍocau ag yn dangos ini y peth hụnụ ymae, duụ yn i ụaithio drụyḍynt hụy, yn ḍiogel ag yn san­taiḍ, ahefyd yn nerthaụl arụyḍion, am i bod yn cynụys ag a chụedi rhoḍi i'n santaiḍio ni yn ḍiamau, drụ y'r gras y mae'n tụy'n, arụy­docau Canys rhinụedaụ'r Eglụys am gymaint ag y syḍ ynthyntụy (med, Saint Syprian) ni aḷant fod heb i nerth i hun, ag ni byḍ maụreḍ duụ (meụn moḍ yn y byd) oḍiurth iḍirgel rinụeḍau ie er bod rhai anheilụng yn i gụasnaethu ag yn i gụenidogi, megis siampl y sacrafen a elụiry Bedyḍ, y golchiad o'r tu [Page 94] aḷan ysyḍ yn glanhau budredir corph, sely ymae'r un golchiad yn arụyḍ nerthaụl fod yn glanhau'r enaid o'r tu meụn yn ysbrydaul, ag i brofi hyny y mae'n dụyn testiolaeth diamau, Psal. 42. yn yr un moḍ ymae pethau araḷ gụeledig, megis oel bara agụin, yrhain sy'n angen­rhaidiaụl yụ harfer yn gụasanaeth sacrafe­nau'r Eglụys, gụedi i ordeinio yn gymesuraụl i bob un or ḍau, sef yụ i arụyḍocau i'r ḷygad, ag i roi yn dirgel ras duụ i'r enaid, ie iechyd hefyd, os daụ dyn yn deilụng yụ cynieryd, canys megis ag y genir nyni ofrụ'n mamniau, yn feibion cnaụdol Ada feḷy, drụy fedyḍ y genir ni yn feibion ysbrydaụl i ḍuụ, ag obleg yd hyny y gelụir Bedyḍ yn ail genedigaeth ne ad­neụyḍiad dyn, gụedi'n geni (drụy phyḍ) yn feibion i Grist ymae Bedyḍ escob gụedi, yn rhoi cynyḍ prifiant a phrụyth yn yr eụ­charistien ne rinụeḍ yr aḷor sy'n rhoi ym borth a ḷaụenyḍ pen darpho'n clụyfo drụy bechod, ymae penyd yn hadfrydu ag yn yn iachau ni meụn boụyd ysbrydaụl, yn yr un moḍ ymae'r­hinụedau eraiḷ, bob un yn i raḍ, yn helpu yn cymorth ag yn gụeḷhau, megis ag y dangosụn ụrth pob un yn i le i hun.

meụn pesaụl rhan ymae pob rhinụeḍ yn sefyḷ?

Meụn dụy. S. gair a defnyḍ: ụrth y gair. yn y man yma, rhaid yụ deaḷt, Conciliū Florenti­num Aug. tract. 80. in Ioann. moḍ nodedig a therfynedig ar airiau, yn yr­hain ymae phyrf a gụeḍ y rhinụeḍau yn se­fyḷ, ag ai gelụir yn ḷadin, forma y defnyḍ yụ'r peth corphoraụl ysyḍ ynthynt, megis y dụr, yr oel, y bara y gụin, ag eraiḷ or un phu­nyd, feḷy gidar dụy yma ụedi i cymeryd yn berphaithiaụl, y dodir y petbau eraiḷ, sy'n perthynu yụ gụasanaethu yn iaụn, a cyme­ryd yn deilụng bob un o'rhinụeḍau megis y moḍ yr ordeiniaụd duụ y gụeindog cymụys, bryd ne intension iaụn yụ gụenidog i phyḍ yn yrhụn a gy mero'r yr rhinụeḍ, a chyfryụ be­thau eraiḷ a hyn.

Pesaụl sacrafen ne rinụeḍ Eglụys y syḍ?

Saith yrhain a gafoḍ yr Eglụys, priod Iesu Grist a cholofn y gụirioned gen Grist drụy'r, Apostolion, ag ai cadụoḍ hyḍ [Page 96] yn hyn, meụn phyḍlaụn lyụadraeth, yrhainyụ Bedyḍ a Bedyḍ escob, eụcharisten ne rinueḍy'r Mat. 26. Aḷor, penyd, oleụ, urḍe, a phyriodas ag nid oes matter er nad ydiụ'r henụau yma igyd yn i Beibl, os byḍ syccrụyd ynghylch y peth i Ioan. 20. Iacob. 5. hunan, agaḷu drụy destiolaethau'r yr scru­thur lan, ḍangos gụirioneḍ, a nerth y rhi­nụeḍau'r Eglụys, A hefyd y mae'r Eglụys gatholig yn i dal drụy a'radyḍiadau'r Aposto­lion, ag yn gorchymyn i cadụ heb laụ'r Scru­thyr lan, yrhon sy'n haeḍu cael crediniaeth genymi uḍynt, ond ni a ḍyuaedụn yn ol hyn ynghylch dechreuad pob un o'rhmụedau'r Eglụys yn i ḷe i hun, nerth a galu'rhain (med Saint August) ysyḍ mor aḷuaụg, megis na eḷir i draethu, ar neb ai dyistyro y syḍ fal trai­sụyr ne yspeilụyr y Eglụsi. O herụyḍ peth a­nuụiaụl yụ diystyru hụn, heb yrhụn ni eḷir cyflaụni duụoldeb, a'r un Saint Augustin meụn man araḷ, sy'n dyụaedyd ni aḷ diysty­rụyr yrhinụed ụeledig, gael meụn moḍ yn y byd i santaiḍio yn anụeledig.

Paham i'r ordainiụyd sacrafenau ne rinụedau'r Eglụys?

Yn gynta ifod yn gymorth parod yn erbyn pechod, yrhụn syḍ megis clụy ne Sapien. 6. cont. Fa­stum Ma­nich. ca. 11. vt in Ioā. tract. 80. Super Le­uit. quaest. ij 4. ct li. 32. contra fastum. ca. 14. haint marụol i'r enaid: a'm hyny ymae'n tụy laụer yn rhagori rhniụedau hen gyfraith foesē o herụyd i bod yn sụy o rinụeḍ, yn fụy buḍol, yn ḷai meụn rhif, yn rhioltach yụ deaḷt, yn haụs i cadụ, ag yn arụyḍocau'nụeḷ, ag heb laụ i bod yn arụyḍocau, yn santaiḍio ag y rhoi ie­chyd, megis agy mae Saint Austin yn dy­ụaedyd yn ḍa aḷan o'r scruthur lan: yr ail a­chos yụ gael o honomi arụyḍion siccir a ner­thaụl o ras ag o eụyḷys duụ ty agattomi, trefy­thont hụy yụ gụcled ag yụ adanabod drụy sy­nụyr corphoraụl ymae'n tụy nid yn unic yn cyphroi phyḍ yn ghrist, a thrigareḍ a daioni duụ, ond hefyd yn ermigion, drụy'rhain y rhyngoḍ boḍ i ḍuụ ụaithio'n nerthaụl yn ie­chyd ni, megis ag ymae gụedi dyụacdyd erys talm o amser, fod rhinụedau'r Eglụys o ho­nynt i hun yn gaḷu laụer: y trydyḍ achos pa­ham i'r ordeinụyd rhinuedau'r Eglụys, yụ, bod yntụy'n arụyḍion ag megis tarianau'o grefyḍ Cristion, megis agy gaḷai blant duụ ai [Page 97] Eglụys adanabod pob un i giliḍ, ụrth yrhain, hefyd fal y gaḷentụy'n phrụythlaụn ymarfer ai ḍal i hun meụn undeb gostụngeiḍrụyḍ ag ufuḍtra, Agfeḷy trigo, gụedi glynu ụrthi giliḍ drụy amod siccir, a'rhụymyn cadarn o un phyḍ a cherefyḍ, ag onide ni aḷ cerefyḍ (heb y hrụymyn yma) na fefyḷ nachael i ad­nabod.

Bethy syḍ yụ feḍulio ynghylch gụenido­gion rhinuedau'r Eglụys?

Afely'n ụiry dylēfarnu yn i cylch hụynt, ai cymeryd megis gụenidogiō yr Eglụys a'rhain sy'n trino ag yn dispensyḍu dirgelion 1. Cor. 4. Esa. 52. Num. 1. 2. Reg. 8. duụ, yrhain sy'n arụaindodfren y'r arglụyḍ, ag yn gụasaenaethu i Dabernacl, ag yn gofalu am y peth syḍ ụedi santaiḍio i ụasanaethu duụ, a thrụy gyfiaụnder a gaḷu yn ụenidogion, ag yn arfer hụn, canys nid yụ yn perthynu at baụb yn gyfredinarfer eythr at yr ophei­riadi a'r escob, aụdyrdod, yrhain syḍ oḍiụrtb duụ, i cysecru i ḍispensyḍu, ag iụenidogi y sa­crafenau: Con. Nic. cap. 14. etto er hyny niḍylem fyth feḍulio na thybied, fody sacrafen yn sefy ḷar deilun­grụyd a bucheḍ y gụanidogion, Saint Austin sy'n rhoḍi ini reol, gan ḍyụaedyd, nid yụ y sa­crafenau [Page 98] o honynt i hun yno, na dim gụeḷ na dym gụaeth, oblegyd daioni ne duụgioni y gụenidog, eythr drụy ḍuụ yrhụn ai gụnaeth, ag heb laụ hyny (meḍ ef) meḍụl nad yụ bu­cheḍy rhai drụgionys meụn moḍ yn y byd yn Aug. cōtra Petr. Pe­tilianis 1. 2. c. 47. Item in tractatis in Euang. Ioann. de ijs qui my­steriis ini­tiant. c. 3. petrusy sacrafenau duụ, megys na bythont sacrafenau ne'n ḷai i rhinụed, Barn Saint▪ Ambros sy'n profi hyny, naystyria (meḍ ef) hauḍiant y person, eythr sụyḍyr opheriad, sefyụ hụny syḍ yn gụenidogi, ag yn ministru­ḍu'r sacrafenau, canys duụ sy'n arfer gụney­thyr hyny, megis nad yụ'r sacrafenauyn gụ­neythyr drụg, peirhon a bod yr opheiriad yn ḍrụgionys, megis agymae Saint Chrysostom yn testiolaethu.

Beth syḍ yụ farnu ynghylch cerænioniau'r ne deḍfau'r Eglụys, yn bendifaḍe yr haini yḍydys yn i harfer yn arbenig yn mynystryḍu rhinụe­dau ne sacrafenau'r Eglụys?

CAremoniau a deḍfau cymeraduy'n yr Ioan. 9. Luc. vlt. Marc. 7. Matt. 8. Rom. 7. Eglụys ynt rhyụ arferau corphoraụl amlụg meụn golụg, gụedi hordainio yn ger efydaụl ag yn ụeḍaiḍ, yn gyntafely gaḷant fod yn arụyḍion yn testiolaethu, ag yn ymar­fer [Page 99] anrhydeḍ ysbrydaụl, yrhụn ymae duụ yn i erchi yn benaf, heb laụ hyn, ymae'n tụy yn achosion buụiaụl i gyrefyḍ, ụrth yrhain me­gis ụrth ganḷaụiau y gaḷgụendid dyn ymgy­nal, Leo epist. 82. ad Egub. 1. Cor. 14. Philip. 4. ag megis erbyn i laụ i doụys y ḍerbyn y santaiḍ rinụeḍau dirgel, ag yụ cadụ yn diụ­ḍid, da yụ deḍfau'r Eglụys i beri gụneythyr yn yr Eglụys bob peth yn drefnys ag yn ụe­ḍaiḍ (megis ag ymae'r postolion yn erchi, bob peth ary syḍ yn Perthynu i ofod aḷan ụasa­naeth duụ, ag i gadụ cytundeb meụn dyscei­diaeth, A'r deḍfau rheini syḍ arferedig yn­gụasanaethu'rhinụeḍau'r Hier. 6. Prou. 22. Basil. de Spiritu­sanct. Eglụys, ag agoụsom i gen yr hen dadau, megis o laụ i laụ yn orch­mynedig, ag a ḍylent gael i dal ai cadu'n dis­ceụlys: O herụyḍ heb laụ i bod hụynt yn rhoi harḍụch, ag yn peri Parch i'r rhinụdeau, am i bod yres hir o amser yn ụaharḍedig i diy­styru, Tertul. de corona militis. ymae genthyntụy dechreuad nid yn unig erys talm o amser, oḍiụrth yr Aposto­lion: ond hefyd yn laụn o bụyḷ a theilyngdod dirgelion duụ, fal i darfu i'r dyscedig dadau i nodi, ynghylch yrhain ag eraiḷ o'r un rhyụ, y dyụaedoḍ Saint Damascen yn ụych, y peth agymeroḍ cerefyḍ Cristnogaụl (yrhon ni aḷ August. cont. Do­natistas. fyneḍ dros y phorḍ) ag ai cadụoḍ yn ḍibaḷ gy­mainto flynyḍoeḍ nid ynt yn ofer, eythr yn brophidiaụl ag yn fodlaụn gen ḍuụ, ag yn hel­puḷaụer [Page 100] yn iechyd ni, megis ag y mae yn rhy hir yn y man yma ynghylch pob un o'r deḍfau ar i pen i hun, ne'r pethau y syḍ yn perthyny at bob un o rhinụedau'r Eglụys, feḷy ymae'n anhaụḍ ie yn afraid dosbarthu'n ol y peth a am canoson ụrth y dechreuad.

Gedụch i'r hereticiaid yn y cyfamser focio Basil. de Spiritis Sancto. agụradụyḍo y deḍfau a'r Caeremoniau, yrhain yḍys yn i harfer ynghylch y sacrafenau, eythr yntụy a ḍylent i mocio ai gụradụyḍu ne'n hy­trach Cyrillus Hie. ca­thach. 1. 2. 3. &c. i galaru, yrhain drụy ḍaḷineb a dirfaụr gas ca rhynghor drụ yn gyhoeḍ yn gụeryḍu yn erbyn i gụirioned, tu ag at y Cæremoniau ar deḍfau ynghylch y baeḍyḍ y theologyḍiaid hy­naf sy'n testiolaethu yni megis Saint Dionys, S. Clement, Tertulian, Origenes, Cyprian Basil, Chrysostom, a Syrell.

A pherhon a bod y rhai drụgionys yn i gụ­radụyḍo ag yn i sennu, etto y mae'r hen dadau drụy faụr gyttundeb, yn i anrhydeḍu ag yn i maụrhau A brenụnsad, ecsorcismi mieḍ, S. Vide Ra­banum de institutio­ne clerico­rum. l. 1. c. 27. & 28. Basil, dụr benedigaid, a sacraiḍ oleu, arụyḍ y grog, erys mil a daucant o flụynyḍoeḍ a ys­crifenoḍ yn moḍyma, yrydym yn cysegru dụr Bedyḍ, ar oleu i eninniau yneb aydys yn i fe­dyḍio.

Ynghylch rhinụeḍ y Bedyḍ.

Beth yụ bedyḍ? Aydiụ yn angeụrhai­draụl ibaụb.

Bedyḍ yụ' rhinueḍ gynta arhaidiaf Act. 2. o'r gyfraith neụyḍ, agsy'n sefyḷ meụn dau beth, sef yụ golchiad y corph o ḍiaḷan, Ioan. 9. a chyfraithlaụn draethiad gairian ynol or­demhad Crist, ag nid yụ yn unig yn bro­phidiaụl Tit. 3. Matt. 29. Conc. La­teran. Vien. Dionys. de eclesti Hierarc. i'rhai oedranys, eythr hefyd yn An­genrhaidiaụl i'rhai bach, a hefyd yn nerthaụl i gael iechyd tragụydaụl Canys gorchmynoḍ duụ yn gyfraithiụr ni yn gyphredinaụl. Onis ailenir dyn drụy'r dụr ar ysbryd glan, ni aḷ fyned i meụn i deyrnas ḍuụ A hefyd meụn man araḷ, nid yụ eụyḷys y tad sy'n y nefoeḍ goḷi un o'rhai bychain yma, yntụy agoḷid Matt. 19. Aug. de mipi. & concup. i. 1. Ephes. 4. Genes. 17. er i bod yn fychain, os byḍant heb i bedyḍio, megis yn yr hen amser, yrhain a oeḍynt yn y Synagog heb i hanụaedụ, Beḷach gen fod un Bedyḍ ymysc y Cristnogion, ymae'n erbyn cy­fraith ḍuụ ḍod i bedyḍ ailụaith i'r neb ai cafoḍ o'r blaen unụaith.

Mae'r peth y syḍ ynghylch i rhinụeḍ yma oi marcio?

Dau i y ḍefnyḍ yn golche a hefyd yr arụyḍo cad, yn nesaf at hyny, y gair a phrụyth y bedyḍ y dụr pur naturiaụl y syḍ ḍef­nyḍ Heb. 7. naturiaụl hụn sy'n naturiaụl a'r hụn y ry dys yn arfer i olchi pob brunti ymaith, agy­mae' Ioan. 3. rarụyḍocad yn cydatteb, yrhụn sy'n dangos, mae gụaith y bedyḍ yụglanhau'r enaid Ephes. oḍiụrth bechadau, a gụneythyr dyn yn gy­fion, megis ag y dangosụn yn ol hyn: y gair Tit. 3. drụy'r hụn y mae phyrf a gụeḍ y rhniụeḍ yn se­fyḷ ụrth orchymyn Crist y syḍ yn y moḍ Cor. 6. Conc. Flo­rent. & Lateran. yma. Y rụy fi yn dyfedyḍio di yn enụ'r tad, a'r mab, a'r ysbryd glan, Amen.

Mae beḷach phrụyth ag ephaith y bedyḍ?

Y rydym yn dyscu beth yụ phrụyth bedyḍ drụy athraụaeth Crist, a the­stiolaeth yr Apostolion, peder a phaụl: Canys 1. Cor. 6. trụy fedyḍ yrydys yn maḍe yn pechodau, ag yn rhoi yr ysbryd glan ini, fal y bo yno yrhen ḍyn [Page 103] (sef yụn aturiaeth Aḍa) ụedi yrru yma­ith, Rom. 6. a chreaụdur neụyḍ ynghrist O herụyd Basil. in exhort. ad castitatem ad Bapt. bod Bedyḍ os cymerir efyn deḍfaụl, yn cyni­hiadu, nid yn unig faḍaeuaint arhyḍit oḍiụrth, hoḷ bechodau: Ond hefyd i'r neb a fedyḍier adneụyḍu ai ụneythyr yn ụirion, yn gy­fion, yn santaid, yn dyledys o goniant ne faụl drụy Grist, yn gymaint a bod Saint Paụl yn dyụaedyd hyn, ụrth baụb a fedyḍiụyd, ef a'ch glan olchụyd chụi, ef a'ch santaiḍiụyd chụi, ef a cyfiaụnụyd chụi yn enụ yn Arglụyḍ Iesu Grist, ag ysbryḍ yn duụ ni: A'run Apo­stol Aug. ad Bonifac. contra Pe­lag. 2. epi. Damas. in 4. sy'n testiolaethu meụn man araḷ, fod bedyḍ yn olchfa'ry soryd glan, i aileni agiadne­ụyḍu dyn, hefyd golchfa'r dụr drụy airy by­ụyd, a hefyd ymae efyn yscrifenu pa rhai bynag ydych a fedyḍiụyd ynghrist (meḍ ef) chụchụi a ụiscasoch Grist amdanoch, Ond Saint Bernard sy'n yn casylu'n dyscedig iaụn Tit. 2. Ephes. 5. 1. Cor. 6. ag yn fyr y phrụythau penafy rhinụeḍ yma, yrydys yn golchini yn y bedyḍ (meḍ ef) i ḍat­tod rhụymyn yn barnadigaeth ni, ag iroi he­fydini ras fal na aḷo chụant cnaụdaụl yniụed i nirhag cyttuno ag ef.

Beth ymae y daioni yrydys yn i gael drụy rinụeḍ gymaint yn i ofyn trachefn ar yn dụylaụ nine?

In gynta ymae ef yn gofyn maụr a Rom. 5. ca. 9. dyfal garedigrụyḍ calon, i folianu, i garu, ag i glodfaụri ef, yrhụn oi faụr drigareḍ a'n gụnaethni'n iach drụy'r olchfa yma o ail 1. Colloss. 3. ca. 2. Ad Cor. cap. 4. enedigaeth ag adneụyḍiad yr ysbryd glan, yr­hụn ysbryd a doụaḷdoḍ duụ yn helaeth ynomi drụy Iesu Grist yn arglụyḍ ni: fal y gaḷem ni (gụedi'n gụnaethyd yn gyfiaụn drụy i ras ef, Ro. 6. fod yn etifeḍion gobaithiaụl o foụyd tragụy­daụl, ụedi hyny rhaid yụ dụyn ar gof mor fynych ḍirgelụch y rhinụeḍ yma) megis ag y Ad Titū. 3. Greg. ho­mil. 12. in Numer. gaḷo paụb i rybyḍio i hun o'r godidaụg aḍe­ụid, hụn aụnaeth, a'r crefyḍ Cristnogaụl a gymeroḍ arno yn cyssegredig fedyḍfaen drụy i dadaụ bedyḍ. Meḍulied Cristion ụrth hyny i ụneythyr ef yno o fab ḷid adigofaint ag o fab Satan yn fab iḍuụ, yn aelod i Grist Ambros. li. 1. de Sa­cram. Aug. li. de Symbol. ad Cathe­cumen. ag yn gyd etifeḍ ag ef, ag yn deml fuụiaụl i'r ysbryd glan, di a entraist (meḍ. S. Ambros.) i'r cyssegredig fa o'r ail enedigaeth: deled ith gof Beth a ofynụyd i ti: meḍulia beth a atte­baist, di a' mụrthodaist a diaụl, ag ai ụaith­redoeḍ, [Page 105] a'r Byd ag ai anḷyụadraeth, yn tụy at loḍest ag a i ofer digrifụch, medụlia am dy' ymadroḍ, ag na oḷụng fyth dros gof, dy rụy medigaeth, godidaụg yụ gairiaụ S. Paul, hụn sy'n cynghori paụb▪ ar a fedyḍiụyd: Nid yụ yn anuy bodys i chụi (fy mrodyr) fod paụb o ho­nomi ar a fedyḍiụyd ynghrist Iesu, ụedi n' be­dyḍio yn i farfolaeth ef, Canys ef an cyd­glaḍụyd ni gidag ef drụy fedyḍ, megis y dy­lemrodio, meụn neụyḍtra boụyd, fal y codoḍ Crist drụy ogoniant i dado farụfolaeth.

Ynghylch Sacrafen Confirmation, aelụir Bedyḍ escob.

Pa rinụeḍ araḷ y syḍ yn ol Bedyd.

Hon a elụir Bedyḍ Escob, ag y syḍ, rinụeḍ ne sacrafen o'r gyfraith neụyḍ, Bernard in vita Malach. ag mor sacraidsantaiḍ (meḍ S. Austin) a'r bedyḍ i hun, a hon a roḍir i'rhai a fedyḍiụyd ụrth roi o'r Escob i ḍuylaụ arnynt, ai einen­tio a'r oleụ cysygredig.

o ble y cair testiolaeth fod hon yn un o' rhinụeḍau 'r Egluys.

Mae testiolaeth aḷan o'r scruthur lan, megis ag y mae cytun farn, ag Cypr. epi­stol. 70. athrauiaethtadauyr Eglụys. Oblegyd i bro­fio hon, ymae hyny yn Perthynu, a yscrife­noḍ. S. Luc Euangelụr meụn man ne daụ yn­ghylch yr. Apostolion yrhain a roesont i duy­laụ Aug. li. 5. con. Do­natistas. arysaụl à fedyḍiesid dan arfer yr arụyḍ gụeledig yma a ordeiniasau duụ, drụy 'r hụn i rhoe Grist ras o neụyḍ, ag yn fụy i'rhai a fe­dyḍil syḍ, ag am hyny Pen roe'r y Aposto­lion i dụylaụ ar i Penau hụynt y cae'ntụy (meḍ lucas yn son am yrhai a ḍarfasae i be­dyḍio) yr ysbryd glan, meụn chụaneg a rha­goriaeth o ras ysbrydaụl, Ag yraụrhon gan fod yr Escobion yn Sụyḍ ag yn le'ry Aposto­lion ni Sioma duụ moi Eglụys, am rhinụed moriachaụli ag efaụaithiaf drụy'r Escobion yn y rhinụeḍy ma, mor Phrụyth laụn (med S. Syprianl ag y byḍ y gụir a'r ysbryd yn y rh­inụeḍ Cypr. de vnctione Chrysm. [...]pist. 2. Athyn y mae hen reolodigaeth yr E­glụys yn Perthynu: hoḷ Gristnogion a ḍylent ụed'i bedyḍio gymeryd yr ysbryd glan drụy o sodiad dụylaụ 'r Escob arnynt, sely caid hụyn [Page 107] yn Gristnogion perphaith. O herụyd ụrth doụalt yr ysbryd glan, i'r egor ir calony Phyd laụn i ḍerbyn ḍoethineb a gụastadrụyd.

Pa bethau sy'n angenrhondiaụl i ụne­ythyr yn y rhinueḍ yma?

Tri Pheth a fynir yn benafi hyn'def­nyḍ Fabianus Basil. de Spiritu Sancto. Concil. Flor. c. 2. Act. 9. pridaụl, gụeḍi moḍaụl defnyḍ yu Balsamụn ụedi i gymyscu, yr hụn Penḍarpho i'r Escob i gysegru, aelụ'ir Chrysma, Ag a hụn yn y rhinụed y ma i'r enynir yn ḍeḍfaụl y talcen, Phyrfne ụeḍ y gairiau a ordeiniụyd yụ hon, Yrụy fi'n dy nodi di ag arụyḍ y san­taiḍ grog, ag yn dy gadarnhau a'r iachaụl oleụ yn enụ'r y tad ar mab a'r ysbryḍ glan. Concil. Vrmariē. Ar Escob yn ụnic syḍ ụenidog y'rhinụeḍ y­ma, os siampl a rheol ne dradyḍiau'r Apo­stolion a gedụir. Ynghylchy Peth yma ni a gaụsom erys talm o amser meụn braint cy­fraith, Basil. ad oriental. Episcop. yn y moḍ yma, rhaid yụ cadụ meụn maụr anrhydeḍ y rhinụed o arḍodiad y ḷaụ oblegyd na eḷir moi gụasnaethu hi ond drụy 'r o pheiriad Penaf, Ag nidydym yn dar­ḷain, Aug. li. 15. de ciuitate Dei. nag yn gụybod ụasnaethu o neb hon yn amser yr Apostolion ond yr Apostolion i hunani.

Pa ham i'r eninir yrhai a fedyḍiụyd ar cysygredig santaiḍiaụḷ Chrysma?

Am orchymyn o'r Apostolion hy­ny drụy 'rysbryd glan, megis ag y mae S. Clement a Dionysius disciblion yr Apo­stolion, Epist. 4. ad Iul. Peder a Phaụlyn i brofi, dan draethu maegen yr Erglụys i hụn i coụsent aḍysci ụueythyr Chryfma megis ag ymae Phabianus marthyr Crist, ag Escob yn i Eglụys. ef yn dyst aụduredig, ymae he­fyd gorchymyn y Santaiḍ Seneḍ, yng­hylch hyn, yn y moḍ y ma, Rhaid i'r­haiai fedyḍiụyd yn ol y bedyḍ gymeryd y Chrysma cysygredig ai gụneythyr yn gy­franoc o deyrnas nef Ag y mae S. Syprlan yn rhoi rhesụm yma tros hyn, megis y gaḷo Cristion ụedi cymeryd y Chrysma Sefy San­taiḍ Cyprian. Epist. 70. de vnctio­ne Chrys. eniaint fod yn enianys, iḍuụ a chael gras Crist yntho, a chadụ Santaiḍrụyḍ, A'r Chrys­ma ne'r enaint gụeledig yma, drụy'r hụn y mae'r Eglụys yn enainio yr bedyḍiaụl, sy'n arụyḍocau (med. S. Austin) rhoḍ oras anụe­ledig Origen. in Leuiticū. drụy'r hon mae'r ysbryd glan yn eninio ag enaint ysbrydaụl, ag yn Càdarnhau yn gyntaḍynoliaeth Crist hụn agafoḍ o'r Chrys­ma, [Page 109] a chụedi hyny Pob Cristion: Amhyny gụych y scrifenoḍ Tertulianus ynghylch y rhinụeḍ yma, yn ol naturiaeth, yr oel yrydys (meḍ ef) yn enynio'r cnaụd i gysegru'r enaiḍ, y cnaụd a groisir i ḍiphin yr enaid, y cnaḍd agyphroir ụrth osoḍ ḷaụ arno i o leuo'r enaid yn ysbrydraụl.

Parales a Phrụyth syḍ i ni o'rhinụeḍ yma?

Drụy fedyḍ ef an ail enir ni foụyd, a i Aug. con­tra Par­men. lib. 2. ca. 13. achụedi'n bedyḍ, ef a ncadarnheir ni drụy 'rhinụeḍ yma i ymlaḍ: yn y bedyḍ ef a'n glanheir ni, drụy hon, gụedi'n bedyḍ, ef an cryferni: yn gymaint ag y byḍ yr ysbryḍ glan yn geidụad ag yn gysyrụr ag yn olygụr i ni gụedi 'n aiḷ eni, ḷyma dyscaidiaeth Pap Melchiades, a Marthyrụr Christ Agy mae'n cyttuno a hyn, y Peth a testiolaethoḍ S. Cle­ment i glyụed gen yr Apostolion i hunain gan dy ụaedyḍ, Pen fo un ụedi fedyḍio drụy'r dụr mynned i gryfhaugen yr Escob, drụy raḍ Ambros. de de my­sterijs ini­tian. y saithfeḍ ysbryd o herụyḍ meụn moḍ aral ni aḷ fod yn gristion perphaith: y mae ụrth hyn y rhmụeḍ yma sy'n Prophydio yn rhyfeḍaụl, fal y gaḷ rhai a dechreuasont ḍirgelụch yn [Page 110] Phyḍni, agy syḍ megis rhai bach neụyḍeni, ag yn ụeniaid yn cynyḍu cryfhau yng­hristụrth yn eneinio, yn rhybyḍio'rhain (me­gis rhyfelụyr ifainag yn) yn rhyfel Crist, i'n cryfahau drụy 'r ysbryd pena, yn erbyn cy­maiut o elynion a beunyḍaụl beriglon, gan Petrus Dam. de dedicatio­ne Eccle­siae. roi arụyd y grogyn i talcen ḷe y mae eisteḍle'r cụiliḍ fal y dylent hụy gyphesu henụ i har­glụyḍ yn ḍiarsụyd ag yn ḍianụadaḷ: y mae ef hefydyn rhoi cernod uḍynt fal y gaḷont ḍal yn i cof fyth fod yn rhaid uḍynt ymarfer a harḍu rhyfel Crist yn dioḍefgar ag yn anorch­fygys.

Ynghylch rhinụeḍ nei sacrafen y'r aḷor ne 'r Eụcharistien.

Beth y mae Eụcharistien yn i arḍyḍocau.

ụrth yr henụ yma i gelụir yn rhinụeḍ benafa'r sacraiḍaf heb gyd, ary syḍ yn Ambr. li. de Sacra­ment. Chrysost. ad popul. Antioch. homil. 60. yr Eglụys, ag nid oes dim mor deilụng, mor rhyfeḍaụl, mor Phrụythlaụn, ag mor ia­chaụl a hi, Achymesyr iaụn y galụaḍy groe­gụyr hon Eụcharistia S. yụ rhad da, neḍio­lch am fod yn hụn yr aụdyr o bob gras, ag y ma e'n rhybyḍio ni o'r maụr ḍaioni a goụsom [Page 111] mi, amyrhainy dylem roi maụr ḍiolch, mo­liant agogoniant i'r goruchafḍuụ. Cans mụy o ḍaironi ni aḷa som mi i ḍymyno, na rhoi o Grist Iesuyn arglụyḍ ni, a anụyd o forụyn, agroes hoeliụd, a derchafoḍ i ogoniant ef i hụn yn gụbl i ni, megis i gaḷom gymeryd ynụir i gorph ef ai ụaedyr aụrhon, a thrụy ḍuụiaụl rinụeḍ ymai fodyn i gorph ef.

Beth Benafy syḍ yny rhinụeḍ yma?

Y mae tri pheth yn rhinụeḍ yr Aḷor, Matth. 26. Phurfụeledig, gụirioneḍ corph a gụ­acd yr Arglụyḍ, a nerth gras ysbrydaụl, Ca­nys y Peth a ụelụni an ḷygaiḍ udynt Phur­faụ Luc. 22. gụeleḍig, S. Bara a gụin, ond y Peth a ydym i adanabod yn dirgel dan yr un rhyụ Ambr. de Sacram. Phurfaụ, drụy'n Phyḍ, nid ụrth synụyr na­turaụl, yụ gụir gorph a gụaed Cristyn ceidụ­adni: Aug. in Ioan. tra­ctu 26. Ar peth y rydymi yn i gael drụy gy­franiad y rhinụed yma syḍ ryụ ras rhagoraụl yr ysbryd glan, Phrụyth ag ephaith rhinụeḍ yr Alor, megis agy dangosụn yn oḷ hyn.

mae'r pụcniau penaf ag angenrhaidiaf yụadenaboḍ, ynghylch y rhmụed yma?

Y mae pumb o'rhain, yn bendifaḍe y cyntaf y syḍ ynglylch gụirioneḍ rhi­nụeḍ yr Aḷor, yr ail ynghylch neụidiad sylụeḍ a naturiaeth y bara' a'rgụin, yrhụn a elụir yn ḷadin transubstantiatio, y trydyḍ, ynghylch i aḍoli, y pedụaryḍ ynghylch i aberthualias i opherthu, ne i ophrụmu, a'r diụaethaf yng­hylch i gymeryḍ dan un ne ḍau phurf Ca­nys prophidiaụl iaụn (faly mae'r byd hediụ) yụ cael gụybodaeth ynghylch yrhain.

Beth a dylụn i gredu ynghylch▪ gụirioned y rhinụed yma?

Hyn yn diamaụ, fal yn gaḷomi gre­du yn siccir gidar hoḷ Eglụys yn erbyn yr hoḷ Caphernaiaid, fod yn rhoi ini yn y rhi­nụeḍ Ioan. 6. Coc. Eph. Lateran. & Const. Luc. 1. yma dauphurfaụ bara agụin, ụir gig a ch­naụd Iesu Grist, ai ụir ụaed ef, drụy ụasa­naeth yr opheriad, a thrụy nerth▪ agaḷu yn harglụyd ni Iesu Grist, gida'rhụn nid oes dim [Page 113] am hossibl, nag analys, ef a dyụad y gair, ag hụynt a ụnaethụyd, ef a orch'ymynoḍ a Psal. 148. hụynt a greaụdụyd, meḍ Daniel y brophụyd, yn y Sụpper aụnaeth ụyd y dyḍ cyn i ḍiode faint, ef a ḍyụad, ụedi iḍo yn gynta gymeryd yn i dụylaụ y bara, a chụedi hyn y c'aregl, a Phen chụenychoḍ ef y esbysu i Paụb y yng­hylch ordeinhad a guirioneḍ rhinụeḍ yma, ef Ambros. li. de Sa­crament. vide Hi­larium 8. de Trinit. Marc. 41 Luc. 22. 1. Cor. 10. & cap. 11. a dyụad yn olau agyn eglụr hụn yụ fynghor Phi, ag a dyụad hụn yụ fingụaed i, ynghylch yr ordinhad yma ef a dyụaedasau o'r blaen, fy'nghaụd i syḍ ụir fụyd, a'm gụaed i sy'ḍ ụir ḍiod, ef a dyụaedod my fi yụr bara buụ a ḍe­scynoḍ i'r ḷaụr o'r nef, os bụytu neb o'r bara yma, ef a fyḍ buụ yn dragụydaụl, y bara a ro­daf i yụ fynghaụd yrhụn a roḍaf dros foụyd y byd, hefyd y mae testiolaethau eraiḷ eglur yụ cael aḷan o'r Evanglụyr, a hefyd aḷan o S. Paụl, i gadarnhaụ y Phyḍyma yn ḍiferfyḷ ag yn ḍianiaụ, fod Cristyn hoḷaụl yn ol i natu­riaeth duụiaụl a dynaụl, yn rhinụeḍ yr Aḷor, ag yn aros yn oy stadaụl gidan ni hyd diụed y byḍ.

Beth y mae'r gairiau bendigedig yn gụai­thio drụy'r hain y mae'r opheiriad yn ḷe duụ, yncysegru'r bara a'r gụin?

Yn ụir ymae'ntụy'n gụaithio ag yn Peri drụy hoḷ aḷuaụg rinụeḍ Crist Amb. li. 4. de Sa­cramer. drụy'r gairiau yma i▪r bara droi yn gorph, ag i'r gụin droi'n ụaed yr Arglụyḍ yn disyfyḍ ag meụn moḍyụch laụ helynt naturiaeth a'r rhy fedaụl, gyfneụidiad yma a alụoḍ y tadau a'r Theophi­lact. in 26. Matth. Synod. Veron. Seneḍi santaiḍ, nid heb achos, transubstan­tiatio S. Troead ne gyfneụydiaḍ sylụed a na­turiaeth y bara a'r gụin gụedi i troiyn gorph a gụaed Iesu Iesu Grist, ne faly dyụad S. Iere­neus, ụedi i gyfneụidio i'rhain: Canys os gaḷa­uegair Elias ụeithio a bod cymeint i aḷu agalụ tan i laụr o'r nefoed, oni aḷgair Crist neụidio Ambr. etiam de Sacram. Matt. 28. Marc. 18. naturiaeth y'r Elefenau, fal y mae S. Am­bros yn ymresumu, Ond oes nid dim eglurach nag air Crist sy'n dyụaedyḍ hụn yụ fynghorph hụn yụ fyngụaedi, Amhyny na thy bied neb ḍim, foḍ yn rhinụeḍ yr aḷor fara a gụin Pen darpho i cysegru.

a ḍylem ni aḍoli ag anrhydeḍu y rhi­nụed yma?

Dylem yn faụr gan fod yn crefyḍni yn rhoi arnom hyn o dasc, dalu o ho­nom Aug. in Psal. 98. Apoc. 14 ni Anrhydeḍ dyledus megis creaụduri­aid i'n creaụdụr, megis guaision i'n Arglụyḍ a'n prynụr goruchaf yrhun yrydym yn cre­du i fod in Bresenol yn yr opherth, yng­hylch hụn ymae'r Scruthur lan yn trae­thu yn y moḍ yma, gụnaed hoḷ angelion duụ aḍoliant iḍo, a hefyd pob brenin ar y daear ai aḍolaf ef, a phob cenedlaeth aụnaf iḍo ụasa­naeth, am hyny yrydys yn canmoḷ y gụyr doe­thion a ḷauer oi cyphelib yn efengl am roḍi Psal. 94. iḍo efanrhydeḍ duụiaụl pen oeḍ meụn cnaụd Amb. in oratione ante Mis­sam. marụaụl, dan syrthio arri gliniau gar i from aiadoli: A'run Crist syḍ i ninau yn yr oph­erth nid yn farụoụl ond yn ḍifarụaụl ag yn rhyfeḍaụl ymhob moḍ drụy bob ogoniant ar­hinụeḍ a'r phyḍ hon yrydym ini yn testiola­ethu nid heb achos drụy ḍedfaụl ụasanaeth yn corph an meḍụl, ụrth ḍangos yn ufuḍdod, a'n dyledys gredigrụyḍ gar bron yr erchyne­dig a'r anrhydeḍus yn dragụydaụl farfo­laeth duụ.

Beth y syḍ yụ gredu ynghylch opherthu'r y rhinụeḍ yma?

Hyn yn ḍiamau darfod ordeinio y rhinụeḍ yr Aḷor nid yn unic fal y ga­ḷae Cor. 10. & 11. Gristnogion i chymeryd, yn ymborth ia­chaụl, ag o achos hyn y gelụir yn fụyd yn ḍiod, ynfara buụiaụl ag yn fara'r boụyd: ond he­fyd Aug. ep. 12. & lib. 17. de Ci­uit. Dei. megis y geḷir, ophrumu hi megis yn A­berh benaf a phridaụl i'r testafen neụyḍ, ag am hyny er ys laụer o Amser y cafoḍ hi yr henụ yma, Hostia, Sacrificium, victima o­blatio seu aberth, gụithifen ophrụm, aberth losc, yr ydys yn i Aberthu igophai yn ụa­stadaụl ḍioḍefaint yr Arglụyd, ag y roi diolch, a hefyd fal y gaḷae brop hidio i'r Phyḍlaụn i ochel drygoni y boụyḍ hụn, ag i gael daioni: nid yụ hi yn unig yn brophidiaụl i'r buụ, ond hefyd i'r meirụ i gael maḍauaint oi pechodau megis ymae'r pụylaụg dadau yn i ụrantu drụy 'r Scruthur lan, a thradyḍiadau 'r yr Apo­stolion, Dan. 12. hon yu 'r ophrụn ụastadaụl y mae Da­niel y prophụyd yn testiolaetha ydoe 'r Am­ser Malac. 1. oi ophrumu, At hyn y mae'n perthyny yr opheiriadaeth ynol graḍ ag order Melchisa­deg yr hon a brophụydoḍ Dauiḍ brophụyd y [Page 117] bydae ynghrist, Hon yụ'r aberth lan sy'n dy­fod yn unic yn ol hoḷ Aberthoed cyfraith fo­esen, a ophrymir ag a abethir i anrhydeḍu e­nụ Malac. 1. duụ, a'n prynụr ni, y mysc y genedlaethau ymhob le, megis ag y darleir yn y prophụyd Malachias, hon yu'r opherth yr opheren ag a Missae nomen le­gis apud Clemen. Alex. clụir sacrificium, lytụrgia, yrhon y mae rheo­lau'r Apostolion, y santaiḍ Seneḍi, drụy faụr gytundeb a gụastadaụl arfer drụy ho ḷ Eglụys Roeg a'r ḷadin yn y dụyrain a'r gorḷeụin, yn dụyn testiolaeth yn gymeint na eḷir moi i ly­su, Os pụysụn y Peth yma yn gyfiaụn, ni a Aug. ad­uersus le­gē & Pro­phetas, vi­de Missa S. Basil [...], & Chrys. A [...], & [...] rij. gaụn ụeled fod opherth yr opheren yn adbre sennu 'n fuụia ụl ag yn santaiḍiaụl ḍioḍefaint yr Arglụyḍ, a'r opherth greulon ụaedlyd a ophrymụyd' ar y groes drosomi, a hefyd bod y y hi yn opherth ḍiụaedlyd a nerthaụl ụrth hyn y cyphroir yn cofni yn phyḍ a'n caredi­grụyḍ yn fyụiaụl ty ag at yn prynụr, ag a si­creir yn ol hyn. Gụneụch hyn yma i'm copha fi, ef a' fu'r Egluys mor ystig ag mor dyfal yn dụyn ar ḍeaḷt y gairiau yma megis iḍi orde­nio a threfnu pob harḍụch i'r opherth yma yngolụg dyn, S. gụiscoeḍ bcnedigedig, dodren, a deḍfau ne Caeremonia a pbob gụasanaeth a­raḷ, megis na fytho dim garbron ḷygaid yr hai a fythont o ḍiamgylch y Santaiḍiaụl gophad yma, a thrụy hyn y dyscụn phrụyth yr Aber­tha [Page 118] ophrumoḍ Crist ar y groes, a phrụyth yn pryniant ni, a hefyd in baụb a credo, yn gy­stadl De Cer. Mist. vi­de in Dio­nys. Cele­stis Hier cap. 7. i'r marụ ag i'r buụ, o'r achos yma y te­stiolaethoḍ. S. Syprian yn i bregeth o supper y'r Arglụyd, fod y rhinụeḍ yma yn bysegụ­riaeth i iachaụ clụyfau, ag yn ophrụm i lan­hau enụireḍ. A marsialis discybl peder Apo­stol ayscrifenoḍ fe ḷyn y, peth a ophrumoḍ yr Iụḍeụon o genfigen, gan dybied i bod yn tynn i enụ ef oḍiar ḍiaear, hụnu yḍydym i e'rmụyn Epiphan. cōtra Ar­rium. iechydni yn i aberthu ar y fendigedig aḷor gan ụybod mae hụn yụ'r unig gymorth syḍ i yniḷ boụyd ag i ochel angau, ni adaụn heb gyfri e­raiḷ o'r tadau testion o'r un Phyḍ, ai barn, fal i galomni gadu'r dosparth yn fyr megis a de­chreuasom, ụrth yrhain ymae'n ḍigon eglur, Aug. cō ­tra Fau­stū li. 22. y gelụir Crist, ai fod yn aberth ini meụn dau foḍ S. yn aberth ụaedlyd ag yn ḍiụaedlyd. Ca­nys ary groes ef a ophrumoḍ i hụn drosomi yn aberth ụaedlyḍ, megis y gaḷai ef yn ụir oen di­faglatteb i ragrith i'r Oen pascaụl hụn oeḍyd yn i ophrumu ymysc yr Iụdeụon megis gụirio­neḍ y rhagrith. ag yn y sụpper hefyd e fa ryn­goḍ boḍ iḍo aberthu 'r un megis ar yr Aḷor meụn moḍ a guasanaeth diụaedlyd, Canys fe­ḷy y mae. S. Syrilus yn galụ yn i'n erbyn Ne­storius Eph. 5. Heb. 10. yr heretig, meg is a gaḷau. Aberth Mel­chisedech yr hon a ophrụnụyd dan Phurf bara [Page 119] agụin, gael i pherphaithrụyd, a bod yn ụd­stad yn uir opheiriad yn ol urḍe a graḍ Mel­chisedech, agyn opheiriad tragụydaụl, fal na Heb. 7. ḍoe neb fyth yn i le, ef a ophrumoḍ i hun unụ­aith yn ụaedlyd ag meụn man yngụlad Iụdea: ynghylcb hyn y mae dosparth. S. Paụl at yr Hieron. c. 26. in Matth. hebraiuid. Ond yn diụaedlyd ef ai ophrumir ef yn fynych, ag ymhob ḷe drụy'r hol Eglụys, fal y mae'r prophụyd Malachias yn i siccrau'n ụir: yno yr ophrumụyd ef i faụfolaeth, yma Malac. 1. i r ophrumir ef i gopha yn oystadaụl y farụo­laeth hono, ag ermụyn yr iachaụl gyfraniadi sy'n tarḍu o ḍyno megis o phynon i'r goferyḍ ne o'r pei'r aelodau.

