Conditio prima est, ut intra nostram stet Analogiam.

QVOD reverâ existit, non statim, verum esse objectum satis constat; plurima enim in ipsâ rerum naturâ exi­stere, quorum Caussae & ipsa dernum effecta nos omninò latent, communis est notitia, & ab experientia desumpta [Page 14] conclusio. Ideó non solummodò orbis coelestis magnalia, sed ea etiam quae ad intimam mundi inferioris Analogiam spectant, extra sensuum vulgarium pomaeria sita esse, nemo nisi infruniti ingenij Homuncio negaverit unquam; vera i­gitur ut res sit & quadantenus verum objectum istius mo­di quodcunque, quatenus tamen, abstrusum aliquod in se recondit, adaequatum non est objectum: Quae de istiusmo­di igitur objectis, suboritur scientia, imperfecta est, & secun­dum aliquos terminos; defectus licet, in conditionum indi­gentiam, non in facultates, quae nihil non percipere possunt, (modò debita adsint media) reijci debeat; satis fuerit in­terea, in Analogiâ propriâ sapere posse.

Conditio secunda est, vt objectum justam habeat magnitudinem.

QVAEDAM enim ob parvitatem delitescunt, ut atomi sive rerum minimae portiunculae; quod non solum in objectis tactus & visus, sed & reliquorum sensuum satis con­stat, dum nullâ manifestâ qualitate imbuunt sensoria nostra: ideò odorum, saporum, &c. minutissimae illae portiunculae non percipiuntur: quod igitur minimum est, nulla praeter intellectum facultas adsequitur; lineam tamen materialem in partes infinitas, secari posse, existimant Scholae; sed quia conditionem istam quae magnitudinem aliquam inter pri­mas ad objecti veritatem conditiones desiderat, non adver­tunt, falluntur. Est igitur communis notitia, aliquid in re­bus dari minimum, quod nulla, praeter intellectum, facultas pertingit. Per negationem tamen ad ea etiam, quae non sunt, pervenire possumus; res enim complectitur, & quidem, ultra illas, fertur intellectus noster divinus. Sed non solum, mini­ma nostros latent sensus, sed & transcendentia quaevis, hu­manam exuperant perceptionem: ideò infinitum, aeternum imperfectè, & non nisi sub ratione finiti, & temporis adum­brantur.

Ad veritatem objecti tertia conditio est, ut habeat diffe­rentiam aliquam signantem.

QVOD enim nullo ex termino innotescit, ab alijs di­stingui nequit; ideò sive externas facultates spectes, sive internas, primae notitiae è differentijs sumuntur: sunt enim differentiae, determinationes aliquae, materiae rudis & indi­gestae, ut ex illis, mutuae rerum Analogiae percipiantur. Ha­bet autem omnis differentia, suum individuationis princi­pium, quod illam signat, & à caeteris quibuscunque distin­guit; quemadmodum igitur exterminis externis, externa re­rum notitia oritur, ita ex individuationis principio, sive ter­mino suo interno, facultati illi Analogae, quae in nobis, re­spondet objectum quodcunque. Hoc igitur in doctrinae no­strae limine advertendum est, cùm alioquin Microcosmi ad Macrocosmum Analogiam, percipere nequeas, proinde.

Ad veritatem objecti, conditio quarta est, ut sit alicui facultati cognatum.

NEque enim satis fuerit in genere, res stare intra Analo­giam nostram, nisi cognatio quaedam particularis in­tercedat; Ad objecta enim facultates suas Analogas Harmo­nicè excitari, suprà monuimus: quòd quidem ipso ex sensu interno, judice in objectis suis supremo, satis constat. Co­gnationes autem dantur omninò dissimiles: ideò quarun dam Herbarum, fructuum, &c. dotes, diversâ prorsus lege, ab eâ quâ cum brutis, conformantur; quod ex una parte, in Ci cutâ, Napello, &c. ex altera in Doronico, Rhododaphne, &c. liquere Botanici peritiores traclunt. Quae verò inter ob jecta & facultates datur cognatio (neque enim promiscuè conformantur) suo loco exspecta Lector, alia, unde ab erro­ribus expediaris, cùm non supersit via. Hae autem sunt im primis conditiones, quę ad explicationem objecti, vulgò re [...] desiderantur.

Ad veritatem apparentiae conditio prima est, vt objectum debito tempore commoretur.

A Conditionibus objectum verum designantibus, ad il­las ex quibus species, sive apparentiae rerum, cum pro­totypis suis conformantur, accedimus; inter quas ista meri­tò habetur prima, ex quacunque instituatur parte: Nisi enim ex parte objecti, vel facultatis, mora adsit debita, res non percipiuntur, facultatibus cognatae ut fuerint. Neque igitur missilia à machinis bellicis displosa, odores, sapores, in tran­situ velocissimo percipiuntur; neque quidem, quod magis est mirum, ipsi soni; quod audis igitur ex reciprocatione quadam provenire videtur, neque enim aliter quispiam se­ipsum audiret loquentem. An verò ipsum tactum (tanquam reliquorum basim) praeterire possint objecta sua, dubitari potest; sed, & ipsum sensorium tactus, in transitu velocissi­mo, ita leviter affici posse, ab objecto suo cognato, ut nulla manifesta qualitate illud imbuat, aequum est credere. Sed cùm à foro exteriore in interius illud ventum fuerit, mora adeò est necessaria, ut sine illâ nihil perfici queat; in de ex propositionibus non satis expensis, praecocia & temeraria judicia, fides sublestae & verniles, imò & nullae, oriuntur; neque exinde tempus, & vitam conteri, queramur: In hoc enim nati sumus, ut dubia ubicū (que) fuerint enodatione digna, exagitemus, solvamus & in rem nostram vertamus; Videant interea qui inutiliter horas impendunt suas, quanto impetu feratur, machina ista ingens, ut ideò omni momento, ma­ximum quiddam, natura, cursu suo peragat incitato, dum in magnum protrahitur aevum, nostra quaevis minima co­gitatiuncula.

Ad veritatem apparentiae Conditio secunda est, ut debitum habeat transitionis medium.