A dy lemni gymeryd y rhinụeḍ y'r Aḷor meụn un Phurf yn unig. S. y bara, ne ymhob un o r ḍụy Phurf S. y bara ar gụin.

Eglụr yụ fod yn rhaid i'r opheiriaid megis y rhai sy'n aberthu, gymeryd y dụy Phurf Canys heb y rhain ni aḷant hụy na chyfecru nag aberthu rhinụed y'r Aḷor yn Ac Con­ser. dist. 2. & a rela­tum. deḍfol, nid rhaid i niau yma ḍangos mo achos hyn: yrhon achos syḍ oblegyd syḍ o na­o naturiaeth yr Aberth, tuag atomi y Cri­sti ogion [Page 120] eraiḷ nid ydynt yn a berthu, hyn syḍ De Cons, dist. 2. raid, iaḍef, fod yr Eglụys yn gụasaethu rhainụaithie danun phurf. uerthie dan y dụy phurf. megis hefyd y mae'r Scrutbur lan (ụrth draethu ynghylch y rhinụeḍ yma) yn copha, ueithie'n brra a'r Careglụeithie y ba­ra Ioan. 6. i hun, ag y mae n barod ini Siamyl Cristyr­hụn pen ḍoeth i Emmaus gida dau oi disci­blion ar oes rinụed yr Aḷor uḍynthụy meụn un Phụrf, ag yn ụnig, a chụedi hyny yn yman ef agoḷoḍ oḍiụrthynt, megis ag y mae'r tadau yn deaḷt yn y fan yma o'r fengil, Am hyny i dilid barnu arnyutụy fyụ an fodlon yraụrhon i un pharf, ag y sy'n peidio ag arfer y Caregl. Ag y rydys yn darlam beidio a honynt er ys ad Cor. 1. ca. 10. 11. ḷ ụer o flụynyḍoed nachụaith y rheini a dhe genthynt y dụy phurf, drụy arfer gyphredin gynt, pen oeḍ y'r Eglụys yn igynụys. Ond arfer (meistir pob peth) a dyso [...] ḍob ycheyig ag y chedig y geḷid bob ermụyn ḷes i'r bobla ḷai o nerigl, o herụyḍ ḷaụer o achosion, gymeryd y Cymun meụn un phurf yn unig, a pheidio ag ayfer y Caregl ag y ḷyn i'r ordeiniaụḍ yr F­glụys Theoph. Beda Chrysost. in Matth. Aug. li. 6. de consen­su Euang. er ys talm a amser ai ụneythyr heb ụrt­hod dim ordinhad a gorchymyn i phriod (ca­nys y hi yụ [...]olofu a sylfaen y gụirioneḍ) ag yn t [...]no yn phy llaụn dirgelion duụ) ond trụy'r gaḷu a'r aụdurdod a gafoḍ hi gen i phriod i ly­ụadroethu [Page 121] i ḍirgelion ef i adailad ag y brophi­dio Cristnogion yn gyphraedinaụl fal y bo braint yr Amseroḍ a'r dynion yn i ofyn. Etto Euseb. li. 6. Eccle­sia. Hist. fal y gelir deaḷt hyn yn ụeḷ, mae gairiau'r ef­engyl yn yn marega roḍi o grist heini yrocḍ yn ymḍiḍan a hụynt ar supper, aụdurdod nid yn unig i gymeryd y rhinụeḍ yma, ond hefyd yụ chysegru ai haberthu, ag i lyụodraethu'r hoḷ Cypr. Ser. de lapsis. Eglụys ai thresn ef adaụod y'marn, ymhụ­yḷ, agaụdyrdod yrhain, aḷu a meḍiant i ord­onio o threfnu rhag laụ, ag i lyụodruethu'n ia­ụn ynol braint yr Amser ynghylch pob peth 1. Tit. 2. ara ḷ gan mụyaf ar y sy'n perthyny at raḍ Crist­nogaụl, a hefyd ynglylch y moḍ a'r order y Cypr. de simplicit. Praelat. ụasanaethu rhinụeḍ yr Alor y my Sc y Crist­riogion, i hyn y mae S. Austin yn dụyn profe­digaeth aḷan o. S. Paụl, ag y mae'n i brụfio drụy aml ordinhad y Apostolion, Ag nid oes achos i dybied sod yn gụnethyr Camar ly­gion, er nas rhoir uḍynt tụy hyn o beth (megis meụn laụer o bethaụ erail) yn yrun raḍ a'r opheriaid. Canys ymae'nolaụ ibaụb nad ydys yn torri Crist yn dụ y ran ụrth y ḍau arụyḍ o'r­hinụeḍ yma Ond bod yn rhoi Crist ag yn cy­meryd Mat. 26. Christ yn gụbụl ag yn holaụl, sef yụ i gig aiụaed ai duụiolaeth yn gystal dan un Marc. 14 phurf, a than y ḍụy, ie yn y gronyn ḷeiaf o'r aberth, sendigedig ni aḷ n'a bo yno hoḷ phrụ­yth, Luc. 22. [Page 122] a hoḷ ras, y faụr rinueḍ yma ḷe i cymerir Crist i gyd. Amhyny nid ydys yn Sommi mor ḷygion am brophyt yn y byd, ụrth hyn o ụaith, nag am y peth i hun sy'n y rhinụeḍ. S. yụ Crist duụ a dyn, Nag am y phrụyth a'r gras a roḍir i'r saụl a g ymero r' aherth er iechyd henaidiau, ond y mae 'n tụy n' cael yn yr un phurf gymaint ag aḷaueraiḷ a (dylent yno yn deilụng) i gael yn y ḍụy phurf. Belach yn hyn o beth, nid oes le mụy i amau nag i margio gụedi i'r ysbryd glan, yr­hụn drụy aḍeụid Crist. sy'n dyscu ag yn lyụo­draethu'r Eglụys, rodi ini farn siccr, a chụe­di, irhoḍi i chadarnhau drụy aụdurdod, y san­taidiaụl Seneḍi ụahar i thori, gairiau y farn hon, os chụenych neb i cael sy'n fyr, yn y moḍ yma. Y lygion Phyḍlaụn a gymuno heb uḍynt cysecru, iarad y dynt rụymedig drụy orchy­mynyyr Arglụydy gymeryḍ sacraiḍ rinụeḍ yr Alor yn y dụy Phurf, S. phurf y bara'r gụin, Ond yr Eglụys yrhon yrydys yn i ḷy­ụaedraethu drụy ysbryd y gụirioned ag sy'n aros gidahi yn dragụyḍaụlachyda hon y mae Crist hefyḍ yn aros hyd yn niụeḍ y byd, megis ag y maer' Scruthur lan yn dyụaedyd, a aḷ or­deinio pa foḍ y mae gụasnaethu ar y rhai ni chysegrant i hunain, megis ag y gụelo eyn iaụn er anrhydeḍ y rhinụeḍ, ag er iechyd Cristno­gion [Page 123] Ahefyd meụn Seneḍ araḷ. Gen sod rhyụ ḍefod a hon, ar gymuno'r ḷygion meụn ụn Phurf gụedi dụyn i meụn yn rhesumol drụy Conc. Ba­sil. Sess. 13. 'r Eglụys a'r santaid dadaụ: achụedi i chaḍụ yn hir o amser, rhaid yụ chymeryd, hi yn ḷe cyfraith, fal na eḷir moi gụrthod hi na i neụ­ydio Ioan. 14. ụrtb yn ympụy ni ny hun, heb aụdurdod yr Eglụys, hon yụ athraụaeth y santaiḍiaụḷ Timot. 4. Seneḍi ai cyfraith a roḍụyd aḷan nid heb faụr ystyriaeth, yrhon y mae hoḷ gred yn chydna­bod ag yn i chymeryd, ag yn i ḍal druy faụr gy­tụndeb y bobl, ag a fuụyd yn i harfer hon cy­maint o flynyḍoeḍ, ag na elir dangos dechre­ụad y cymmun hụn. Amhyn y ma'en yn rhy­feḍ gụeled rhai etto drụy liụ duụoldeb aiḷ­duau yn barnu'n amgen: ag yn hyn o beth y mae gụedi cydfradychu gida neụyḍ diystyrụyr yr Eglụys yn erbyn anrhydeḍus aụdurdod yr Eglụys gatholig, ef a dylae'rhain ofni yn faụr rhag coḷi o honyntụy y phrụyth ysbrydaụl, ag ụrth hyny Crist i hun yn hoḷaụl trefythontụy Aug. con­tr. Cres­cond. li. 1. ca. 33. & contra li­teras Petr. & li. de Ciuirate Dei. 'n teuru mor digụiliḍ nad oes yn rhinụeḍ yr Aḷor ond arụyḍion gụeledig. O herụyd na cụ [...]a da phyḍ na rhinueḍau' Eglụys yn y byd ḍim ḷes, ond i'rhai a arhosant yn oystadaụl yn undeb yr Eglụys: o'r hụn undeb nid oes ar­ụyd benach na rhinụed yr Alor yrhon ni ryḍ na Phrụyth yn y byd na ḷes i'r heretigiaid nag [Page 124] ir' Scismatigiaid am uḍynt dori yr undeb yma.

Para phrụyth a ryḍ rhinụeḍ yr Alorond i chymeryd yn dedfaụl?

Y mae hi ynrhoḍi laụeri ụn, ag yn Ioan. 6. c. Theophi­lact. Cy­rillus. dirfaụr: C [...] yụ [...]idiaul u­led [...] yr hon y cymerir Crist, y copheir i ḍio­defaint, i cyflaụnir y galon agras, y rhoir ini ụ styl y 'r gogoniant. sy'n calyn ag y mae'r Eglụys ụedi chyphroi ụrth glyụeḍ y phrụy­thau Orig in c. 26. Mat. yma, yn canu yn odidaug. Hun yu'r ba­ra aḍoeth o'r nef, ag sy'n rhoi byụyd i r byd, ag y syḍ yn cynal ag yn cryfau yn calonau ni meụn bụyd ysbrydaụl [...]y [...] ne'r Cy­mun 1. Cor. 10. bendigedig yma syḍ yn arụyḍocau, ag yn peri i gristnogion ym gy [...]ḷ [...] yn yr unḷe me­gis Hilarium l. de Tri­nitate. aelodau o'r un corph a bod yn gyfranog o hauḍianau'r hoḷ Saint, a phob dyn dụyf [...]ụi ụe­di hyny Peth fyḍ odidog ag y mae'n i gụney­thyr hụynt yn un a Christ yn Pen, megis y ga­ḷantụy Chrys. hom. 9. & 10. ad Po­p [...]lum. Ioan. 6. aros ynthoef, ag ef ynthynt hụythau ag fel y cael boụyd tragụyd ul, hụn yụ taith fụyd yn periniaeth ni tre fythom yn yr ynia­lụch a rhyfel y byd a'r bouyd yma, Agurth siụrncio odiyma tua'chaerselem nefaụl (me­gis [Page 125] agyroeḍ gynt manna in tadau ni i ḍụyn ini diarfụr ḍiḍanụch, lyụenyḍ, rhinụeḍ a gras nerthaụl hụn yụ corph Crist megis ag y Exod. 6. mae S. Bernard yn dyscuyn ụych Physugụria­eth i'r claf, phorḍ i'r perierin: yrhụn sy n cry­fhau'r Deuter. 9. Sap. 16. gụan, yn felys i'r iach yn iachaụl i'r dolur, drụy hụn igụneir dyn yn ụeḷy ortho ụrth i geryḍu yn glettach i lafurio yn ureso­cach i garu, yn gaḷach i'mgadụ yn barotach i ufuḍdod agyn deḍfolach i ḍiolch.

Pabethau syḍ angenrhaidiaụli, gymeryd y rhinụeḍ yma yndeilung ag i yniḷ i phrụyth hi?

Parod yụ atteb yr Apostol. Profed dyn ef i hun, egfeḷy bụytaed o'r bara Corint. 1. yma: Ag megis y dyụaedoḍ S. Austin yn bo­ụyd Aug. Ser. de Aduē ­tu Domi­ni. ni sy'n sefyḷ ynghorph Crist, amhyny y neb a fyno gael i foụyd, neụidied i foụyd y pro­fedigaeth yma arno esi hun, a'r neụidiad? bụched yn sefyḷyn benaf, meụn peduar peth, S. yu phyḍ, penyd, gofaly meḍul ne'r gaḷis ag ymḍygiadgụ ḍaiḍ i Gristion. Y mae phyḍ yn erchi hyn, nad Ammauech ḍim ynghylch y pethau a ḍyụdasom, a chyfryu bethaụ ar y syḍ [Page 126] yn perthynu at i yr rhinụed yma, a hyn gy­flaụnir 1. Timoth. os gorphoụys dyn yn holaụl yn phyḍ a barn yr Eglụys, Penyd, ynghylch yr hon y dy­ụaedụn Origen. li. de Periar. Chrysost. Hom. 3. in Matth. fụy yn ḷeiges, fod yn myny genymi y difeirụch, agymụrthod a'n pechodau, a chy­phes oḷau aflacn opheiriad, a chael o honomi oḷyngdod ne rhyḍhad o'n pechodau. Gụe­diymae'n angerhaidiaul i'r medụl fod yn ba­rodyụ droi i hun drụy fefyriau a gụediau dụy­faụl, at rinueḍ morụerthfaụr, yn ḍiụaethaf ymḍygiad gụeḍaiḍ Cristion urth gymerydy sa­craiḍ gymun, a hefyd bod ar i gythlụng, yn Ambr. in orat. ante Miss. Co­rinth. 1. & 11. ca. gymhesyr yn ostụngar yn ḍeḍfaụl ag yn lan ymhob phorḍ. A'r saụl a gymero yn anhei­lụng sacraiḍ rynụedyr Aḷor, sy'n chymeryd, nid yụ foụyd, ond yụ farn, ag y mae'nt ụy'n euog o gorph a gụaed yr Arglụyd, megis ag ymae'r Apostol yn testiolaethu.

Ynghylch rhinụed yr Eglụys aelụir Penyd?

Peth yụ Penyd.

Rhinụeḍ yr Eglụyd drụy'rhon y'rhoir goḷyngdod a rhyḍhad gan opheiriad am bechodau, iḍyn drụy i Phiaiḍio, ai cy phe­suyn Matt. 18. dedfaụl, ef aụnaeth duụ yr aḍeụid yma [Page 127] i'r opheriad, y cae'n yn sicir aụdurdodi'n rhy­ḍhau oḍifeụn y'r Eglụys cymerụch meḍ ef yr Chrys. li. 3. de Sa­cerdot. ysbryd glan, pụy bynag a ryḍheụch chụi a ryḍheir uḍynt, a phechodaụ pụy bynag a rụy­moch chụi rhụymedig fyḍant, a thra chefn, yrydụy si yn dyụaedyd yn ụir, meḍ yr Ar­glụyḍ. Pa bethau bynag a rụymoch i ar y ḍa­ear, yn tụy a syḍant rụymedig hefyd yn y ne­foeḍ, ụrth yrhain y geḷir gụeled fod yn ụir iaụn y pethey mae S. Chrysostom yn i destiolaethu 'n olau, sef yụ cenadhau ini'r opheiriaid nid yn unig i ḍangos fod yn lan, Eythr hefyd i lan haụ yn gụbl, nid y corph odiụrth y dụy gu [...]h­nol, ond hefyd yr enaid oḍiụrth frunti pecho­dau. A S. Austin syn'n ymresamu yn yr m [...]ḍ, gan dyụaedyd beth a mae'r Eglụys yn gụney­thyr Aug. de verb. Do­mini. ụrth yrhon y daụ edụrd i pethau yma, A ryḍheach chụi a fyḍant rhyd: Ond h ry a ḍyụad yr Arglụyḍ ụrth i discyblion rhyḍ­heụch ef a gedụch iḍo fyneb ymauh. Ioan. 11.

I. Ba beth y mae rhaid ụrth rhinụeḍ Penyd?

I. gymodi dyn ai arglụyḍ pan ail syr­thio Ambr. [...]. de poenit. 1. & 2. Tertul. ụedi i fedyḍ a myned yn elyn i duụ, ag yn ol cael maḍeuaint o i Bechodau drụy 'rhinụeḍ yma a i helpu ef i ail godi, ag i fuụ meụn boụydysbrydaụl. O herụyḍ hynymae'r tadau (ag nid heb achos) yn galụ hon yr ail fụrḍ yn ol torriad y ḷong: drụy 'rhụn y gaḷ paụb i ḍụyn i hun aḷan o gorbụl pechod marụ­ụal, megis gụeditorriad y long aifụrụ megis ar dir, yngras a chariad duụ, er i fod gụedi i luy­tho a maụr ag aml bechodau.

Pa bryd y cymerir hon yn deḍfaụl ag y gụaithiaf hi yn Phrụythlaụn?

Penụelo hụnụsy'n ceisio maḍeụaint Cōc. Flo­rēt. Chry. Hom. 29. ad popu­lum. am i bechodau y tair rhan ne'r tair gụa ithred y Penyd S. Ydifeirụch, cyphes ag iaụn ynghyd, yrhain sy'n cynụys hoḷ droyad dyn at ḍuụ, ai adneụyḍiad, Ynghylch yrhainy dy­ụad S. Chrysostom fal hyn: penyd perphaith aụnay difeirụch Pechadyr fod yn laụn fodlon i [Page 129] bob Peth Sefyụy i galon, cyphes yn i Enau, ag ufuḍdod yn i hoḷụaithredoed. Y mae S. Chry­sost. yn dyụaedyd mae phrụythlaụn yụ'r pe­nyd yma fal i gaḷom gymodi a duụ yn yr un moḍ ag i gụnaethom miyn erbyn ef, ny ni aụ­naethom yn i erbyn ef a'n calon a'n genau ag an gụaithredoeḍ rhaid ini ụrth hyny, geisio gymodi duụ a'n calonau drụy y defeiruch, a'n ge nau drụy gyphes 'n gụaithredoeḍ drụy ụney­thyr iaụn. At y difeirụch y maen Perthynu aḍyụaeḍod Dasyd Brophụyd ysbryd trist syḍ ophrụn iduụ, agni diystyra duụ galon gystu­ḍiedig a gostyngar, y mae S. Lucas yn dangos cyphes a'r gairiauyma, laụer o'rhain a oeḍynt Act. 19. yn credu (meḍ ef aḍoethant dangyphesu ag aḍef i gụaithredeoḍ, Ag Iacob Apostol sy'n Iacob. 5. dyscufalhyn. Cyphesụchych pechodau y naiḷ 'ir ḷal. Ag yn ḍiụaethaf, At ụneythyr tei­lụng Phrụyth penyd, yrhainiymae Ioan fedy­ḍiụr Matt. 3. yn i erchi, ymyScyrhain ymae cerdodau Agyngylch hụynt y dyụady prophụyd rhy­Pryn Lucae. 3. dy bechodau a cherḍodau a thanụireḍ ag Elusenau i'r tylaụd, Rhaid (med S. Ambros.) am drụg maụr ụneythyr maụriaụn, ag at hy­ny ymae'n tyny y Pethy mae S. Panlyn iḍy­uaedyd, Dan. 4. Ambr. advirgi­ne lapsā. Pen i mae'n galaru drosy Corinthiaid am i brunti, i pụtaindra ai aniụairdeb.

Beth yụ ydifairụch?

Dolur a chystuḍ calon a phiaiḍdra am i bechodau, am i bodyn erbyn duụ, Chrysost. in Ps. 50. & de com­pūct. cor­dis. gan roi i laụn fryd i neụidio i fucheḍ, igael ydi­feirụch yma, rhaid i ḍyn edrych yn ystig agyn ḍyfal frunted a maint ag amled yụi bechodau, a meḍulio yn ofalys ynghylch maụr ḍaioni duụ ai ras a doniau eraiḷ a goḷoḍ drụy be­chu, a hefyd meḍulio sicred yụ angau hụn ni eḷir moi ochel, a achaletted adychrynedig yụ'r farn sy'nol, a'r poenau tragụydaụl a a'r­lụyụyd Basil. in Psal. 33. Hebraeo­rum 9. i bechaduriaid, at hyn yma en Perthy­ny y Peth ymae Ezechiayn i ḍyụaedyd mifia fedyliaf am fyhoḷ flụynyḍoeḍ drụy chụerụder fenaid a'm calon, a hyny a ḍyụad Daụid fen­ụireḍ myfia hadụē, a Phob aụr fy'm echob sy'n fyngolụg a'r un Dauiḍ meụn mā araḷ: ymae ar­naf Mrt. 25. ofn dy farnadigaethau di, Ahefyd ef a ụe­ḍiaụd gan ochainy mae arnaf ofn dy farnedi­gaethau di ahefydy mae lef oenau duụ yn ḍyụa Esa. 38. edyḍ ụth bechaduryn Eglur, tydi a'mụr tho­daist arth cariad perpharth cynta, medụlụrth hyny o balei cụym paist, agụna benyd, a Christ hefyd yn yr un efengl: ofnụch yrhunụedi ḷaḍ, syḍ a gaḷugentho iụfụrụ ef i dan uphernaụḷ, fe­ly [Page 131] yrydụy yn dyụaedyd ụrthych, ofnụch hụ­nụ ag feḷy y gofidyma y syḍ yn dieḷu o ydifai­rụch sy'n ymparatoi ni yn y diụeḍi gael maḍa­uaint o'n pechodau os byḍ ynghyd a gobaith ar drugareḍ duụ ag aḍuned gentho i gyflaụni y pethau perthynasaụl at rhinụeḍ penyd.

Aydiụ Cyphes yn angenrhaidiaụl?

Y diu yn ụir, nid yn unig (megis ag y Chrysost. hom. 42. in Matt. mae rhai yn tybied argā, yr ysbrydaul, hon y syḍ yu gụneythyd bob dyḍ garbron duụ ụrth siampl Dauid brophụyd hun sy'n dyụae­dyd, Dyụaedais, canys cyphesaf i'r Arglụyd f'anụireḍ yn erbyn fyhun, ond hefyd hono aụ­neir a'r genau ụrth yr opheiriad ynghylch yr Amb. li. 1. de poenit. Psal. 31. hoḷ bechodau a ḍelont yng hof dyn gụedi iḍo chụilio i gydụybod yn fanụl fely i'r y scrife­nụyd ynghylch gụyr a oeḍynt y'n echreuad yr Eglụys laụer o'rhain a oeḍynt yn credu a doe­thont Aug. li. 2. de visit. infirmo. dan gy phessu ag aḍef i gụaihredoed ymae nid yn unig y sacraiḍ gyfraithiau'r Eglụys ag anrhydeḍys y scrifenau'r taduu yn gụrantu fod y fath yma ar gyphes yn angenr­henḍiaụl, ond hefyd ymae duụaụl airiau Crist yn cau arhyn ag yn i datcanu gan dyụaedyd, Pechodau Pụy bynag a rhyḍheuch chụi, a ryḍ­heir Et. 9. [Page 132] uḍynt, a phechodau Pụy bynag a rụy­moch chui, ynt yn rhuymedig. Ond ni aḷ y Leo in e­pist. 89. & 57. o pheriad yn y byd yn na ryḍhau na rhụy­mo pechodau am fod yrhain yn sụyḍau ustys, nes gụybod ynụir, ag adanaboḍ trụyḍo i cụyn hụynt Ond ni elir gụybod yn ḍa mor cụyn fal hyn, nes iḍo i roi i hụn garbron y'r opheiriad Hieron. in can. 16. Matth. megis garbron i vstus ai feḍig yụ farnu, ag yụ ryḍhau, ie noethi a dangos feḷy i ụeliau drụy i aụyḷyscar gyphes, fal y galor opheiriad ụeled yn olau beth a dylae ef i rụymo ne beth a dy­lae ef i ryḍhau.

Pa foḍ y mae'r tadau yn yscrifenu yng­hylch cyphes?

Y mae'nt ụy'nụir yn gorchymyn ag yn arḍelụi drụy faụr gyttundeb, nidyn u­nig Clemens ad Iacobū Origin. in Psal. 37. ḷes a Phrụyth cyphes a fu erioed yn yr E­glụys ond hefyd i bodyn gyfyaụn ag yn an­genrhaidraụl, Ag ymysc laụer, i ḍụyn yrhain yn dystion gụiụ y mae S. Basyl faụr, yn gynta y'n dyụaedyd fal hyn yrụy fi'n tybied foḍ yn angenrhan Cyphesu pechodau ụrth yrhai y­gorchmynụyḍ Chrysost. deSacerd. & in reg. Monac. ụdynt lyụaedraethu dirgel rin­ụeḍau duụ. O herụyd y rhai a oeḍynt gynta yn y difeiraụl, oeḍynt hefyd yn Cyphesu i pe­chodau [Page 133] gar bron gụyr duụiaụl a S. Syprian, y doḷug i chụy fymrodyr (meḍ ef, cyphesụch bob nn i bechod trefytho y neb fy'n pechu et­to yn y byd, tre aḷer cymeryd i Gyphes ef, tre fytho iaụn aụnel pob un, a rhydit a ụnair ḍrụ­y'r opheiriad yn rhyngu boḍ gar bron yr Ar­glụyḍ. Mae Barn S. Austin yn nesau at yr­hain gan ḍyụaedyd, y mae 'rhai yn tybied mae digon uḍyntụy i gael iechyd, os cyphesant i pe­chodau Lib. 2. de visitatio­ne infirm. ca. 4. & 5. ụrth ḍuụ yn unig, i'r hụn nid oes dim yn guḍiedig, na chydụybod neb alan oi olụg ef nyfynantụy, ne y mae arnynt gụilid, ne y y mae'n diystyr genthynt i ḍangos i hun i'r opheiriad, yrhain a safedloḍ ag a ordeinioḍ duụ i hyny drụy'r cyfraithiụr. Moysen i farnu Luc. 17. rhụng clụy a chlụy, Ond ni fynaf dy Somi di drụy dy opinion dy hyn, gan dybyed fod yn Leuit. 14. gụradụyḍo gyphesu gar bron Bicar yr Ar­glụyḍ, naiḷ am dy fod yn toḍi o qụilid ai yn ụegilsyth odiystyrụch. Canys ny ni adylem fyned dan i farn, dan y farn yrhun a fu ụiụ Hier. epi­stola ad Theodor. gen ḍuụ i foḍ yn ficar iḍo, Oblegyd hyn y dyleit y dolụg i'r opheriad ḍyfod attat ai ụney­thyd yn gụbụl gyfranol o'th gydụybod, Ag y mae'n olaụ y peth a adaụod leo faụr yn yscri­fenedig, aml a liosog yụ trigareḍ duụi hụn syḍ yn helpu fely cụympia dynion fal y gaḷo go­ [...]airio a daụgio gobaith boụyd tragụydaụl, nid [Page 134] yn unig drụy ras bedyḍ, eythr hefyd drụy fe­ḍiginiaeth penyd, megis ag y gaḷyrhai a lugra­sent ne adiụynasent roḍ i ail enedigaeth dyfod i gael rhydit oi pechodau gan a barnu i hụnain yn euog ag yn goḷedig oherụyḍ fod help daioni duụ gụedi ordanno, feḷy, megis na elir cael e­naid rhyd gen ḍuụ ond drụy ụeḍiau'r opheri­ad. Camys Iesu Grist tygnefedụr rhụng duụ adyn a roes y gal ụ ar audurdod yma i lyụa­draethụyr i Eglụys ef, megis y galent roḍi ar­yrhai a gyphesent, iaụn a Phenyd. Achụedi i Iachau ai glanhau ḍrụy'r iachaụl iaụn hụn, drụy borth y cymod yma, i gael cyfran o rin­ụedau'r Eglụys.

Beth syḍ raid i farnu ynghylch y'r Iaụn?

Bod duụ fath ar iaụn, un priodaụl i Heb. 9. Iesu Grist, y ḷaḷ y gyphredin i gristion yụ gụneythyd, Penyd yr Iaụn cynta agy­flaụnụyḍ ar unụaith ynghorph crist agroes Ephes. 6. hoeliụyd: Pen gymroḍ yr O en bechodau 'r byd. Megis ag y gaḷau yrhain a oeḍynt▪ o na­turiaeth 1. Ioan. 2. yn y tifeḍion i lid, gael cymodi aduụ. Eph. 2. Yr ail iaụn ysyḍ yn Perthynu at y P. enydụyr, yrhụn yrydys yn i ụnaethyr beunyḍ drụy aelo­dau Corint. 5. [Page 135] Crist yn yr Eglụys, Pen fythonty Peny­dụyr gụedi i cyphesu, yn cyflaụni y Pethau a D. Cypr. li. 3. epist. 8. & 4. & Serm. depoenit. roes yr opheiriad arnynt ụrth i rhyḍhau: ne Pen fythont yn dangos Phrụyth deledys i benyd yrhụn beth yu r iaụn drụy'r yrhun y rydym yn dial meụn rhyụ foḍ, agyn daugio baiu a chyflorni yn bucheḍ o'r blaen, yr iaụn ar dial yma nid yụ yn toụyḷu nag yn staenio dim a'r yriaụn aụnaeth yn rhybrymụr ni Ie­su Grist. eythr ymae'n i o sod aḷan agyn i ụ­neythyr yn disclaer agyn fụy splenyḍ Canys ụrth fod yr iaụn aụnaeth Crist yn myned o'r 2. Reg. 2. blaen, agyn cydụdithio yn benaf, y [...] ydymi yn gụneythyr iaụn achyfiaụnder yn ol y Scru­thur Ionas. 3. lan gan gosbi'n Pechodau ynerbyn ny­hun, agyn ar loisi gụaḍod a gụediḷion Pecho­dau Iudith. 4. a adaụyd ynomi, a hefyd yn yniḷ ag yn heuḍu gras i ni yn gyflaụnach, a thrụy'r moḍ yma yrydym yn testiolaethu ynbod yn eụy­ḷyscar yn coụleidio croes Christ, gan ymurthod a nyni ny hun, a marụychụ yn cnaụd, a chasau o honom yrhenḍyn, a thrụy hyny ymegino at bethau per Phaithiach Pen fythom ni yn ym­drechu Ioelis 2. yn ụrol drụy ḍirfaụr serch i orfod y drụgionys ympụy yn medụl ag yn ụir drụy'r moḍ yma, y yḍoeḍ Dauid y Ninifaidag eraiḷ yn rhoḍi Siampl olau, yrhain a ụyḍir yn sicr Daniel 4. ụneythyr o honynt benyd meụn rhaụn a ḷudụ, [Page 136] drụy riḍfan a galar, ympryḍiau a gofidiau eraiḷ ag o herụyd hyny yr oeḍ duụ yn i caru ag yn i hophi: yr han o'r Penyd yma ymae'r Scru­thur lan yn i ardelụi ag yn i gorchymyn ini, gan uaiḍi, troụch ataf, drụy hoḷ cụylys ych ca­lon ḍrụy ympryd, ag ụylofain ag galar ag meụn man araḷ troụch attaf a'ch hoḷ galonau, a Chrysost. lib. 3. de Sacerd. gụnech benyd, am ych hoḷenuired, ag ni ụnaf ych enụireḍ ḍim drụg ychụi, Ahefyd S. Paul y syḍ yn yn dyscu ni, foḍ tristụch duụiaụl Origen. homil. 2. yn gụaithio dial, ar Peth y mae'r un yn yscri­senu pei cyfion farnem ni ny hunain, ni chaem ni mo'n barnu gen yr arglụyḍ, Amhyny nid oes achos i resumu ynghylch henu'r iaụn yma, a elụir satisfactio, yrhụn ynuir syḍ ḍigon sa­thredig ymy Sc y tadau, gan fod y Peth i hnn yn y Scruthur lan ụedi osod aḷan yn eglur.

dụg aḷan farnau rhai o'r tadau ynghylch yr iaụn.

S. Syprian y Marthyrụr Santaidiaf a dụysaf, hụn syḍ yn testiolaethu hyny Serm 5. de lapsis. ag yn yn dyscu yn y moḍ yma duụ hụn megis ag ymae o ran i fod yndad sy'n drugarog, ag haụd­gar, fely yn moḍ hunụ oblegyd i faụreḍ i dy ḷeid i ofni am hyny rhaid yụ goreth hir i archoḷ [Page 137] dyfn, ag nabytho'r Penyd yn lai na'r pechod, angenrhaidiaụl yụ gụedio yn diụid ag yn di­sceulus, gan dreilio'r dyḍ meụn galar, a gụario r'nos heb gyscu dan ụylo ag ụylo, a bụrụ 'r amser heibio drụy alar a dagrau, a rhaid yụ gorụeḍ meụn ḷudụ, ag ymḍrolio meụn rhaụn a budreḍi yr un, S. Syprian sy'n dyụaedyd dra­chefn, Serm. de lapsis. rhaid ini y dolụg i duụ, ai ḍyhuḍo ef an iaụn, agaḷu'n cof, yn pechodau, ag ystyrio ḍirgelụch yn gụaithredoeḍ a'n meduliau ahau­ḍiauau yn cyḍụybod, ag ychedig ynol, meduliụn lyụbrau penyd a orchmynoḍ yr opheiriad, cy­merụn feḍiginaeth fuụiaul yr hon a dynoḍ a­lan o'r yscruthur lan nefaụl, a cheisiụn gentho ef iachaụl seḍiginiaeth, arol yr archoḷion cu­ḍiedig yrhain a ḍarfu ini gyphesu gan dangos trụmder yn cydụybod gar i fron ef ag na or­phụysụn i uneythyr penyd, gan y dolugu tri­gareḍ yr Arglụyḍ, rhag ofnir Peth a ụelir yn ormod ụrth naturiaeth y pechod gael i chụa­negu ụrth ecluso gụneythyriaụn. A S. Au­stin a ḍyụad yn eglur nid digon neụidio caneḍ­fau, ag ymụrthod a'n gụaithredoed oḍigerth gụneythyr iaụn iḍuụ dros y baiau aụnaethụyḍ Hom. 50. & Euche­rid. c. 70. drụy aḷaru meụn ufuḍra, a thrụy ophrụm ca­lon drist gustuḍiedig a thrụy fod Elusenau yn cydụaithio a'rhain, agyrydymi yn darḷain yn S. Hierom. ymae'n augenrhaidiaụl gosbi a [Page 138] chystyḍu y corph, oblegyd iḍo ymroi i laụer o ḍantethrụyḍ a masụeḍ, rhaid yụ cystadlu hir chụerthin, a dy fal ụylofain, ac rhaid yụ cyf'­neụid ḷynlienau meinion: a sydan gụerthfaụr, am grysau rhaụn, y peth y mae S. Ambros. Amb. ho­mil. 34. in euangel. yn i ḍyụaedyḍ sy'n tynu at yr un peth, yneb syḍ (meḍ ef) yn gụneythyr Penyd y mae'n an­genrhaidiaụl iḍo nid unig lanhau i bechodau a dagrau, eythyr hefyd cuḍio a gụaithredoed perfaithiach i baiau aethont o'rblaen megis na roḍir i pechod yn i erbyn, ag yrun sy'n dy­ụaedyd meụn man araḷ archol maụr a fyn Theodo­retus in Epitom. diuinorū. hir oreth, pechod maụr a fyn hir feḍigini­aeth, pechod maur sy'n gofyn iaụn maụr, Ag yn y run moḍ y mae S. Gregor yn dyụaedyd rhaid ir neb y syḍ yn dyfod yn igof ụneythyr peth anghyfraithlaụn, fod yn diụid i'mur­thod a phethau gyfraithlaụn, y geisio gụnae­thyr iaụn yụ greaụdụr.

a oes hefyd foḍ i ụnaethyr iaụn ụedi iḍo farụ.

i ḍianglu hụn, ymae'n rhaid y styrio amryụ y stad y rhain a fuont feirụ, rhai In orat. Manasses poenitent. o honyntụy sy'n cael gras duụ a gụiriondeb i suched hyd y diụeḍ, at yr hain in ymae'n Per­thymu. [Page 139] y Peth y mae Manasses yn dyụaedyd, nid angenrhaid rhoi penyd yn y byd i'rhai cy­fiaụn ag ni Phechasont, megis i Abraham, Isaac, ag Iacob, eraiḷ aḍarfu uḍynt bechu gan fyned o ḍiar▪ y Phorḍ ar gyflorni gụedi uḍynt unụaith ḍerbyn achael gras duụ, eythr drụy rym a phrụyth penyd aḍarfu uḍynt lanhaụ 1. Reg. ca. 38. budreḍi i pechodau, megis y roeḍ Dafid, Eze­chias, Peder a Mair magdalen, cythr i'rḍaụ ryụ yma, nid yụ anghenrhaidiaul iaụn ụedi Psal. 6. uḍ ynt feirụ, eythr y mae'ntụy guedi i rhyḍhau, Ond ymae mụy a'r trydyḍ rhyụ yn'meirụ sef yụ yrhain nid ynt na rhydrụg, na rhy ḍa, me­gis Esa. 38. ag y mae S. Austin yn dangos, yrhain ni ḍarfu ụdynt ụncythyr penyd am i pechodau yn y byd yma am hyny y mae'n rhaid uḍynt gael i salfio drụy dan, megis o herụyd na ụnae­thont iaụn cymmụys yn y hyd yma, ymae'n rhaid uḍynt arol cyfiaunder duụ i daḷu yn y­byd araḷ, ag nid eiph dim halogedig ne aflan i i feụn i'r dinas Santaid, Amhyny yntụy (i at­teb Matt. 26. i'r cụestiụn a proponyḍụyd) a fythont fei­rụ yn yr stad yma, a orfyḍ uḍynt ụneythr iaụn yn ol i marụfolaeth ahyny yn drụm ḍigon, yr hụn iaụn yn y gyfamser y mae duụ drụy i ḍir­faụr Luc. 7. ḍaioni aidrigareḍ yn arfer i rhyḍhau ag yn maḍe uḍynt drụy crfyniad a gụeḍi y rhai buụ, megis fod i meirụrdrụy ueḍiau i brodyr, [Page 140] yrhain ydynt aelodau o'r un corph yn yr Eglụ­ys yn caeli gụaredu ai rhyḍhau odiụrth i hei­nus aidirfaụr bechodau a'r poenau syd dele­dys i'rhain, Ag at hyn yma ymae'n Perthynu y peth y mae' aụdurdod y Scruthur lan sacraiḍ Beda in ca. 11. Pro­uerb. Cor. ca. 3. yn i osod aḷan, Peth santaiḍ iachys yụ gụedio driosy meiru, megis ag y gaḷant gael maḍeuaint oi pechodau, Amhyny canmoladụy oeḍ Iu­das Machabeus o herụyd iḍo drụy defosiụn rhagoraụl peri yn o falys ag yn ḍiụid, nid yn Mach. li. 21. ca. 12. ụnig ụeḍio, cythyr hefyd ophrụmu yn orchestol dros y meiru, yr hoḷ hyparchys seneḍi a'r hen dadau sy'n arḍelụih yn, yrhain a dradyḍoḍ i gụir dysceụdiaeth yma i'r Eglụys, orhain ni a ḍygụn saint Austin megis un test ymysc laụer tyladụy a gụiụi goilio, yn ḷyfrau y Machabeiaid (med ef) yrydim yn darḷain ophrumu ophrụn dros y meirụ a peirhon naḍarlainir mo hyn yn yr hen y scruthurau, etto aụdurdod y'r hoḷ E­glụys nid yụ beth gụael, yrhon sy'n arfer yn eglur, pen fytho'r orpheirad yn gụedio ar y'r ar­glụyd August. in li. de cura pro mor­tuis. duụ ụrth i aḷor, gorchmyniad yr enaidiau sy'n caeḷ ḷe. a hefyd meụn man aral, yrydys yn tybied meḍ ef ni byḍ penau'r hurdan yn para­au ny ond hyp. Beth a aḷ fod eglurach na'r gai­riau yma Eythr y meirụ sy'n i cael i cymorth ai gụared drụy ụediau ag iachys ophrụm yr E­glụys fendigedig a'r cerdodau arydys yn i rha­nu [Page 141] dros yr enaidiau ar fod duụ yn fuy trigarog ụrthynt nag ymae i pechodau yn heuḍu. Y peth Chrysost. hom. 3. in epist. ad Philip. yma a tradyḍiasont y tadau ag ysyḍ gadụedig drụy'r hoḷ Eglụys, feḷy y mae S. Austin erys dauḍegant o flynyḍoeḍ yn dyụaedyd, megis yn y amser, hefyd ni a roḍụn or blaen rhai hynach nag ef, Syprianus Origen Dionysius, Clemens y cubul o'rhain yn hoḷaul ynt yn cytuno ag yn cordio yn y ḍysceidiaeth yma Amhyny ymae S. Chrysost. yn olaụ yn cynghori i bob un o ho­nom arol i aḷu helpụ yrhai a fuont feirụ a he­fyd yn cynghori eraiḷ i ụedio drost yntụy, o he­rụyḍ n'yuy nid heb achas meḍ ef y, i'r orda­iniasont yr Apostolion ar ụncythyr copha o'rhai a fuont feiru, yn yr opheren canys gụy­ḍont y maụr les a'r buḍ syḍ yn Damụanio uḍynt o hyny, feḷy y mae S. Chrysost. yn testiolaethu, ag i ḍiụedu felyma'r Peth y mae'r Eglụys, hon syḍ yn deanglu yn Phydlaụun yr Scruthur lan, yn athraụy yn erbyn yr heretigiaid a elụir Ae­rianos, fod purdan, ne dan i lanhau megis y mae S. Austin yn i alụ ef, drụy'rhụn yrydys yn pu­ro ag yn glanhau y poenau a ordayniụyd am Aug. hae­resi. 53. & in Psal. & lib. 2. in Genese. bechondau, yrhai phyḍlaụ a fuont feiru yng­hrist Iesu, rhai ni ḍarfụ moi glanhau yn ber­phaeth drụy benyd yn y byd yma, rhaid uḍynt i gụplau yn y byd araḷ oḍigerth (megis ag y y mae S. Austin yn dyụaedyd) gael cymorth [Page 142] ag efmụythdra drụy duụoldeb a defosiụn i ga­redigion syḍ fuụ.

Beth yụ canmoliaeth ne anrhydeḍ Penyd?

Penyd yụ dechreuad praegethiad yr E­fengl, diḍanụch a ḷaụenyd Angelion Matt. 3. yn y nef, phorḍ gyfing ar y daear a'r porth afly­dan drụy'r hụn ymae'n rhaid i'rhai Phydlaụn Marc. 1. y megnio i fuụ, a thrụ y faụr nerth agrym yniḷ Luc. 16. teyrnas nef, Penyd sy'n daụgio yrhain a cụym­poḍ ag y Syrthioḍ, ag yn iachau y rhai a glụy­fụyd, yn cryfhau yrhai gụeiniaid, yn gụney­thyr y meirụ i fuụ, adrefu yrhai a golụyd ag y Chrysost. homil. de pænitent. fyrhau, Penyd y syḍ yn perphaithio pob peth a ḍarfu i bechod y lugru ne i halogi, hụn y syḍ yn testiolaethu yn bod yn cassau yn hen fuched, ag Matt. 5. y diysteru ny hunain drụy hoḷ ostụngeiḍrụyd ag ufuḍdra, hụn megis drụy help hụn y mae yr­hain syḍ meun galar yn cael cyssur a consoly­ḍiad, yrhain a glụyfụyd yn cael i iachau, ar go­stụngedig a'r ufuḍ yn cael i godi ai ḍerchafu, Penyd yụ, drụy'rhụn, yrydym yn gorfod ag y gorchfygu'r y cythreliaid a phalaiau gụydiau a phechodau, drụy'rhụn yrydym yn diainc rhag cosbedigaeth a haeḍusom, ag yn dyhuḍo digḷoni Hier. 18. [Page 143] duu, ag yn yniḷ gras tragụydaụl, ag yn cael go­goniant: at hyn y mae'n perthyny gairiau Crist yn yr Efengl gụneụch benyd, gan fod teyr­nas ne yn nessau attoch: canys ni ḍoethym i alụ'r cyfiaụn, ond y pechadiriaid i ydifeirụch, ag i ụneythyr penyd, oni byḍ y difeirụch ge­nychc, hụi a fyḍuch goḷedig yn yr un Phynyd, Eythr idiụeḍu hyn y gyd, ar ol gairian S. Sy­prian, ef yn unig syḍ yn gụnaethyr gụir benyḍ a fytho ufuḍ a gostụngar i orchymyn duụ a'r opheiriad, ag yn erfyn gras duụ drụy ufuḍdra a guaithredoed cyfiaụn.

Ynghylch y sacrafen ne'rhinụeḍ a elụir oleụ.

Beth aḍylid i gredu ynghylch oleụ.

Hyn yn ụir ymae'r Eglụys Gatho­iig yn i ḍyscu yn ụastadaụl. S. Fod y rh­mụed Concil. Const. Pe­trus Dam. Sermone de dedica­tione Ec­clesiae. yma yn arụyḍ santaiḍ gụedi i ordainio meụn oleụ cysygredig, i ḍodi drụy hunụ i'r clai­fion rinụeḍ nefaụl ermụyn iechyd uḍynt megis yr ordainiaụḍ ḍuu, i'rhụn sacrafen y mae Ia­cob Apostoḷ ynrhoi testiolaeth egluraf oḷ o'r­hinueḍ yma ụrth y scrifenu y gairiau hyn, os byḍ neb yn glafụan yn ychmuysc chụi galụed Beruard. in vita Malach. am opheiriaidyr Egluys atto ef, agụeḍiant dro­sto ef, ag enaintiant ef ag oleụ yn enụ'r Ar­glụyḍ [Page 144] a gụeḍi Phyḍ ai iacha'r claf ar Ar­glụyḍ a esmụythaf aruo ef, agos byḍ meụn pe­chodau, hụynt a fadeụir iḍo.

Beth y mae'r Apostol yn i dyscu ụrth y gairiau yma?

yngynta ymae ef yn daugos foḍ elefen yr oeḷ yn defnyḍ i'rhinụed yma, qụedi'r escob (megis y mae saint Beda yn dyụaedyd yn Beda in can. 6. Marc. Luc. 8. Iacob. 5. ḍa) i cysegra, ymae'n arụyḍocau lyụenid calō, a chysur ys brydaụl yrhụn ymae'r claf yn i gael drụy ras duụ, ụrth nerth y rhinụeḍ yma, yn yr ail ḷe y mae'r Apostol yn dangos gụenidog cymhụys i'rhinụed yma S. Opheiriad hụn a ḍylae arsery sacraid oleụ yn ụeḍaiḍ drụy ụeḍio ag o herụyḍ hyn nid heb achos i'r yscrifenụyd ynghylch yr Apoflolion: yntụy a enaintiasont laụer o glaifion ag oleụ ag hụynt a iachaụyd, ag heb laụ hyn ymae Iacob Apossol yn i galụ yntụy sy'n cymeryd i rhinụed yma yn gleifion, oblegyd fod yr Eglụys yn arfer yr ennamt yma i'rhaiu sy'n drụmglaf o glụyfau peryglys.

Bethyụ Phrụyth ag ephaith y Sacrafen yma?

Yn gynta y mae'n fuḍol ag brophi­dioly gael maḍeuaint oi hoḷ bechodau yrhain ni lanhaụyd drụy benyd, yn gynta fod Bernard in vita Malach. Cōc. Tri­dent. enaid y claf yn cael i esmụythau rhag baych, a chlefyd pechoḍau. Heb laụ yma'en prophy­dio i sụrụ ymaith ne i esmụythau clefydau cor­phoraul, yn gymaint ag ymae'n Angenrhai­diaul i'r neb syḍ glaf, yn ḍiụaethaf y mae'n pro­phidio Cyrilus Alex. in oratione de exitu animae. i roi cyssura goglyd iḍo, yrhụn yn ḍia­mau syḍ angenrhaidiaụl yni drangedigaeth ḍi­ụaethaf, pen fytho'r enaid yn ymadel a'r torph, a'r claf yn ymdrechu ag ymlaḍ yn ụroḷ ag yn rymys a'r doluriau creulonaf, a chythreiliaid Greg. lib. 24. Mo­ralium. echryslaụn, feḷy peirhon nad yụ'r neb syd glaf yn cael iechyd yụ gorph (canys yrydym yn gụe­led yn fynych fod y claf yn maru, gụedi cyme­ryd yr oleu) etto yr hyny y mae drụy aḷuysacra­fen Iacob. 5. yma yn cael gras alụtuaul i odef drụy faụr ymyneḍ tanbaidrụyḍ a chreulondeb i glefyd, ag y ḍerbyn i farụfolaeth ai angau, yn haụsach Aug. Ser. de tempo­re 21. & de visita­tione in­firmorū. ag y esmụythach ag sel dyma'r peth y mae duụ drụyr Apostol yn aḍo, os byḍ neb yn glaf yn ychmysc, galụed am opheiriaid yr Eglụys, a [Page 146] gụeḍiant drosto ef, ag eneintiant ef ag oleụ yn enụ'r arglụyḍ.

S. Gụedi y phyḍ a iachafy claf, a'r arglụyḍ Iacob 5. a esmụythaf arno ef, ag os ef aụnaeth becho­daụ, ef ai maḍeir iḍo, ag ermụyn arụyḍocau yr ephaith yma, naturiaeth a rhin oleụ sy'n cyttu­no ynụych, megis ag ymae Theophilactusyn ec­splicydu, ag o herụyḍ hyny rhaid yụ cadụ'n ho­ḷaụl y peth y mae. S. Austin yn y rhybyḍio yn iachysafoḷ, Pa amser bynag y damuyniaf clefyd, cymeryd yneb syḍ glaf, gorph yn Ar­glụyd Iesu Grist, gụedi ennentied i gorph, i gyflaụni y peth a scrifenụyd, Os byḍ neb yn glaf yn ychmysc, galụed a'm opheiriaid yr Eglụys, a gụeḍiant drosto ef, ag enneintiant ef ag oleụ yn enụ'r Arglụyd, a Guedi'r phyḍ ai iachaf ne a Salfia'r claf, a'r Arglụyd a es­mụytha arno ef ag os gụnaeth bechodau, hụynt a faḍeir iḍo.

Ynghylch sacrafen urḍe.

Beth yụ sacrafen urde.

Sacrafen yụ drụy 'rhụn y rydys yn Aug. li. 2. cōtra epi­stolans parm. ca. 13. rhoḍi i rai ragoraụl ras ag aụdurdod ysbrydaụl y ḍụyn sụyḍ yn yr Eglụys ar ol y ce­refyḍ [Page 147] a gymerasont arnynt, lym▪r sacrafen drụy'r hụn, megis drụy drụs y byḍ rhaid uḍyn­tụy a futhont yn trino yngyfraithlaụn ḍirge­lion, a gairiau duụ, megis gụenidogion i grist ai Eglụys fal escobion, opheiriaid, diaconiaiḍ a chimint olar a fythont yn trino agyn gụeni­diogi dirgelion yr Eglụys yn iaụn ag yn gy­fraithlaụn a thrụy aụdurdoḍ Nidyụ neb (me­gis agymae'r Scruthurlan yn testiolaethu) yn cymeryd, ag ni ḍylae gymeryd urḍas ne anrhy­deḍ i'm arser ḍirgelion yr Eglụys, ondy neb a alụoḍ duụ, megis Aron: sef yụ ond a fytho gụedi i cysegru ai ordeino yn gyfraithlaun drụy sacrafen yr urḍe ụeledig achụedi'r escob i ḍanfon i ụasnaethu rhyụ sụyḍ a gụasanaeth nodedig, yrhon sụyḍ a dylae i ḍụyn yn yr E­glụys yn ol iraḍ, ag ụrth gysraithiau a thrado­ḍiadau yr Apostolion.

Ond ydiụ Pob Cristion yn gystal ai giliḍ yn opheiriad?

Y Nụir ef aigelụir yntụy yn y moḍ yma ô herụ ḍsody'r opheriaid yn arfer ophrụ­mu ag ni aḷant ag maḍ aḍylant ophrumu phethaụ erail, seḷy y Saụl a ailanụyd ynghrist a aḷ ag a dylae beunyḍ ophrumu ag arfer yn [Page 148] diụiḍ ophrụm ysbrydaụl or tu aḷan, sef yụ gue­ḍieu, moliantau a rhoi diolch, marufolaethu 'rcnaụd ag erail o'run rhyụ, megis o herụyḍ hyny fodyn i gaḷu'ntụy yn y'r scruthur lan, yn opheiriaid ysbrydaụl gar bron duụ ami bodyn ophrumu ophrumau ysbrydaụl, Eythr os ny ni agymerụn henụ opheiriaid faly dylem, y­mae'n gụasnaethu 'n unig i'rhai syḍ ag audur­dod a gaḷu gụedi i roi uḍynt drụy ordeinhad Crist, i cysegru ag i opherthu sacrafen yr aḷor, ag i arfer sụyḍau'r Escobion, ag heb laụ hyny iryḍhau ag i rụymo Pechodau yn yr Eglụys, ag ynghylch yr opheiriaid yma o'r gyfraith ne­ụyd, S. Paụl adyụ iedoḍ feḷyn, yr opheiriaid aụnelont i Sụyḍiu yn ḍa a haeḍant gael dublui hụrdas, yn bendifaḍe y saụl sy'n ḷafurio yn y gair a ag meụn dysceidiaeth, yrhụn beth ni aḷ berth, y nu at ferched▪ ganyrun Apostol sy'n gorchymyn uḍynt naḍyscent yn yr Eglụys, ond teụi a son: ni aḷ chụaith, meụn moḍ yn y byd hyn berthynu at ḍuụ ag at iechyd i enai­diau.

Ymhafan o'r Scruthur lan ymae testiolaeth o'r sacrasen yma?

Yny man i darḷeir ynghylch yr A­postolion, i bod hụy ụrth deụis gụeni­dogion a gụasnaethụyr yn yr Eglụys, yn ar­fer rhoḍi i dụylaụ arnynt, O herụyḍ drụy'r Act. 6. 13. 14. arụyḍ y ma megis un sicir a nerthol o ras pre­senol, yrhụn yrydys yni roi, agyn igymeryd ụrth roḍi yr urḍau a soniasom am danynt, y Timot. 4. Tit. 2. gorchmynụyd ini y rhinụed ne'r sacrafen yma, ag a'm hyny S. Paụl ụrth yscrifenu at Timothei ai gụnaeth ef yn escob, ag ụrth i Ambr. li. de digni­tate Sa­cerdotal. Leo epist. 87. rybiḍio ef ynghylch y gras a goụse yn y rhi­nụeḍ yma sy'n dyụaedyd, nag esclusa mor gras syḍ yno ti, yrhụn a roḍuyd iti drụy brofphy­doliaeth, ụrth osod yr opheiriadiaeth, hefyd at yr un gụr, yrụyfi yn dy rybiḍio di (meḍ ef) i nynu gras duụ syḍ drụy osod f'ynụylaụ ar­nad ti ag bod yn angenrhaidiaụl iaụn eḍrych Pa fath rai a gyfleir ymhob Sụyḍ yn y byd i gael gaḷu a audurdod Eglụysig: ond trụy y'r sacrafen ne rinụeḍ yr Eglụys yma, ef a ḍyụae­dirụrth bob escob, naḍod dyḷaụ yn rhybryser a'r neb, ag na fyḍ a phaithiaụl o bechodau rhai erail.

Pesaụl graḍ y syḍ yn y sacrafen ne' rhinụeḍ yma?

Yn gyphredin ymae dụy raḍ. S. yr urdau ḷeiaf a'r urdau mụyaf, a'r urdau ḷaiafynt, urdau'r porthorion, darlainụyr, y Cōc. Car­th. 4. can. 6. benediaid a'r acoletiaid, yrhai mụyafynt ur­dau r Sụbdiaconiaid, Diaconiaid a'r ophei­riaid ond ymy Sc yr opheiriaid y mae rhai yn Luc. 9. yụch y mae rhai yn is i graḍ, gụedi i Ghrist i hordeinio, y raḍ ụchafo'r apheiriaid oeḍy'r A­postolion a'r escobion i Suofesoriaid hụy, che­rụyd i bod yn ụyr yn blaenori ag meụn gaḷu Hierony. ad Mar­cell. episl. 54. anrhydeḍys, arhagoriaeth urdas, at yrhain yrocḍ yn Perthyny (megis agymae'r y Scru­thur lau yn testiolaethu) ụilio arnyn i hụnain ai hoḷ fraiḍ, yrhain a roḍoḍ yr ysbryd udynt yụ Aug. in Psal. 44. coleth ag yụ Porthi, agireoli'r Eglụys, i fen­dio ag i daụgio diphig ai eisiau, gan ụneythyr opheiriad rhyd yr hoḷ drefi, a yrhai o'r o­pheiriaid oeḍynt dan yr Escobion, megis yroeḍ dauḍeg a thrigain o ḍysciblion dan yr Aposto­lion yn gụasnaethu yngụasaneth yr Eglụys, ag yn ophrumu rhoḍion, ag yn opherthu dros be­chodau, ag megis ḷafyrụyr yn cynhafu cynha­iaf yr Arglụyd, yn nesaf at yrhaini, Onḍ sụyḍ [Page 151] y pedair urdau ḷaiaf onḍ, fod yn barod i ụasa­naethuyr opheiriaid a'r escobion meụn laụero bethau, i baratoi yboblyng muyrs i gymeryd Sacrafenau sacraiḍ ag bob ychedig ag y­chedig Isiodorus li. 2. de of­fic. Eccle­siae. o raḍ i raḍ yn ymbaratoi i dyscu gụas­naethu sụydau yn yr Eglụys, y tair urdan eraiḷ uchod, syḍ genthynt fụy o aḷu ag aụdur­dod nid yn unig meụn Pethau eraiḷ, eythr Rabanus li. 1. de in­stitutiones elericorū. hefyd ynghylch y sacraiḍ dirgelion yr Euchari­stien ne sacrafen yr Alor, oheruyḍ hyny ydia­coniaid a'r Subdiaconiaid a alant fod yn pre­fenol yno, pen fyther yn ministryḍu y dirge­ḷion, megis gụenidogion nesaf at yr opheiriad pheirhon nad oes ragoriaeth yn y byd rhụngyr escobion a'r opheiriaid, ynghylch y sacrafen o urḍe ag aụdurdod i ophrumu yr opherth etto yr hyny ymae'r escobion yn rhagori'r ophei­riad yn laụer muy, os ystyriụn i audurdod i boụer ai a ḷu yn gofernyḍu' i besci'r enaidiau, i gadarnhau ag confyrfio yrhai a fedydiụyd (a Bedyḍ Escob, ag i roi urdau, Eythr niḍ yụ yn brydni arhyn o Amser fanegi i nag egori yn hoḷaụl pa suyḍau a pha ordeiniadau syḍ ber­thynasaul i bob urde yma aripen i hun ynụir hyn syḍ eglur adiamau y dyleid barnu pob urḍe Ambr. in cap. 4. ad Eph. yn barchys agyn anrhyd eḍys gan i cadu'n dy­fal, Canys ymae sacraiḍ ḍysceidiaeth trady­ḍiadau'r Apostolion, a defod yr Eglụys yrhain [Page 145] a ḍoethont hyd attomi yn testiolaethu hyny.

Beth y mae'r hendadau yn yscrifenu ynghylch y Sacrafen yma?

S. Austin yn ụir athrau Catholic, sy'n dangos, farn a'r Eglụys ynghylch hyn, ar gairiau yma, Pen darḷeir, anadlu o'r Li. quaest. veter, & nouitest. quaest. 93. Li. 2. con­traepist. Parmen. Arglụyḍ ar i discyblion ofeụn ychedig ḍydiau arol adgodiad, a dyụaedoḍ: cymeruch yr ys­bryd glan, yrydym yn deaḷt mae yna irhodod uḍynt aụdurdod Eglụysig, o herụyd pob peth aụnaeth yr Arglụyd drụy dradyḍiad aụaithi­ụyd drụy'rysbryd glan, ac amhyny pen roḍer rheol agụeḍ i'r dysceidiaeth yma uḍyntụy, ef a Ioan. 20. dyụaedyr ụrthynt, Cymerụch yr ysbryd glan, Agamfod hyn yn perthynu at aụdurdod E­glụysig, ef a ḍyuaedoḍ yn y man yn ol hyny Pechodau pụy bynag, a rụymoch, yntụy a rụy­mir, a phechodau pụy bynag aryḍhaoch a ryḍ­heir Timot. 1. ca. 4. iḍo, feḷy y mae'r anadl yn rhyụ ras, hụn trụy tradoḍiad a fụrir yn yr urḍedig drụy 'r hụn y dylen fod meụn mụy o barch, Am hụn y dyụad yr Apostol ụrth Timotheus, na es­clusa mor gras syḍ yn oti drụy ḍodiad dụylau'r opheriaid arnati, feḷy angenrhaidiaụl oeḍ ụnụaith ụneythyr hyn o ụaith, megis y geḷid [Page 146] credu fod rhag laụ nad yd o eḍ y tradyḍiad yma, heb rad yr ysbryd glan, hyd yn hyn S. Austin a dyuaedoḍ, y mae heb laụ hyn, rheolodygae­thau ne ganoni aid yr Apostolion syḍ yụ gụeled, yrhain sy'n gymeradụy drụy gyphredinaụl farn yr Eglụys, yn yrhain a ordeiniụyd yn y moḍ Can. Apo stol. can. 1. & 2. yma. Ordeuier Escob ne opheiriad, ne ḍia­con, ne subdeacon, ne ḍarleụr, ne gantor, heb ymprydio y graụys bendigedig, a dyḍmercher a dyḍ gụener diraḍer ef, o ḍierth i ụendid i gorph irụy stro ne lestyr, er ys mụyna thrychant arḍeg Epist. ad foelicenū. Vide Da­masc. in Pontifi. o flynyḍoed yroeḍ pab enụog a marthyr hesyd a elụid Caius: hụn drụy gyfri'r graḍau yma a'rurḍau ụrthynt ihụn, aḍyụaedoed: os hae­ḍoḍ neb fod yn escob, cyssegrer ef yn gynta yn borthor, ụedi hyny yn ḍarḷeụr, ag yn ol yn ec­sorsista agfeḷy yn Golettur. Ag yn ol hyny yn subdeaconynḍiacon ag yno yn opheiriad, a chụedi hyny os haedaf, gụneler ef yn escob. Epist. 52. Amhyny y mae S. Syprian yn canmaụl Cor­nelius yr Escob ag yn ysorifenu sod efyn gam­maụladụ, ymysc yrhai da, yn gystal ymyst yr Eglụysuyr agymysc y lygion, am na ḍoeth efyụ escobaeth yn dysyfyd, Eythr drụy dercha­fu drụy bob sụyḍ Eglụysig, heuḍu o hono ḍaioni gen ḍuụ, drụy dụyfaụl ụasanaeth, ef a derchafoḍ drụy hoḷ raḍau cerefyd hyd uchel frig opheriadaeth, ụedi hyny ef a gafoḍ yr es­cobaeth [Page 154] i hun nid ụrth erfyn, nid ụrth eụy­ḷys yn ag ụrth drais: eythr drụy lony­dụch hauḍgar yn ḍiụair, yn usuḍ yn co­ụaithas ie yn erbyn i eụylys coụledio fena­ụl, am hyny ni aḷ yr Eglụys presenaul ụney­thyd ḷai na chadụ ag ymḍiphin yrụḍau y rhain oeḍynt yn gymeradụy yn yr hen Eglụys Apo­stolig megis ag y mue S. Dionysiis, Anacletus De Eccl. Hierarc. can. 5. ag Ignatius yn Dangos, a'r hoḷ oes aḍoeth yn olyn'i maụrhau ag i coụleidio.

Para urḍe syḍ fụy orchestol a mụy enụog yn yr Eglụys?

Opheriadaeth neurde'r opheiriad, ynghylch maụred, a'r hybarchys urdas yma, S. Chrysostom. a S. Ambros a yscrife­nasont lyfrau cyfa, ynghylch yr hon hefyd y mae Ignatius faụr yn dyụaedyd, opheiriadaeth (meḍ ef) yụ sum ne grynodeb o hoḷ urḍas, yr­hain ysyḍ ymysc dynion, y neb ai amharcha hi Chrysost. de sacerd. item hom. 4. & 5. de verbis Esayae. y mae ef yn amherchi duụ a'n arglụyḍ ni Iesu Grist, y cynta a anụyd o'r hoḷ greaduriaid ag yn unig ụrth naturiaeth yn ben, ne arch ophei­riad i duu, a feḷy meḍ ef. Ond hefyd y mae'r. Scruthurlan yn testiolaethu hyn yn olau, Gue­fusau'r opheiriaid a gcidu'r gụybodaeth, agyn­tụy [Page 155] a goụsant ygyfraith oi enau ef, Am i fod ef yn angel ne'n genad duụ'r byḍinoeḍ, A he­fyd ynebdrụy falchder a rhyḍig a'mụrthyd ufuḍhau i Orchymyn yr opheriad, yn yr am her i bytho yn y gụasnaethu d'Arglụyḍ ḍuụ hụnụ drụy farn yr ustus aḍyle oḍef marụfa­laeth, Mala. 2. a thyn y maith ḍrụg o fyscyr Israel, ar­hoḷ bobl agloụant a ofnant, fal na chụyḍo neb ụedi o falchder, Amhyny y mae'r Apo­flol Deut. 17. yn gorchymyn, nachymer yn erbyn ophei­riad achụyn heb lai na dau nedri testion, a S. Cypriā li. 1. Epist. 3. & 8. hyn ayscrifenụyd at Timotheus escobyr Ephe­said, megis hefyd y mae hyn, yr opheiriaid a lyụodraethant yn ḍa a ḍylent gael dublu i hur­ḍas yn henụedig yrhain sy'n lafurio yn y gair Tit. 4. meụn ḍyscyblaeth.

Beth syḍ yụ dybied am yr opheiriaid drụgyonys?

Y n ụir ordeinhad duụ yu'r orpheiria­daeth, yr hon ni eḷir moi dyflanu, ca­nys ef a dylid i anrhydeḍu yn yr Eglụys, nid yu unig yr opheiriaid da, eythr hefyd yr opheriad Ececes. 7. drụg, Canys ef a syn i adanabod, i ụrando, i ḍerbyn ai berchi yn i ụasnaethụyr yrhụn a ḍy­ụaedoeḍ Mat. 10. Luc. 10. yr y scribiaid a'r Pharasaiaid a eiste­ḍant [Page 156] ynghadair Moysen, gụneụch erhyny a chedụch bob peth a dyụaetont ichụi, ond Eccles. 7. yn ol i gụaithredoeḍ hụynt na ụneụch Canys ymae'ntụy yn dyụaedyd, ag heb ụneythyr, Matt. 10. Ond ymysc yrhai drụg, ymae'n rhaid ini feḍụl a deaḷt, fod yn rhaid gụneythyr rhagoriaeth rhyngthynt. S. yụ yn y Peth sy'n P erthyny ati Sụyḍ au, aụdurdod athraụyaeth i credu ai ufuḍhau yn unig yrhaini syḍụedi i hordemio, yn gyfraith laụn, aidanfon o diụrth Escobion sy'n cyphesu iachaụl dysceudiaeth yr Eglụys, eythr rhag eraiḷ ymae'n rhaid ini ochel, pho yn ḍiụid ag yn dyfal, megis gelynion a thuy­ḷụyr Chrys. ho­mil. 4. in Ezech. li­de praescr. aduersus haeretic. heunus, ynghylch yrhain ymae S. Iere­neus Marthyr agun o'r athraụyr hynafyn dy­ụaedyd yn ḍoeth, yn y moḍ yma, y mae'n rhaid (med ef) ufudhau'r opheiriaid, yrhain sy'n yr Eglụys, ag yn sụcsesuḍu yr Apofiolion yrhain gida isụcsediad i escobaeth, a ḍerbyniasont y gụirioneḍ graslaụn: ond y ḷeiḷ yrhain a' mụrthodasant a'r sugseḍiaid poena, rhaid ini i hamau ymhelebynag y bythont gụedim gasclu ynghyd, nai ḷ ai megis hereticiaid, ne megis rhai 'n barnu yn drụg, nefal Scysmaticiaid beil­chion, Agychedigyn ol hyny, rhaid (med ef) ymụrthod a phaụb o'r fath yma a glynu urth y rhai syn'cadụ dysceidiaeth yr Apostolion, megis ag y dyụaedasom or blaen, agy syḍ yn [Page 157] cụplau drụy urḍe opheiriadaeth y madroeḍ ia­chaul, ag ymdugiad diniụcd, i gadarnhau ag i ụeḷau eraiḷ, hyn a dyụed Ireneus ag a gafoḍ iḍo yn athraụ Polycarpụs, discybl Ioan efen­gylụr, Lib. de praescript. haereticor. Ahyn a baroḍ i Tertụilianus ḍyụae­dyḍ a dannod i'r heretigiaid fod i ordinhad, hụy yn fyrbụyl, yn yscafu, agyn auụadal, ụei­thiau yntụy a urḍant rai neụyḍ dyụod i'r phyḍ, ụeithiau rai a ymroesant i'r byd, ụeithiau rhai a ụrthodasont a'n phyḍni, fal drụy i cannola i maụrhau y gelent i eniḷ oblegyd na's galent enil drụy ụirioneḍ, nidi ḷe haụsach yn y byd oes fyned rhagḍo nag ymhabeliō y rhyfelụyr yma, bod yn unig yn i ymysc hụynt a haedaf orucha­fiaeth: un a fyḍ escob, ag y foru un araḷ, he­diụ yn ḍeon, y foru yn ḍarleur: heḍiụ yn ophe­iriad, y foru yn lyg, Canys y maen tụy yn rho­ḍi sụydau'r opheiriad ag yn, paintio'n odidaụg, gan dyscrifyḍu yr afrolaeth gụradụyḍys, nid yn unig o'n amserni, Eythr hefyd o'ram­ser hụnụ, hyd yma ymae Tertulianus yn dy Scrifeḍu ag yn dangos yn odidaụg arfer a chụ­stum gụradụyḍys yplaidụyr ne'r heretigiaid, V ide epi­stolam hae­res. 24. nid yn unig yn i Amser ef, eythr hefyd o'n Amser ni, yrhain syn trụblio carefyḍ aụnaeth ont yr opheiriaid a gụenidogion yn yr Egluys.

Para nerth a phrụyth y syḍ i'r rhinụed yma?

Nerth maụr yn ụir a rhagororaụl, ie amryụ phrụyth Canys y saụl a cysegrir yn gyfraitlaụn a'r saith urḍau yma a dyụaeda­somi Cōc. Flo­ren. uchod, ymae'ntuy yn cael gras, agaḷuys­brydaụl yn i Sụyḍau perthynasaụl at bob un o'r urḍau, ag y maen'tụy gụedi gụneythyr, yn Aug. con­tra litte­ras Par­mon. ụasanaethuyr cymụys, rhụng duụ ai bobl, Amhyny y dyụaedoḍ S. Ambros, hụn a oso­dụyd meụn graḍ Sụyḍ urḍau Eglụysig, syḍ gentho ras: pa fath bynagyụr dyn, nid yn ụir o'r eiḍo i hun, ond o'r urḍe, drụy nerth yr ys­bryd glan, heb laụ hyny y mae'gen yrhai urḍe­dig yma destiolaeth sụr ag eglur i ganmol, ag i roi eraiḷ ḍan i Sụyḍau, ag feḷy y gaḷ Paụb o ho­nynt gụedi i gụneythyr yn enụog, ai neuḷduo i ụasanaethu'r Eglụys drụy'r urḍe yma, gael i adanabod yn ḍa a barnu paụb yn i raḍ, ai an­rhydeḍu in 12. can. 1. Cor. yn ḍeledys, Ond gụae'rhaini nid ynt arol Siampl Aaron, hụn a aḷụoḍ duụ, yn i gyr­ru, Act. 6. 13, 14. ond chụant a chụyḍ, balchder calon yn i deynu megis ozias frenin i draisio agy dal ym­hob moḍ sụyḍau urdasaụl yr opheiriaid, yn Tit. 4. erbyn yr hain ymae'n perthyny'r ymadroyḍ [Page 159] yma, danfonais i prophụydi agyn tụy aḍoedas­sont y peth ni ḍyụaedais ụrthynt, ag yntụy a brophụydant, Eythr pa foḍ i pregethant onis danfonir? megis ag ydyụad S. Paụl hụn a deụi­soḍ duụ yụ ụasanaethu i eglụys ynụir, duụ gụedi i ni gymyscu 'r graḍau, a bụrụ ymaith yr o­pheiriadaeth ni eḷir adanabod gụasanaethụyr Hier. 23. coụyr a chyfraithlaụn yr Eglụys: a hefyd yni Sụyḍ ni dyleit cyfri 'rhain megis gụenedigion Rom. 10. ex leone & Grego­rio qui ci­tantum e­tiam di­stinct. 61. & 89. yr Eglụys, Eythr ymae'r scruthurlan yn yu rhybyḍio i gochel megis ḷadron: ḷụynogod, Cụn a bleiḍiaid, canys ni ḍoethant i meụn drụy 'rḍrụs, eythr naiḷ ai drụy i brysyrdeb i hunaim, ne yn vnig drụy Phafry Sụyḍogion bydaụl, ne'r bobl gyphredin ymae'ntụy yn cael sụyḍaụ yn yr Eglụys heb i galụ yn gyfraith laụn, nag i ordeinio yn sacraiḍ.

YNGHYLCH SACRAFEN ne' rmued yr Eglụys a elụir Priodas.

Beth yụ Priodas.

Priodas yụ cysuḷdiad cyfraith­laụn Aug. li. de fide & operib. ca. 7. li. 1. de Nuptiis & concu­pisc. c. 10. & 21. li. de bono coniugali. ca. 24. Petrus Damia. serm. 1. de dedicat. Tob. 7. Ambro. de institu­tion. virg. Genes. 2. ca. Basil. de virginit. Aug. li. 9. Genes. ad litteram. rhụng mab a merch, hụn sy'n cynal cymdeithas boụyd di­ụahanaụl rhụngthynt, yrụy'n dyụaedyd cyfraithlaụn, megis y dylae fod cyttundeb diụahanaụl rhụng y ḍau berson, ag etto y mae graḍau (megis y dyụae­dant) o grenyḍ achyfathrach rhụng y partiau yn gụaharḍ ne'ndirymu Priodas megis na a­ḷant fyned thagthynt, O byḍ neb a'r ofyn pụy yụ'r aụdur cyntafo'r cysuḷtiad yma, gụybu­ḍụch mae'r penaf a'r goruchaf ḍuụ, yrhụn a cụpplysoḍ ynghyd ymhardụys yrhain a dech­reasont amlhau cenedl dyn, drụy i anrhydeḍu ai fendith. Os myuụch ụybod paham i'r ordei­niụyd priodas, yr achos yụ hyn, i amlhau ce­nedlaeth dyn, a hefyd ermụyn gocheḷ godineb o herụyḍ gụan a lụgụredig yụ naturiaeth dyn.

drụy bara resụm y mae priodas yn sacra­fen ne rhinụeḍ yr Eglụys?

Am od y cysụlt yma hụn syḍ rhụng Chrysost. in Ps. 43. & hom. 3. de verbis Esai. vide dominum. gụr a i ụraig yn ḍiụahanaụl, ụedi i duụ i ordeinio yn arụyḍ aḍas, a santaidiaụl arụyḍ, ermụyn santaiḍio a chadarnhau y cysụḷt y syḍ rhụng Crist ai Eglụys i briod, y peth yma syḍ fuḍaụl i Gristnogion i gael ag iḍerbyn gras duụ ụrth ḍechre yn ḍedfaụl i priodas, S. ar fod a Cōc. Tri­dent. sessi­onem in doctrina de Sacra­mēto, ma­trimonij. thrigo y ḷ dau yn un cnaụd, ynol y raḍ y galụyd yn tụy, fal y gụneler ynthynt hyny ymae'r A­postol yn i athraụy. Priodas syḍ Anrhydeḍys ymysc Paụb, a gụely, difagl heb i Stainio, Am­hyny yr un S. Paụl ụrth ḍosparthu a d'Anglu dirgelụch y cysuḷtiad yma, a ḍyụad yn olau, maụr yụr Sacrafen yma (meḍ fe) ynghrist ag Tob. 3. yn i Egluys. S. Aụgụst sy'n dyụaeḍyḍ, i chụi Cristnogion priodaụl yrydys yn gorchymyn Ad Eph. 5. nid yn unig Phrụythlaụndeb, yrhụn sy'n sefyḷ ụrth yniḷ plant, nachụaith diụairdeb yn unig, rhụymyn y'rhụn yụ i gred ne'i aḍeụid: eythr Aug. de bono con­iugal. hefyd rhyụ ḍirgel rinụeḍ ne sacrafen yrhai a Brioduyd yn Phyḍlaụn Am hyny y dyụaid yr Apostol, ygụyr cerụch ych gụrageḍ, megis ag y caroḍ duụ i Eglụys, ag meụn man araḷ, [Page 162] meụn priodas, y Sacrafen syḍ santaiḍiach, na phrụythlondeb y bru, ag y mae gụedi sylụeḍu, megis na eḷir moi yscar, naidattod y rhụymyn yma.

a eḷir dirymu nag yscar Priodas.

Ni elir na dattod na dirymu Priodas Luc. 6. gairiau'r y dyn cynta, syn ardelụi fod y rnụymyn hụnụ yn ḍiụahanaụl, rhaid i ḍyn y­mụrthod Matth. 5. a thad a mam, a glyny ụrth i uraig, ag ef a fydāt meụn un cnaụd, y mae'n Arglụyd ni Iesu Grist yn testiolaethu yn ḍiymgel na eḷir dattod Priodas drụy ḍyụaedyḍ: Pụy bynag a amadl ai ụraig, ag a briotto un araḷ, y mae'n gụneythyr godineb: hesyd meụn man araḷ y Peth gyssyḷtoḍ duụ, ni aḷ dyn moi ḍattod. A S. Paụl yn dactan y gyfraith ḍuụ a'r ordinhad Cor. 7. yma gụharḍedig yụ dorri sy'n dyụaedyḍ, y rụy'n gorchymyn nid fyfi, eythr yr Argḷuyḍ, yrhai agysyltụyd meụn priodas, na'm adaụed y ụraig aigụr, ag os ymedu triged heb priodi y ne gy­moded ai gụr drachefn, ag na roed y gụr moi Aug. de adulteri­nis coniu­gij. ụraig ymaith Achụedi hyny ef a ḍyụad, y mae 'r ụraig yn rhụymedig i'r gyfraith tre sytho i gụr fyụ: agam hyny er na chaer mor plant, ag er bod maụr a flụydiant trụchineb a thra­pherrh Ephes. 5. [Page 163] a damụyniant, ymae'r briodas yn sicir os cyflaụnir hi unụaith, megis na eḷir moi thorri tre fython fuụ: Amhyny ni aḷ yrun a briodoḍ ymadel y naiḷ a'r laḷ, oḍigerth cyn bod Cantic. 3. achos cnaụdaụl rhyngthynt, amyned i gyrefyḍ: Eythrpen ḍamụynio a chosion megis y bytho rhaid i gụahanụ, ni e ḷir rhyḍhau rhụym Prio­das, eythr gụahard uḍynt gyphredinrụyd bụrd Genes. 2. a gụely a fiasau'r o'r blaen, A Christ i hun yụ'r achos ohyn, yrhụn a gyssuḷtoḍ ag a gupplu­soḍ Marc. 10 i hun yr Eglụys i unig Briod, a'r hopha gentho'n dragụyḍaụl, meụn maụr dragụydaụl a diụahanaụl undeb, ag nid oes, gen y cyssuḷt syḍ rhụng gụr a gụraig yn unig gụlụm si­cir, Eythr hefyd ymae'n gụahard yn ho ḷaụl gael ḷaụer ne liosogruyḍ o ụrageḍ, yr hụn a elụir yn y tafod groeg Polygamia. S. na Phriotto un laụer o ụrageḍ, Am hyny ymae Crist yn ca­darnhau priodas yn sicrach ai dụyn drachefn i raḍ buraiḍ argynta i bu, ganḍyụaedyd yn olau ag yn eglur, yntụy a fyḍant ḍau yn yr ụn cnaụd, ag feḷ y nid ydynt dau, ond un yn y cnaụd.

a ydiụ Priodas yn rhyḍ i baụb?

Nag ydiụ ḍim. Canys yr Apostolion benedigedig a dradyḍiasont (megis ag y dyụad Ephiphanius) fod un yn pechu os try (gụedi iḍo ụneythyr aḍuned o forụyndod) i briodi drachefn, Ag y mae S. Hierom y yn Epiph. cō ­tra sect. Angeliū. gụrantụ i fod yn y fath bechod, ag yn gymaint, os priodant y gụeryḍon gụedi uḍynt uneythyr aḍunet a i cysegru i duụ Grist, nid ydynt yn unig yn pechụ meụn godineb, eythr yn hytrach S. Hier. lib. 1. con­tra Ioui­nianum. meụn in Sestrụyḍ, Y mae S. Austin yn dyuae­dyḍ, y forụyn ụyryd ne' sorụyn sengl a briodaf nid yụ'n pechu: Eythr os y ụyryḍ a cysegrụyd (S. yụ monaches) a briodaf ef ai barnir fal a­dụltres in Psal. 83. & Ps. 75. S. Gụedi torri i phriodas am na cha­dụod yr aḍeụid aụnaeth a Christ, adyfod yn i gụrthgefn, o'r ḷer aeth. Amhyny ḷe mae'r yr Apostol yn dyụaedyd, gụeḷ yụ priodi nag ym­losci, sy'n perthyny, at y neb ni unaeth aḍuned, Corint. 7. ag ni chymerth geresyd arno, Megis ag y mae S. Ambros yn dyụaedydyn eglur: Eythr hon a amgredoḍ a duụ, ag a gymerod y ụisc fantai­diaụl, a brioḍụyd ensus, ag y syḍ yn briod a gụr Lib. ad Corrupt. virginū. anfar oledig, Ag os myn hi briodi arolcyfraith gyphredin y mae hi yn adụltres, ne'n gụ­neythyrgodineb, [Page 165] ag yn altudes i angau, fal ḷyn y dyụaed S. Ambros. Amhyny canmoladuy oeḍ ordinhad yr emerod Iofinian yr hụn a'r­oes yr emerodr Iustinian yn lyfr o'r gyfraith yn y moḍ yma. Os byḍ neb mor ḷefasys (ni dyụae­dafi a thraisio) ond yn unig amcanu ar ụyryḍ cysygredig, arfedr i phriodi coḷed i hoydl, yrun Leo epist. 92. rhesụm, a'r un farnedigaeth ysyḍ ynghylch me­nych a'rhai a gymaarasont urḍe sacraiḍ ne'n o­pheiriaid, Canys coḷedig ydynt os go ḷyngan y Apoc. 26. phrụyn yn rhyḍ i anḷadrụyd a masụed a thor­ri'r y gredne'r aḍeụid gynta a roḍasont i ḍuụ a'r Eglụys, ne fal y dyụaedoḍ yr Apostol i gụney­thyr yn ofer yrhain yn eụylscar a' mụrthoda­sant a phriodas gan ụneythyr aḍeụid siccir i gaḍu'n dragụydaụl ụeḍdod, naiḷ a drụy gyme­ryd arnynt aḍuned yn olau, ne or hyn ḷeia yn Deut. 33. dirgel ụrth gymered ụrdau sacraiḍiaụl, gụa­randaụant gen hyn air duụ, Gụneụch aḍuned, a thelụch ych arglụyḍ ḍuụ chui, Ag heb laụ hyn, Os gụnaethost aḍuned yn y byd i ḍuụ, Luc. 9. nag oeda i chyslaụni, a'r peth y mae Crist i hun yn i athraụy, nid oes neb a roḍoḍ i laụ ar yr aratr, ag a edrych yn ol i gefn yn aḍas i deyr­nas nef.

aydiụ'r Eglụys yn peri ineb oi banfoḍ fuụ heb briodi?

Yn ụir nid yụ'r fam ysbryḍaụl hono yn gyrru neb yn erbyn i eụyḷys, nag yn Leo epist. 92. gorchymyn i neb fuụ heb priodi, Ond y hi a fyn i rheini a gymerasont arnynt y braint hụnụ (megis ag y dyụaedasom uchod na ḍatodau Conc. Cō ­stant. sub Iustinia­no. ca. 13. &. 14. moi cerefyḍ, ne'n a thorrant mor Amod aụ­naethont yn dụuiaụl a Christ ag ai Eglụys, Amhyny iaụn yụ beri uḍuntụy gadụ i haḍe­ụid, a glynu ụrth gyngor yr Euengl, i'rhụn y buont fodlaụn iḍo, yrhụn beth a dyụaedod. Corint. 7. S. Paụl, y neb a gysụḷto i forụyn ne i ụyryḍ meụn Priodas, ymae'n gụnaethyr yn ḍa (gụir Ambro. de virg. & viduis. yụ tre fytho heb i chysegru i duụ) ar neb ni chysuḷto, sy'n gụnaethyr yn ụeḷ, Athrachefn. Da i ụr na chyfyrḍo a merch. Am hyny y ca­molod Hiero. li. cont. Io­uinianū. Matt. 19. Epiph. cō ­tra An­galu. 1. Cor. 7. Christ, yr efnuchiaid yr Efengb ag'a fuont eioed yn cael i clod faụri yn yr Eglụys: yrhain y mae Tertulian yn i galu yn Efnu­chiaid ne gụedi i dispaḍu oi cụylys i hunain, ne coi eụylys i hun, ermụyn teyrnas nef, megis ag i galent fod yn santaiḍ yn i cyrph, ai enaid yn rhyfela i duụ yn i cnaụd heb gnaụd, yn y ḷe y­ma yrydym yn rhụymedig i ocheḷ yn ḍiụid dau [Page 167] gyflorni: un o'rheini sy'n glodsaụri Prio­das gida Iofinian etto ymae'n tụy'n cyfri prio­das yn gystal ne'n rhagori gụyryḍondeb ne virginiti, y mae S. Paụl a'r cụbl o'r hen dadau, yn olau yn ḍyụaedyd yn i herbyn: y cyflorni ne'r error araḷ yụ o'rthaind ynt yn teuru ar gam, fod yn agos yn anhaụd i Gristnogion ga­dụ ne gynal i diụairdeb ai gụyryḍiondeb, ag o herụyḍ hyny y mae'ntụy'n yn dal na ḍyle neb gymerydarno ef nag aḍuneḍuy cyfryụ bethyn santaiḍiaụl, nid yụ y'rheini yn deaḷt helae­thrụyḍ a Phrụythlondeb gras yr Efengl, yr­hụu a roḍoḍ Cristgymaint o oesoḍ mor helaeth ag morḍiandlaụd, agy mae beunyḍ yn i roḍi' yrhain sy'n credu, yn i erfyn, yn i gaisio, ag y yn cnocio am dano ef, megis ag y gaḷont brofi drụy ecsperiaeth mor esmụyth ag mor dirion yụ arụain Iau'r Arglụyd, ag nad yụ phorḍ di­ụairdeb lai cymụys ụdynt nag iachys, ymyscyr­hain S. Paul oeḍ un, gan dyụaedyd yn olau, ag yn cadarnhau fod duụ yn P [...]ḍlaụn, hụn ni o­ḍeych temptio chụi, yụch laụ ych gaḷu, eythr Haeres. 82. Concil. Trid. 24. ca. 10. gida'r temptiad i gụna fe oḍiangfa, megis y galoch ymdaro, o hyny y mae S. Austin yn ys­crifenu. le i mae'n yn dianglu y man hụnụ, Gụ­neụch aḍuned a chyflaụnụch y hi ych arglụyḍ ḍuụ, hefyd na fyḍụch ḍiog i ụneythyd aḍuned canys nid ydych yn abl yụ chyflaụni o'ch grym [Page 168] ach galu'chun, ond chụchụi a Phaeliụch os chụychi a bresumia o honoch y chunain: Os Aug. li. [...] confess. 6. & 8. chụychụi a bresumia o hono efy'r hụni'r ydych yn gụneynthyd aḍuned, chui a cyflaụnụch yn sur, ag meụn man araḷ, Happys yụ'r angen, yrhụn sy'n cympeḷ i ụneythryn ụel.

mae yn gryno▪ Sụm yr hoḷ adysc uchod?

Y mae'n rhaiḍ cyfeirio hyny a ḍyụae­da som mi hyd yn hyn yn fyr, fal i'r am­canasom at hyn o benod, fal y gaḷo'r ancyse­ḍigụeled dysc gatholig ḍiamheus ynghylch saith rimueḍ yr Eglụys: yrhain a ranụyd yn ḍuy ry­ụogaeth. Canys rhai o honynt megis y pumb cynta sy'n rhoi cynyd, ag yn helpu iechyd pob Cristion ol, Ond eraiḷ sef yḍụy ḍyuaethaf sy'n gụasnaethu i amlhau poblḍuụ a gụasnaethụyr yr Eglụys, ag y mae'nt yn duyn i ben y dau beth yma drụy ordinhad duụ sy'n augenrhaidiaụl Canys drụy fedyḍ ef an ailenir ni y foụyd ys­brydaụl syn Iesu Grist, a'r Bedyḍ escob sy'n rhoi mụy o nerth a chryfdụr iḍyn ụedi i aileni Ioan. 3. Rhinụeḍ yr▪ Alor syḍ fụyd a diod, a thauhfuyd idyn, yn i berindotaeth yn y byd yma▪ Penyd Tit. 3. syḍ feḍiginiaeth yn erbyn pob Clesyd yr [Page 169] enaid, ag a agyfyd ḍyn ụedi iḍo syrthio ag ai hiachafụedi i friụo. Mae'r Oleu yn calyn, yr­hụn Act. 8. yn yr ymdrech ḍyụaethaf yn erbyn augau Ioan. 6. sy'n cadụ agyn cysegru dyn ụrth fudo odiyma, ụedi y mae'r urḍe yn rhoi gụasnaethụyr i'r E­glụys, i fod yn bena ar y pethau sacraiḍ i arluy, Ioan. 28. i lyụadraethu, i gadụ, i arfer yn gyfraithlaụn bob peth a dyụaedasom iuchod, Ag yn ḍiụae­thaf y mae priodas yn Amlhau Cristuogion agyn feḍiginiaeth rhag annụairdeb, feḷy yr­hain ydynt yr eliau ag meḍiginiaethau duụiaụl Ezec. 16. a ordeiniaụd y Samaritan a oeḍ yn laụn truga­reḍ, ag a orchmynod i benaethiaid yr Eglụys, i lyụodraethu ag i iachau Cleifion, S. Pob Pechadur yn yr Eglụys faly galant hụy os my­nant gael gụir a Pherphaith iechyd, ag nid Tit. 1. ydiụ yn bụnc celfyḍyd dyn, Ond o ḍoethineb Cristnogaụl, y adenabod yn iaụn cymeryd yn Iacob. 5. iachaid, a rhanu i eraiḷ yn Phydlaụn yr eliau yma, gan ḍyụaedyd o hommi digon hyd yn hyn, Ephes. 5. ynghylch doethineb Cristionogaụl, megis yro­eḍ naturiaeth y dosparth yn gofyn, madụs yn belach fyned at yrhan araḷ i'r dosbarth yma sy'n eglụro cyfiaụnder Cristinogaụl.

DOSPARTH AR GYFIAVN­der Cristionagaụl.

Pa rhyụ bethau sy'n per thyny a gyfiaụn­der Cristionogaụl:

fod yn fyr. Dau beth a rhain a gynụy sir yn y gairiau yma: Gochel ḍrụg a gụna ḍa? megis ac ymae Esaias yn dyscu, Gorphoụys yn Psal. 36. gụneythyr drụg a dyscụch ụneythyr da▪ yn gyn­ta sy'n sefy ḷ ụrth adanabod, a gochelyd pe­chodau. Canys yntụy yụ'r drụg mụyaf a aḷ ḍa­mụain Esa. 1. i ḍynion yr ail a gyflaụnir ụrth chụeny­chu a dylyn gụaithredoeḍ da, Ond cyn galụ o honomi gyfloụni'r ḍụy ran yma o gyfiaụnder, rhaid ini bob amserụrth y gras a eniḷoḍ ag adu­ụoḍ Rom. 7. Crist ini: pen el y gras hụnụ o'r blaen a hel­pu, ef a cụppleir hyny aḍyụad Ifan, y neb aụ­nel [Page 171] gyfiaụnder syḍ gyflaụn, megis hefyd ymae'­ntụy'n Ephes. 1. Matt. 11. Ioan. 15. 1. Ioan. 3. gyfiaụn a thrachefn y neb a ụnel pechoḍ y syḍ o ḍiaụl.

Beth yụ pechod?

PEchod (meḍ S. Aust.) yụ eụylys i ḍal ne i Aug. li. 1. retracta. gael y peth y mae cyfiaụnder yn iụahard, ag y syḍ fal i gelir, ymgadụ rhagḍo. A S. Am­bros sy'n dyụaedyd Pechoḍ yụ toriad cyfraith Lib. de Paradiso. ḍuụ n' anufuḍdod i gyfraith nefaụl.

Pesaụl rhyụogaeth o bechodauy syḍ?

Tri Cynyrchaụl, Marụaụl a Maḍaụl, yn gynta yrydym yn galụ pechod cyn­hyrchaụl, y pechod hunụ a doụaltụyd ynomi drụy Aḍa yn hen dad, y cynta o genedl dyn Aug. in Eucher. cap. 64. ▪Pen y cyngaphụyd ni. yrhụn aydys yn i lanhau drụy fedyḍ ynghrist, o hụn yma y mae S. Paụl yn yscrifenu felyn Drụy ḍyn (med ef) i'r en­trioḍ Cōc. Tri­pent. Ses­ [...]son. 5. pechod i'r byd, ag angau drụy bechod, ag fely yraeth angau dros bob dyn, o herụyḍ pe­chu o baụb oḷ, Athrachefn ụrth dyụacdyd ụrth yrhain a ḍarfasau i Bedyḍio i dangos u­ḍynt fod grym Bedyḍ Cristionogaụl ụedi i estyn [Page 172] ag yn creḍyd i lanhau y pechod yma megis, ag y mae'n testiolanthu y olau, ef ach golclụyd, ef ach santaiḍiụyd, ef ag ach gyf [...]ụ [...]ụyd yn enụ n' Arglụyḍ ni ag a chen ysbryd duụ.

Pechod marụaụl sụ (megis y dyụaedant) gụaithred i ḍiḍymu dyn ofuụyd ysbrydaụl, ag yn Angau i'r neb a becho: yrhụn Angau sy n 1. Cor. 6. didoli dyn oḍiụrth ḍuụ ai deyrnas, ag yn peri iḍo hauḍu poenau tragụyḍaụl, ymae'n yscrife­nedig, gobrụy Pechod yụ angan, a'rhain enuy­rys, drụy laụ a gairiau, ydynt yn i alụ at hụynt. Pechod madeu ụl hefyd yụ gụaithred, hon nid yụ yn gụney hyr duụ yn Elyn ini, am hony mae'n haụd i'rhai Phyḍlaụn gael maḍeuaint Ad Gal. 5. gan duụ, ynghyleh hụn yrydys yn ymụyḷ, Os dyụaedụn nad ydym yn pechụ yrydym yn tụ­yḷony hunain▪ g nid oes mor guirioned ynomi. Apoc. 21. Sapient. 1. Aug. lib. 3. con. onas epist. Pe­lagis. Canys Iagob sy'n cyphessu yn olau, meụn lauer o bethau yrydym i yn cụympo, ag os tybiụn, y­gụr doeth cysiaụn, sy'n Cuympo saithụaith yn y dyḍ ag yn ailgod, Canys ymae'n eglur, fod un pechod yn sụy na'r ḷaḷ. hefyd ymae'n Aḍas i gyfiaụnder dyn, eythr hefyd i gyfiaụnder duụ Ioan. 19. amhyny y mae Crist yn gụneythr rhagoriaeth Arg. lib. 21 de ci­uitate & serm. 18. de verbis Apost. rhụng yneb sy'n pechu drụy ụybod, a'r neb sy'n Pechụ ḍrouy anụybod argụas hụn (meḍ ef) a ụybyḍ eụyḷys i Arglụyd ag ni'm baratoḍ i ụna­ethyr i eụyḷys ef a faedir a ḷaụer o ụialenotau: [Page 173] Eythr hụn nis gụybu ag aụnueth y pethau a oeḍynt yn heuḍu gụialenotau, ag a faeḍir ag y Mat. 5. chedig ụialentau, yrun hefyd (pen y mae'n cymụyḷ ynghylch pechod airaḍau, sy'n barnu Greg. 21. Moral. ca. 5. feḷyn, pụy bynag a digia ụrth i fraụd a fyḍ euog o farn, a phụy bynag a ḍyụaeto ụrth i fraụd Racha, a fyḍ euog o gyngor, a phụy bynag a Aug. in li. 1. deser­mone do­mini in monte ca. 19. ḍyụaeto ha ynfyd, a fyḍ euogodan uphern, a­rol graḍ pechod, gan ḍyụaedyd arol gairiau S. Gregori, fod trefn ag order Barnadigaeth yn i mụanegu, megis fod digofaint heb lafe­ryḍ gairiau, ụedi i ordeinio i farnedigaeth, a di­gofaint drụy laferyḍ, ụedi i farnu eusus, Ond digofaint drụy laferyḍ ymadroḍ, a farnụyd i dan uphernaụl.

Pahamy mae rhaid gochel pechod?

Yn gynta o herụyḍ na orchmynoḍ duụ i neb ụneythyr drụg ag ni roḍoḍ i­neb amser i bechu, Eythr cassau'r cụbụl y syḍ yn gụneythyr enụireḍ, megis agy mae'r Scru­thur lan yn testiolaethu yn olau, ag nid oes dim Eccles. 15. Psalm. 5. Sapiēt. 14 gasach genḍuụ na phechod, hụn sy'n carụ pob peth arysyḍ, ag nid yụ yn erlid nag yn Cassau dim onid pechod, ag nid yụ yn peidio ai gasau ef yn y nef ar ḍacar. Pechod megis ag ymae'n [Page 174] heunys ag yn ag phiaiḍ a fu achos i Grist yn arglụyḍ hụn i rioed ni ụnaeth bechod gael i groeshoelio a goḍef marfolaeth chụe­rụaf Bernaerd. Ser. 3. de natiuitate domini. oḷ, Canys ef ai archoḷụyd am yn ca­mụedau, ag ai dryḷiụyḍ am yn enụiredau ni Cosbidigacth yụ'n h'edụchni, a rodụyd arno ef i athrụy i glaisiau ef yr iachaụydni, ag ef a ro­ḍoḍ yr Arglụyd yn hoḷ enụired ni arno ef ag efyụ r' iaụn dros yn pechodaụ, ag nid tros yr eiḍomi yn unig, cythr dros bechodau'r hoḷ fyd, Esa. 53. ago herụyd hyn ef a lanhaḍ yn pechodau ni ai ụaeḍhun, pụy bynag drụy fedyḍ a gydglaḍụyd gidag ef hyd farụfolaeth ag o herụyḍ i marụ i bechod, ymae'n tụy n'buụ i gyfiaụnder drụy fuụ yn uastadaul drụy i ras ef meun neụyḍdra bucheḍ Ond y rhain a derbyniasont ras Iesu Grist, unụaith drụy fedyḍ ag a bechanb dra­chefn yn eụylyscar, y mae'ntuy yn pechu yn er­byn Crist, yn erlid Crist, yn croeshoclio Crist Rom. 6. ailụaith, ag a gant i cosbi gen Grist yr ustus cyfiaụn, ḍim ḷai n'ar anphyḍloniaid drugio­nys, ne'r paganiaid, Canys feḷy ymae S. Paụl yn dyscu, os o'rgụaithḍiodefy pechū yn ol der­byn 1. Petr. 2. gụybodaeth y gụirioned, nid oes mụy a­berth ụedi dros bechodau, aruthiad dysgụyiliad barn, ynghylch yrhain y mae peder Apostol yn cymụyḷ Canys gụeḷ a fiasau uḍynt na ụy­biasent phordy cyfiaụnder, nagụedi i gụybod, [Page 175] cilio oḍiụrth y gorchymyn santaiḍ a roḍụyd ụ­ḍynt, amhyny yrhụn sy'n tybied i fod yn sefyḷ, edryched na syrthio, Canys drụy syrthio, y dyụaethaf syḍ ụaeth na'r cynta, heb laụ hyny rhain sy'n pechu ag yn gụanethyr enụired ynt elymion yụ enaidiau i hunain, o choeliụn i Ra­phael: dyn ḍrụy ḍrugioni a laḍ i enaid i hūnan, ar enaid a becho hụnụ a fyḍ marụ Ag yn ụir nid oes dim mụy aflụydianys na'r farụfolaeth yma, pen fythodyn ụedi oyscarụ yn dragụy­daụl odiụrth gymdaithas yr hoḷ saintiau, o­diụrth laụenyḍ a diḍanụch yr angelion ar hoḷ greaduriaid nefaụl, Agyn y diụeḍ o diụrth i daioni pena a thragụydaụl, drụy ụybodaeth a mụynhad yrhụn y mae hoḷ, iechyd apher­phaith ḍedụydụch dyn yn sefyḷ▪ heb laụ hyn y mae naturiaeth a malingdra pechod y cyfryụ beth, megis nad yu yn unig yn gụahnu yrhai cyfaụn oḍiụrth duụ ag odiụrth ras duụ ai ogo­niant cythr hefyd ymae'n gụneythyr yn sufie­dig i dirfaụr a thragoụyḍaụl ofidiau yn gystal i'r corph ag y'r enaid ag y'r enaid▪ ag nid yn unig yn i gụney­thr yn aflụydianys yn y byd yna, eythr hefyd yn y byd sy'n dyfod, fal gụedi uḍynt ḍyfod dan iau a chaethiụaed y cythreliaid, sy'n cael i bar­nu i boenau tostyraf ag i bob ḍrugioni yn dra­gụydaụl o herụyḍ hyny y mae'n rhaid marcio yn yr scruthur lan samplau'r y pechaduriaid Exod. 14. [Page 176] yrhain a gosbụyd ag a gerydụyd am i Pecho­dau, megis Cain, Pharo, a Nabuchodonosor, y Sodomithiaid yr Iphtiaid, ar Israelitiaid ag Dan. 4. Exod. 7. Ioan. 8. Sap. 14. Psal. 5. Tob. 4. eraiḷ, drụgioni yrhain, duụ gyfiaun drụy laụer ag amryu foḍion, ai cosboḍ yn drụmyn yr phy­nyd ymae'n rhaid ini nodi y Sentensiau yn y Scruthur lan yrhain sy'n aḍyscuni i ocheḷ ag i Phiaiḍio brụnti a phla pechod, megis y neb a becho fyḍ aḷtud i bechod, Cas gen ḍuụ yr enụir ag enụireḍ pechod aụnaf y boblyn drapherthys ag yn druanaiḍ, pho rhag pechod megus rhag Psal. 3. Sarph, o herụyd nadyụ ḍuụ yn eụylysio enụi­reḍ, y drụg nithrig gyda thi, arhai anghy­fiaụn Aug. li. 1. de serm. Domiui. ca. 13. li. 12. de Tri­nitate. Gregor. Hom. 16. in Euang. lib. 4. mo­ralium c. 27. in safant yn dy olụg, yneb pechu meụn un peth, a gyḷ laụer o ḍaioni, medụlani d'arglụyd duụ yn dy hoḷ dyḍiau, a gochel fyth gyttuno a phechod, ag nagsclusa i orchmynion yn duụ ni, y Siamplau a'r ymadroḍion yma sy'n tynu, i beri iḍyn gydnabod, fod duụ yn ḍialụr, ag yn gosbụr, cyfiaụn ar bechodau, a chan gydnabod, yn peri iḍo ofin, a thrụy i ofụi, fod yn ḍyfal oi salfadigaeth, a thrụy fod yn ofalys ḍiaint rhag erchiynedig gosbdigaeth pechod, aml yụ phre­ụiḷau y pechad uraid.

Pa Phorḍ sy'n toụys dyn i Sybụl Pechod?

AR hyd tri gris yn benaf, y doir i bechod, S. yụ lythiant, dileithụch, a syniad, ḷy­thiant Aug. de Serm. do­mini in monte & li. 12. de Trinitat. & ca. si­cut de Pe­nitentia. Dist. 2. yụ pen ynomi fedụl drụg, drụy brofe­digaeth y byd y Cnaụd, a'r cythrel, dileithụch yụ pen fytho hyny a anogoḍ profedigaeth ḍrụg yn Bodloni gormodar yn meḍụl, ne'n cnaụd ni, yn ḍiụaethaf, Cydsyniad yụ, pen fo'r cụyḷys a ḍenụyd drụy lithiant a dilaethụch yn cydsynio a'r pechod yn ḍiamryfys, drụy'r cyttundeb y cyflaụnir pechod, ag y gụneyr dyn yn euog gar bron duụ o dan uphernaụl, er na ụneler bob Greg. ho­mil. 16. in Euangel. amser, mo'r ụaithred, O achos synhụyroly dy­ụo edụyd fod had pechod yn y ḷithiant, i bor­thiant yn i ḍyleithụch, ai gyflaụnrụyḍ yn y cyd syniad: ne os mynụn chụilio yn fan ylach hyn Iacob. 1. Rom. 6. Mat. 5. o beth; ymae ḷithiant i feḍụl yn dụyn aḷan a­phaith, o'r aphaith dileithụch, o'r dileithụch, cydsyniad, o'r cydsyniad gụaithred, o'r ụai­thred arfer, o'r arfer anobaith o anobaith mayntimiaeth pechod, o fantimiaeth pechod Vide Gre­gor. magn. li. 4. mo­ralium. phrost, o phrost barnadigaeth ḍiogel, fel dyma yr gadụyn ne gefynau a'rhain ymae'r cythrel yn rhụymo dyn a hụynt ag yn i fụrụ yngụysc i [Page 178] ben, nid yn unig i bob rhyụ bechod, eythr he­fyd Et Isio­dorus de summo bono. i Eigiaụn uphernag o herụyd hyn y mae'n brophidiaụl ag yn fuḍaul adanabod, a gụilio yn ḍyfaḷ, y cyfryụ raḍau a'r cainciau yma i be­chodau: rhag yn Somi ni, a'n bod meụn perigl i'n damnio ag yn coḷi.

Pa foḍ y geḷir gochel pechod?

Yn gynta os gụelụn y gofidiau, a'r perigl sy'n calyn pechod: yn ail os gụr­thebụn Bernar­dus serm. 5. de qua­drag. yn y man yn dyfal agyn diụid drụy nerth Iesu Grist i dechreuad hụynt, ag os gụr­thladụn chụantau drụgionys, drụy rhain y lithir' ni yn haụd i bechu, yn ḍiụaethaf, os ny ni a lafyriụn ag am canụm i arfer rhinụeḍau gụrthnebys i bechod drụy fod Crist yn yncy­morth, Rom. 12. Ephes. 4. Amhyny ymae'r pregethụr yn Rybi­ḍio, na ḍoes arol dy chụantau, eythyr ymattal oḍiụrth d▪aụyḍ, os rhoḍi ith enaid i eụlys, yna ygụnai laụeniḍ ith elynion, amyrhụn beth y Eccles. 18. Genes. 4. mae duụ i hụn yn dyụaedyd: os yn ḍa y gụnei, onichai orchfiaeth, ag onis gụnei yn ḍa, dy be­choḍ syḍ oflaen y drụs, ond dy chuant i hyny a fyḍ yn dy laụ di athydi a gai fod yn arglụyḍ ar­no Ephes. 6. Hebr. 12. ag y man yma y mae'r arfau ysbrydaụl a'r­hain ymae S. Paụl yn dymyno i filụyr Crist, i'm [Page 179] arfer i'm diphin yn erbyn pechod o hoḷ ḍiche­lion y cythrel, megii i gaḷont ụrthlaḍ pechoḍ yn y dyḍ drụg, a diphoḍyd dardau tanḷyḍ y mụy mụy drụgionis.

Dosparth ar ysaith brifbech.

Pa bechodau syḍ raid, i ystyrio yn benaf?

Yrheini a elụir prif bechodau, am i bod bob vn or dau, yn phyno­niau ne'nben i'r hefyd am fod phrụythoeḍ gụe­nụynig yn tyfu o honynt, a phob cyfryụ ụyd, baiau, Scandalau, coḷedau, ḷugrau a phob haint sy'n cụympo arḍyn sy'n dicḷu o honynt megis o ụraiḍfon hir.

Pesaụl prif bechod y sy'ḍ?

Saith, a rifir y ḷyn: Balchder, Cubyḍ­dra, Greg. li. 11. Mora. godineb, Cynfigen, Glothmeb ḷid a diogi, Ond megis ydylem mifyth gasau yn Collos. 3. faụr, a gochel yrhain: feḷy y mae'n rhaid ini (os mynụn i souyd i'r enaid) ḍylyn drụy faụr diụidrụyḍ a dysalrụyḍ a serch y saith rinụeḍ y syḍ ụrthụyneb i'r saith bechod yma, difalchder [Page 180] y' syḍ ụrthuyneb i falchder, huelioct i Gubyḍ­dra, Corint. 9. diụrirdeb i Odineb, cariad perphaith, i gynfigen, vn'pryd i lothineb, hynaụsed i lid, Eccles. 31. diụidrụyḍ duụiaụl sy'n erbin diogi. Cor. 13. Hebr. 10.

Beth yụ balchder a pha eppil syḍ ido?

Balchder yụ chụant afrolus i rago­riaeth, Deut. 17. Sapient. 5. Mat. 13. Gene. 49. pa un bynag i bo ai o feụn i ga­lon yn guḍiedig, ai o diaḷan yn Ambụg fal dy­ma fam tụysoges hoḷfaiau, ond yn henụedig a genedloḍ yr aflụydianys eppiḷ yma Anufuḷe­lod Phrost rhagrithiad ne hipocrisi, ymryson, cynen, cyndynrụyḍ gụamalrhụyḍ, Beḷach me­gis y geḷer gochel y dirfaụr bechod rhaid yụ Eccl. 10. Iacob. 4. 1. Petr. 5. fyth gophau y peth a ḍyụad Tobias, na olụng, fyth (meḍ ef) dros gof falchder i gael bodloni dy Synụyr, ne i lyụaedraeth d'air di, Canys o falchder y mae pob scelerdra yn caeli dechre­uad, Ahefyd athraụaeth yr Apostolion sy'n gụrthebu'r balch, ag yn rhoi gras i'r difalch, o choeliun y prægethur, casnorys yu balchder gan bron duụ a dynion, yr arglụyd a ḍiflanoeḍ ụraid yrhai beilchion, ag a blanoḍ y rhai gostụngedig yn i ḷe meụn gogoniant Amhyny paham yrụyti syḍ ḍụst a ḷudụ yn balchio?

Beth yụ cubuḍdra a pha blant syḍ iḍi?

Cubuḍdra yụ chụant afrolys i gael ne i feḍu, efe a eḷir i farnụ yn gubuḍ, hụn nid yn vnic, yn raistio, Ond hefyd hụnụ a­chụenycho 2. Tim. 3. Cor. 6. Matt. 9. Prou. 22. ḍa araḷ, ne a gatụo i ḍa i hun yn rhy galeḍ, merched y fam drụgioys yma yụ rhain, S. yụ traeturiaeth, dicheḷ, tụyḷ, anydon, aflo­nyḍụch, trais: anrhigareḍ, angoụaithdra a chledụch calon, y mae'r Apostol yn barnu ar y pechoḍ yma yrhain ynt yn chụanychu ym­goụaethogi sy'n cụympo meụn profedigaeth a magul y cythrel, ag ymrafel chụantau anphro­phiaụl, a drụg ar les dyn: yrhain sy'n boḍi dy­nion yụ marfolaeth a dystroụiad, ag yn i ḷaḍ ai difetha. Cubuḍdra yụ gụraidin pob drụgioni, agymae'n yscrifenedig meụn man araḷ, nid dim oes mụy sceler na'r dyn cubuḍ, nid oes dim fụy enụirys na charu couaeth, hụn sy'n gụerthu i enaid, Crist sy'n testiolathau, ni elụch uas­naeth duụ a choụaeth, hefyd na fydụch ofalys yforu S. Paụl sy'n rhoi hyny aḷan yn eglurach gan ḍyụaedyd: Byded ych ymụrediad yn ḍiserch igybuḍd drụy fod yn fodlaụn orhyn syḍ genych yn bresenol Canys ef a ḍyụaedoḍ ni phaḷaf iti, Mat. 6. ag nil gadaụaf di o chụaith: megis y gaḷom dy­uaedyḍ [Page 182] yn hyf, yr arglụyḍ yụ fynghymorth, amhyny ochaụin ymborth adilad, yrydym yn fodlaụn o hyny.

Beth yụ godineb, apha eppil syḍiḍo?

Godineb yụ chụant afrolys i sple­ḍach, amhuraiḍ anḷadys, ag ymae'n yn cenedlu n'en yn generu'r rhain daḷineb meḍụl, diḍarbedrụyd, anụadalrụyḍ penchụiban­rụyḍ, traserch arno i hun, cas i ḍuụ, gormod chụant i'r boụyd hụn, ofn angau, a'r farn a a daụ, ag anabaithio yr dedụyḍuch tragoụy­daụl yn erbyn y pechod yma yrhụn sy'n guney­thyr Prou. 13. y doeth yn phol, a dynion yn anifailiaid yr Apostol sy'n yscrifenu feḷyn, ymae pob pe­chod aụuelo dyn alan oi gorph i hun: Ond y Snpien. 4. neb aunelo odineb, sy'n pechu yn erbyn i gorph Psal. 51. i hun. Ag y mae'r un meụn man araḷ yn te­stiolaethu yn y moḍ yma, nedụch grybụyḷ yn Iacob. 4. ychmysc chụi am Odineb, na brunti araḷ yn y byd, na chubuḍdra, megis i gụede i saintiau, nai sertheḍ na phol Siarad, na gụagdigrifụch, nag anfedrysrụyḍ amherthynasaul, cythr Ephes. 5. oflaen pob peth rhoi diolch iḍuụ, a pheth rhy­feḍ a chụilyḍys yụ bod Cristnogion garbron dụu ai angelion yn i halogi hunain drụyfasụeḍ 1. Cor. 6. [Page 183] budyr, yn gynient ag uḍynt gysegrui cyrph ai haelodau yn i Bedyḍ megis templau puraiḍ i'r Hebr. 13. ysbryd glan, ag i Grist yn arglụyḍ, amhyny ymae S. Paul meụn araḷ, Oni ụyḍochi mae teml duụ ydychi a bod ysbryd duụ yn aros y­noch? Galat. 5. hụn a goụsoch gen duụ ag nid ydych yn eiḍo chụi ych hunain? athrachefn, oni ụyḍo­chụi fod ych cyrph yn aelodau Crist: agymera si ai gụnaethyr yn aclodau putain, ag yn y di­ụed ymaen gorphen, canys ef ach prynụyd chui amaur ụerth amhyny gogoneḍụch, ag arụaine­dụch duụ yn ych cyrph, godinebụyr a phuta­mụyr a farn duụ.

Beth yn cynfigen, a Pha eppil ymae hi yn i genedlu?

Cynfigen yụ tristụch am ḍaioni a chy­nyụ araḷ, a gofid ụrth dedụyḍuch un a­raḷ tu ag oit i Orucha, amna byḍ gystal: ag y rhai syḍ is rhag na bydent gystal ag ef ty ag at i gyphelib, am ibod yn gystal ag yntau megis ag y dyụaediḍ S. Austin, ag ymae hyn o fer­ched Eccl. 28. Genes. 4. genthi hi: Cas, absen, difenụi, dirmig, la­ụenyḍ o draphert a hylbul un araḷ, a gofid o olud un aral, yrydym yn darḷain gynfigenu o Gain ụrth Abel ụirion i fraụd i hun, ag ir bre­nin 1. Reg. 18. [Page 184] Saụl gynfigenụ ụrth Dafyḍ i fab yn gy­fraith, a ḍarfiasau i ḍarparu'n frenym y pechod Sap. 7. phiaiḍ yma, hụn heb laụ i fod ef yn o­lau yn erbyn naturiaeth a chariad perphaith ymae hefyd yn guanaethyd dynion yn gyphelib Galat. 5. ag yn debig i'r Cythraliaid: drụy gynfigen y cy­threl y doeth augau i'r byd: arhain ydynt ari du ef, ai calyn ef: Agụrth hyn da y mae'r A­postol yn rhybyḍio nafydụn chụanog i glodor­ụag, drụy gyphroi paụb i giliḍ, a chynfigenu o baụb ụreh y laḷ.

Beth yụ glotineb a pha rai yu i ferched ef?

Glothineb yụ aụyḍ anḷyụadraethys, i Exod. 32. Iob. 21. Prou. 10. Eccles. 10 fụyd a diod, ag y mae hyn o ferched iḍo, panụeḍaiḍdra, ḷaụenyḍ, dadụrḍ anfedrysrụyd, buscleḍ pụlder synụyr a deaḷt eythr bethaaḷ fod ụaelach na brụntach na bod megis Anifailiaid yrhain sy'n fodlaụn i'm borthi yn gynil, aro ḷ naturiaeth, ag etto ymae dyn yn i rhagori, pen y mae'n yn ymroi i hun yn aiḷtud yụ fol ne yụ ry­men, i ụttres, i ormodeḍ, ag i feḍdod, drụy drau­lio Luc. 21. Prou. 20. ag ụastio y cụbul ar a feḍo, y mae'n gụneythyr yn erbyn i echyd, ag yn syrthio me ụn clefyḍau, ag yn ydiụeḍ yn byrhau i hoedyl? Canys gụir a diogel yụ'rgair hụnụ ḷaụer a fuont [Page 185] feirụ drụy uttres a gormodeḍ, ar neb syḍ gynil a sober a estyn i einioes: o laụerofụyd y daụ clefy dau, Crist sy'n gorchymyn gụailiụch rnoch ych 2. Cor. 6. hunain, rhag gorchfyguch calonau a glothineb a meḍdod, eithr S. Paụl i'n ḍcuny ni o ḍiụrth feḍdod sy'n dyụaedyd, na feḍụer chụi genụin, Osee. 4. yn yrhụn ymae godnieb: yrhai a feḍụant ni Eccle. 19. chant feḍianu te y'rnas nef o herụyḍ hyny pro­phụyd duụ sy'n yn bygụth yn erbyn yfụyr, gụae yrhai cryfion sy'n yfed gụin, a'r dynion ner­thaụḷ sy'n gymyscu diod gadarn.

Beth yụ ḷid a pha ephil a enir iḍo ef?

ḷid yụ chụant i gosbi un araḷ a debygo dyn gael drụg ar i laụ, Ag ymae'n geni o hụn ferchef meḷdigedig ymsertu Balchder ne Ryfig, ḍiystyrụch ḷefain, cynfigen dirmig, ne Prou. 19. rhegu, ne tygneḍu: hụn syḍ ụenuyn medụl hụn sy'n ḷugrụ grym a gaḷu barnadigaeth a­doethineb, Iob. 15. ag yn dynystrio yn fynychiechyḍ yr enaid a'r corph, o herụyḍ hyny y prege­thụr a'n rhybyḍioḍ: na fyḍ gyflym yn d'ysbryd i digio: Oblegyd dig sy'n gorphoụys yn mynụes Eccle. 19. pholiaid, hefyd ymae Athrau y cenedloeḍ, Eph. 4. Eccles. 7. yn gorchymyn tyner ymaith o'ch mysc, bob chụerụder, a ḷid, a chynfigen, a ḷefain, ag ab­sen [Page 186] anụyaụl, a chableḍgida phob drugioni, a Col. 1. bydụch hefyd gymụynascar, a thrigarog gan faḍau baụb yụ gilid, megis agymaḍauoḍ duụ i chụithau drụy Grist, ag nid heb achos y dy­ụaedoḍ yr ustus penaf, y neb ar a ḍigio ụrth Matth. 5. i fraụd i hun, syḍ enog o'rfarn, a'r neb a dy­ụaedo ụrth i fraụd i hun Racha, (yrhụn syḍ Bern. Ser. 3. & 6. de Ascens. Domini. arụyḍ o lid) syḍ euog o'r cyngor, a'r neb a dy­ụaedo ụrth i fraụd, phụl, syḍ euog o dan upher­naụl.

Beth yụ diogi a phaferched syḍ ido?

Diogi yụ diphrụythdra a ḷesced calon Greg. li. 31. Mor. dyphigiaụl i ụneythyd yn ḍa, ond yn a­nụedig ymae diogi yn dristụch pethau ysbry­daụl, Eccles. 33. arhain yụ i ferched, malais, styfnigrụyḍ, gụenḍid calon, anobaith, anescudrụyd yn­ghylch Prou. 6. gorchymynion angenrhaidiaụl, anụa­dal ụybiad medụl ynghylch laụer o bethau, a'r Psal. 118. perigl trụm sy'n dieḷu aḷan o'r pechod hụn a ḍangosir drụy airiau Crist yn yr Efengl pob Mat. 20 pren ar na, ḍuco phrụyth da, a dorrir, ag a fụ­rir Ioan. 13. Rom. 13. 2. Cor. 7. Galat. 3. yn y tan, ag meụn man araḷ, Bụriụch y gụas anfuḍaụl i'r toụylụch eithaf, ag ni chafoḍ dyụaedyd o chụaneg, beth a fynau ini ụneythr rhag bod yn sụrth ag yn segur edrychụch, [Page 187] gụiliụch, a gụeḍiụch, canys ni ụyḍoch pa bryd y byḍ yr amser, ymdrechụch fyned i'r porch Apoc. 2. cyfing, canys ḷaụer meḍafi i chụi a gaisiant en­trio i meụn ag ni aḷant. Luc. 13.

Hyn a dyụaedasom arol y dospart a am­canasom mi ụrth dechre, megis y gaḷo ysaụl, sy'n chụanychu Cyfiaụnder Gristnogaiḍ, nid yn Rom. 12. ụnig i adanabod ai nodi, ond hefyḍ ochel, a Bern. Ser. 35. de par­uis sermo­nibus. gụthio oḍiụrthynt (arol gorchymyn duụ) y doluriau yma: yrhain syḍ beryclafi genedl ḍyn, ar meḷdigedig haint yma a dangosasom uchoḍ.

Ynghylch pechodau rhai eraiḷ, yrhain yry­dym ini yn aphaithiaụl o honynt.

Pa bechodau a elụir pechodau rhai eraiḷ.

Yrhémi aụneir a dụylaụ rhai eraiḷ, ag etto er hyny ef ai cyfrir ag ai bụrir (nid heb achos) at omi, ag aụna cydụybod yn eụoggar bron duụ, O herụyḍ hyn, yn i cyl­ch 1. Tim. 5. hụynt y geḷir cymeryd hyny y mae'r scru­thurlan Vide Ba­siliū li. de vero di­gnitat. yn i orchymyn, gan ḍyụaedyd na fyḍ gyfranog o bechodau eraiḷ a hyny y mae'r pro­phụyd breninhaụlyn iụeḍio fal hyn, Glanafi farglụyḍ odiụrth fymechodau dirgel, ag arbed dy ụas. odiụrth bechodau rhai eraiḷ. At hyn Aug. li. 3. de lib. ar­bitr. o beth y mae Saint Basil faụr yn tueḍu hyn at [Page 188] crifeniad Saint Paụl at yr Ephesiaid, na fyḍụch gyfranog a gụaithredoeḍ diphrụyth toụyḷug, Ephes. 5. ond baiụch arnynt yn hytrach, a hefyd y dyụe­dyad yma o'r un Apostol, ymadeụch a phob Cristion fraụd, ar ysyḍ yn rhodio yn anḷyụa­draethys, 2. Thess. 3. ag nid yn oly tradyḍiad a goụsoch i genymi.

Meụn pesaụl moḍ yrydym yn aphai­thiaụl o bechodau rhai eraiḷ?

Meụn naụ moḍ, S. drụy gyngor, gor­chymyn, cydsyniad cyphroiad, canmo­liad, ne ụenithiad celu bai araḷ ai lochi, bod yn gyfranog o'r bai drụy 'mḍiphin?

Pabryd y rydy yn aphaithiaul o be­chod rhai eraiḷ drụy gyngor?

Pen fythom mi yn achos, ag yn rho­ḍi Eccl. 27. cyngor drụg, yrhụn ymae eraiḷ yn i Esai. 19. galyn ne'n gaḷu i galyn. Cayphas a aḷ fod yn siampl o hyn, hụn drụy agyngor a anogoḍ ag a Psalm. 7. yroḍ gyngorihaid yr Iụḍeụon i roi Cristyụ fa­rụfolaeth: Ond yngụrthụyneb i hyny Canmo­lir Ioan. 11. Mat. 25. Act. 9. Ioseph ab Aramuthia, ag ai gelụir yn ụr [Page 189] da cyfiaụn, am na chyttunoḍ ai cyngor nag ai Marc. 6. gụeithredoeḍ hụynt, S. ag esgobion yr Iụḍeụon, ag ar pharasaiaid ụedi uḍynt ymroi yn anụiaụl i ụneythyd brad Iesu Gristyụ farụfolaeth o'r hyụ yma yrydoeḍ Demetruis, yrhụn gida chyfeḷion eraiḷ dichelys, ermụyn i fuḍ ai elụ i hụnan aụnaeth terfysc maụr ofeụn Dinas E­phesus a hyny yn erbyn Saint Paụl ai ḍysceidia­eth, yn yrụn moḍ Herodias ynḍigụiliḍ hon oed Herod frenin yn i chadụ'n yn orḍerch, o he­rụyḍ drụy i chyngor hi, i merch a oeḍ yn dansio, Mat. 14. a baroḍ, yn greulon dorri pen Ifan fedyḍiụr santaiḍiaf oḷ.

Pa bryd ymea un yn aphaithaụl o be­chod un araḷ drụy orchymyn?

Pen ḍel cam i gymydog, ne pen ụneler drụg yn y byd, drụy archiad, barn, ne'n 1. Reg. 22. gorchymyn ni, megis ag i ḷaḍoḍ i bremin Da­fyḍ Hester. 3. vrias ụirion, nid ailaụ i hun, nag a dụylau yr eiḍo, ond ụrth lythyr gụeiniaithụr, a gor­chymyn Daniel. 3. i laḍ ef yn y frụydr. A Philatụs yr rhaglụ oeḍ eụog o farụfolaeth Crist, am iḍo i Luc. 23. farnu, ai ḍodi ef drụy aụdurdod er bodloni'r Iụḍeuon yụ groesgoelio, peirhon iḍo agụnay­thyr Exod. 1. hyn gen mụyafyn erhyn i cụylys, yn yr­moḍ Leuit. 20. [Page 190] Herod a Pharo a becha sont yn ḍirfaụr Luc. 11. ag yn heunys, pen ụnaethont gyfraith Tyrra­naiḍ i laḍ plant yr Hebraiaid, Gụaey rhai sy'n gụneythyd cyfraithiau anghyfiaụen.

Pa bryd y mae cytundeb yn gụneythyr ni yn euog o bechodau un araḷ.

Pen fytho y Peth aụnelo araḷ ar gam Ireneus 4. ca. 45. yn cael yn gair daionis ne or ḷeia yn cael gynụys ai lochi genym mi yn dirgel fal hỿny pechaụḍ Saụl pen i cytunoḍ i farụfalaeth Ste­phany marthyr cyntaf, ag felyny y pechasont Act. 7. mụy na daugain o'r Iụdeụon am ụneythyr a­ḍuned a dyfod yn arfog ar feder laḍ S. Paul, Marc. 15. yn ḍiụaethafy pechasont dinasụyr Caerselem, pen y cytunasont ar sụyḍogion i rodi Crist yụ Act. 3. farụfolaetb, Amhyny, ymae peder yu dannod uḍynt gan ḍyuaeḍyd, chụi a laḍasochy byụyd, amhyny ni a ḍylem ḍal selụ ar hyn a ḍyụaeḍoḍ S. Paul, nid yn unig yrhai sy'n gụneythyr Rom. 1. drụg sy'n hauḍu marụfolaeth, cythr hefyd yr­hai sy'n yn cyḍsynio a'r gụnaethyruyr. Athụn Li. 31. quae est cleri Romani ad Cypr. y mae'n tynu i Peth y rydym yn i ḍarlain yn S. Sypr. nid yụ ef yn aneuog o bechod, hụnyn syḍ yn gorchymyn i ụn eythyr: nag yn ḍifai hụn y [Page 191] syḍ yn yngyhoed yn cydsynio, peirhon na ụna­eth ef mor bai.

Pa amser y bydụnni euog o bechod un araḷ, ụrth gyphroi?

Pen roḍomi achos i un araḷ, drụy ụy­bod, 1. Reg. 1. Psal. 105. Mach. 4. i ḍigio, i ḍial, i ḍyrmygu duụ, i greụ­loni ne'r cyphelib feiau, pafoḍ bynag i gụne lo­ni hyny, ai ar air, ai ar ụeithred, ne moḍ araḷ yn byd: Ni bu ụraig Iob oludaụg chụai­thpeḷ Ephes. 6. odiụrth y bai yma, hon yn ḍirmygys ag yn ḍi gụiliḍ oeḍ y annos i gụr, yr hụn oeḍ yn ḍi­ḍiciaf oḷ ag yn laụn o myneḍ, i tygnedu ne i re­gu Tob. 2. duụ, hefyd gụraig Tobias oeḍ mor drụg a­nụydys, megis iḍi hi yn fynych drụy 'mserthu gythryḍo i gụr, ag y roeḍ yn gụnaethyd hyny. O herụyd i fod, megis gụr gofalys drụy ache­neidiau, dagrau, a gụeḍiau hyd at ḍuụ, yn ga­laru y maụrgam yrydoed yn goḍe ar laụ iụraig, Eccl. 28. Eythyr Ecclesiasticus y syḍ yn yn rhybyḍio, Prou. 15. ymgeduch rhag cynnen meụn moḍ araḷ, ag di aụnai dy bechodau ynlai, gụr digḷon a enynna gynnen a gụr pechadurus a draḷodafi gyfeiḷon, Prou. 17. ag a fụrụ gas ymysc rhai hedụchaụl feḷy y dyụad Salamon, ydyn terfyscys syḍ fyth ai fryd [Page 192] ardrụg yn ụnig, a chenad greụlon a'ḍanfonir Esa. 33. yn i erbyn.

Pafoḍ i'r staenir ni a phechod ụn araiḷ drụý ganmol a gụeiniaith?

Pan ganmolhom un yn gụneythyr drụg, ne am i ḍrụgioni: ne pan fythom Prou. 24. mi megis yn i sụmbụlio un i redeg ar gam, yn yr un moḍ a phe i bai ef yn gụneythyrynḍa, faly Psal. 140. rel ef rhagḍo yn y dechreuad, Gụae y gụniady dasau aụnelont glystogau tan bob elinoeḍ dụy­laụ Thren. 2. fy'mhobl, a'rhai a ụeithiant gobenyḍau Esa. 39. & 130. dan ben pob oedram i fag elu i enaidiau, me­gis ag y ma y prophụyd yn yscrifenu, mynych y mae'r pregethụyr eglụysig ne'r Sụyḍogion by­daụl Kom. 6. pen fythont yn dyụaedyd gụeiniaith ụrth y bobl, drụy i ḷochi ai meithrino yn gyhoeḍ yn i Rbyḍit ai dụụgioni, Da y mae'r y Pro­phụyd Esaynodi ar gairiau yma fym­hohl i y neb sy'n dyụaedyd dy fod di yn ḍe­dụyḍ sy'n dy Somi di, ag yndyniflro ḷụybr dy Petr. 2. draed di, hefyd y mae Sainct Paụl yn gyng­hor Psalm. 9. i ni ochel yr athraụyr, yrhain drụy airiau teg agụciniaith yn tụylo calonau yrhai diḍrụg, difalaiscanys o herụyḍ bodyn camnol pechadụr yn chụantaụ i galon, ag aḍyụaed am yr anghy­fiaụn, ef a somg araf yr arglụyḍ y pechadụr', [Page 193] megis, ag y mae i prophụyḍ breninhaụl yn te­stiolaethụ.

Pa amser y daụ pechod un araḷ arnom mi drụy gelu a theụi ason?

Pan ḍely niụed in deiliaid ni, ne i un Bernard. de S. Ioā. Bapt. araḷ am deụi honō a son, yn y moḍ yma. O byḍ yn sụyḍ ni i ḍyscu, ag i rybyḍio, ne i geryḍu yn brodyr ne'r bobl, os peidiụn ine yn y cyfam­ser pen eḷem ụneythyr maụrles, o bodyn ḷonyḍ heb ḍyụaedyd un gair y mae'n faụr yn baini, Ang. epi. 119. O herụyḍ hyny y mae'r arglụyḍ yn testiolaethu i bob pregethur, ḷefain na oprhoụys, derchafa yn uchel dy lais fel udcorn a managa i'm pobl i Scelerdra, ag i deulu Iacob i Pechodau, ond gụarado pa berigl syḍ i'rhain a elụir cụn mudiō heb aḷu cyfarth, pen ḍyụaidụy fiụrth yr an­ụiaụl (med yr Arglụyd) ḍydi a fyḍi farụ onis dangosi di iḍo ef ag onis dyụaedi urtho ef, me­gis Hiere. 23. y gaḷo droi o ḍiar i phorḍ anụiaụl, a buụ, yr anụmụl hụnụ a fyḍ marụ yn i anụoldeb, amy­ne a ofynaf y ụaed ef ar dy laụdi. Y mae' mor ang enrhaidiaụl cadụ hyny a ḍyụad S. Paul ag 1. Cor. 9. a ḍyụayedoḍ drụy faụr erfyn, pregetha'r gair, byḍ daer meụn amser ag aḷan o amser: argy­oeḍa, ceryḍa, anog drụy bob ymyneḍ agathra­ụiaeth, [Page 194] hefyd yrun Apostol meụn man araḷ, ceryḍa garbron paụb i saụl a becho, megis y by­tho ofn ar eraiḷ.

Pa amser drụy 'n tenerụch ni y bydụn yn enog o bechodaụ eraiḷ?

Pen oḍefomi i'r pechod a eḷid, ag ady­lid i gụeirio ai gyryḍu, drụy 'n galụ, a'n aụdurdodni ḍient, er hyny yn digeryḍ amyned ụaethụaeth yn y bechod yma, y Sụyḍogion sy'n syrthio, yrhain sy'n dụyn i cleḍe yn ofer, ag nid ynt ụasnaethụyr iḍuụ, a ḷonydụch fal i gelụir hụynt, dialụyr yn cosbi yrhai aụnelont sceler­dra, yn y pechoḍ yma y Syrthiod y brenin Saụl pen iḍo yn erbyn gorchymyn duụ, fod yn rhy dirion ag yn rhy dyner yn arbed y Malacei­thaid i eḷynion, Brenin Achab a bechoḍ yn yr pechod am cymodi a brenni Syria, ai fafrio: amhyny ni ḍiengod rhagsarrig farnadigaeth y prophuyd, gan i fygụth yn y moḍ yma, hyn y mae'r Arglụyḍ yn i dyụaedyd, o herụyd odef o honeti yn eboeḍ euog o farufolaeth diainc heb i gosbi dy eimoes di a fyḍ dros i enioes ef ath bobl didros i boblef, at yr un peth y gaḷ hyny a dyụad S. Paụl, ag a orchmynod i'r Corin­thiaid berthynu. Chụnụch y dyn drụg o'ch [Page 195] myst, Oni ụyḍoch y suray chedig le fain yr hoḷ does? Certhụch alan yr hen surdoes, Gụedi hy­ny y mae'r tadau a'r mamau, meistred ag athra ụion yn pechu yn y pechod yma, Am i bod hụy yn diụyno y saụl y syḍ dan i dụylaụ, drụy gymeryd arnynt, na ụelont moi baiau, a thrụy ormod tynerụch yn i dụyn hụynt i fynu, a hefyd yn goḍefi' rheini drụy i esclustra ai dio­gi fyned i ormod perigl, feḷy yrydym yn dar­ḷain ḍiụyno yn gụbụl blant Eli drụy ormod tenerụch y tad yrhụn a gosbụyd yn dost am fod yn rhy esmụyth ụrthynt, at hụn hefyd i geḷir arḍodi y pechod a eluuir diphig ceryḍua rhybyḍio ne ḍụyn i phorḍ iaụn yn braụd, gan fod Crist hefyd yn yn rhybyḍio, fod yn rhaiḍ ceryḍu'n braụd, unụoith, a dụyụaith, a thair, fal y galoni i eniḷ ef ụrth i dyny aḷan oi bechod er bod rhai y'n rhoi rhagor rhụng y cyfryụ a­hụn a'r esclusdra na'r tenerụch a ḍyụaedasom ụchod, fal i gụnant fath araḷ ar bechod o ho­nynt.

Beth yụ bod meụn pechod un araḷ drụy fod yn gyfranog?

Hyny a fyḍyn benaf pen ḍelomi i gael Tob. 2. Prou. 29. rhan o'r Scar a'r Bụtti giḍa'r ḷadron [Page 196] ne'r treisụyr: hesyd pen daliom gidag eraiḷ, drụy ụybod da a gad ar gam ne yn anghyfiaụn ne meụn moḍ yn y byd heb berthynu attomi, heb laụ hyny pen fythomi yn ymgoụaethogi drụy espeilio eraiḷ at hyn y gaḷ berthynụ hyny aḍyuad Dauid brophụyd rhedeg gidar ḷadron, a bod a rhan gida'r godinebus megis y mae E­saias yn rhoi bobl yr Iụdeụon, dy dụysogion Psal. 49. di syḍ an phyḍlon, yn gymdeithion i ladron, i gydyn caru rhoḍion, agyn calyn gobrụyion, trymach hefyd na hyn y mae'ntụy'n pechu yr­hain Deut. 29. yn olau ag yn gyhoeḍ sy'n ceiso elụ uḍynt drụy anonestrụyḍ eraiḷ, megis lattaion, ag y dynion a ụyḍir i bod yn ḍiphaith, ag yn ano­nesti faly gaḷont ḍyfod i hunan neyrry yno.

Pafoḍy bụrir arnomi bechod rhai erail drụy fentimiant?

Pen fythomi yn maentimio rhai yn gụneythyr drụg, ne'n mantimio ag yn hau ar led dyscediaeith un araḷ, bod yn ḍrụg ag yn anụiaụl, hefyd pen lafuriomi i roi rhag­do ag iḍiphin drụy'n gofal a'n gụaithni beth a ordeiniụyd yn erbyn cyfraith duụ, megis ta­ranau Esay. 5. yn torri a ḷan, Gụe chụi (meḍ Esay y prophụyd, sy'n galụ y drụg yn ḍa a'r dayn ḍrụg, [Page 197] ag yn rhoi y tyụlụg yn oleụad a'r goleuad yn dyụḷụg, yn rhoi'r melys yn chụeru a'r chụerụ yn felys: A hefyd gụae chụichụi syḍ yn cy­fiaụnhau'r anuiaụl am i roḍion, agyn dụyụ cy­fiaụnder Ỿ cyfiaụn o ḍiarno. Digon yụ hyn yng hylch y pechodau a elụir pechodau rhai eraiḷ yrhain yn ụir syḍ yr aụrhon ụedi tanu yn hirag yn ḷydan, ag yrydys yn i gụneythyr beunyḍ drụy faụr ryfig y myscy gụyr maụr yn anụedig, Ag y mae'rhan fụya cyn beḷed oḍiụrth i go­chel, megis i bod yn tybied na ydynt bechodau, ag feḷy yn i rhoi meụn pris bychan, er i bod yn ḷugru i cydụybod drụy frunti'rhain, an yn coḷi i henaidiau Onḍ ef a eḷir bụrụ'r hoḷ bechodau a dyụaedụyd uchod, gan mụy a meụn tri rhyụo­gaeth yn gynụys yn ag fyr, megis ag y mae S. Ba sil faụr yn dangos Canys pen syrthiomi meụn aphaith, ne gyfran o fai ne bechod un araḷ, hyny a fyḍ naiḷ ai yn y peth, i hun, ar ụaithred, ai meụn eụylys, ne ryụ fryd a medụl yn unig ai ụrth esceulysrụyḍ diḍarbod pen dylyt i rhyby­ḍio, ne i mendio, i siomi hụynt am na ḍylem u­neythyr. Ond o'r hoḷ bechodau y scumunaf o lauer yụ hụnụ aụnair yn erbyn yr ys bryd glan.

Ynghylch pechodau yn erbyn yrysbryd glan.

Beth yụ pechod yn erbyn yrysbryd glan:

hụnụ yụ gụrthod yn ḍiystyr oụir fa­lais) faụr ḍaioni a gras duụ ụedi gynig yr hụn y byḍir yn arfer i roi ne i farnu i'r ys­bryd glan, megis i Phynon hoḷ ḍaioni, A hyn yụ Pechu yn difaḍeuaụl, fal na eḷir cael made­uaint am y cyfriụ bechod, ag un cymeint a hụ­nụ, nag yn y byd yma, nag yn y byd araḷ sy'n dyfod, ụrthi air ihun: Am fod duụ ụrth y'r Matt. 13. Marc. 3. Aug. de verbis. Amod yma, yn yn trino ni fal na roḍo duụ ras ar y ḍaear, ne ogoniant yn y ne foeḍ i neb, ond i'r saụl a phiaiḍiant y peth a ụypont i fod yn pechod: ag heb laụ hyny, a roḍont i bryd ar ḍaioni, ag a ḍeụisant phorḍgyfraith laụn i fuụ, ond y Pechod yma a ụneir yn erbyn ysbr­yd yr glan, nid oes na phiaiḍra pechod, na bryd i gaḷyn daioni fal y dylid: ag heb laụ hyny y­rydys yn bụrụ y maeth y peth drụy'r hụn y ma­e'r Aug. lib. 38. Quaest. Mat. 26. ysbryd glan oi ras i hun yn arfer galụ dyn o ḍiụrth i bechod, Amhyny ni aḷanthụy a fa­gler yn y cyfryu bechodau yma, gael gras duụ yny byd Canysy rydys yma yn pechu yn erbyn tad, nid o ụendid a braụder dyn, hụn a elụir [Page 199] pechu'n erbyn tad, a agaḷu'r tad, megis ag y gụ­naeth peder pen ụadoḍ Grist, na chụaitho an­ụybodaeth, yr hyn yụ pechu (megis y dyụae­dant) yn erbyn y mab, a doethineb y mab, fal y damụyniaụd i S. Paụl, pen oeḍ yn erlidụr creulaụn yn erbyn Eglụys Grist, ond yrydys yma yn fụy o laụer, oụir ḍrugioni a chyndyn­rụyd calon, fal y mae'r Pharasaiaid y dynion dy phaithiaf a'r cyndynaf yn rhoi Siampl.

Pesaụl pechod sy'n erbyn yr ysbryd glan?

Chụech o'r pechodau hyny a gifrir, megis y mae i henụae hụynt yn gymra­dụy i baụb.

• 1. Trahyder, ar drigareḍ duụ, ag ar ḍienc yn digosb am bechod: Anobaith gụrthnebu gụir, ụedi ụybod, cynfigen ụrth gariad perphaithi Gyd gristion, Cyndynrụyḍ ag anydifeirụch, ond haụs a fyḍe i deaḷt os cyfrirhụynt yn ymoḍ yma.
• 1. Camarfer yn rhy hyf drugared ḍuụ.
• 2. Cụbụl anobaithio gras duụ ai iechyd i hun.
• 3. Bod yn elyn iụirioneḍy phyḍ gatholig a hy­ny [Page 200] yn erbyn i gydụybod i hụn.
• 4. Bod cynfgen yflyfnig, agofid arno am lụydiant, iechyd a rhinụadau i fraụd Phyḍ.
• 5. Trigo drụy ụybod a meḍụl cyndyn meụn pechod?
• 6. Bod heb fryd ar y difairụch, nag ymadel ai fucheḍ ḍrụg.

Para drahyder aụneiph bechod yn erbyn yr y sbryd glan?

hunụ aụnelo i ḍyn roi cymaint o goel ar trugareḍ duụ yn ụnig, ag y byḍ hyf Gre. in ca 3. lib. 1. Regum. iụneythyr pechod heb ystyriaeth o gyfiaụnder yn y byd, nag ofn duụ, y mae laụer heḍiu yn pechu yn y moḍ yma, yrhain syḍ yn bodloni ag Bern. Ser. 38. ex par­nis Serm. unig Phyḍ yng hrist, ag yn pydru fal anifailiaid ynghanol budreḍi pechodau, ag yn aḍo yn hyf, nid yn unig uḍynt i hunain, eythr hefyd i eraiḷ sicrụch a diofalrụyḍ o goeldrụy haeḍianau Hieron. in can. 4. Oseae. Crist, ag i ras duụ, yrhụn y maentụy yn i gyr­heuḍyd drụy Phyḍ, ag ni ḍangosant yn y cy­famser ḍim o phrụyth penyd, mae S. Paụl a­thraụ 1. Cor. 13. Psalm. 2. Rom. 11. 1. Gal. 5▪ y cenedloḍ meụn Phyḍ a gụirioneḍ yn crio ar bob un o'rhain, Aụyti (meḍ ef) yn diyflyru coụaeth daioni duụ i ḍiodefgarụch i ymyneḍ ai ortho? oni ụydosti fod daioni duụ [Page 201] yn dy doụys di i dyfeirụch ụrth dygledụch di ath calon anydifairiol, yrụyti yn darparuyti Iacob. 2. ḍig erbyn dyḍy digofaint, pen anirgeler cyfiaụn farn duụyr hụn a ryḍ i bob dyn yn ol i ụaithre­doeḍ Eccles. 9. Amhyny y mae'r un S. Paụl meụn man aral yn dyscu na dylid phrostio yn unig phyḍ, ond gụaithio yn iechyd ni drụy ofnag arsụyd ag ymae n canmol ag yn gorchymyn ini phyḍ nid phyḍ faru a segur (megis ag ymae Iacob yn i galụ) Eythr y phyḍ fyụiaụl hon drụy gariad perphaith syḍ y gụaithio yn gyfiaụn yn erbyny pechod afrolys y mae Ecclesiasticus yn crio, gan dyụaedyd, ynghylch mandeuamt dy be­chodau nafyḍ ḍiofn, ag na sụrụ un pechod ar y ḷaḷ, ag na ḍyụaid maụr yụ trugareḍ yr ar­glụyd, ef a gymer drugareḍ ar f'aml bechodau i Canys trugareḍ a dig a nesant oḍiụrtho ef yn Psal. 100. fuan, a digosaint os edrych ar bechaduriaid Amhyny y prophụyd sy'n dyụaedyd yn ḍa, Dadganaf yti f'arglụyḍ Drugareḍ a barn, ag meụn man araḷ anrhydeḍ y brenin yụ caru barn.

Pafoḍy gụneir pechod yn erbyn yrysbryd glan drụy Anobaith.

Pen ḍel bai gụrthụyneb i'r trahyder a dyụaedụyd or blaen, fal y bụrio dyn i phorḍ bob gobaith i gael madeuaint gar bron Aug. Ser. de temp. Hom. 21. & 50. duụ i yniḷ iechyd tragụydaụl, hụn oed bechod Cain megis agy testiolaethoḍ ai airi hụn, mụy heb ef, yụ f'anụireḍ i nag y dylụn gael maḍe­uaint fal hyny hefyd yụ pechoḍ Iụdas Bradụr Mat. 27. Act. 1. 1. Ioan. 1. Crist pen ḍiụeḍoḍ ef i hoedel a chebyst yn ane­dụyḍ, ond nid yụydifeirụch yny byd ryhụyr, iḍyn, megis agy maey ḷeidr ar y groes yn te­stiolaethu, yrhụn pen y difaroḍ ar ygroes aga­foḍ Luc. 23. gen Grist ras maụr a gogoniant nefaụl.

Pa amser y byḍ gụrthnebụr y gụir yn Pe­chu yn erbyn yr ysbryd glan?

Pen eler ynghylch pụnciau'r phyḍ a Leo epist. 10. ad fla­manum. chyrefyḍ a dal yn gyndyn gidar celụyḍ yn erbyn y gụir, nid drụy obaith ond, drụy fa­lais, o'rgụirgụaithoḍe, fal drụy hyn i gelir gụ­neythyr niụed i buraiḍrụyḍ gụirioneḍ catho­lig, y pharasaiaid oeḍynt yn euog o'r pechod [Page 203] yma, yrhain oeḍynt yn bena peth, yn gofalu i ḍyrmygu Crist, nid yn unig yn falaisus, eythr hefyd ar gam, ag i erlid athraụiaeth yr efengli Mat. 11. orthrymu testiolaeth yr Apostolion, a hyny yn erbyn i cydụybod i hun, nid anhebig i'rhain Ioan. 7. yụ'r gụyr y mae'r prophụyd yn son am danynt, i bod yn eisteḍ ynghadair y gụatụarụyr. Aphe­der yr Apostol sy'n i galụ hụy yn athraụyr ce­luyḍog 2. Petri 2. yrhain sy'n yn dyscụ ḍisceidiaeth goḷe­dig, Ag yn diụaetha S. Paụl sy'n i galụyntụy Tit. 3. yn hereticiaid, yn ḍynion ḷụgụredig, ag yn go­ḷedig ynghylch y phyḍ, gan ụrando gormod ar Timot. 3. ysbrydion cyflornys siomantus, ag drụy i barn i hụn yn goḷedig ag yn damnedig. Y mysc yr­hain Act. 13. y gelir cyfri Elymas y Sụynụr y'rhụn y mae S. Paụl yn serthu yn gyhoeḍ gan dyụaedyd O un laụn o dicheḷ a phob drụgụioni mab di­aụl, a gelyn pob cyfiaụnder oni phaiḍi a gụyro iaụn Phyḍ yr argluyḍ.

At hyn y mae'n perthynu cabliad yn erbyn Mat. 12 yrysbryd: yrhụn y mae Crist yn i danod yn he­laeth i'r Iụḍeụon ag yn i ụneythyd yn ụaeth ag yn fụy heunys na Phechodau eraiḷ, ag oḍuu na byḍent yn pechu yr aụrhon yn y pechod hụn apud Gra­tianum 25. Quest. 1. Canys yma entụy'n cablu 'r ysbryd glan me­gis agy mae. Damasus yn yscrifenu, yrhain y syḍ yn rhy hyderys yn gụrthnebu ordeinadau yr hen dadau a ḍarfu i gosod aḷan drụy 'r ys­brydglan, [Page 204] arhain sy'n gụneythyr dim yn i her­byn nag yn cytuno arhain sy'n gụnaethyr y cyfryu ryfig a gụarhydri syḍ rhyụ gablidea­gaeth yn erbyn yr ysbryd glan.

Pa foḍ y mae cynfigem ụrth ras i gyd­gristion, yn bechod yn erbyn ys ys bryd glan?

Penfythomi yn bruḍ ag yn dristiaụn Aug. de Serm. do­mini in monte. ụrth ụeled yn braụd yn folianys, druy eglurụch a phrifiant rhinụedau a rhoḍion duụ yrhụn bechod nid yụ mor briodaul y ḍyn, ag yụ i diaụl yrhụn syḍ gasafpeth gentho ụeled gras duụ yn gụraiḍio agyn cynyḍu meụn dyn, agohe Sap. 2. rụyd hyny nid yn unig yn achụynụr yn erbyn i frodyr: eythyr hefyd yn bena gelyn i ḍuụ ag i i hoḷụyr da, hụn megis ḷeo rhyedig yn rhodio Act. 11. & 15. o ḍiangylch gan geisio y neb a aḷo i ḍifa, yroeḍ ymys yr Iụdeụon blant Satan, yn cynfigenu fod rhad yr efengl yn tyfu ag yn cynyḍu dim ymysc y genealethau megis y mae yụ ụeled yn actau'er Apostolion.

Para gyndynrụyḍ aụna Pechod, yn erbyn yr ysbryd glan?

Y' cyndynrụyḍ hụnụ yn ụir aụnelo y medụl ne'r galon mor anystụyth yn er­byn y neb a ryḍ gyngor da, fal na ḍioḍefa i un drụy resụmau yn y byd, idroi odiurth i fryd ai Exod. 7. amcan coḷedig, Brenin Pharao oeḍ ụedi i'nynu Exod. 14. yn faur n'y pechod yma, yrhụn ec cael o hono ef i rybyḍio cyn fynyched gen voyses, a chael dia­leḍ yn fynych drụy dost a phyrnig gosbydigaeth Hiere. 5. duụ: Etto ef agoḷed drụy sefyḷyn i fedụl creu­lon, ai gyndynrụyd: hefyd angorchfygus cyndyn rụyd yr iụdeụon yrhain y mae Stephan Act. 7. y marthyr yn i paintio megis yn i ḷyụ i hunain oeḍynt bobl ụegilsith heb anụaedu i calonau a'ch clystiau (meḍ ef) chuy chụi erioed a fuoch yn gụrthnebu'r ysbryd glan ag nid anhebig yn yr amser yma yụ rheini syḍ ụedi' mroi i ḍyscei­diaeth neụyḍ, agni alant ụrando ar un yn dys­scu yn gatholig, megis peibai i clustiau gụedi stopio: yn yr phunud ar asbis ne'r lyndasen rhag gụarando melysdra puroriaeth iachaụl athraụiaeth yr Eglụys, ef a dybygid i bod yn­tụy yn dyụaedyd, Cilia oḍiụrthym ni fyn'un i ụybod mo'th phyrḍ di, yrhụn beth nid yụ ḍim [Page 266] Amgen nagy mae S. Paụl yn dyụaedyd, eythr Rom. 2. yn ol caledrụyd dy galon ḍiedifeiriaul, ụyt yn tyrru yti dyhun ḍigofaint, a dadcuḍiad cyfia­ụn farn duụ, Canys hefyd megis ag y mae Sa­lomom yn dyscu gụr a geryḍer yn fynych ag a galeda i ụarr, a ḍrylir yn ḍisymụth fal na by­tho meḍeginiaeth iḍo.

pa bryd i gụnair pechod o any difeirụch?

Pen fytho dyn heb ụneythyr na Phen na mesur ar bechodau aḍylae i glanhaụ Aug. de fide ad Petrum. drụy iachaiḍ yḍifeirụch, ag ai fryd na bytho ydifeiriaul fyth, yn ụir marụfolaeth y cyfryụ rai yma (a ydynt ụirbechadụyr ag a fynant dri­go Psalm. 33▪ Esa. 28. feḷy, syḍ ụaethaf oḷ, gan i bod hụynt ụrth i gụaithred, er nad ydynt ụrth i gair, yn dyụae­dyd, ef a ḍarfu imi ymrụymo agangau ag aụnae thym amod ag uphern ag ynghylch y pechodau yma y geḷir cymeryd y peth ymae S. Ioan yn i Destiolaethu, ymae Pechod i farụfolaeth dros hụnụ ni aḷ neb erfyn, hyn a ḍyuaedasom yng­hylch pechodau yn erbyn yr ysbryd glan, yr­hai mụyaf yn ụir aḷant fod, a'rhain naiḷ, ai­nifaḍe duụ i ḍyn byth, ne'n anoḍ iaụn, Agam hyny nyni a ḍylem ụisco nyhunain ag arfau yn Ephes. 4. Psal. 93. i herbyn, a hefyd cadarnhau eraiḷ yn erbyn, [Page 207] yr hain, fal i cadụer hyny, na thristeuch ag na ḍiphodụch ysbryd duụ, Hediụ os gụrandeuch Hebrae. 2. ar i ḷaferyḍ, nachaledụch ych calon au: nedụch i neb fod ụedi, drụy ḍichel pechod, calon ga­led Eccles. 3. a gaiph ḍrụg yn y diụeḍ, ynaụr ni aụn o'n blaen i gymụyḷ ynghylch y Pechodau syḍ mor heunys ag yn ḷefain hyd y nef.

Dosparth y pechodau sy'n ḷefain hyd y nef.

Pa bechodau yụ rheini elụir pechodau yn ḷefain hyd ynef.

Yrhai a ụyḍir i bod yn gyhoeḍ ag yn Amlụg yụ blaụ eraiḷ▪ ag yn peri dig a Aug. in Euchri. & li. an­notation in Iob. dial duụ yn ary [...]hyrlaụn i'rhai ai gụnelont, o'r cyfryụ bechodau a'rhain y casrir pedụar yn yr Scruthur lan, S. mụrdụr ne lyasiad eụyḷyscar, pechod y Sodomitiaid, gụascu ne orthrymu ar y tylodion, a Somi gụaithụyr am i cyflog.

Para foḍ y mae'r Scruthurlan yn dial ḷya­siad ne laḍiad dyn yn eụyḷscar?

Yndrụm iaụn megis ag y mae duụ yn Genes. 4. dangos yn y gairiau a ḍyụaedoḍ ụrth gy­ryḍu [Page 208] Cain y ▪lyasụr cyntaf, beth aụnaet host, i (meḍ ef) y mae ḷefgụaed dy fraụd ti sy'n ḷefain Psal. 2. o'r daiar ataf, herụyḍ hyny meḷdigedig a fiḍi ar y ḍaiar, a hefyd meụn man araḷ, y mae gair Aug. lib. 22. contra Faust. duụ yn testielaethu, pụy bynag a goḷoụaed dyn ef agoḷir y ụaed ynte Canys ef aụnaed dyn ar­lun duụ, ymae Dafyḍ brophụyd yn canu ni ḍau gụyr gụaelyḍ i haner i dyḍiaiu Canys y Pechod yma syḍ fụyaf heunis ag yn gụneythyr cam cre­ulonaf Apoc. 13. ai gymyḍog pen fytho'n dụyn i enioes aḍiarno ef heb audurdod cyfraithlaụn Am­hyny y dyụaedoḍ. Crist paụb agymeronty cle­ḍe a disethir a'r Cleḍe.

Beth y syd yscrifenedig ynghlch pechod y Sodometiaid ai gosb ne i ḍialeḍ?

Gụyr y sodamitaiḍ (med Scruthurlā) Gen. 13. oedynt ụaethaf ol, phechadyried aryth laụn gar bron yr Arglụyḍ, yrheunys a'rdir Rom. 1. faụr bechod yma y mae Peder o phaul yni gụe­pi yn i erbyn, ag y mae natur i hun yn phile Ephes. 5. ḍio hefyd, y ma'er scruthur lan yn dangos mantiole Pechod yma gụaeḍi Sodomitiaid 2. Petr. 2. Gen. 19. argumoriaid a sty'n liogi: amhyny y dyụaeda sont pechod hụy a drumhaḍ yn ormod, Am hy ny ydyụaeda sont yr Angellyon ụrth loth gy­fiaụn, [Page 209] ag oeḍ yn ḍirfaụr yn phiaiḍio gụaithre­ḍoeḍ y Sodomitiaid feḷyn y dyụaedasont yr an­gelion, canys ni a ḍinistrụyn y ḷe hụn, am fod i gụaeḍ hụynt yn faụr gar bron yr arglụyḍ: yr­hụn a yn anfonoḍni yụ dystryụio hụy yn dar­ḷain a'r arglụyḍ a laụioḍ ar Sodom a Gomorra frụmston, athan oḍiụrth yr Arglụyḍ or nef ag of a ḍinystroeḍ y dinasoeḍ hyny ar hoḷ ụa­stadeḍ o ḍiamgylch, Ag nid yụ'r y Scruthur lan yn celu yr achosion, yrhain agymeḷasont y Deutero­nomum. Sodomitiaid i'r dirfaur beehod yma, a hefyd a aḷ beri i eraiḷ bechu yn y cyfryụ feḷyn yrydym yn darḷain yn Ezechiel, ụeled'yma enụireḍ dy chụaer di Sodoma. S. Balchder, digoneḍ o fa­ra, Leuit. 18. a golud, ai ysmụythdra hi ai merched, ag ni estynant moi ḷaụ i'r anghenus, a'r tylaụd, y­mae'ntụy Deut. 27. hefydyn euog or pechod heunys y­ma: yrhain nid ynt yn ofni, dorri ne halogi cy­fraith ḍuụ, ne gyfraith naturiaul hon sy'n ys­crifenedig Chrysost. hom. 4. in epist. ad Romanos. yn lyfr lef, tico, hon syḍ yn▪ y moḍ yma, na orụeḍ gida'r gụryụ, megis gidar fa­nyụ, canys phiaiḍdra yụ, ag na orụeḍ ynghyḍ gida'gun Anifail, i'th halogi ag ef, yrhon ụai­thred os arferir ỿn yr un man, y mae'n dy ry­byḍio di, fod y ḍear ụedi i halogi drụ y'r ma­sụeḍ 1. Cor. 6. anifailiaiḍ yma, a digofaint duụ ụe di i ny­nu yn sụy yn erbyn y bobl, a bod y pechod yma yn haeḍu marụfolaeth: O herụyd hyny S. Paụl Galat. 5. [Page 210] sy'n yscrifenu, nid unụaith yn erb yn yrhain sy'n ymgydio a'r gụyryụ, ag y mae ef heb laụ hy­ny Hierony­mus in c. ad Rom. yn cyruḍu, yrhain sy'n arfer brụnti a choeg­ni gidantụy i hunain, ymysc yrhain, yroeḍ, Onam mab Iụḍa, yrhụn nid aloḍ ochel prese­nol ḍial duụ, o herụyd iḍo doụalt i natụr ar ỿ daear, ynụaith ag yn Anifeliaiḍ, oblsgyd iḍo dori gụeḍaiḍdra natur.

Beth y mae'r scruthurlan yn i proponyḍu ynghylch gorthrymu a gụafcu ar y tylodion.

Na Thristha, meḍ yr Argluyḍ, mor dyn diethr, ag na orthruma ḍim honof Exod. 22. Canys chụithau a fuoch diethraid yn hir yr Ei­pht, naụna niụed i'r ụraig ụeḍụ, a'r ymḍifad, os gụneuch uḍynt niụed, yntụy a lefant arna fi, a mine a ụrandaụaf ar i ḷefam hụy, ag a lidḍi­giaf, Deut. 35. ag ach ḷaḍaf chụi ar cleḍe, ag a fyḍ ych gụrageḍ chui ụeḍụon, ach plant yn ymdifaid, Mal. 3. Ag amhyny y gorthrụmụyd yr Eiphtiaid ag aml ḍialeḍag yn y diụeḍ ef ai boḍụyd gida Pharo Exod. 7. i brenin y tyrant creulon: Am i bod yn greulo­nach na neb, yn erbyn plant yr Israel, mi aục­lais, meḍ yr Arglụyd slinder a gorthrumder: fy'm hobl yngụlad y Eipth, ag a ụrandeụais [Page 211] ar i ḷefain, gangletted oeḍynt i meistred ụrth yntuy yrhain oeḍynt yn olụgụyr ar y gụaith, ag ụrth ụybod i gofid, descynais i laụr yụ rhyḍ­hau Exod. 3. o dụylaụ'r Eiphtiaid Amhyny y mae'n Arglụyḍ ni yn bygụth drụy Esaias, Gụae'n tụy a ụnelont gyfraithiau anghyfiaụn, ag ụrth y scrifenn aysgrifenant anghyfiaụnder i or­thrymu Esa. 10. y tylaudion meụn barn, ag i draisio Iob. 24. ar achụyn y gụeniaid o'm pobl i, fal y byḍau'r ụraig ụedụ yn ysclyph uḍynt, ag i geḷent spelio Ierem. 3. yr ymḍifad, ai trethụyr a speilia fymhobl, Ag nid o es dim amau nad yụ'r sụyḍogion yn dụyn Zach. 7. Esa. 3. y Dinasoed ar Ardalau yn fynych i ḍirfaụr be­rigl, drụy'r pechod meḷtigedig yma.

Beḷach yn ḍiụaeth af beth y ma'er y Scru­thurlan yn i ḍyscu ynghylch attal ne lai­hau cyflog ḷafurụyr?

Yr ydys yn darḷain yn lythyr Iagob Apostol, mor dost y mae ef yn danod i'r coụaethogion i creulon gledụch, ai cynefin Iacob. 5. enụireḍ tuag at y gụaithụyr, ụele (meḍ ef) y mae cyflog y gụaithụyr a fedasontych tirroeḍ Exod. 34. ụedi i chụi i somi yntụy am dano, yn ḷefain, ai ḷe sain hụynt aḍoeth i glystyr Arglụyḍ Saba­oth, Ag yn yr un moḍ y dyụaedoḍ y pregethur, [Page 212] yn y moḍ yma, byụyd y tylodion yụ bara 'r anghenys, a dyn gụaedlyd yụ'r hụn drụy dụyḷ Deut. 24. ai dygo ef, a ḷaḍ i gymydog y mae hụn a ḍygo i liniaeth ef, a thyụalt gụaed y mae'r hụn a dụy­ḷo y gụas cyflog am i gyflog, o herụyḍ hyny y mae cyfraith duụ yn gorafyn, na omeḍ dalu i gyfloc i'r anghenys a'r tylaụd, pa un bynag yụ ai diethr, aitrigo gida thi ardy dir, ai▪ndy ḍuy: Leuit. 19. on tal iḍo ef i gyflog am i boen cyn myned yr haul i laụr, yn yr un dyḍ, am i fodyn dylaụd, ag ụrth hyny yn cynal i enaid, rhag ḷe fain o honofyn derbyn di at yr arglụyḍ, ag y cyfrir yn Mat. 3. bechod yn derbyn di.

At bara beth ymae'r hoḷ dosparth yma, ar bechodau, yn tynu a phara leshad y syḍ o honynt?

Y mae'r dosparth yma yn Perthynu at y rhan gynta o gyfiaụnder Cristno­gaụl, eythr y ḷes a'r phrụyth o'r hoḷ dosparth yma yụ adanaboḍ y drugioni penaf a mụyaf gụrthụyneb i ḍuụ, ag sy'n gụneythyr yr afles mụyaf i nine, a chụedi iadanabod i gochelyd, agobyḍ dim o honynt gụedi i gụneythyd i lan­hau'n ḍyfal, ụrth hyn hefyd yrydym yn dyscụ Prou. 14. pa rogoriaeth y syḍ rhụngy doeth ar anoeth, [Page 213] rhụng y cyfiaụn ar enụirion, y doeth syḍ yn of­ni ag yn troi o ḍiụrth ḍrụg, y phol y syḍ yn ne­idio dros y phorḍ ag yn rhy hyf, ni ḍerbyn Phol airiau doethineb, o ḍigerth y ti ḍyụaedyd y peth y mae ef yn i feḍụl yn i galon, fal y mae Salo­mon yn testiolaethu, hụn ysyḍ yn yscrifenu fe­ḷyn, ḷuybyr y cyfiaụn a leụyrchaf, fel ḷeụyrch yrhụn a leụyrchas fụyfụy hyd canol dyḍ phorḍ y drụgyonis syḍ fal tyụylụch, ni ụyḍant ple i Prou. 19. syrthiant, diamaụ yụ fod laụer, a hyny yụ maụr guiliḍ, nid ydynt yn Adanabod, pechodau yr­hain syḍ haintiau ne blaiau'r i enaiḍiau, eraiḷ eri bod yn i gụybod, etto nid ydynt yn i go­chel, Bern. epi­stol. 77. ad Hugonē. a nag yn i phiaiḍio, yrhụm syḍ ụaethaf oḷ, a ḍarfu uḍynt gledu i calonau drụy arfer pe­chu, am yrhain yma y rydys yn dyụaedyd y dru­gionys pen ḍel iḍyfndụr Pechodau a diystyra. Eythr gụradụyḍ a chụilid sy'n i dylid, ond yn Rom. 3. enuedig efe sy'n diystyru y pethau sy'n agenr­haidiaụl i gyfiaụnder Cristnogaụl nid yn unig Cōc. Tri­dent. Sess. 5. ca. 3. Ioan. 2. i adanubod pechodau: Eythr hefyd yụ gochel ag yụ glanhau.

Ynghylch glanhau pechodau.

drụy barafodauy glanhair Pcchodau?

Yn gynta diamau yụ mae Crist yụ Ioan. 1. 'r gụir I aụnụr ne tyg ne ḍefedụr, yr oen duụ hụnụ a ḍeleoḍ bechodau'r yr hoḷfyd, a hụ­nụ Mat. 1. a ḷoḍ heuḍu ini faḍeuaint o'n pehodau gan 1. Cor. 1. i glanhau huynt.

Gụedi diogel yụ fod duụ yn glanhau'n ca­lonau Act. 15. drụy Phyḍ, megis ag y mae peder yn dy­ụaedyd, megis heb phyḍhon yụ'r drụs a syl­neḍ salfaḍigaeth, nid oes gobaith gael maḍe­uaint, na glanhau i pechodau, yntụy (yrhain nid ynt yn cyttuno a phyḍ yr Eglụys) syḍ heb phyḍ, gan ḍrụy ged ne ryụ ofergoel yn aḍaụ u­ḍynt i hunain agi eraiḷ faḍeuaint oi pechodau agras cyfiaunder, drụy Crist.

Eythr y Scruthur lan syḍ yn gosod aḷan Leo Scr­mo 4. de Natiuic. Domini. uḍynthụy (yrhain sy'n aros yn yr Eglụys ag yn i unoldeb, ag yn dymyno i rhyḍhau) la­ụer o foḍion i lanhau i Pechodau, y mysc yr­hain y Sacrafen penyd, yụr penaf, os hụn a di­ystyrir aga esclusir, ofer inison am roi meḍigi­niaetharaḷ onda ordeiniaụd hụn, megis yn Eli presenaụl feḷy hefyd yn angenrhaidiaụl yn [Page 215] erbyn pob haint pechod, agai gorchmynoḍ gan dyụaedydụrth yr opheiriaid: pechodau pụy by­nag Ioan. 20. a ryḍhaoch, a rydheir uḍynt. Yr ail moḍ i garthu ag i lanhau pechodaụ yụ Elusen, ci­nys Iacob. 5. y mae'n yscrifenedig, Elusen sy'n gụared rhag angau, ag a leistr i'r enaid ḍyfod i'r toụy­lụg, Luc. 7. o herụyḍ hyny y mae'r prophyụd yn rhyby­ḍio: Rhybryna dy bechodau ag elusen, a'th en­ụiredau 1. Petr. 1. drụy drugarhau ụrth druaniaid.

Y trydyḍ y maḍeuir pechodau, peirhon a Mat. 6. chael o honom drụg, yrydym yn maḍe▪ Am foḍyr Arglụyḍ yn dyụaedyd, os madeuụchi dy­nion Marc. 11. i pechodau, ef a faḍe yr Tad or nef ichụi­thau ych baiau. Iacob. 5.

Y pedụaryḍ a ḍamụ ynaf pen eniḷom yn braụd sy'n Pechụ drụy i geryḍio, penfyth'on pechu, megis, ag y mae'n yscrifenedig, y nebaụ­nelo i bechadur droi o ḍiụrtb i gam phord, ag salfia i enaid rhag marụfolaeth, a guḍia laụer o Prou. 10. bechodau.

Y Pumed y mae'n perthynu helaethrụyd cariad perphaith puraiḍ, ynghylchyr hụn y dy­ụaedụyd ụrth fair, sagdalen, Ef a faḍeuụyd iḍi laụer o bechodaụ o herụyd idi garu'n faụr, Psalm. 13. canys cariad perphaith a gudiaf liosogrụyḍ Pe­chodau.

Y chụeched y syḍ or un fath S. yụ ophrumu Calon ydifairiaụl, yr hon ni diystyraf duụ un [Page 216] Amser, a hefyd i adanabod i hun yn ufuḍ gar ag yn ostungedig gan gyphesu i bechodau, Ca­nys Luc. 18. y mae'r Arglụyḍ yn edrych arigicediau, ag nid yụ yn diystyru i orfynau, ag o hyn y mae Dafyd y testiolaethu O bono ef i hun, dy­ụaedais, Eccl. 21. cydnabyḍaf fymbechod ụrthyt am anụyreḍ ni chuḍiais: dyụedais, cyphesaf yn er­byn fyhun fanụiredau i'r Arglụyd, a thi a fa­deuaiys i mi boen f'ymhechod. Ag Ioan sy'n aḍo y gras yma yn gyphredin i'r saụl sy'n cyphe­su i pechodau, ga dyụaedyd, Os mynif (meḍ ef) a gyphesa fy bechodau, phyḍlaụn yụ ef, a chyfiaụn hefyd, fal y maḍe ym yn pecoarit, ag a'nglanha ni o ḍiụrth yn hoḷ enụired, O he­rụyḍ hyny y Ninifiaid pen ụnaethont benyd drụy ostụngudrụyd, a ḍehyḍasont digofaint Psalm. 30. Ioan. 3. duụ, ag a ḍi anghasont rhag y dynystriad a oeḍ yn crogi yụ ch ben i dinas ai ai gụlad. Ca­nys fe ḷyn i'r yscrifenụyd yn i cylch hụy, Canys ef a ụeloḍ duụ i gụaithredoeḍ hụynt, ag uḍynt droi odiụrth i phyrḍ drụgionys, ag a drugara­hoḍ duụ ụrth y drụg a dyuaedaḍ y gụnae ef u­ḍynt ag nis gụnaeth, feḷy yrydym yn dyscu ụrth Mat. 12. destiolaeth yr Scruthur lan drụy'r moḍau yma agụaithredoeḍ deḍfaụl erail, yrhain sy'n dielu oras Crist, fod yn glanhau pechodau yr'hain sy'n yr Eglụys, yn credu ag yn ydifeiriaụl, ago heruyḍ hyny yr Apostol syḍ yn yn rhybyḍio, 1. Cor. 7. [Page 217] fynghredigion gen fod ini yr adeụidion yma, ymlanhaụn oḍiụrth bob halogrụyd cnaụd ag Iacob. 4. ysbryd gan berphaithio santaiḍrụyd, drụy ofn duụ: Iacof hefyd sy'n dyuaedyd ḍim ḷai na hy­ny, Chụychụi bechaduriaid glanheụch ych Ezech. 18. dụylo. purheụch ych calonau ach medụl dau­dyblig, ymgosbụch, galerụch, ag ụylụch, troụcb ych chụerthin i alar, a'ch ḷaụenyḍ i dri­stụch, ymḍarostyngụch gar bron yr arglụyḍ, ag ef ach derchafa chụi Canys nid digon neụy dio i gyneḍfau ai arferau drụg yn ụeḷ, ag ymadel ai ụaithredoeḍ drụg, gan dyụaedyd ailụaith arol gairiau S. Austin oḍigethr gụnaethyd iaụn i ḍuụ am y gụaithredoeḍ a aethont heibio, drụy ofd penyd, drụy alar ag ufuḍdra, gan opherụm caḷon y difeiriaụl, drụy help elusenaụu. Ond pụy bynagaụypo fod yr un o'r pochodau ma­rụol, yn rheoli yntho (ag y mae'run S. Austin dy ụaedyd) onis mendiaf ef yn hun yn deilụng, Aug. mē ­cheridiū. ca. 78. gor caiph enyd guneythyr peynid dros hir am­ser, gan roi cirdodau yn helaeth ag ymgadu rhag pechodau rhag ḷaụ ni aḷ gael i lanhau yn y purdan, yrhụn ymae'r Apostol yn son am da­no eythr y Phlam draguydau a gofidiaf ag ai poenaf▪ hebụared yn y byd canys niḍprif becho­dau a gerth yr ag a lanheir gụedir i'r byụyd yma erthr y rhai man.

Beth syḍ yụ dybied yn ghylch man bec­ehodau yrhain r elụyr pechodau ma­ḍauaụl?

Hyn yn ụir syḍ yụ dybied, fod y cyfriu Aug. in Eucher. cap. 7. & de ciuit. Dei. 27. bechodau y scafn yma gụybiad medụl gair ofer, chụerthin Anfesuraụl a'r cyphelib o'r hain uelụyr pechodau maḍeuaul heb yr hain niaḷ y byụyd i fod yma cannys yrydym i gyd yn pechu meụn ḷaụer megis ag y dyuaedasom o'r bḷaen ernad y dynt yn farụaụl ond ef ai gụelir Isidorus lib. de summae bonæ. meụ golụg yn y fan, etto ni dylid mo i escluso. Oherụyḍ y maen tụy yn anfodloni duụ nemegis ag y mae S, Puụl yn dyụaedyd i bod yn tristau'r yr ysbryd glan, yn toụḷu cydụybod, yn ḷa­hau gụres carriad perphaith, ag yn rhụistro cy­nyḍiad rhinụeḍaụ, ag yn fynych yn deunu dyn i ḍrụgioni ag y beryglau, megis ag y mae'n y bod ichedig ag ychedig yn cụympo, y neb sy'n ca­ru perigl, sy'n ymgoḷi yntho, ynneb sy'n pechu meụn un peth sy'n coli ḷaụer o ḍaioni o herụyḍ hyny rhaid yụ gochel y lychụniau a'r budreḍi yma o'r enaid, canys megis yrydymyn darḷain Eccles. 9. nid eiph i meụn i Gaer Selem nefaụl ḍim aflan, ḷugụredig, Ag oni ḍeleir pechodaụ yn y byụyd Apoc. 21. yma ymae'ntụy yndrụm arno ef yn ybyd araḷ, [Page 219] ag ni ḷanheir byth ḍim ohonyntuy, heb boenau marụinaụl Pyrdan, yrhụn dan er nad yụ yn Psal. 14. dragụyḍaụl: etto o chredụn Saint Austin y­mae'n fụy marụinaụl na dim a aḷ dyn i cḍefyn y byd yma.

Drụy bara foḍ ymae glanhau y pecho­dau man?

yr'hen Eglụys a oeḍ yn cydnabod ag yn Aug. epi. 109. in Eucherid. ca. 71. arfer yr ymụ ared yma, S. yn ufuḍgar gyhuḍiad yn erbyn ny yhun, dyụaedyd gụe­ḍi'r arglụyḍ, cyro i dụyfron, ag arferau des­fau eraiḷ or un rhyụ tu ag duụ ai gymadog, gor­thrymu i gorph yn eụyḷyscar ag yn gyrefyḍaụl, y cyfryụ ymụaredau yma, ymae'rhai doethion yn i cymeryd yn fụyeụyḷyscar, ag yn fụy dyfal, Matt. 12. o herụyḍ i bod yn y gụy bod yn ụeḷ, ag yn ysty­rio yn fụy diuid ystyfnigrụyd cyfiaụnder duụ yn dial ar becbodau, yrhụn betb syd eglur ụrth yflyrio erchynedig farn Crist yrụyf y'n dyụae­dyd ụrthych o herụyḍ am bob gair ofer aḍyụae­tant Heb. 10. dynion y rhoḍant gyfri ḍyḍ farn, hefyd or peth o ḍyụaedoḍ Peder anoḍ i'r cyfiaụn fod yn salfiedig, amhyny y dyụad Iob peirhon ai foḍ yn gyfiaụn, ag ụirion oḷ: ofnais fyhoḷ ụai­thredoeḍ canys yrụy n gụybod ne arbedi be­chadur: [Page 220] a'r Apostol sy'n dyụaedyd Peth aru­thraụl yụ syrthio yn ḷaụ duụ buụ: pe i byḍem i yn i aụn farnu nyhunain, megis ag y mae'r un Apostol yn rhybyḍio, yn ụir ni fernid ḍim Prou. 28. honomi, amhyny dedụyḍ yụ'r dyn, syḍ bob am­ser yn ofnys: eythr ef sy'ḍ y a chalon galed a­syrth i dristụch.

Ai digon yụ cadụ rhag pechod?

Y mae cyfiaụnder Criflnogaụl, yng­h▪ylch Bern. ser. 34. ex paruis ser. mon. hon i Soniasomi hyd yn hyn, yn gosod alan dụy ran, ag yn gorchymyn i ni mor augenrhaidiaụl yụ pob un ai y giliḍ yn y gairiau yma: Gochel ḍrụg a gụna ḍa fal y mae Sainct Paụl hefyd yn dyscugan gasaụ' rdrụg a glynu Aug. Ser. 59. de tē ­pore. ụrth y da, nid digon fely, megis agy mae S. Austin yndyoḍuyḍ yn olau, ymgadur o rhag gunaithyr drụg, onis gụneir hyny Syḍ ḍa, a­pheth bychan yụ naụnelych di niụedi neb, onis ḷafuri i brophidio ḷaụer, Amhyny gan darfod dosparthu'r rhan gynta o gyfiaụnder, sy'n gụa­harḍ drụg, ymae'r ụrth order, ini ḍyụaedyd, a thraethu drụy help Christ ynghylch y y'rhan araḷ, yrhon sy'n calyn, ag i iụneytbyr Daioni.

Dosparth ar ynghylch trhyụ, o ụaithre­doeḍ da

Ynghylch para ryụ ḍaioni y mae cyfiaụder gristionogaụl yn sefyḷ.

Y mae'r cyfiaụn der yn faụrag yn ḷydan, megis in fod yn gynụys ofeụn Chrys. in Psalm. 4. i derfynau▪ ag yn gosod alan ini yụ caisio ai ca­lynbobdaioni, ar a ụneir yn onest, yn gyfiaụn ag Colloss. 1. yn deḍfaụl, Amhyny y maer Apostol yn rhy­byḍio y Cristnogiō, rodiụeh yn deilụng dan ry­ngụboḍ iḍo a dụyn phrụythmeụn gueithredoeḍ da, gan arlụy daioni, nid yn unig gar bron duụ, cythr hefyd gar bron pob dyn: hụn yụ'r gụir lesad a phriodaụl phrụyth on galụadigaeth ni, a r cyfiaụnder Cristnogaụl drụy Grist, ḍrụy de­stiolaeth yr un Apostol, sef yụ hyny ar fuụ o 1. Pet. 2. hononi yn y byd yma yn syber yn gyfiaụn, ag ḍeḍfaụl, drụy ụadu pob annuụoldeb, a chụan­tau bydaụl, yn yr un deaḷt y gosodụyd aḷan hyny yn yr Efengl fal y gaḷomi ụedi yn rhyḍ­hau o ḍuylau yngelynion, i ụasanaethu ef yn ḍi ofn, drụy santaidrụyḍ a chyfiaụnder gar i fron ef yn yn ho ḷ ḍyḍiau ni, o herụyḍ hyny y rhybry­nod Crist nyni, fal i gaḷe, yn glanhau ni oḍiụrth [Page 222] bob enụireḍ, yn bobl gymeradụy iḍo ef, adyli­nụ gụaithredoeḍ da Canys gụaith duụ ydym iụedi'n creaudu ynghrist, meụn gụaithredoeḍ Luc. 1. da, yrhain a baratoḍ ag a darparoḍ duụ ini i ro­dio ynthynt, feḷyny y mae S. Paụl yn y scri­fenu yn ḍianụadal, gan rybyḍio paub, i gadụ ag Tit. 2. i arfer yn oystad gyfiaụder Gristnogaiḍ, am­hyny S. Ioan sy'ḍ yn yn rhybyḍio ni yn gaḷ ag ḍoeth f'm lhant, na siomet neb ḍim honoch: y neb aụnelo gyfiaụnder syḍ gyfiaụn megis ag y mae ef'yn gyfiaụu: ar neb aụnelo pechod syḍ 1. Ioan. 3. o ḍiaụl, ag Iacob Apostol sy'n yscrifenu yn dio­gel, yrydys yn cyfiaụni dyn drụy i ụaithtedoeḍ, ag nid drụy phyḍ yn unig, megis ag y mae'r corph yn farụ heb yr enaid, feḷy y maer phyḍ yn farụ heb ụaithredoeḍ, ag y mae'n dyụaedyd, hefyd y neb sy'n edrych meụn cyfraith ber­phaith rhyḍdit, os ef a aros ynth i, heb i ụn­eythyr yn ụrandaụr amryfys, yn ụaithụr y gụaith, hụn a fyḍ dedụyḍ yn i uaithred, ag nid oeḍ S. Paụl yn medụl dimaraḷ pen ḍyụaedoḍ nid gụarandaụyr y gyfraith aydynt yn gyfiaụn gar bron duụ, eythryrhain, sy'n cyfla ụni y gyfraith, a gyfiaụnir.

Pa phrụyth a dụg gụeithredoeḍ cy­fraụnder Cristnogaul?

Ynụir phrụyth oḍidaụg, ag aml ryụ, yn cystal yn y byd yma, ag yn y byd sy'n dyfod. At hyn ymae'n perthynu y peth ymae S. Paụl yn dyụaedyd, duụoldeb syḍ fuḍoli bob peth, a chenti aḍeụid o'r byụyd syḍ agi or byụyḍ 1. Tim. 4. a fyḍ, ag yry dym yn darḷain meụn ḷe araḷ, en­ụog Prou. 11. yụ Phrụyth lafur da, Canys yn gynta y gụaithredoḍ yma y syḍ yn ḍieḷu aḷan o phyḍ fy­ụiaụl Mat. 10. sef hon sy'n gụaithio drụy gariad perpha­ith▪ yrhain nid ynt yn unig arụyḍiō o alụadiga­eth Hebr. 6. Cristnogaụl, eythrymae'ntụy yn gụneythyr yr un galụadigaeth yn sicr ini: Amhyny peder 1. Cor. 15. Apostol yrhụn syḍ fyth yn anog paụb at ụai­thredoeḍ da, ef a ḍodoḍ hefyḍ hyn, Amhyny 2. Petr. 1. (f'ymrodyr) byḍụch fuy diụid i ụneythyr yn si­cir ych galụadigaeth a'ch etholodigaeth drụy ụaithredoeḍ da. Canys os gụneụch felyn ni phe chụch chụi byth, yn yrail ḷe y mae gụaithre­ḍoeḍ da yn chụanegugras i'rhai a gredant, ag yn perphaithio i santaiḍrụyd hụynt, test yr A­postol Iacob. 1. megis o'r man yma hefyd y mae Iacob yn gụrantu fod y Phyḍ syḍ yn cydụaithio a gụait­hredoeḍ yn cael gen yr un gụaithredoeḍ i pher­phaihio [Page 224] y trydyḍ ymae'n yn peri coel meụn Galat. 6. cydụyboḍ ḍa, ag yn rhoi mụy ogysur i ụeḍio, ag yn cael gen duụ beth bynag aḍymynant, ca­nys Tob. 4. ymae'n yscrifenedig o herụyḍ ced maụr gar bron y goruchaf ḍuụ yụ clusen i baụb ai rhoḍo 1. Ioan. 3. a thrachefn fynghredigion odierth i'n calon Aug. in praef. in Psalm. 31. ny hụn faio arnom mi, ef a fyḍ yn Ced yn nụụ, apheth bynag aragaisiom, a gaụn ni gentho, am ini gadụ i orchmynion ef, a gụneythyd y peth ganmoladụy gar i fron ef, ymae ini si­ampli'r brenin Esechias, yrhụn ụrthr goelio i gydụybod ḍa, ag yn hyn obeth gụedi bụfio drụy air duụ aḍyụad, f'arglụyḍ yrụyfi yn adolụg, Esa. 38. yrụyfi yn erfyn iti meḍulia Pafoḍ i'rhodiais gar dyfron di, meụn gụirioneḍ ag a chalon ber­phaith, ag aụnaethym y peth a oeḍ ḍayn dolụg di, yn ḍiụaethafy mae'nt yn dụyn i ben, megis y galom mi sy'n ḷa furio yn gụin ḷan Crist, gael yn ceiniog am ụaith y diụrnod S. y galōm heu­ḍu cyflog byụyd tragụydaụl, a choron cyfiaụn­der, Am ini gadụ gorchmynion duụ ofeụn i Matt. 2 [...] Eglụys, ymae'r arglụyḍ amhyny yn dyuaedyd, galụ'r gụaithụyr a thal uḍynt i cyflog, ag y ma­e'r propbụyd Dafyḍ yn dyụaedyd dyụas di ai ceidu (sef yụ d'orchmynion) a thruy i cadụ Mat. 19. hụy ymae gobrụy, maụr a thrachefn, go­stungais fynghalon byth i ụneythyr dy ḍeḍfau oherụyd y gobrụy, S. Paul hefyd, myfi aymdre­chais [Page 225] ymdrech teg, ag a orephenhais fyngyrfa, Sap. 2. ag a gedụais fynghred, y mae'n calyn, roi imi Apoc. 1. goron cyfiaụnder, yrhon a ryḍ yr arglụyd, u­stus cyfion yn y dyḍ hunụ, nid yn unig i mi eythr hefyd i'rhai a garo iḍyfodiad ef, i fyrhau Aug. Ho­mil. 14. in Psal. 50. & in Ps. 85. ymae Cristi hun yn dyụaedyd, os mynidi ḍyfod i'r byụyd tragụydaụl cadụer gorchmynion, a­thrachefn yrhain aụnelont ḍaioni, aḍaụant a­ḷan i adgodiaḍ byụyd: Eythr yrhain aụnae­thant drụgioni, i ailgodiad barnedigaetb, he­fyd meụn ḷe araḷ, y neb a ụnelo eụylys fynhad i Apoc. 22. syḍ yn y nefoeḍ, ef a entria i deyrnas nefoeḍ, ụrth hyn ymae'n eglụr faint, ymae'n perthynu Eccles. 18. attoni i gyd gadụ gairiau duụ, os dymynụn gael byụyd tragụydaụl, y neb syḍ gyfiaụn cy­fiaụner ef yn fụyc: a ineb syḍ santaiḍ santaidier ef yn fụy, ụele yrụy fi yn dyfod yn fuano, a'm taladi gaeth gida myfi, i dalu i baụb arol i ụai­thredoeḍ, amhyny na phaḷụn ni feḷy yn gụney­thyrd, Canys peuḍel yr amser, nymi a gaụn dal yn ḍibaḷ.

Pesaụl rhyụogaeth gụaithred ḍa ysyḍ yn yrhain i geḷir gụeled ag arfer yn bendifaḍ cyfiaụnder Cristionogaul?

Y mae o'r rhyụogaeth, yma dair, Petrus Chrysol. Serm. 43. megis ag yry dym yn deaḷt yn yrscruthụr lan, Sef Gụeḍi, unpryd, ag elusen. Canys hoḷ ụaithredoeḍ da eraiḷ gan mụya sy'n dielu Aug. de pefection. Iustinae. aḷan o phyḍ fuụiaụl, ag y syḍ yn harḍu, chụa­negu, ag yn perphaithio, cyfiaụnder Gryst­nogaụl a eḷir yn esmụyth i dụyn aḷan at y tair Phynon yma, O herụyḍ hyny y mae gair Ra­phael Mat. 6. y'r Angel yn odidaụg, Daionys yụgụeḍi gid' ag unpryd, acherdod mụy na rhoi yn y stor drysor o aụr, O herụyḍ ymae Saint Austin yn dyụaeḍyd yn eglụr, dyma gyfiaụnder dyn yn y byd yma, ụnpryd, cerdod, a gụedi, ynghylch yrhain hefyd ymae Crist yn dyscuini, yn neaḷ­tuaụl yn y efengl Saint Matheu, ag yn aḍdodi o chụaneg obrụy teyrnas nef, a ḍar parụyḍ u­dynthuy, i'rhain a' ymprydiont a ụeḍiont ag a roḍont elusen yn didụyḷ ag yn ḍiragrith yn yr Eglụys, O herụyd hyn yrydys yn adroḍi cyn­fynyched y phyḍ laụn aḍeụidyma, dy dad hụn sy'n gụeled yn ḍirgeḷ a dalyti, dyma'r pethaụ [Page 227] o'rhain y myn Crist yn cyfiaụndr ni, foḍ yn laụn, megis y gaḷomi fuụ yn ḍa ag yn ḍedụyḍ, oflaen dynion, megis y gaḷont ụeled yn gụai­thredoeḍ a chlodfaụriḍ y Tad sy'n y nefoeḍ 1. Eph. 1. ag ermụyn cyflaụni yrhain ynghrist i creaụd ag i darparaụd duụ ny ni, a'r hodio ynthynt: a a thrụy gyflaụni'rhain meụn caraid perphaith Mat. 25. yrhai gyfiaụn a ḍerachefir deyrnas nef, a'r rhai anghyfiaụnai esclusont, a deflir yngụysc i Ioan. 5. penau i dan uphernaụl, megis ag y mae'n ofer ag yn pharasaieḍ diystyru eraiḷ yụ gyfiauni i Luc. 18. hụn▪, a rhoigoglyd ar i ụaithredoeḍ i hụn faly Rom. 10. y mae'n Gristnogaid ag yn gyfraithlaụn drụy ufuḍdod a gostụngoyḍrụyḍ yn ḍyfal ag yn diụid ụney thyd gụaithredoeḍ da, ag os byḍ gentho e­ụyḷys 1. Cor. 1. ryụ amser i'm phrostied yn yr arglụyd hụn sy'n gụnaithio ynomi eụyḷys, ai cyflaụni fal y mae'r Apostol yn testiolaeth.

Beth yụ unpryd?

Y gair yma a gymerir meụn ḷaụer o Aug. tra. 17. in Io. Hier. cou­tra Ioui­nianum. phyrḍ unpryd a eilụ Saint Austin, un pryd maụr cyphredin, Sefyụ ymgadụ oḍiurth bob enụireḍ ag anghyfraitb ḷaụn ḍiḍanụch by­daul, araḷ a elụir, un pryd phylosophaiḍ, drụy arbed bụyd adiod a sobraiḍrụyd cynyḍfaul drụy [Page 228] hụn y mae'r pagamaid yn buụ ỿn dilụth arol iaụn resum naturiaụl.

Y trydyḍ syḍ un pryd eglụysig, sefyụ pen Cyprian. de Ieiunio & tētatio­nibus. beidom i a bụyta Cid▪ a bod yn fodlon i un pryd yn unig ar rhyụ ḍyḍiaụ arol arfer ag ordyniau yr Egluys, Ag ef a gymeriryr unprydyma yn dụyfaụl ag yn Gristnogaụl i ḍofi▪r cnaụd ag yụ ḍarostụng i'r ys bryd i ḍụyn phrụyth penyd o arfer ufuḍdod, ag i gael pob gras gen duụ yn y diụed.

Beth a attebir i'rheini sy'n gụrth nebu ag yn gụradụyḍo'r gyfraith ynghylch unpryd Eglụysig?

Rhaid yn gynta i rhybyḍio naụradụy­ḍont ar gam y gụyr catholig, am y peth Chrysost. hom. 1. & 2. in Gen. & sermon. de Ieiun. hụn y mae'r Apostol yn i phieiḍio, a'r E­glụys afarnoḍ yn ḍrụg bob amser, yn yr Iụ­deụon yn y manicheiaid ar prisciliani stiaid, sef yụ i bod yn ymgadụ odiụrth ryụ fụydyḍ ar ol cyfraith voysen, drụy ofergoel, Canysymae'r Aug. li. 30 ca. 5 cont. Faustum de morib. Manic. gụyr catholig (megis ag y mae Saint Austin yn atteb fastus manicheus) pen fythont yn ymgadụ rhag cig, yn gụneythr hyny er mụyn dofi'r corph i'mostụng i'r enaid, rhagympụy a chuantau anrhesụmaụl: nid o herụyḍ i bodyn [Page 229] credu, nadyụ'r cigynlan: ag nid ydynt yn ym­gadu yn unig rhagcig: eythr hefyd rhag phrụy­thyḍ y ḍaear, naiḷ a bob amser, fal ymae y chedig o ḍynion, ai ar ḍyḍiau ag amser a ordei­niụyd, megis drụy'r Graụys gen mụyaf ymae agos paụb yn ymgadu, fal hyn y mae Saint August, yn dyụaedyd, ag oi flaen ef Epipha­niụs, sy'n dyscu'r un peth, ụrth gonfutio here­siaeth Arius hụn a fyne fod hoḷ unprydau'r E­glụys Aug. hae­res. 52. Epiph. Heres. 75. yn rhyḍ i baụb, fal na byḍeneb rụymedig yụ cadụ: ag yn yr un phynydynghylch gụeḍiau cyphredin, a hefyd dyḍiau gụylion cyphredin, y mae'r Eglụys drụy'r ordinhad cyphredin yn i cadarnhau, ag yn i rhoi aḷan yn cyhoeḍ, heb laụ hyny tuag at unpryd aḷtuaụl nid oes haiach oḍynion a unprydiant oi eụyḷys i hunain Canys ỿ mae dynion yn ymụrthod unprydio. o her­uyḍ ụrth gụrs natur) i bod yn caru i cnaụd ag yn ofalys am i boliau.

Hefy▪d heb laụ hyny y mae'n beth maụr, ag yn hauḍianus, arfer yn ḍyfal ag yn anrhyḍe­dys Aug. hae­res. 82. yr unprydiau. Sainct Hierom sy'n yscri­fenu yn erbyn Iofinian ag yn profiyn olau, me­gis na ḍyle neb i hamau ụedi, Am hyny rhaid yụ rhoi at hyn y pethau a ḍyscasom uchod yn ghylch cadụ gorchmynion yr Eglụys, yrhain sy'n Angenrhaidaụl i cadu yn ḍyfal nid yn u­nig i ochel tramgụyḍu cydụybod eraiḷ ag i gadụ [Page 230] dysceidiaeth gyphredin, a rbag ofn cosbadiga­eth i penadiriaid, ond hefyd ermụyni cydụy­bod i humain, megis y dyụaedoḍ yr Apostol, Rom. 13. ymae'n eglụr hyny fal y maeyscrifenụyr o bob oes yn gụrantu, fod athraụiaeth yr Eglụys, y defod, y tradyḍiad a'r ordeinhad yma yn oy­stadaụl yn gaduedig ag er y dechreuad, bod yn caduyr unpryd eglụysig yma, rhyụ diụrnodiau: Cōc. Car. ca.▪ 35. ag yn enụedigy Graụys, megis ag y mae rheolo­digaethau'r Apostolion yn dyscua'r Senedau sacraiḍ hefyd. Seneḍ Gangrensis sy'n escumy­no Conc. A­gat. can. 12 y neb sy'n diysturu unprydiau cyphredinaụl yr hoḷ Eglụys, Seneḍ, Toletain, sy'n erchi Conc. To­letanum. can. 9. na chymunir mo'rheini a fụytathant gig y gra­ụys, heb angen anocheledig, ne ḍolur Am lụg a pheth aḷtuaụl yụ gụeled dyfalrụyd yrhen da­dau, yn gorcbymyn ag yn erfyn ini unprydi, ag yn enụedig y graụys, yrhụn ymae'n tụy'n te­stiolaethu i'r Apostolion i ḍyscu ai ordeinio, Am hyny y'rheini ysyḍ yn rhyḍhau cyfraith unpridiaụ uḍynt i hunain agi eraiḷ, sy'n gụr­thụebu'r yrysbryd a oeḍ yn y tadau am i bod yn diphin umpụy a chụant y cnaụd, yn bytrachna rhyḍyt yr Efengl, yrhain ni fynant groes ho­elio i ympụy i eụylys a chụant y cnaụd, ai ụy­diau, nid ydynt yn deaḷt pethau ys brydaụl ond yn hytrach diphoḍyd yr ysbryd yn erbyn dys­cediaeth yr Apostol, heblaụ hyny ymae'ntụy [Page 231] yn gụrthnebu yn olau yr Eglụys i mam, a phriod Iesu Grist hefyd, hon sy'n dyụaedyd ag Aug. epi. 88. ad Cas­snlanum. yn gorchymyn: ag yn cyrthu uḍynt i hunain yn ḍiamau farụfolaeth, pen fythont yn gụr­thnebu ag yn ḷusu santaid ag iachaiḍ ordemhad unpryd, yrhụn crioed a orchmynoḍ yr E­glụys.

Beth y mae'r scruthur lan yn i draethu ynghylch unpryd?

Gair duụ drụy enau'pyrophụyd Ioel sy'n crio ar bechaduriaid, dymchụelụch Li. Iudic. 20. attafach hoḷ galonau drụy unpryd fain, gofyd a thostụru ag y chedig yn ol Cenụch ụdcorn 1. Reg. ca. 7. yn Syon, saintaiḍiụch unpryd gelụch ynghyd yt dụrsa, cyny ḷụch y bobl, ne fal y mae erai ḷ yn darḷain, Santaiḍiụch unpryd pregethụch fedi­giniaeth, 3. Reg. ca. ụrth hyn i gaḷụn ḍyseu fod unpryd yn santaidiaụl drụy ụaithredoeḍ da eraiḷ, ai fod ef ụedi i santaidio, ag yn brophidiaụl i ia­chau pechodau, fal y mae Saint Hierom yn deaḷt, Canys y mae'r un Saint Hierom sy'n ty­nu Esdras 9. Ioel 2. o'r scruthurlan gael o Daniel a oeḍ ụr deḍ­faụl drụy unpryd gael gụybody pethau a oe­ḍynt yn dyfod yn ol. A Gụyr Ninise drụy un­pryd a dehuḍasont ḍigosaint duụ, Ag Elias a [Page 232] Moyses drụy unpryd o ḍaugain nihụrnod a la­ụenhychụyd ag a ḍiḍanụyd ụrth gydnabod a duụ, Ag i fyrhau yr Arglụyd i hun a unpry­dioḍ 2. Cor. 11. yn yr ynialuch, gymaint o ḍiụrnodiau, er­mụyn gadel ini dyḍiau hynodaụl i ụnprydio arnynt, ag hefyd ef a dyụad na eḷyd gorchfygu y cythreliaid phyrnicas ne greụlonaf, ond drụy ụedi ag unpryd Ag ymae'r y Apostol yn dy­ụaedyd unprydio o hono ef yn fynych, Ag yn y psalm y mae'r penydiụr ydifairiaụl yn dyụa­edyd, yrụyfi yn bụytafy mara megis ḷudụ, ag yn cymyscu sy niod a dagrau, a phen oeḍynt yn Psal. 101. fyngorthrymu ag yn fymlino myfi a ụyscais raụn ym nesaf ag aḍygais fenaid yn ostụngedig drụy unpryd Ag i ụneythyr pen. Beth a aḷ sod eglụrach na hyny a dyụad Cristy ḍoer amser (pen ḍygid yniaith oḍiụrth y dyscyblion i a­nụylaf Luc. ca. 6. briod) i'r ụnprydiant hụyntau, er ybod yn laụn o'r ysbryd glan, Am hyny y mae Saint Paụl yn ḷefain ar y Cristnogion dangosụnnyni Act 13. ny hynain megis gụasonaethụyr i ḍuụ drụy faụr ortho ag y myneḍ, drụy ụilio ag unprydio, Mat. 6. a thrụy diụairdeb, canys neb syḍ Gristnogion Tob. 3. agroeshoeliaf i gnaụd i hun rhaggụyd a chụ­antau.

Beth yụ gụedi?

Tuaiḍiaid deḍfaụl calon ty ag at duụ, drụy'rhụn y gofynir yn phyd­laụn ar lau duụ beth bynag a fytho angenrhai­diụd ini ne i eraiḷ gan roi aḷan yn Eglụr ras a gaḷu duụ a thestiolaethu meụn pob moḍ yn de­fosiụn an deḍ fauḷdeb gar brony goruchaf a Galat. 5. thragụ yḍ ụl f ụreḍ ef, yma ymae'n perthy ny nid yn unig gụeḍi, eythr hefyd aḍoliad, ophru­miad, Exod. 35. er'yniad, glod faụriad, a rhoidiolch i Crist (megis ag y dyụaedasom uchod) a osodoḍ Damasc. li. 3. de Orthod. aḷan foḍ a phatrụm i ụ eḍio yn ụir, nid oes ḍim mụy can moladụy yn yr Scruthur lan na dim mụy arferaụl ne gartrefig ymysc y gụyr dedfaụl santaid, na dim a dyleid i arfer yn fynychacb Aug▪ tra­ctat. 73. in Euung. nag yn ḍysalach gen laụer: na hefyd fụy angenrhaidiaụl, na gụedi: hyny syḍ ụir, gụedi'r gostụngedig a eiph drụy'r cumulan, he­fyd Mat. 6. ymae'n rhaid gụeḍio bob Amser, yn oysta­daụl, o eụylys i galon, yn ḍiragrith, nid er­mụyn Act. 10. clodfaụreḍ fyḍaụl, eythr drụy'r ysbryd a gụironeḍ.

Yn y gyfamser, yrhain sy'n gụeḍio, sy'n ar­fer ynfynych ymarụedu icyrpho'r tu aḷan, drụy laụer o deḍfau munudiau ceremoniau a hyny [Page 234] yn ḍa ag, yn gamnoladụy megis ag ymae siam­plau'r Scruthur lan yn ḍangos Canys Crist yn arglụyḍ ni hefyd, ryụ amser, a ụeḍioḍ drụy i ḍerchafu i lygaid i'r nefoeḍ, amser araḷgan le­fain yn uchel, amser araḷgan i roi ihun yn i hyd gyd ary ḍaear, hefydgụediau Daniel a'r Nmi­fidiaid oeḍynt fụy cymeradụy a thyladụy, ohe­rụyd i bod gụedi mụiseo a ḷian sach, ag yn go­rụeḍ meụnḷudụ, heblaụ hyny nid heb achos y­ryd ys yn son am y publican, am iḍo ophrumu i Luc. 23. ụeḍieu yn yr Eglụys, gan ostụng i ben, ag e­drych ar yḍacar, a churo i dụy fron; yrhain be­thau peirhon ai bod ynụeledig or tu aḷan, ag Dan. 9. aḷant yrhai drụgionys i gụneythyd, ermụyn phrost: etto ermụyn achosion, ymae'ntụy yn­gamnoladuy, oblegyd i bod yn arfery corph yn Marc. 14. deḍfaụl, ag yn i ḍụ yn yn ufuḍgaryụ greaụdur, ag yn anogy meḍụl, yn igryfhau, ag yn i gy­phroi i ḍefosiụn or tu meụn heb laụ hyny yma­e'rhain yn testiolaethu i phyḍ, i ufuḍdod ai ḍeḍ­foldeb, am hyny ni dylit moi diystyru, o­blegyd i bod yn dụ yn buḍ a ḷes nid yn unig yụ gydgristion sy n i gụaled, Othr i'r hoḷ Eglụys.

Paham y dylem i ụeḍio yn ystig ag yn oystadaụl?

Yn gynta am fod ḷes a bu▪d maụri'r­hain sy'n gụeḍio, ynail am fod gụeḍi yn I siod li. 3. de summo bono. briodaụl ag ynangenrhaidiaụl i arsery phyḍ, yn drydyḍ am fod yn gorchymyn yn ḍyfal meụn aml olcoḍyn yr Scruthụr lanag nid ydys yn unig Ambros. lib. 3. de virginib. yn i gorchynyn: eythr hesyd ymae duụ am i aḍe­ụidyn ḷaun o gyssuramel ysdra: yruy'n dyụaedyd ụrthychi (meḍ Crist i hun) gofynụch ag ef roir ychụi, beth ar a ofynochi yn ychgụeḍi Marc. 13. (os credụch, ef a rhoir ychụi) hefyd gofynụch a chụi ai ceụch, ceisiụch a chụi a ceụch, cnoci­ụch ag ef a egorir y chụi Canys paụb arsyn gosyn, sy'n derbyn ar neb sy'n ceisio sy'n cael, os me­drụchụi syḍ ḍrụg, roi rhoḍion da ych plant, o ba amcan cynt i rhyḍ ych tad chụi sy'n y ne­foeḍ daioni i'r saụl a erfyno arno ef, a'r cyfryụ airiau a'rhain (fal ymae Sainct Chrysostom yn cafclu yn ụycb) a thrụy gysryụ obaith a hon yr Gregorius hom 27. in Euangel. in Psal. 6▪ oeḍ Arglụyḍ y'r hoḷfyd yn yn cyphroi ni, ag yn anog ni i ụaithio. A gueḍaiḍ oeḍ ini fod yn usuḍ i duụ, a threilio'n hoḷ foụyd yn molianu, ag y gụeḍio duụ, a thrụy faụr serch gofalu mụy am ụasanaeth duụ, nag am yn byụyd ny hu­nan, [Page 236] Canys feḷy y damụynaf buụ syth boụyd y dylaeḍyn, ag seḷy y dyụaedod Saint Chriso­stom.

ụrth ba ryụ siamplau ymae ini gyniḷ nerth rhinụeḍ a phrụythgụedi?

Ymae ▪Iacob Abostol yn yscrifenufal Iacob▪ hyn, i ḍangos ini ụrih siampl rinụeḍ gụeḍi Helias meḍ ef, a oeḍ ụr dioḍefys a marụ Luc. 4 oledig, ag a ḍymuneḍ yn i ụedi na laụiauhi ar y ḍaear, ag ni laụod hi dim, dros dair blyneḍ a chụechmis, a hefyd ef a ụeḍioḍ ag a danfonoḍ yn fyr laụ, agaroes y ear i phrụyeh, y mae sainct Auflin yn Sicrhau'r un peth, asụerḷ o siam lau ụrth ụeḍio o voyses a Samuel, ef a orch­fygasont yr Amraclacitaid, ar Philistiaid, 1. Reg. [...] Ieremias pen oeḍ yn gharchaụrth ụedio a gryf haụyḍ. Daniel ụrth ụeḍio, a orfoleḍoeḍ ymysc Hier. [...] y ḷeụod y tri bachgen drụy ụeḍio aḍaụsiasant yn y phụrnais danlydyn ḍini ụed y leidyr or y gro­ụrth Luc▪ 23 ụedio o gafod Baradụys, Susana dray i Act. [...] gụeḍi diphinụyd rhag yr hen ụyr a chụy­nasont arni argam, Stephan drụyụeḍy a der­bynuyd i'r foed, ag aụrandụy, arno pen ụeḍiod dros Saụla eo ḍ ymụysc y ḷabiḍụyr Druy'r si­am plau, ymayrydys yn dangos phrụyth gụḍe­ḍi: [Page 237] ond hefyd yn gorchymyn serch a dyfalarụyḍ y ụedio Amh yny y mae'r scruthur lau yn yn Iec. 5. anog gụeḍiụch heb or phoụys ag ymhobpeth 1. Ioan. 5. rhoụch ḍiolch a gụediụch baụb dros i giliḍ, fal y caphochych cadụ. Canys ḷaụer a aḷystig ụeḍi'r cyfiaụn hesyd hụn yụ'r goglyd syḍ genym ar duụ i gụrendi arnnomi, bynag ar aofynoni yn ol i eụḷys i ef heb laụ hyny pen ụypo bechu oi fraụd bechod nid hyd farụfaḷaeth gofyned ag ef a roir byụyd iḍo eụyḷys ef.

Ynghylch syluḍen a gụaithrodoeḍ y drug [...]ụed.

beth yụ elusen.

Elsuen yụ tụrn da ne roḍ trụy'r hon i'r Vide Chrysost. hom. 13. in 2. Cor. helpir trueniun aral drụy drugareiḍrụyḍ serch yn calon ni. At hyn y mae'r yn perthynu y petha dyụad yr angel Raphael yn lyfr Tobias, da ygụeḍi gidag vnpryd ag y elusen, gaḷụn iḍea aḷt megis ag mae S. Syprian yn rhybyḍiona ayu gụeḍiau a''n unpriḍiau ni ḍim o ḍigouth i helpu Psalm. 32. drụy elusenau, da yụ trugared. Luc. 6.

(Meḍ S. Ambros) yrhon hesyd sy'n gụne­ythyr rhai yt berphaith ami boḍ yn calyn tad Luc. 10. perphaith nid oes dim yn gụneithyr enaid Cri­stion yn fuy camnoladụy, na thrugared, se­ly y maen dyuaedy, Bydụch drugarogion ag [Page 238] yn megis agymaeych dad yn drugarog faly by­thoch blat ych tadi hụn sy'ḍ yn y nesoeḍ, yrhun yn peri irhaul godi ar yrhai drug a da ag yn glaụio or y rhai cyfiaụn ag a'rhai anghyfiaụn, feḷy y mae Crist yu Salfadiḍ an Samaritan ni hụn sy'n laụn o rasa thrugareḍ yn dyụaedyd ag ụrth bassio yn gụrneythyr daioin, agyn iach­au paụb a'r a oeḍy cythrel yn igorthrymu agyn go fidio.

Pa feḍ y mae'r Scruthurlan yn gorchy­mynyn ini roi elusen?

Yn ụirụrth laụer ag ymrafel, ag eglur, orchinyniō ag a ḍeụidion ag a siamplau Deut. 15. nid oes dim a orchinynụyd mụy yn yr Scruthur lan, megis agymae S. Cyprian yn dyseu nadoes Psal. 40. dim cyn synyched yn yr esengl ar na orphụy­sommi yn rhoi elusenau, ag na fythoini ry ystig ar suḍ daearaụl eythr ystorio yrgynt trysorne saụl, Amhyny y mae gairiau Crist, hynyy syḍ dros benroụch yn gerdod, agụele pob peth syḍ Luc. 16. lan ychụi, gụerthụcb a sedoch a rhoụch yn ger­dod, gụneụch y Scrapanau ni heniḍiant a thry­sor Luc. 11. mi phaḷant yn y nefoed: Ag meun man araḷ: gụneụch ychụi gyseiḷon o'r golyd enụi­rys, megis y galont, pen sytho eisiau arnoch, [Page 239] ych derbyn chụi i'r pebyḷ tragụydaụl, hefyd yn fyr? rhoḍụch ag ef roḍir i chụithau, Ag am­hyny Daniel y prophụyd sy'n cynghori y brenim Matth. anuụiaụl, rhyḍha dy bechodau, a'th anụireḍ ag elusenau i'r tylodion, Ag meụn man araḷ ef a ḍarleir: y dụr a ḍiphyḍ y tan poeth, a thrụy elusen y cair maḍeuaint am bechodau: nid ḷais Eecles. 3. dyn yụ hụn: eythr gair Angel, elusen a ụared rhag angau, ag alanha pechoḍau, ag yn gụney­thyr 1. Pet. 4. caeḷ trugared a byụyd tragụydaụl. Ond hefyd y mae Crist i hun yn dyụaedyd pụy by­nag a roḍo gụppanaid o ḍur oer yn ḍiod irhai Iacob. 5. by chain yma, yn enụ discibl yn ụnig, yn ụir yr­ụy'n dyụaedyd ụrthych, ni chyḷef moi gyflog, amhyny gụyn fydedig yụ'r trugarogion, canys yntụy agant drugareḍ, yn y gụrthụyneb i hyn (fal y mae Iacob Apostol yn gụirhau) barn heb drugareḍ a fytho iḍo ef, ni ụnel drugareḍ.

drụy bara Siamplau i'r eglurir nerth a Phrụyth elusen?

Yn ụir y mae Abraham a Lothyn yr Genes. 18. Scruthur lan yn cael i canmol, am uḍynt o herụyḍ i hosbyttaeth sef lettefu o honynt Angelion rynguboḍ i ḍuụ yn faụr, Elusenau Tobi a Chornelius y Senturiad ne Canụriad a [Page 239] oeḍynt meụn cymaint obris, megis uḍynt ḍer­chafu yụ cophau oflaen duụ, ag a goụsont an­gelion bendigedig nidyn unig yn testion, eythyr hesyd yn ganmolụyr uḍynt, Sacheus ụedi i gy­phroi drụy airiau Crist o dụysog ne benadury pụblicaniaid, aụnaethụyd yn ḍrych, ef a roes haner i ḍa i'r tylodion, ag yn ol hyny Crist i hun ai galụoḍ ef yn fabi Abraham, Tabithia ymae Saint Luc yn i chamnol yn faụr am bod yn laụn o ụaithredoeḍ da ag elusenau a roe­sae hi yn enụedig, iụraged gụeḍụon, yn yrun moḍ yrydys yn maụr camnol ḷaụer o ụraged deḍfaul yn yr efengl, yrhain gida mair magda­len, a martha a oeḍynt yn gụasanaethu Crist aidyscyblion ai coụaeth i hunain, ag o Saint Laụrens y marthur yrydym yn canu yn dyla­duy, rhaned a rhoḍoḍ, i'r tylodion, i gyfia­ụnder ef syḍ yn parhau byth.

Ynghylch gụaithredoeḍ y drugareḍ?

Beth yụ tragareḍ?

Trugareḍ (megis ag ymae Saint Aug. li. 9▪ de ciuitate Dei. Austin yn dyụaedyd) yụ ryụ cydysty­riad calon ar drueni un araḷ, yrhụn yrydym yn rhụymedig yụ helpu gymeint ag y gaḷom, y [Page 240] gair yma trugareḍ a arferir i alụ ai gymeryd yn Eccles. 16. fynych am y elusen, pob trugareḍ (megis ag y mae yr scruthur lan yn testiolaethu) aụnafi lei Ad T [...]n. Vide eun­dem in ca. tertiū Lu­cae. bod dyn ar ol haeḍiant i ụaithredoeḍ S. Chry­sostom sy'n fynych yn camnol hon gan ḍyụae­dyd, Trugareḍ yụ ceidụad iechyd, harḍụch phyḍ, maḍeuaint pechodau, hon yụ hi sy'n prụ­fio'r cyfiaụn, yn nerthu'r santaiḍ, ag yn dan­gos yrhain sy'n aḍoli duụ yn iaụn, Ahefyd os credụn Saint Ambros: hoḷ sụm dysceidiaeth Gristnogaụl sy'n sefyḷmeụn trugareḍ a deḍfol­deb.

Ai o un rhyụogaeth ymae gụaithredoeḍ y drugareḍ?

Yrydym yny cael dụy ryụogaeth o ho­nynt: Aug. li. 2. de moribus Ecclesiae Catholicae. amfod rhai yn gorphoraụl, arha yn ysbrydaụl: aghụynt a elụir gorphoraụl, am foḍ yn i harfer i helpu trueni corphoraụl yn cydgristion, ar ḷaiḷ a elụir yn ysbrydaụl, oble­gyd yn bod ni drụy'rhain yn cymorth salfadi­gaeth yn cymydog, o'r dirfaụr drugareḍ yma Iob drugarocaf oḷ, sy'n rhoi siampl eglur o'r ḍụy ryụ y drugareḍ yma, yrhụn sy'n testiolaethu amdano i hun, o'm iefienctid y cynyḍoḍ gida myfi, ag o groth fymam tosturụch a ḍoeth [Page 241] aḷan gida myfi, lygad oeḍụn i'r dal, a throed oeḍụn i'r cloph, tad oeḍụn i'r anghenog, ar cụyn Iob. c. 29. hụn nid adụaenụn ag ai holrhenais aḷan yn dy­fal, dryḷiais gilḍaneḍ yr anghyfiaụn: ag yn gụ­naethyd iḍo fụrụ'r ysclyph aḷan oi enau, hefyd ni thrigoḍ y peḷenig o ḍialan o'm tuy, am drụs oeḍ yn agored i'r phorḍolion.

Pesaụl gụaithred y drugareḍ y syḍ yn ysbrydaụl, ag yn gorphoraul?

Saith a gyfrir ymhob un or ḍau, ag yn Tob. 1. c. 2. & 12. gynta yrhai cophoraụl ydynt yn y moḍ yma, rhoi bụyd i'r neụynog a diod i'r sychedig, diḷad i'r noeth, rhyḍhau carchorion, gofụyaụ cleifion, rhoi lettu i'r peḷenig, claḍu'r marụ, Galat. 6. yrhai ys brydaụl hefyd a gyfriryn y moḍ yma, Ceryḍu'r Pechaduriaid, dyscụ'r anghyfarụyḍ, rhoi cyngor i'r petrus, gụeḍio ar duụ dros ie­chyd dygyd gristion rhoi cyssur i'r trụm feḍụl, cymeryd cam yn ḍioḍefgar, maḍe aụnaed yn i erbyn, Sụyḍau yma i ḍuụoldeb dyn syḍ mor e­glur, yn anuedig i Gristnogion, yrhai nid y­dynt farbaraiḍ, megis nad ydiụ angenrhaidi­aụl gụneythyd hir draethiad o honynt.

Pafoḍ ydangosir yrhain yn yr scrụthur lan?

Ynḍa iaụn ag yn laụer o leoḍ, megis Ioan. 3. c. yngynta ymae gairiau esaias, ne hytrach gorchmynion duụ yn dangos, Tor (meḍ ef) dy far a i'r neụynog, dụg i'th tuy y'rhai angenhys Iacob. 2. n'r cyrụydrys: a phen ụelech y noeth dyḷada cf, ag na diystyra dy gnaụd dy hun, yrydys he­fyd heb laụ hyn yn rhoḍi yma y phrụyth maụr ysyḍ i'r Sụydau yma; yna (meḍ ef) yr eiph dy gyfiander di oth flaendi, a gogoniantyr Ar­glụyḍ athgynụys di, Ag Ioan yr Apostol hụn sy'n gụblyn canmol ag yngorchymyn ini gariad Roma. 12. perphaitb a thrugareḍ fraụdol, ymysc Pethau eraiḷ sy'n yn dyscu fal hyn, y neb syḍ gentbo o­lud y by d ag aụelo i fraụd meụn eisiau ag a gae i galon oḍiụrtho ef, pa foḍ y mae tariad per­phaith Tob. 4. yn aros yntho, fymlhant bychain na charụn ar air, nag ar dafod: eythr meụn gụai­thred a gụirioneḍ, ag ụrth hyny gụyḍom yn bod o'r gụirioneḍ yrhain yụ gụaithredo eḍ phyḍ­laụn a'r hai gụyr gyfiaụn, yrhain a gydnebyḍ Crist, ag a fyḍant gymeraduy gari from efḍyḍ farn ermụyn yrhain ef a ryḍ deyrnas nefyn o­bruy i'rhai trugarog fal yr aḍaụod, yrhain ymae [Page 243] ef i hun yn i galụ': po ḍeḍfolaf, po helaet baf a pho haelaf y gụnant y guaithredoeḍ yma mụy oḷyụ i maụl ai gobruy yn y byụyd tragụydaụl, yn enụedig os ydys yn i gụneythyd ermụyn go­goniant Psal. 111. duụ a ḷes yụ gymydod, ag niḍ ermụyn ofereḍ, a bodloni eụyḷys dyn: ag o herụyḍ hyn ymae'n rhaid marcio gairiau'r scruthur lan yr­hụn a gyfrano, cyfraned, meụn symlrụyḍ: hụn a drugarhao, gụnaed yn ḷaụen, na thro dyụyụ neb oḍiụrth y tylaụd, byḍ drugarog ar ol dy aḷu, canys y mae'n hoph gen duụ roḍụr laụen, dan­gos dyụyneb yn ḷauen ymhob rhoḍ, gụr da y­syḍ drugarog a chymụynascar, Crist yn Saint Lucae. 10. Luc: sy'n descrifyḍuy cyfryu Samaritan hụn sy'n rhoḍ ini siampl nodedig o ostụngaiḍrụyḍ a thrugareḍ: nid yn unig tu ag at Gristnogion: eythr hefyd tu ag baganiad peirhon nad ydym 2. Cor. 9. yn i adanabod, nag yn heuḍu dim hụn a hauo'n brin, a feda yn brin (meḍyr Apostol) a di­gonyụ hyn aḍyụaedasom, yn enụedig ynghylch gụaithredoeḍ corphoraụly drugareḍ.

Beth y mae'r scruthur lan yn i de­stiolaethu ynghylch gụaithredoeḍ ysbrydaụl?

nyni (meḍ yr Apostol) syḍ gryfach a dylem gydḍụyn gyda gụendid yrhain nid y dynt gryfion, ag nid yn bobloni ny hunain Rom. 15. am hyny boḍhaed paụb honom i gymydog yn yrhyn syḍ ḍa i adailad Canys Crist nis bodhaoḍ i hunan, a threchef n byḍụch gymuynascar yụ giliḍ a thrug arogion gan faḍeo baụb yụ gilid, fal Ephes. c. 5. y maḍeụod duụ i chụithau, ermụyn Crist, he­fyḍ gan hyny byḍụn ḍylynụyr duụ, fel plant a­nụylaf, a rodiụch meụn cariad, megis a y caroḍ Crist ninau, a hefyd gụyscụch amdanoch megis etholodigion, santaid anụyledigion perphaith blant duụ ymyscaroeḍ Tostieriaeth trugareḍ, cyụaithasrụyd, gostụngeidrụyd aḍfụyneiḍrụyḍ a maḍe obaụb yụgiliḍ (os byḍ gen neb gụeryl yn erbyn y ḷaḷ, megis y maḍeụod Crist y chụithau feḷy gụneuch chụithau, a trachefn Ceryḍụch yr hai aflonyḍys, rhoụch gysụr i'r gụangalon, der­byniụch y gụeniaid, byḍụch ḍa ych gortho ụrtb baụb y mae S. Paụl yn gorchymyn mcụn amlo leoḍ y Pethau y ma: a ḷaụer erail o'r un rhyụo­gaeth, yrhụne rmụyn cadụ paụb ef aig unaeth [Page 245] i hun yn bob peth i baụb megis ymae'n testiola­ethu 2. Cor. 11. yma, pụy syḍ ụan, nid ụy inau ụan? Pụy adramgụyḍir, na loscụyfinaụ? a thrachefnymae Rom. 9. [...]. tristụch maụr a dolur dibaid imi: canys myfi aḍymunụn fod yn Anathema, oḍiụrth Crist, dros f'ymrodyr: myfi a laụenaf oḷ a drauliaf, ag amdrauliaf dros ych enaidiau: er pa fụyaf ich caraf, ḷeiaf i'm cerir.

Mae'r cụbl or ḍysc yngryno ynghylch cụpplau gụaithredoeḍ y drugareḍ?

Ef aḍarfu i'r Apostol gynụysy matter Galat. 6. i gyd, megis yn yr an gair yma, dygụch faychiau y naiḷy ḷaḷ, ag feḷy y cyflaụnụch i gy­fraith Crist. S. cyfraith cariad perphaith, yn­ghylch Rom. 13. y gyfraith hon, ymae'r un Apostol yn dyụaedyd, odoes un gorchymyn, yrydys yn i gyflaụni efyn y gair yma, Car dygymydog me­gis ti dy hụn, a pheder Abostol sy'n dyụaedyd, ymlaen pob peth byḍed cariad perphaith yn ychmysc yn oystadaụl, canys cariad perphaith Corint. 2. & ca. 12. a guḍia fliaụs o bechodau gorchymyn yma yn­ghylch dangos gụaithredoeḍ cariad perphaith a thrugareḍ, megis ag y mae'n cydphyrfio ag yn cutuno a natur agarhesụm: fely y mae gụedi y­styn tu ag at bob dyn, ag o herụyḍ hyny yrydym [Page 246] yn darḷain, fod duụ yn gorchymyn i paụb garu i gymydog, feḷy ymae Crist yn deanglu, beth bynag a fynochi dynion i ụneythyr i chụi, fe­ḷy gụneụchith au ynghylch rhinụeḍau a elụir rhinụeḍau cardinaụl.

Beth yụ deaḷt yr henụ a'r rhesum y prif rinụeḍau cardinaụl?

Ef ai gelụyr rhyụ rinueḍau Cardi­naụl am i bod yntụy megis phynoniau ag orsinge au'r ḷeiḷ, fal y mae'r drụs yn troi Vide Am­brosium in ca. 6. Luc. & lib. 2. de officijs ca. 24. ar yr orsing: feḷy y mae pob gụeḍ ar fucheḍ­honest yn troi ynthynt hụythau, a hoḷ adailia­daeth gụaithred ḍa, a nelir meụn rhyụ foḍai pụys arnynthụy, A'r pedair yma a rifir doe thineb, Cyfiaụnder, adymerụcha gụroldeb, yng hylch yrhain ymae'n yscrifenedig yn y moḍ hy­ny: ymae'n dyscu sobraiḍrụyḍ, Doethineb, cyfi­aụndr, a rhinụeḍ, eraiḷ nid oes dim mor bro­phidiaụl i ḍyn a'rhain yn i fyụyd, yn y fan yma, eglur yụ bod Sabraidrụyḍ, yn arụyḍocau ady­merụch, doethineb yn arụydocau Caḷineb, ar­hinụeḍ gụroldeb, feḷy yrydys yn golụng yrhai yma i gydini fal y gaḷom i ḍeaḷt yn sicir, fo dy tragụyḍaụl ḍoethineb (yrhụn yụ duụ) yn i rhoi yntụy yn benaf, A bod yn icymeryd hụynt ag [Page 246] yni haafer, nid heb phrụyth maụr i iechyd Lib. 3. de Virgini Sapientia 8. dyn, hefyd ef a elụir, yrhinụedau yma sụydaụl am fod (faly nodoḍ Saint Ambros) ryụogae­thau sụydau yn tyfu o honynt, a bod cyfryụ sụy­ḍau yn y byụyd cyphredin yma, yn die ḷu aḷan yn olgalụadigaeth pob dyn.

Mae'r moḍy terfynir y prif rinụeḍau?

Doethineb syḍ rinụeḍ yrhon sy'n dā ­gos Aug. en definit. li. 1. de libe­ro arbitr. agyn ordeinio i ḍyn, beth a ḍylae i chụenych, ne iochel ụrth naturiaeth gonestrụyḍ Cyfiaụnder syḍ rinụeḍ drụy'r hony rhoir i baụb yr eiḍo, ardymerụchsyḍ rinụed yn dofipleser cn­aụdaul, yrhain yrydym i derbyn drụy dastio no deimlo, Gụrolded syḍ rinụeḍ drụy'r hony cy­merir ag y goḍefiryn ụrol ag yn ḍianụadal lafur a pherigl marụfolaeth, fal dyma yr odidaụg Siarred o rinụeḍau ar yr hon y dugir ni i'r nef Dyma'r pedair afon o Baradụys megis ag ymae saint Austin yn i galụ hụynt, yrhụn heb laụ hyn, sy'n dyụaedyd peth tyladụy yụ gophau: hon (meḍ ef) yụ'r gụybodaeth pethau dy­naụl, sy'n adanabodgoleini caḷineb hardụch ardymeriad, grymystra gụroldeb, santaiḍrụyd cyfiaunder Canys nyni a lefasun heb ofni phor­iun [Page 247] alụ'r hain yn ụir yn eiḍomi.

Pafoḍyrydys yn gorchymyn caḷineb ini yn yr scruthurlan?

Doeth y mae Ecclesiasticus yn yn rhybiḍio yn y moḍ yma fymab na aụna ḍim heb gyngor, a chụedi i ụneythyr nag edi­farha, Ecclesia. cap. 3. Calon ḍoeth a deaḷtys a ochel bechu, ag agaiph lụyḍiant meụn gụaithredoeḍ cyfiaụn­der: hefyd Crist phynon pob doethineb, a'r Prou. 14. Iob. 28. gụir Salamon sy'n dyscu fel hyn: byḍụch gaḷ, megis Serphod ag mor ḍiniued a chlomenod, fal i gaḷom i ḍeaḷt fod yn rhaid ini ḍoethineb perphaith ụrth bob un o'r ḍau, ynghyd. S. Gụiriondeb y glomen yrhụn sy'n gụneythyr Mat. 12. rhai yn diniụed agyn haụḍgar: A chaḷineb y Serphod, yr hụn a ụna dynion yn gyfrụys ag yn fedụlgar, fal na ụnelont hụy, na somi eraiḷ, Ephes. c. 5. na eraiḷ i somi hụythau; hyn a fyḍ os ymroụn ar ol dysceidiaeth Saint Paụl, gụiliụch fymro­dyr, ar i chụi rodio yn gyfrụys ag yn ḍiyscaelys, Collos. 14. nid fal anoethion, eythrfal doethion drụy ry­brynu'r amser: o herụyḍ y dyḍiau syḍ drụg, am­hyny nafydụch amhụyḷogion, eythr deaḷtụch Rom. 12. beth yụ eụyḷys duụ, hụn syḍ ḍa ụrth i foḍ ag yn berphaith ag at hụn ymae ḍyụaediad Salomon [Page 248] yn tynu: hụn a rodio giḍar doethion afyḍ doeth: eythr hụn syḍ gyfaiḷ i yn fydion a gystyḍir, doe­thineb sy'n ymdangos yn ụyneb y dealgar, ag ifodyn fyr, yr un peth y mae ef yn arḍelụi▪ ca­lon y pụyḷog a berchnochafụy bodaeth: a chlust y doethion a gais athraụiaeth.

Beth y mae'r Scruthụr laụ yn i sod a­ḷan ynghylch cyfiaụnder?

Cyfiaụnder sy'n derchafu e'r cynhed­loeḍ, Eccles. 4. drụy gyfraụnder y cardar'nheiir i gorseḍ y brenin: Gụeḷ (meḍ hi) yụ ychedg drụy gyfiaụnder, na laụero phrụyth drụy gam: Aug. lib. 4. de ciui­tate ca. 4. Ond ymae'r Apostol yn dangos ini beth yụ rhan a Sụyḍ cyfraụnder yn y gairiau yma Te­lụch i baụb dyledion Teirnged i'r neby byḍo ar­noch, deyrnged, toḷ i'r neb syḍ arno do ḷ ofn i'r hụny bytho iaụn fod ofn: parch i'r a ḍyle barch, anrhydeḍ i'r neb y dyle anrhydeḍ at hyny mae'n yn perthyny sụyḍau gụr cyfiaụn a dedụyḍ, yrhain a ḍodụyd aḷan a'r gairiauyma yn y psalmau, yrhụn ni ụnaeth dụyḷai dafod, ag ni ụnaeth ḍrụgyụgymydog, ag ni ụradụy­ḍoḍ Psal. 14. igymydog, y neb a dyngoḍ yụ gymydog ag ni som ḍim a honoef, a'r neb ni roes moi Arian i usuriaeth, ag ni chymeroḍ roḍionyn erbyny [Page 249] gụirion, ụrth hyn y mae'n haụḍ deaḷt fod yn cymeryd yma henụ cyfiaụndr yn gyfynghach, na phen o eḍē i yn dosparthu cyfiaụnder Crist­nogaụl yn gyphredin.

Pafod ymae'r scruthur lan yn dyscu Ardymerụch?

Y ochel anardymerụch, y mae'r scru­thur Rom. 13. lan yn gorchymyn ini, na chalynon ḍim o ym pụy'r cnaụd, ne na orch fygon ni un amser yn calonau, a glothineb a meḍụdod: he­fyd Cor. c. 5. ymae'n yn cynghori ini arfer ardymerụch pē y mae'n eụylysio ini fod yn sobraiḍ, a gụilio, ag ymroi nyhunain i ụilio ag i ụeḍio yn Santaiḍ, ag na rothom le yn ybyd i Satan: hefyd y mae Ecclesiasticus yn yn rhybiḍio arfer y pethau syḍ o flaen dy lygaid yn ardymerys ag yn gynil, ag na fyḍ ụancus, rhag dy gasau, ag yn yr un man ymae'n dyụaedyd ynghylch gochel, me ḍụdod chụerụder medụlyụ gụin a yfer laụer o hono a meụn dig a thramgụyḍ: heb laụ hyny yr un sy'n dyụaedyd, gụin a gụrageḍ sy'n gyru doe­thion ar encil sefyụ i'mụrthodai phyḍ, ag am­hyny ymae'n rhaid yfed gụin yn sober ag yn ardymerys, ymae'n aḍodi hyn i byụtocau dy­nion aụnagụin od yfi di ef yn gymesur, laụe­nyḍ [Page 250] calon, ag hyfrydụch medụl, yụ'r gụin a yfer meụn pryd yn g ymesuraụl amhyny yryḍym yn darḷain meụn man araḷ gụynfydedig yụ'r tir, ḷe ymae'r penaethiaid yn bụyta ermụy'n i ḷiniaeth ag nid ermụyn agormodeḍ ond yrhụn a'm geidụ a estyn i hoedl, Etto yrh moeḍ yma o ardymerụch y syḍ yn cyreḍhyd ymhelach nag ụrth y gymeryd bụyd a diod, Ifan fedyḍiụr o bu neb araḷ erioed a rodoḍ ini Siampl berphaith o ardymerụch a diụairdeb, pen ymụrthodoḍ a phob gormodeḍyn i fụyd ag yn i ḍilad, gan fuu yn syber ag yn gynil.

Beth y mae'r scruthur lan yn yn rhybiḍio ni ynghylch gụroldeb?

Y mae yn yn anog ni yụ hophi ef, o he­rụyd Mat. 10. i fod yn tynu o ḍiụrthym ofn dru­gionys ag yn gorchymyn iniged, ḷaụenyḍ, a Luc. 12. gụastadrụyḍ a dirfaụr yni meḍụl Cristnogaiḍ yr anụiaụl (meḍ Salamon) a phy heb neb yn Prou. 3. cap. i erlid▪ ond y cyfiaụn a fyḍ yn hyf megis ḷeo: Saint peder syḍ yn yn rhybiḍio ni yn erbyn ge­lynion Psal. 3. y phyḍ a deḍfaụldeb: na ofnụch ḍim o­honynt, ag na chynyrfụch ḍim, pụy (med ef) a aḷ ụneythyr drụg i chụi, os calynụch ḍaioni? eythr gụynychbyd os goḍefụch ermụyn cyfia­ụnder [Page 251] Saint Paụl hefyd pen oeḍ yn anorch­fygys filur i Crist, yn fynych sy'n anog eraiḷ i'r guir a'r Cristionogaụl ụroldeb, amhyny (meḍ ef fanụyl srodyr) byḍụch sicir, dysigl ag he­laeth yn o ystadaụl yngụaith yr arglụyḍ, gan ụybod nad yụ ofer ych ḷafur yn yr arglụyḍ: a thrachefn f'ymrodyr ymnerthụch yn yr ar­glụyd Hebr. 12. ag ynghadernid i aḷu ef: gụyscụch oḷ ar­fauogaetb duụ, fel y galoch sefy ḷyn erbyn cyn­ḷụynion diaụl, ag y gaḷoch i ụrthlaḍ yn y dyḍ blin, a sefyḷ gụedi gorphen y cụbl, yrhain yụ gairiau priodaụl gụr grymys gụrol, yn nuụ y Psal. 13. gobaithiais: nid ofnaf beth aụna dyn imi, yr arglụyḍ yụ ymḍiphynur sy myụyd, rhag pụy i dechrynaf? Pegụersyḷe lu i▪m erbyn, nid ofnaf fynghalon a phe i rhodiụn arhyd glyn cyscod angau nid ofna niued, o herụyḍ dy fod ti gida mi, pụy a'm gụahana ni oḍiụrth gariaid Crist pob dim a alaf trụy Gristyrhun syḍ yn fy ner­thu. Psal. 13.

Dyma'r peth ymae'r prophụyd dafyd y gụr rol frenin yn dyụaedyd, drụy ganu ụrth hoḷ Ephes. 6. blant duụ ag urth i gyd filụyr, chụareụch y gụyr abidycalon chụi rymys cymeint syḍ honoch, ai gobaith ar yr arglụyḍ, trụy ef gụnaf ụrol­deb, ag efe a sathr yn gorthrymụyr feḷy hon Esay. 40. yụ'r fuched syḍ deilụng i ḍyn, yn yr hon y byḍir buụ yn gaḷ, yn gyfion, yn ardymeraiḍ, ag yn [Page 252] ụrol, ụrth hyn y mae'r cymhedroldeb auraiḍ Psal. 30. yn sefyḷ, fal naụn eler dim gormod na dim rhy­fychan, a hyny ymae'r scruthur lan yn dy­ụaedyd Esay. 11. cap. na thro a'r y laụ ḍehau, nag a'r y laụ assụy.

Ynghylch doniau, rhoḍion a phrụythyr ysbrydglan?

Pesaụl un syḍ o doniau yr ysbrydglan?

Yrydys yn cael sait o'rhai yma yn y Ambr. li. de SPi i­tu sancto. prophụyd Isaias ag ymyscy tadau o'r E­glụys. §. yụ ysbryd doethineb, ysbryd deaḷt, ysbryd cyngor, ysbryd gụroldeb, ysbryd gụy­bodaeth ne gelfyḍyd, ysbryd duụsoldeb, ag yn diụaethaf ysbryd ofn duụ, ydoniau yma n'er ys brydion yma syḍ ynberphaithiach yn yn ar­glụyḍ Bernar­dus in lib. de `Dono Spiritus­sanctus. ni Iesu Grist nag meụn neb araḷ, Canys cyflaụn yụ ef o ras a gụirioneḍ, ag yntho ef y­mae hoḷ gyflaụndeb duụoliaeth yn trig o yn gorphoraụl, oi gyflaụndeb ef ny ni a gymera­som i gyd, yr hụn hefyd a roḍes i ninan oi ysbryd glan ef: ond odoes neb heb ysbryd Crist, nid yụ hunụ o'r eiḍo ef, os credụn i'r Apostol.

Pesaụl phrụyth sy'n tyfu o'rysbryd glan?

ymae'r un Saint Paụl yn cyfri dau­ḍeg o honynt, y cynta yụ Cariad per­phaith boneḍig aiḍafoḷ a gụraidin pob daioni e­raiḷ: heb hon ni aḷ daioni erail gynhyḍu na phrophidio dim, ag ni eḷir y gael yntau heb y daioni eraiḷ sy'n gụneythyr dyn yn ḍa, fal y mae Saint Austin yn dyụaedyḍ, yr ail phrụyth yụ ḷaụeniḍ yrhụn sy'n rhoi fal y gaḷo dyn ysbry­daụl ụasnaethu duụ yn leụ ag yn ḷaụen, y try dyḍ yụ heḍụch yrhụn sy'n perthynu at gadụ gụasta­drụyḍ medụl ynghanol rhyferthụy'r byd yma, y pedụaryḍ yụ ḍioḍefdra, yrhon sy'n sefyḷ urth oḍe blinder, y pumed yụ y myneḍ ne ḍioḍefga­rụch yrhụn sy'n dangos grymystra calon yn di­scụyl daioni yn dyfod, y chụeched yụ daioni yrhụn niụna niued i neb, ond dymyno da i baụb. Y saithfed yụ haụḍgarụch hụn sy'n deunu ag yn gụahaḍ i gymedeithas peraiḍ ụrth ymḍiḍā ag yn dirion i arferan: yr ụythfed yụ ḷonydụch hụn sy'n gostụng ag yn dofi tonau a saụd creu londeb, y naụed yụ phyḍlondeb i'n cymydog fel y bythomi coụir yn cadu amodau ag aḍ eụid, y Degfed yụ cymedroldeb, yrhụn sy'n bụrụ aḷan [Page 254] bob tyb o draha a balchder, yr unfedarḍeg yụ ymgadụadigaeth: drụy'r hụn i'r ymgadụn i, nid yn unig oḍiụrth fụydyḍ ond hefyḍ o diụrth bob drụgioni: y deudegfed yụ diụairdeb, drụy'r hụn y cedụir medụl diụair meụn corph diụair.

Pa foḍ ymae ini arfer yn i aụn yr aḍysc ynhylch rhoḍion a phrụyth yr ysbryd glan?

Yn y moḍ yma. S. yụ os cydnabyḍụn Iacob. 10. a chalonau caredig o ble ymae'rhain yn dyụod, ag os cloụn a chadụ ynom nerth a phrụ­ythyr unrhyụ roḍion▪ yn ụir ymae'n tụy'n dyfod Tit. 3. aḷan o phynon hoḷ ḍaioni, oḍiụrth dad y golei­ni, hụn sy'n gorchymyn ini i ḍaioni ef, ai anfei­draụl Rom. 5. at anfesụraụl gariad, pen fụrioḍ ef arnoni mor helaeth ag anor ḍiandlaụd i ysbryd drụy Ioan. 17. cap. Grist, Canys cariad duụ (megis ag ymae'r A­postol yn testiolaethu, a dyaụḷtụyd yn yn ca­lonau ni, drụy'r ysbryd glan, yrhụn a roḍụyd ini arol y saithụeḍras yma, drụy haḍuant Crist, y neb a gredo (meḍ ef) yn o fi fel ymae'r y scru­thur lan yn dyụaedyd, phrụdiau o ḍụr buụiaụl a phrudiant aḷan oi fol ef, Ond ef a dyụaedod Esæy. 11. hyn drụy'r ysbryd glan, yrhụn a gaent drụy gredu yntho ef, megis ag y mae'r efangylụr yn [Page 255] deanglu, Onide heb Grist megis ag y dyụaedoḍ (Saint Hierom) ni aḷ neb fod yn ḍoeth nag yn deaḷtus.

Na chynghorụr, na gụrol, na dyscedig, na dụyfaụl na laụn o ofn duụ ymae nerth a phr­ụythy y rhoḍion ysbrydaụl yma yn perthy­ny at hyn (faly gaḷ o'r y rhinueḍau dụyfaụl, a hefydy prif rinụedau Cardinaụl a soniasom Matth. 8. am danynt uchod) ụeithio ynomi, nerth a suyḍ gyfraithlaụn, ag yn ḍirụystr i berphaithio, ag yn Hieron. in epist. ad Galat. c. 5. aḷus galyn y'r ysbryd glan ymhob man yn dụy­sog ag yn ụidyḍ, ag ymaen tụy hefyd yn gụnae­thyr ini, gụedi'n gyru a'n cadarnhan drụy'r ys­bryd redeg rhagom heb ḍyphygio rhyd phorḍ gorchmynion duụ Canyspara rhai bynag a yrrir drụy ysbryd, hụynt sy'nblant i ḍuụ, test yụ'r Apostol, ef a fyḍ ryhir yr aụrhon draethu yn­ghylch bob un o rhoḍion yma, bob un ụrth i hun Ond ỿmae phrụyth yr ysbryd peraiḍiaf yn y byd yn calyn, yrhụn y syḍ yn yn gosod ni aḷan ag yn dangos megis preniau phrụythlaụn a o­sodụyd yn hir yr Eglụys ar ol y dyụaediad yma: pob pren da sy'n dụyn phrụythau da: Ond pren drụg sy'n dụyn phrụythau drụg: Amhyny ụrth y phrụythau chụi a geụch i adanabod hụynt: y phrụyth yma hefyd sy'n dodi hyn o les, fal y gaḷo Cristion fodụedi ymdrụsio ag ymgadar­haụ, Rom. 8. megis yn ysbrydaul yn erbyn gụai­thredoeḍ [Page 256] y cnaụd: Canys rheoldigaeth yr A­postol sy'n ḍisiomadus, yrhon syḍ fal hyn: rhodiụch yn ol yrysbryd, ag na chyflanụch mo chụantau'r cnaụd ag ymae'n yscrifenedig meụn man araḷ marụsoleḍụch ụaithredoeḍ y cnaụd drụ'yr ysbryd chụi a fydụch suụ.

Pa rhai yụ gụaithredoedy cnaụd?

Y rheini a draethoḍ yr Apostol yn i Galat. 5. Vide Aug. de Ciuitate Dei li. 14. cap. 2. & 3. cylch yn y moḍ yma Amlụg yụ gụaithre doeḍ y cnaụd, y'rhain yụ god ineb ne dori prio­das, aflendid, digụyliḍdra gormodeḍ gāuaḍoliāt sụynion, casineb, ḷid, ymrysonau terfyscau heresiaeth Cynfigenau, digofaint, ym serthu, gụneythyr plaidiau, celaineḍau, meḍụdod, gụle­ḍiaua'r cyphelib bethau a hyn: ynghylch yrhain yrụyfi yn ych rhybyḍio, megis ag y ḍyụaedais oflaen laụ, na chaiph yrhai sy'n gụnaethyr y cyfryụ bethau, mo deyrnas duụ.

Ag ef a gyfuḷtoḍ ụrth hyny, a'rhain syḍ bobl i Grist sy'n croeshoelio i cnaụd, i pecho­dau Aug. de verbis A­postolorū Serm. 1. Galat. 6. i chụntau ai gụydiau, ifod yn fyr y Saụl y syḍ yn y cnaụd ermụyn rhodio yn ol chuant y cnaụd ni aḷant ryngu boḍ i ḍuụ, ar un Apostol sy'n rhybyḍio meụn man araḷ, na thụyḷer chụi, naụatorir duụ canys beth bynag al auafdyn, [Page 257] hyny a feḍaf, O herụyḍ yrhụn a hauaf oignaụd i hun, o'r cnaụd i medaf lụgụredigaeth: eythr hụn a hauo orysbryd, o'rysbryd y medaffyụyd tragụyḍaụl.

Ynghylch yr ụyth ụynfyd neḍedụyḍụch?

Parai yụ gụyn fydau cyfraith yr efengl?

Yrhain yn ụir ymae Saint Ambros Matth. 5. Vide D. Aug. de serm. Do­mini in monte. yn i galụ gụnfyḍau'r Arglụyḍ ai fendi­thion, ag agyfrir' orhain ụyth ymatheu efan­gylụr yn y moḍyma.

• 1 Gụyn i byd y tylaụdion yn yr ysbryd, canys yntuy pie teyrnas nefoeḍ.
• 2 Gụyn i byd y rhai ḷariaiḍ, canys yntụy a feḍianant y ḍaear:
  Luc. 6.
• 3 Gụyn i bydyrhai galarus, canys yntụy a ḍïḍenir.
• 4 Gụyn i byd yntụy syḍ a neụyn a syched cy­fiaụnder arnynt: canys hụynt a gaant i diụaḷu.
• 5 Gụyn i byd y trugarogion, canys yntụy a gaant drugareḍ.
• 6 Gụyn i byd yrhai glan o galon, canys yntụy a gaant ụeled duụ.
• 7 Gụyn i byd yrhai syḍ hedụchaụl, canys [Page 258] yntụy a elụiryn blant i duụ.
• 8 Gụyn i byd yntụy a ḍioḍefont i herlid ai­hymlid ermụyn cyfiaụnder, canys yntụy pia teyrnas nefoed.

Paham ymae rhaid cadụ y ḍysceidiaeth yma ynghylch yr ụyth ụynfyd?

Am i hod yn benaf ag yn fuyaf rhan ogyfraith yr efengl, yr hon a dradyḍoḍ Cristyn Cyfraithiụr ni yn y mynyd santaiḍ ai enau i hun, megis ag y gaḷe baụb ysturio beth Psalm. 36. Luc. 6. Psalm. 15. ymae cyfraụnder Gristnogaụl yn i gynụys ag yn i ofyn heb laụ phyḍ▪ Gụedi hynygụybod o honynt na roir i'r cyfiaụn mo goron cyfiaụnder (fal ymae Saint Paụl yn i galụ hi) ne obrụy tragụyḍaụl yn ḍilafur.

Beth syḍ benafyụ nodi ynghylch y dysceidiaeth yma, ynghylch gụynfydau?

Yn gyntapeth ni a ḍylem farcio, fod Ioan. 14. ymrafael raḍau yn i mysc hụynt: fal y Luc. 6. mae'n eglur ụrth order i cyfri: yn nesaf at hyny da oeḍ nodi, fod yn rhoi aḷan ymhob un o'r 1. Petr. 3. graḍau, ḍau beth o'rhain ynghyd, un yụ gụai­thredoeḍ [Page 259] y rhinụeḍ ne hauḍiant agụnfyd y by­ụyd yma, fal ỿ dyụaedant▪ a'r ḷaḷ yụ gobrụy o­fyụyd tragụyḍaụl sy'n aḍas i'r hauḍiant: a hụn Esa. 33. a eḷiri alụ deḍụyḍụch yn yn gụlad ni S. Teyrnas nef, Ond megis ag y mae'rhan gynta yn dụyn ḷafur a chaledụch i gristnogion, fely y mae'n ḍiuaethaf hon ym hob graḍ a osodụyd, yn rot Iacob. 4. cyssur arol maint y gobrụy a roed aḷan, ag y mae'n ysmụythau'r ḷafur, y chụys ar blinḍer fyḍ raid i baụb i oḍefymylụriaeth gristnogaụl, Canys ni choronir neb ond a'mylaḍo yn gyfrait laụnpob un a gaiph i gyflog i hunan yn ol i lafur y pethau a hauo dyn, yrheini a fedaf, megis ag ymae athraụ'r cenedlaethau yn traethu yn ho­ḷaụl: Am hyny y mae'r arglụyḍ cyn dodio ho­no ef i hun yn ustus erchynedig i'r byd, ymae ef yn yn yn cyphroi i ḍyscụyl am i ḍyfodiad ef: uele (meḍ ef) dyma fi yn dyfod arfrys a'm ta­ladigaeth 2. Tim. 2. i roi i baụb yn ol i ụaithredoed, yneb a orchfyga myfi a genatafi hụnụ eisteḍ yn fy 1. Cor. 3. thron, yrhun beth yụ'r diḍanụch uchaf tragụy­daụl perphaithiaf▪

Eythr barn ag opinion y byd ynghylch de­dụydụch syḍ ụag ag ofer, yrhụn sy'n somi ag yn coḷi laụer Canys y bobl gyphredin sy'n barnu yn dedụyḍy rhai cyụaethogion, ỿrhai gaḷuys, Galat. 6. arhai anrhyḍeḍys meụn audurdod agogoniant ag yn meḍianu golud a choụaetb y byd aroḷ i [Page 560] eụylys, ag yn buu meụn diḍanụch: eythr Crist yngụrthụyneb i hyn, gụae'r hain: ag Esai sy'n Esai. 5. crio yn ḍiragrith yn erbyn y bobl yn y moḍ yma Ofymhobl yrhain sy'n dy Sioimi, ag ynrhụystro Psal. 143. ḷụybr dy gamrau, gụyn i fyd y bobl y mae'r ar­glụyḍ yn duụ uḍynt, gan i ogoneḍu ef bob am­ser, Amos 6. megis aụdur i fuụ ynḍa ag yn ḍedụyḍ.

Ynghylch cynghorion y'r efengl:

Parhai a elụir cynghorion yr efengl?

Yrhain, er nad ydynt mor anghen­raiḍiaụl Aug. ser. 61. de tē ­pore in Eucheri­dion. c. 12. i yniḷ iechyd tragụydaụl, ag na eḷir hebḍyntụy, meụn moḍ araḷ yn y byd yụ cael: etto ymae'n tuy gụedii Gristigosod, ai cynghori, ermụyn: bod y phorḍ at iechyd tra­gụydaụl yn haụs ag yn dirụystrach: Am hyn rhaid yụ cadu yn ḍyfal ỿ rhagor a osodoḍ y scru­thur lan rhụng gorchmynion, a chynghorion, Cor. 7. megis ag y gaḷom i ḍeaḷt fod yn ordeinio gorch­mynion yn angenrhaiduụl yụ i cadu: eythr cyn ghorion a roḍir faly gaḷo dyn i cymeryd os myn Mat. 19. megis peth yn helpu igadụ'r gorchmynion yn Luc. 10. berphaith, hyn aụnaeth yr Apostol, pen chụa­nychau roi dysc ynghylch cadụ morụyndod: 1. Cor. 9. Am forụyndod (meḍ ef nid oes genyfi orchy [Page 561] mynyr Arglụyḍ Ond yrụyfi yn rhoi cyngor megis un a gafoḍ drugareḍ ar laụ duụ i fod yn phyḍlaụn yma ymae perthynasaụl hyny aḍy­ụad Ambr. ep. 28. ad Ec. clesiā ver­cellem. Saint Austyn yn eglur, vn peth yụ cyn­gor, peth araḷ yụ gorchymyn, yrydys yn rhoi cyngor am gadụ gụyryḍdeb ne marụyndod, yn­ghylch ymprydio oḍiurth ụin a chig, i ụerthụ'r cụbl, ai roi'r tylodion. Ond gorchymyn a ro­ḍuyd ar gadụ cyfiaụnder ar droi o ḍyn oḍiụrth drụg, a gụnethyr da: y neb aụrandaụr ar gyn­gor ag ai gnụel yn euiḷyscar a gaiph fụy o goni­ant: Ond y neb ni chyflaụno'r gorchymyn ni aḷ hụnụ diaicnoḍiụrth boenau odierth i ydyfei­rụch i helpu: ymae Saint Ambros yn cytuno a Saint Austin ụrth yscrifenufal hyn, nid ydys yn gorchymyn mo'r peth y syḍ heb laụ'r gy­fraith, Hier. ad­uersus Io­uinianum, de custo­diēda vir­ginitate, & Eusto­chium epi­stol. 12. ond i anog drụy gyngor, ai ḍangos me­gis peth sicraf: heb laụ hyny cyngor y syḍ yn gụahaḍ rhai euyḷyscar, gorchymyn syḍ hefyd yn rhụymo yr aneụyḷyscar, ag nid anhebig yụ barn Saint Hierom fal ymae i airiau ef yn dan­gos pen roḍir cyngor ymae deụis i'r neb a'm roiph: Ond pen roir gorchymyn, mae angen­rhaid, ne rụym i'r neb yrhodir arno: Ond mụy o dal ne obrụy (meḍ ef) a hauḍaf hyny aụne­ler heb rụym.

Pesaụl un y syḍ o gynghorion i'r efengl?

Nid yụ berthynasaul yn hyn ofan gy­fri'r cụbl ond tri y syḍ o rhai penaf, Ty­lodi, diụairdeb, ag ufuḍod fal y dealt asont yn Mat. 19. henafiaid ni yr Scruthurlan: Tylodi sy'n per­thyny at yrheini sy'n gadel arunuaith y cubl, fal y gaḷont yn berphaith galyn Crist ụrth Actor. 4. siampl peder Abostol, diụairdeb sy'n perthy­na at yrheini a ḍisbaḍasont i hunain ermụyn teyrnas nef, ne fal y dyụad Tertulianus yn ef­nuchiaid oi eụylas i hunan, Arheini sy'n cup­plau Luc. 9. ufuḍdod sy'n ymụrthod yn gụbl, nid yn unig a chụantau, eythyr hefyd ai eụylys i hụn, ain yrhain y mae'ry scruthur lan yn i rybyḍio Matt. 16. pen fythont hụy yn ymroi i hunain yn Cubl dan orchymyn ag eụylys rhai eraiḷ: ymae Crist yn 2. Cor. 8. berphaith siampl o odidaụgrụyḍ yr efengl, nid yn unigyn dyscu ar air y cynghorauyma megis agy dangosụn y ḷeiges, Ond hefyd yn siampl o santaiḍiaf fuched ef i hụn, ag ef a sicraoḍ hyny Ambr. li. de virgin. ini, yrhụn pan oeḍ goụaethog, aụnaeth i hun yn dylaụd er yn mụyn ni, fal nad oeḍ gentho le i roi i ben i laụr yntho: yrhụn hefyd oeḍ yn fo­rụyn: ne'nuyryḍ ụedi i eni, o ụyryḍ ag yn briod Luc. 2. ir santaid ụyryḍon, ag a drigoḍ fyth yn gariad [Page 563] diụairiaf oḷ: yrhụn a fu mor ystig yn cupplau ufuḍdod, gan fod yn ufuḍ i'r forụyn i fam, ie ag Philip. 2. Ioseph saer, ag ai gụnaed ef yn ufuḍ yụ dad hyd farụfolaeth ar y groes megis ag y mae'n testio­laethu o hono i hun, myfi dyscynais o'r nef nid i Rom. 5. ụneythyr eụylys fyh un, ond i eụylys ef a'm dan fonoḍ. Ioan. 6.

Ymhale ymae Crist yn cyngor i ty­lodi'r efengl?

Yn matheụ yr efengylụr, yrydys yn Mat. 19. dangosyn y fan sy'n calyn nessaf ar ol cyfri' gorchmynion duụ: ynghylch y cyfri'▪ gorchymyniony ḍiụaedoeḍ ụrth baụb heb dyny Hier. epi­stol. ad Helydo­rum. aḷan neb, os myni di entrio i'r byụyd, cadụ'r gor chmynion, a chụedi hyny ef a roḍ aḷan gyngor ynghylch calyn tylodi eụyḷyscar, meụn bath neaḷduaụl ar airiau, yrhụn fath a daụod yn Mat. 19. eụis y neb ai cymerau, pen dyụad yr arglụyḍ hyn os mynidi fod yn berphaith, does a gụerth y cụbl a'r a feḍi a dod i'r tylodion ag di a gai dry­sor yn y nef dyred calynfyfi, yma nid yụ'r Arglụyḍ yn unig yn cynghori fely: eythr hefyd yn i anog agyn gosod aḷan faint y tal, fal y gụ­nelyd dynion yn fụy eụylyscar igymeryd i gyn­gorgan yn lithio an cyssuru. Canys ymae efyn [Page 564] aḍaụ y ḍau hyny i ben fal y capho ef a'm adaụo a hoḷḍa'r byd, ag a fytho dylaụd ermụyn Crist, Leo in ser. de omnib. sanctis. drysor yn y nef, ai derbyn ar i ganfed, a meḍia­nu byụyd traguydaụl, hụn syḍ anoḍ i'r cyụae­thogion dyfod iḍo yr Apostolion oeḍynt gynt yn arfer agyn cymeryd arnynt y cyfryụ dylod i yma, yn enụ'rhain y dyụad Peder ụrth Grist Aug. lib. 17. de Ci­uitate Dei. yn hyf, ụele nyni a amadaụsom ar cubl ag a ḍoethom ar dy ol di, hed laụ'rhain yr oeḍ y Cristnogion yn' echreuadyr Eglụys yn yr un phunydy rhain megis ag ymae Saint Luc yn testiolaethu a ụerthasont a feḍent ag a roesont yr Arrian aụnaethont o'rheini yn gyphredin, ai harfer fal na aḷau neb dyụaedyd am ḍim, mae Luc. 6. efy pioeḍ, O herụyḍ yn i myschụynt ef a dri­goḍ pob peth yn gyphredin heb ranu, yrhụn dy­lodi a fyn y mụrthod o honynt yn eụyḷyscar ag Matt. 19. yn gụbl ai cyfoeth, fal na buont perchnogion o ḍim o'r neiḷtuag yma y mae ḷe i'r yma droḍ godi daụg Tertullian: da yụ rhoi golụd rhụngy tylo­dion, Ond gụeḷyụ i rhoi ar unụaith i gyd, ar­fedr calyn yn arglụyḍ ni, a chụedi'n rhyḍhau oḍiụrth bob gofalụch, dụyn tylodi gida Christ▪

Pa le yrydys yn gosod aḷan gyngor ynghylch diụeirdeb?

Yrydys yn gosoḍ aḷan hyny yn gystal yn yr Efengylion ag y lythyrau'r Apo­stolion hefyd, Canys y mae Crist yn canmol y rhyụogaeth hụnụ o efnụchiafyd, ai dysbaḍoḍ i Mat. 16. hunain ermụyn teyrnas nef, Ag rhag tybied ohonomi mae, gorchymyn oeḍ, ag nid cyngor, ef a ḍyụaedoḍ yn y man: y neb a aḷo gymeryd, Esa. 56. cymered: yrhụn air syḍ megis gair yr Arglụyḍ yn cynghori, (fal ymae Saint Hierom yn deaḷt yn ḍa) ag yn anog i filụyr ef y geisio go­brụy diụairdeb: megis pe i dyụaedau, ymlaḍed y neb a aḷo ymlaḍ, gorchfyged a gorfoleḍed, y Hier. lib. contra Io­nium. neb a aḷụneythyr hyny agafod i roḍ: Ond ef agafoḍ paụb i rhoḍ (megis ag y mae'r un Saint Hierom yn testiolaethu) ar ai gofyno ag ai chụenycho, ag a lafurio yụ chacl: Canys ef a roir i baụb ai gofyno, a'r neb agaisio agaiph, ag ef a egorir i'r neb agnocio, i▪rhụn ḍieụeirdeb y mae'r scruthur lan yn ordeinio taladigaeth: Ond i ụyryḍioneb ne forụyndod taladygaeth aniụeḍigaụl Canys y neb ni lychụinụyd ụrth ụrageḍ ag a drig asont yn ụyrydon ne'n forụy­nion sy'n sefyḷ yn ḍifrycheulys gar bron uchel [Page 566] thron duụ, ag yn canu caniad neụyḍgar bron duụ a'r oen, ag yn calyn yr oen i ba le bynag i'r elo, yr Apostol sy'n dyụaedyd yn eglur, da i ḍyn na chyfyrḍo a merch, a thrachefn ynghylch gụeryḍon nid oes genyf orchymyn yr Arglụyḍ▪ eythr yrụy fi yn rhoḍi cyngor falụna gafoḍ dru­gareḍ i fod yn phyḍlaụn: am hyny tybied y rụyf mae da ydiụ tros yr angenrhaid presenol i ḍyn fod feḷy, a hefyd ụrth yscrifenu o ụrageḍ gụeḍụō prioded hi (meḍ ef) y neb a fyno yn unig yn yr arglụyḍ, ond dedụyḍ ach a fyḍ os trig fal ymae, yn ol fynghyngor, ag y rụy'n tybiedfod genyfi ysbryd duụ, mae Saint Ambros yn dyụaedyd gida'r Apostol yn ụych gan yscrifenu y gairiau yma: Nid heb achos y canmohlir guraig ḍa, ond gụeḷ yrhoir or blaen gụeryḍ ḍuụiaụl gan fodyr Apostol yn dyụaedyd, y neb a brioda i ụeryḍ ne i forụyn, sy'n gụneythyr yn ḍa, ond y neb nis prioda sy'n gụneythyr yn ụeḷ: Canys hon ni phriodir syḍ ai meḍụl ar bethau duụiaụl y ḷaḷ ar bethau bydaụl▪ y naiḷ yn rhụym meụn cụlụm priodas▪ y ḷaḷ yn rhyḍ oḍiụrth y rhụy­myn, y naiḷ tan y gyfraith, y ḷaḷ dan ras: da yụ priodas drụy'r hon y cair hiliogaeth a sụg­session i ḍyn: eythr gụeḷ yụ gụeryḍondeb, ne forụyndod drụy'rhon y cair etifeḍiaeth nefaụl: drụy ụraigy doeth gofal, drụy ụeryḍ y doeth iechyd, mae'r diụeirdeb yma yn gofyn y ar ym­roi [Page 567] o ḍyn drụy gyngor hamḍen ys i fuụ yn lan o diụrth fudreḍi cnaụdaụl ne i spleḍach masụeḍys a buụ heb briodi yn ḍiodinebus, fal y bytho santaiḍ o gorph ag enaid, Ag at hyn yr ydoeḍ yr Apostolyn edrych pen ḍyụaedoḍ: y neb yn i galon a roes i fryd ynsicir, heb i ụthio oi anfoḍ, ond bod ai eụy ḷys yn rhyḍ, ag afarnoḍ hyn yn i galon, gadụ i forụyndod ymae ef yn gụney­thyr yn ḍa.

Pafoḍ yrydys y gosod aḷan i gyngor yr efenglynghylch ufuḍdod?

Mae'n arglụyḍ ni Iesu Grist, nid yn unig yn siampl oi santaiḍiaụl fucheḍ fal y dyụaedasom uchod: eythr ai air yn gosod aḷan ag yn dangos rhesụm perphaith o'r usuḍdod y­ma: Canys ef a ḍoeth nid i ụneythyr i eụylys i hun, ond eụyḷys i dad, ai eụyḷys huynt dan yr­heiniyrydys yn darḷain i fod ef: ag ef a ḍoeth yr un Crist i ụasanaeuthy, ag nid i gael i ụasa­naethy: yn gymaint ag yr ymostụngoḍ ef i hun uediụneythyr yn ufuḍ hyd at farụfolaeth, ie marụssolaeth y groes, a chụed i hyny i'n cyphroi ai air i'u galyn, ef aḍyụad, os myn neb ḍyfod ar foligụaded ef i hun a chymered i groes arno, a chalyned fi, y gairiau yma er gaḷu o rai i cyme­rydhụynt [Page 568] yn ḍa fal rhai aḍyụaedesyd ụrth baụb yn gyphredinaụl▪ etto ymae'nt yn neaḷtụal, ag yn berphaithiach yn perthyny at yrheini sy'n nesaf ar y galont yn ymroi i galyn Crist: fel na fynonthụy fod meụn moḍ yn y byd yn ụyr u­ḍynt i hunain: ag y mae'n tụy'n ḷafurio i fuu ụrth fedụ lag eụyḷys un araḷ, pen fythontuy yn calyn yn eụyḷyscar orchymyn ag eụyḷys un araḷ aḍeụisasont yn ḷe Crist, ag ef a fu genyr Eglụys erioeḍ ryụgyfryụ ragoraụl Gristnogion a dyly­nụyr Crist, gan roi ymaith i eụyḷys i hunain, rheolụr yrhain (megis ag ymae Saint Basil yn dyscu) syḍ yn ḷe Grist, a chan i ụnaethyd fel tygnefeḍụr rhụng duụ a dyn, syḍ yn ophrụmu i duụ ufuḍdod iachaụl, O herụyḍ megis ag y­mae'r defaid yn ussuḍhaụ'r bigauḷ, gan fyned i'r phorḍ ymae ef yn i tụyso, fely ymae'n angenrhai diaụl i'r cyssryụ bobl: yrhain sy'n eụyḷyscar i ar­fery duụoldeb ymaiussuḍhau i penaethiaid ag na bythont ry fanụl i ụybod beth yrydys yn i or­chymyn ụḍynt (os yntụy a fyḍant ḍibechod) eythyr fodyn eụylscar i gyflaụni y peth a orchy­mụyd uḍynt, ynghylch y penaeth yma Saint Bernard a Saint Paụl sy'n ardelụi yn bod yn rhụymedig i'n ụrando efsy'n ḷe duụ, megis duụ, yn enụedig meụn pethau nid ynt yn erbyn duụ a'r Eglụys (megis ag y mae'r hen historiau yn manegi) a oeḍ bob amser genthi ymyscyrhain [Page 569] gụmpeini o ụyr duụiaụl cerefydaụl, yrhain yụch ben arfer a siampl y bobl gyphredin ai roesent odiụrthynt ar unụaith i hoḷ ḍa byd, ag a'madaụasent a hoḷ ḍ ḍanụch cnaụdol gan bro­phesyḍu yn olau, ag ymroi i hunain yn hoḷaụl i santaiḍ usuḍdod gan diryḍu i hoḷ ụaithredoed ar ol siampl ufuḍdra Crist, ag arol perphai­thrụyḍ dysciblaeth yr efengl gan ymụrthod ai eụy ḷys i hunain, ag o hyn o beth ymae genym testion tyladuy, Saint Basil, Saint Austin, Saint Hierom, Saint Benet, Saint Gregori, Cassian a Saint Bernarḍ ag erail anifeïri aụl o brophesyḍụyr o perphaithrụyḍ yr efengl: ag ym hob peth dylyn bucheḍ fanachaiḍ.

Yn fyr beth syḍ yụ farnu ynghylch cynghori efengl?

Hyn yn ụir, i bod hụynt yn anog, ag yn gymorthụy cymụys, i roi arfau i'r gụeiniaid yn erbyn ḷithhant y byd ar cnaụd: hefyd i helpu helynt gụyr da i fod ụe ḷ yngyr­fagụir duụoldeb, yrhain aụnant yr enaid yn rhụyḍach i gyflaụni sụyḍau cerefyḍ a gụasana­eth duụ: arhain heb laụ hyny (megis ag y dy­ụ aedasom) sy'n fuḍol i yniḷ gobrụy o foụyd tra­gụydaụl, a mụy o ogoniant yn y nef, ag yn ụir [Page 570] trynodeb o berphaithrụyḍ yr efengl sy'n per­thyny at ef yn, i lafurio i gael cariad perphaith yn fuy y geḷych a chalyn o honot Grist: Ond dy di a gylyni grist, os rhoi dyfryd, ath lafuryn fuy afy gelych ith lunio dy hun yn yr un fath a Christohụn oeḍ yn dylaụd▪ ag yn ụeryḍ, ag yn ostụngar i eraiḷ, ag yn ufuḍ hyd farụfolaeth ar ygroes. Os ḷafuri di gida Saint Paụl heb ḍy­phygio, at y pethau syḍ oth flaen, dan escluso y pethau syḍ othol: ag ymegnio beunyḍ i gyrheu­ḍyd ariandlụs galụadig aeth nefaụl: agụrthod yn y cyfanser ath eụylys dyhụn, ai gostụng hi dan araḷ ermụyn duụ, fal y gelych ḍylyn yn oy­stadaụl rhoḍion a doniau a fythont gụeḷ, a de­ụiso yrhan orau, ai chadụyn phydlaụn ag yn oystad hyd y diụeḍ.

Inghylch pedụar diụeḍ diụaeth af dyn

Parai yụ'rhain a elụir y pedụar diụeḍ diụaethaf dyn?

Yrhain yma, Angau, Barn, uphern Eccle. 7. a theyrnas nef, ef ai gelụir hụynt yn di­ụeḍ diuaethaf, am i bod yn diụaethaf, o'r pe­thau Deut. 31. a'r aḷant damụynio iḍyn, Canys angau (faly mae'rḍihareb) yụ diụeḍ pob peth, barn [Page 571] duụ sy'n calyn marụolaeth ne angau, megis ag y mae Saint Paụl yn dangos drụy r gairiau yma, ef a ordeiniụyd i bob dyn farụ unụaith guedi hyny barn altuaụl sefyụymae pob dyn yn Bernard. Serm. de permodijs medijs & Nouis. Hebr. 9. i ḍerbyn pen fo marụ, a hefy dy farn dyụaethaf gyphredin yr hon ymae paụb yn i discụyl y'n niụeḍ y byd.

Yrhain a fuont fairụ meụn pechod marụa­aụl a farnir i uphern i boenau tragụyḍaụl, eraiḷ a aethont o'r byd yma a gụysc priodas am­danynt a chariad perphaith, a ant i fụynhau y boụyd tragụydaụl sefteyrnas nef, dyma'r peth y mae gụirioneḍ y'r euengl yn i ardelui yr hain a Luc. 16. ụnaethont ḍaioni a ant rhag ḍynt i'r buụyd tragụydaụl a'rhain a ụnaethont drụgioni, i gof­bedigaeth tragụyḍaụl, Canys maby dyn a ḍaụ yngogoniant i daḍ, ef ai angelion, agyno ef a Rom. 5. dali baụb, ar ol i ụaithredoeḍ.

Pafoḍ ymae'r scruthur lan yn dyscu ynghylch marụfolaeth?

Megis drụy ḍyn y doeth pechod i'r byd, ag angau drụy bechod, fely yr aeth Rom. 15. angau drosbob dyn, mal ymae Sainct Paụl yn manegi, megis ag y mae Angau yn sicraf peth, feḷy ymae'n anhoụ saf gụybod yr aụr i daụ, ca­hys [Page 572] ni ụyr dyn moi ḍiueḍ etto nid oes dim si­crach nag angau, amhyny yryd ys yn scrifenu, y'r peth hụn y syḍ yn yn dyscu beunyḍ, nyni i gyd a fydụn feirụ, ag a lithrụ'n i'r ḍacar megis dụfroeḍ nidydynt yn dyfod yn i ụrthgefn yrhụn Eccles. 2. beth y mae Ecclesiastïcus yn i gadarnhau, gan dyụaedyd ymae heḍiụ yn frenin, ag y foru'n fa­rụ, Eccles. 10. a hefyd pen fo marụ dyn, ef a gaiph Ser­phod, gụestfiliau, a phryfed yny tifeḍiaeth, ag oblegyd fod yn rhaid ini farụ ag heb ụybod Mat. 25. pabryd, amhyny yrydys yn yn rhybi­ḍio cyn synyched yn yr efengl i fod yn barod Gụiliụch a hefyd bydụch barod: canys ni ụy­doch pa aụr y daụmab y dyn, eythr nyni a fy­ḍụn barod i groesafu angau os myfyriụn yn ystyfnig, ag yn ḍisiapri dros yn hoḷ foụyd hyn yma a scrifenụyd gụna gyfiaụndr cyn dy farụ canys yn uphern ni eḷir cael morymborth, me­gis Luc. 12. agy dyụaedoḍ Crist, hefydy mae'r nos yn dyfod pen ni aḷ neb ụaithio, rodiụch trega­phoch oleini, rhag i'r toụylni ḍyfoḍ arnochi, Apoc. 3. ach dala: da iaụn y mae'r prophụyd yn dospar­thu rhụng marụfolaeth y rhai cyfiaụn, arhai drygionys, marufolaeth y rhai drygionys y syḍ ụaethaf oḷ, megis yrhain sy'n merụ megis yr Iụdeụō gụrthny sigmeụn pechod heb ụneythyr penyd am dano, ag feḷy y mae'n tụy yn meiru, ag yn caeli cosbi yn dragụydaụl yn uphern gi­dar [Page 573] o'r cyfiaụnys ne'r daionys ymae'n testiolae­thu yn ymoḍ yma, gụrthfaụr garbron y'r Ar­glụyḍ Psalm. 33. yụ marfolaeth i saintiau, canys uḍyntụy yn ụir nid yụ marfolaeth ḍim araḷ, ond diụe­ḍiad Prouer. 1. perindotaeth daearaụl a gofidiau byụyd yma, ag megis terfyn, a hun efmụyth, ne gusc diofal a dechreuad y gụir foụyd, i fyned i'r boụyd tragụydaụl gogonyḍys, i feḍianu hụn yr Apostol gan darfod i nynu o faụr serch, a chan laruablino a'r boụyd yma a dyụaedoḍ yrụy'n dy myno fod yn rhyḍ, a bod gida christ: gụyn fy­dedig yụ'r gụeision yrhain pen ḍelo, sy'n gụilied Corint. 5. a gụyn fydedig yụ'r meiru, yrhain ydynt yn meirụ yn yr arglụyḍ, y cyfiaụn pen oḍiụeḍo an­gau ef y syḍ meụn esmụythdra a diḍanụch. Heb. 10.

Pa fod y mae'r scruthur lan yn yn rhy­byḍio ynghylch y farn?

ERchynedig ag arsụydys yụ cụympo ynlaụ duụ buụ a Christ yn ustus an barnụr gar Eccles. 12 bron gorseḍ yr hụm ymae'n rhaid i'r cụbụl ym­ḍangos ag i bob un roi cyfri drosto i hun, Canys ef a dụg duụ i'r farn yrhoḷ bethau ar a aụ­naethụyd [...]. Cor. 4. bid drụg bid da Amhyny aros y farn yma syḍ beth erchynedig ag arsụydys, nid yn unig i'r pechaduriaid, cytbr hofyd i'r sain­tiau [Page 574] o herụyḍ hyny y prophụyd Dafid gan of­ni y farn yma, Adyụa eḍeoḍ yn ḍyfal, naḍoes i gyfraith ath ụas, o herụyd nidoes neb a gyfia­ụnir gar dy fron di (hefyd Iob) a ofnoḍ y farn yma peirhon ai fod yn uirion oḷ ag a fanagoḍ i ofn ar gairiau yma: Bethaụnafi pen i gyfodo'r Psal. 61. Arglụyd i farnu a pheth a attebaf iḍo, pen fy­tho'nfy Iob. 1. holi, yrụy'n ofni duụ bob amser me­gis tonnau'r mor sy'n ḷenui ar f'ucha, ag ni aḷaf oḍef moi trụmdr, myfi a ofnais fyn gụaith­redoed Iob. 31▪ gan ụybod nad arbedi un pechadụr.

Yn ụir rhaid yụ ofni yr ustus hụnụ, gaḷu'r hụn ni eḷir moi ocheḷ, doethineb yrhụn ni eḷir moi Sommi, na gụyro i uniondeb, na galụ yn ol, ne neụidio i farnedigaeth, o hụn yryscrife­nụyd yn y moḍ yma, y Serch ai ḷidiaụgrụyḍ y gụr (Sefyụ Cristyn barnụr) ni arbed ag ni phardynaf neb yn y dyḍ dial ag ni ad i ḍyhuḍo drụy erfyniad neb, ag ny fyn ḍer byn na rhoḍion ne Anrhegion ermụyn i ransumu, hefyd hụn Hier. 17▪ (megis na aḷ neb i escusodi i huno anuy bodaeth) syḍ yn rhoi rhybyḍ i baụb o hono i hun, ag oi farnedigaeth yn ymoḍ yma: myfi a gymeraf Psal. 7. f'amser ag a farnaf ar ol cyfiaụnder, myfi yụ'r arglụyḍ sy'n chụilied calonau ag yn profi A­renaụn hụn sy' rhoḍi i baụh arol i fu­cheḍ a phrụyth i ḍicheḷion, my fi sy'n dyfod i grynhoi ag i gyniḷ ynghyd i gụaithredoeḍ a me­ḍuliau [Page 575] hoḷ nasiụnau ag yntụy agant ḍyfod i ụe­led fy'n gogoniant, ond ynghylch dyḍ farn hụn hefyd a elụir yn yr scruthur lan, dyḍ yn arglụyḍ ni, dyḍ digofaint, y dyḍ maụr dyḍ erchynedig 2. Petri. 3. arsụydys, peder Apostol sy'n dyscu yny moḍ yma.

Canysy dyḍyr arglụyd a daụ megis ḷeidyr y nos, yn yrhụn y passia'r Nefoeḍ drụy faụr drụst a rhuthriad, a'r elefenau yn ụir o ụres a doḍant a'r daear ar hoḷ ụaith syḍ ynthi a lysc, Achen fod yn rhaid hyny y gyd ymoḷụng, pa fath ḍy­nion y dylech fod meụn santaiḍ ymụreḍiad a duụoldeb: yn discụyl agy brysio at ḍyfodiad dyḍ yr Arglụyd, yn yrhụn y ḷyscy nefoeḍ ag a'molyngant, a'r Elefenau a doḍant.

Megis ag y gaḷom yna gael Crist yn ustus trugarog, y dyḍ hụnụ (Pen trasiḍont y nef a'r daear) drụy laụenyḍ, a didanụch godi­daụg yụ'r cyngor yma, hụn y mae'r gụr doeth yn i roḍi ini, gan ḍyụaedyd, cymer feḍigini aeth cyn dy glafychu, hola ac esammia dy hụn 1. Cor. 11. cyn dyfod i'r farn, a char bron duụ ti a ga i drugareḍ, canys yn ụir os barnụn ni nyhu­nain, ni fernir ḍim honom, in y diụed ef a fyḍ daioni i'r neb a ofno duụ, ag yn y dyḍ y bytho farụ, ef a fyḍ gụynfydedig.

Pa foḍ y mae'r Scruthur lan yn yn rhy­byḍio ynghylch uphern ai phoenau

Megis nad oes dim druanach na'g Math. 8. angau, na dim mụy echryslaụn na'r farn, yn bendifaḍe i blant y byd yma, yr hain sy'n pechu yn gyn dynys ag yn ụrthnysig, Esai. 66. fely nid oes dim, mor anoḍefus nag mor aflụy dianys ag uphern ai phoenau, canys (megis y mae'r yr scruthur lan yn testiolaethu) yno ymae ụylofain a rhincian daneḍ, yno i pryf hụy ni fyḍ fyth farụ: ai tan hụy ni diphyḍ fyth: yno ymae'r tir yn laụn toụylni, a chụedi i hylio a niụl angau, yno ymae eulun angau yn pre­fulio, heb nag order na threfn, ond ofn ag achreth tragụydaụl, yno ymae rhan itifedia­eth hụy meụn ḷyn safiedig, hụn sy'n ḷosci Apoca. 2 [...] meụn tan a brimstō yrhụn yụ'r ail farụfolaeth: yno i cosbirag i gofidir hụy ḍyḍ a nos yn dra­gụydaụl, ag y cepher fod yn ụir y peth a ragḍan­gosoḍ yr ustus cyfiaụn, i damụyniaf i'r heini a gosbir yn uphern, drụy'r gairiau yma, ụele f'yngnasụaethụyr i a gaant fụytta, a chuithau a fyḍụch neụynog, ụcle f'yngụas naeth ụyr i agant yfed a chụchụi a fyḍ arnoch syched, ụele f'yn­gụasnaethụyr, i a laụenychant, a chụithau a [Page 577] ụradụyḍir, ụele f'yngụeision amclodfaụrant drụy gyrchneitioto lyụenyḍ calon, a chụithau a ụaeḍuch o ḍolur a gofid calon, ag a uduch o gystud ysbryd, amhyny y prophụyd brenhinaụl sy n rhybyḍio ag yn galụ a'r yr hoḷ frenhineḍ Psalm. 2. a'r tụysogion, ag yn gosod garbron i ḷygaid, i poenau a'r cosbedigaethau sy'n damụain i'r drụ­gionys gan i rhybyḍio yn ystyfnigyn y moḍ yma ag y naụr o freninoed deaḷtuch a bydụch synụy­rol, a barnụyr y daiar cymerụch ḍysc (canys y neb y syḍ fụyafi aḷu ai rụysc a farnir ag a gosbir Sap. 6. yn drụmach ag yn tostach) gụasanaethụch yr arglụyḍ drụy ofn, a chyrchneidụch o lauenyḍ drụy ḍychryn, cymerụch adysceidiaeth rhag i'r arglụyḍ somgaru, rhag i chụithau syned ar gy­fyrgoḷ aḷan o'r phorḍ uniaụn pen arfyrder yr Luc. 12. enynno i ḍigofaint ef, ag o herụyḍ hyny yd ụad Crist ụrth baụb, ofnụch ef gụedi iḍo laḍ, syḍ, Mat. 19 gentho aḷuy ụḍanfon i uphern, ofnụch hunụ, canys deleithụch y byd yma, nid yụ yn parhau chụaith hir, eythyry boen a'r gofid yn uphern y syḍ dragụyḍaụl.

O Deyrnas nef?

EF a ar lụyaụḍ duụ e'r dechreuad y byd yụ etholodigion, deyrnas nefaụl, deyrnas dragoụyḍaụl, deyrnas traḷodau guynfydigaf 1. Math. 25. oḷ, yrhon ymae Saint Paụl yn i chophau yn cyhoeḍ: nad yụ gofidiau trapherthau na gorth rymauyr amser yraụrhon yn haeḍu nag yn rhy­gluḍuy 22. Mat. 4. gogoniant a dangosir ini yn ol, y pethau ni ụeloḍ lygat, ag ni chlyụoḍ clyst, ag niḍ escy­nasont i galon dyn, y pethau a barotaoḍ duụ i'r saụl ai carant ef, o Caerselem dinas santaiḍ neụyḍ yn descin o'r nef, gụedi i duụ i pharatoi ai thrụsio megis priodas ferch yụ gụr, ynghylch hon Saint Ioan gan i fod yn gyfranog o gyfri­nachau duụ ai clybu, ag y syḍ yn yscri­fenuụele Apoc. 21. Babeḷ duụgida dynion, ag ef a drig gida hụynt, a hụy a fyḍant bobliḍo ef, a duụ i hun a fyḍ i duụ hụy, a duụ a sych ymaith yr hoḷ ḍagr au o ḍiar t lygaid, ag ni fyḍ Dan. 12. marụfolaeth mụy, na thrisluch, na ḷefain, y pethau cynta aethont ymaith, ag myfi a gly­ụais trụmpet maụr mal ḷais ḷaụer o ḍufroeḍ, ag mal ḷais taranau cedyrn yn dyụaedyd Halle­lụy a canys yn arglụyḍ hoḷaḷuaụg a deyrnasoḍ, amhyny laụenychụch, drụy gyrchneidio, a [Page 579] roḍ ụn ogoniant iḍo ef, o blegid dyfod Priodas yr O en bendigedig, a gụyn fydedig yụ yrhai a elụir i supper yr O en, a mụy gụynfedig ỿntuy sy'n dyfod heb lesteir na phetrusni yn y byd, ag yn aruain gida'ntụy ụisc priodas megisi galont orphouys yn heyrnas nef, gid ag Abraham Isaac a Iacob, ag nid yụ'n rhaid gofyn, arglụyḍ Pụy a drig yn dy babeḷ? ne pụy a'orphoụyssa yn dyfynyḍ Santaiḍ di: yr atteb syḍ barod, y neb a rodiaf yn berphaith ag yn difagl ag aụnel cy­fiaụnder, agos byḍ mụy dileithuch genyt yn gairiau Crist, y neb aụnel eụylys fynhad, hụn sy'n y nefoeḍ, ef a gaiph entrio i Deyrnas ne­foeḍ, Santaiḍ yụ'r Dinas yma, ag hefyḍ y hi sy'n eael dinasụyr santaiḍ ag nid af ḍim anlan na ḍim ḷugredig iḍi hi.

Pa fuḍ ne phrụyth a eḷir i igỿniḷ o'r hoḷ ḍysceidiaeth o'r pedụar peth diụaethaf?

Y mae yn brophydiaụl ini, yn gynta Vide Chryso­epist. ad Theodo­siū lapst. adynabod y pethau ỿma, ai myfy­rio yn ḍyfal, megis ag y gaḷom yn yrhụn fath yn ḍeuny ny hunain, o diụrth bob gofal astu­diaeth a chariad hoḷ bethau gụag aiḍ ofer a ser­fyḷ yrhain ynt yn y byd yma, Canys (y prege­thur [Page 580] a ḍyụad,) ofereḍ hol ofereḍ, ag nid yụ'r cụbụl ond ofereḍ, gụelais yr hoḷ bethau ar yr y syḍ dan yr haul, a'r cubụl nid ynt ḍim ond ofereḍ agofid ne drapherth yr ysbryd.

Pen ḍarpho ystyrio y pethau yma ymae'n tụy'n deynu dyn escudrụyd ehudrụyd nid yn unig i'murthoḍ a medụliau a gafalon daearaụl eythr hefyd yngyrru ofn arno ef, ag n iphrụyno rhag rhyḍit i bechu, rhag bod meụn moḍ yny byd yn ehyd i hyny, o herụyḍ baham y mae'n yscrifenedig yn y moḍ yma, yn dy hoḷ ụaithre­doeḍ, medụl am dy ḍiụed, ag ni ụnei fyth be­chod, heb laụ ystyriad y pethau hyny sy'n anog y doeth, naụnelo ḍim yn i hoḷ foụyd yn rhy ben­rhyḍ, eythr ystyried ḍiụeḍ pob peth, a chụedi iḍo ystyrio i ḍiued, myned rhagḍo a cherḍed y phorḍ gyphredyn, heb ogụyḍo aḷan o'r phorḍ ianiau; nag ar y laụ ḍehau nag ar laụ asụ, Canys cophaad arhyn, achynhēliad y pedụar peth yma sy'n bēdisaḍe yn peri ag yn gụaitho ynomi ofn duụhūyụ phynō y gụirḍoethineb, a chaidụad yr hoḷ rinụed, ag yn athraụ angenrhaiḍiaụl yn hoḷ foụyd dyn, ag yn yn cryfhau ag yn yn ḷụydo ymhob astudiaeth gyfiaụn, Canys ofn yr ar­glụyd sy'n ymlid aḷan bechod, a'r neb nid yụ'n ofni, ni aḷ fod yn cyfiaun, yrhain sy'n ofni'r arglụyḍ agaisiant y pethau aibodlanant ef, ag a paratoant i calonau ag a santaiḍiant i henai­diau [Page 581] gar ifron ef, yn y diụeḍ, yrhain sy'n ofni'r Arglụyd a gadụant i orchmynion, ag yn cy­meryd y myneḍ, hyd oniụelont ef, gan ḍyụae­dyd onys gụnaụn i benyd, nyni a gụympụyn yn nụy laụ'r Arglụyḍ: eythr plant y byd yma, yrhain sy'n carụ ofereḍ, ag yn argaisio celụyḍ, ag yn ḷaụenychu, pen ụnelont ḍrugioni, ag cyrchneitio o laụenyḍ yn i enụireḍ, nid oes mo ofn duụ yn i golụg ag nid udynt yn gụneythyr cyfri o ḍim ar aḷ, ond o'r peth ymae'ntụy'n i fedụl, Cenedleth heb drugareḍ, heb gyngor, ag heb ḍoethineb, oḍuụ na bydēt ḍoethiō a deaḷ­tys, a gyn rhagụeled y diụeḍ yma y geḷir gụeled drụy esperiaeth beunyḍ y peth a dyụaedod Iob san taiḍ, ymae'ntụy yn dal yni dụylaụ Tympan a Thelyn ag yn lauenychuụrth glyụed yrorgan ymae'ntụy yn trailio i hamser drụy laụenyḍ a diḍanụch, ag argais yn descinant i uphern yn di­syfyd, feḷyymae i chụerthin gụedi gymyseu a gofid, a dolur, a galar sy'n diụe ḍu i dida­nụch.

Beth yụ Sụm a chrynodeby cụbụl ar a gynụysụyd yn y lyfr yma?

Sụm yrhoḷ ụaith yma a gynụysụyd meụn dau beth. S. doethineb a chyfia­ụndr Cristnogaụl, at ḍoethineb ymae'r ca pitụ­liadau yma yn perthynu, Sef yụ ynghylch y phyḍ, a symbolen y phyḍ, ynghylch gobaith a gụeḍi'r Arglụyd, ynghylch Cariad perphaith, a'r deg gorchymyn, Canys phyḍ, gobaith, a chariad perphaith ynt y rhinụeḍau ofeụn yrhaī (megis ý nodoḍ Saint Austin) y cynụysụyd yn yr scruthur lā ụir ḍoethineb dyn, Gụedi ef a ardoḍ dụyd hefyd draethiad ynghylch Gorch­mynion yr Eglụys agynghylch y Sacrafenau yn gymụys, Canys megis ag ni aḷ y rhinueḍau uchod sefyḷ yn iaụn, heb gadụ yn ḍyfal y sa­crafenau a gorchmynion yr Eglụys feḷy drụy'r arḍodiad yma yrydys yn i cyssuḷtu ynomi, a phē ḍarpho i cyssuḷtu, y mae'ntụy gụedi i cadarnhau ai ymụanegu, a chụedi yn dụyn i berphaithrụyd O herụyḍ hyny niadrauliasom y ḍarn gynta o'r lyfryn traethu ynghylch dosparthụ y pethau sy'n perthyny at ḍoethineb.

Yrhan ḍyụaeth afsy'n perthynyn at gyfiaụn­der acuedi i gynụys meụn dụy ran, sef yụ go­chel [Page 583] drụg a gụna ḍa, hon a d'anglafar fyrr o ai­riau, O blegyd nid yụ ḍigon (megis ag ymae Saint Chrisostomus yn testiolaethu) i gael sal­fadigaeth, ochel gụneythyr drụg oḍigerth he­fyd yn bod yn meḍianu daioni ag yn arfer rhi­nụeḍ, ynghylch yrhain, darfu ini daclysu rhai penodau i bob un o'r dụy ran, yrhain sy'n per­thynu yn bendifaḍe i gadụ rhagoriaeth rhụng drụg a da, Tobias ḍoeth a chyfiaụnsy'n cynhụy­so yn fyr gaḷu a maụred cyflaụnder yn holaụl, pen ymae'n rhybyḍio i fab, ag hefyd yntho ef hoḷ blant duụ, bob un ar i ben i hun, gan dy­ụaedyd y gairiau yma, fy mab nag ofna, yn ụir yrydym yn buụ yn dlaụdion, eythr ymae ini la­ụer o bethau daionys, os ny ni a ofnun ḍuụ, ag ymụrthod rhag pob pechod, a gụneythyr da, feḷy yrydym yn dyscu yn holaụl beth syḍ ḍyledys ar bob Cristiō, yrhụn nid yn unig yn gofyn phyḍ eythr hefyd ymae'n gofyn bucheḍ a aḍyscụyd drụy ḍoethineb a chyfiaụnder Cristionogaul, Canys calon ḍoeth a phụyḷog (meḍ yr yscru­thur lan) a'mụrthyd a pechodau, ag a gynyḍaf meụn gụaithredoeḍ cyfiaụnder.

Ond rhag ini bassio y terfynau gan fod yn bryd fod yn fyrr, ni a diụedụn y'r a thraụaeth yma o adysceidiaeth Cristonagaụl, ag yn ben­difaḍe o herụyḍ yrhai gụirion anyscedig ny ni a orphenụn y cụbụl ag un gair, o'enlesiastes, [Page 584] gan i gau aiselio a sel, soụyd dyn, feḷy ni a di­ụedụn feḷyn, ofna ḍuụ, a chadụ i orchmynyon, hyn yụ sylụeḍ pob dyn.

Rybyḍ i'r darḷeụr?

NA yrfeḍa ḍim (darleụr haụḍgar) diainc ḷaụer o faiau ụrth brinthio y lyfr yma, canys nid oeḍ y preintiụr yn deaḷt na'r iaith na'r lytherenau ne'r Chareterau: he­fyd yr ydoeḍ mor ụrthnysig ag mor gyndyn, ie mor benchụiban arol natur i ụlad, megis na oḍefau moï geryḍu na daụgio i faiau, heb laụ hyny gan ystyrio fod amryụ o Orthographiau arferedig yn ynmysc ni, yn enụedig ynghylch dụblụ'r cydsyniaid, rhai yn arfer. dd. ll. a uu, eraiḷochel i harfer yn rhy fynych, sy'n cyssuḷtu h. gida phod un o honynt yn ḷe i dyblu, ag o he­rụyḍ (i'm tybi) fod yn ụrthyn ag yn anụeḍaiḍ, yr arfer uchod, gụelais yn ḍa galyn yr hybar­chys a'r arḍercaụg athraụ D. Gryfyth Ro­bert Canon theologaiḍ o fam Eglụys Dinas Mylen, gụr a hauḍau glod a maụl tragụy daụl, nid yn unig o herụyḍ i aml rinụeḍau: eythr he­fyd ermuyn i ḍisc ai uybodaetb ag yn bendi faḍe yn yr iaith gymeraeg, hụn yn i lifr o iaụn yscri­fenyḍiaeth sy'n athraụy yn ḷe du blu'r, y ly­thyrenau, [Page 585] roḍ i pric ne dittil dan bob un yn y moḍ y yma, ḍ dd. ḷ ll. ụ uu, phyn ḷe ff. drụy galyn yr hebraiaid yrhain sy'n arfer yr un pric, yn ḷe duhlu ḷythyrenau, yrhụn ymae'ntụy yn i alụ Dages.

Hefyd heb laụ hyny, na ryfeḍa nadụy yn dublu. n. megis yn y gairiau yma, tyn, hyn, gụyn, arhai cyphelib, canys gụeḷoeḍ (i'm tybi) roḍi [...]cen yụcb i phen, pen fytho rhaid i estenu­nai dublu.

Yn ḍiụaethaf na ryfeḍa fymod ryụ Amser yn benthygio gairiau (pen fytho eisiau) geny ḷaḍin. canys yr hen gymru oeḍynt yn arfer yrun peth, megis ygeḷir gueled yn haụḍ, ḍarfod tynu'rhan fụya o'n iaith ni aḷau o'r ladin, yr hụn bethy mae'r Athrau uchod yn iḍangos yn i lyfro gyfiachydiaeth, Gụydor, ḍ. dd. ḷ. ll. ụ. unph.