EX utrâque parte debitum transitionis medium postu­latur, sive facultates, sive objecta expendas; nos tamen conditiones ex parte objecti, ubique (ubi fieri potuit) posui­mus, facultates, per se, ut maneant integre, & pro priâ digni­tate conspicuae; inter cunctas autem conditiones, quae verita­tem intellectus absolvunt, uti nulla magis necessaria, ita ne­que magis diversa existit; aliud igitur medium in objectis gustus quàm tactus, (neque enim durum vel molle sapit) aliud in objectis visus quàm auditus, (quorsum enim sine lumine aer?) & ut paucis dicam, in omni differentia novâ, aliquod novum in medio suo, ut ritè conformetur, desidera­ri comperies, quod saepenumero tamen adeò exile, ut Ma­thematici potius fuerit, quàm Physici ista demonstrare; cùm demum ad forum interius ventum fuerit, observare licet, quae in seipsis sunt principia, respectu ali orum esse media, ideò non solùm facultas visiva, principium ut sit respectu sui, medium est respectu intellectus, sed & ipsae notitiae com­munes, tanquam summa demonstrationum media, haben­da sunt; universa igitur ex medijs, veritatis certitudo eruitur, ut ideò post facultates & objecta cognata, id semper in le­ctione authorum occurrat, quo medio probationis usi sunt; ista igitur cùm diversa sint, simul docerinon possunt. Hoc interim persuasum habeat Lector, ita nobis à Deo Opt. Max. prospectum esse, ut si facultates, objecta, & media no­bis ex naturâ, sive providentiâ ejus communi condonentur, reliqua ad nostram spectare vigilantiam; eâ lege ut si illis fruamur, totum gratiae, sive providentiae suae particulari ac­ceptū referatur. Ne (que) enim aliter vel panis, vel cibus, vel ve­stis, in istâ indulgetur vitâ, vel quae ab omnibus (post istam) [Page 18] expetitur Be atitudo aeterna; magnum est interea, si cogites naturam ultra media non ferri, sed in illis quidem deesse nunquam; interim observatu dignissimum est, media quo simpliciora, eo perfectiora existere; in omni igitur medio, puritas, seu denudatio quaedam ab omni qualitate proprie­tates apparentiarum corrumpente requiritur: itaque in aere turbido citius fallitur visus, quàm in illo sereno, & in aqua rursus, quàm in aere turbido, ita in affectibus turbidis, puta irâ, timore, citius fallitur judicium, quàm in illis pacatis, ideò denique hic odor, illius odorem, haec opinio illius ve­ritatem obstruit, & aliquando expugnat: in omniinterea medio, impuro, & praeaffecto, veritates apparentiarum cor­rumpuntur, secundum gradum qualitatis corrūpentis, ideò uno principio male posito, innumerae consectabuntur ab­surditates, & simplex error tandem fit multiplex; neque est inter cunctas systematis humani partes, cui magis isto pacto imponatur quàm conscientiae; si enim quod pro veritate ob­truditur, impurum est, spurca, & quasi pastu obscaena fit. Caute igitur principia, & quidem è notitijs communibus pe­tenda sunt; quod monemus, quoniam etiamsi ubique verum sit consectarium istud, nullibi tamen majori damno erra­tur: Mediorum autem quaedam sunt extra nos, quaedam sunt partes nostri; in quibus scitu dignissimum est, nos lon­gè facilius in medijs quae sunt extra nos, quàm in ijs quae sunt partes nostri, errare posse. Ideò inter sensus externos, maximè circa objecta sua fallitur visus, proximè auditus & odoratus, deinde gustus & tactus, minus adhuc qui utile à noxio distinguit, quia naturae dictanti propior; ideò alimen­tum quod à linguâ felle suffusâ amarū judicabitur, suo non deest muneri, organa interna si constent, quae coctioni desti­nata; Quò magis enim necessariae in universum facultates, eò altiori fruuntur communione; post ista enim mens no­stra, secundo vel quidem contrario motu ferri, & nullâ non ex parte stare potest.

Adveritatem apparentiae conditio tertia est, vt sit distantia debita.

INTER conditiones externas recensetur distantia; intra nos enim ea satis distant, quae cùm differentiam ali­quam signantem nacta fuerint, inter se non confundun­tur. Distantia autem, uti medium, ex utrâque parte postu­lari videtur; eâdem tamen ratione freti, ex parte objecti po­suimus; quemadmodum enim objectorum apparentiae per quaedam media non transeunt, ita in quibusdam distantijs delitescere, & perdi, ipsa communis experientia docet. Conditio igitur ista maximè ad externos, & internos sensus corporeos spectat; intimae enim facultates distantijs liberan­tur; ideò modo quodam universali, id est more suo, praesen­tiunt facultates noeticae, quod qui ignorat, stupet. Debita autem in genere distantia ea dicitur, in quâ partes quae obje­ctum integrant, deprehendi & per se, & secundum ratio­nem totius possunt; qua in re observatu dignum est, quan­do ab uno & eodem objecto, plura apparentiarum genera dari contingit, gradus perceptionum esse diversos. Ideò in flammâ citius percipitur lumen ab oculo, quàm calor à tactu; ideò in idoneo alimento citius percipitur odor gratus, quàm sapor; ideò in foro interno, citius perci­pitur pulchrum in symmetriâ, quàm eius ratio; & quia hoc instinctus naturalis, illud objectum est discursus & quia quò interior fuerit sensus, eò citius conforme­tur; quâ ratione visus, & auditus, sensuum externorum intimi meritò existimari possunt; quę igitur animantia istis, maximè verò visu gaudent, & reliquis gaudent sensibus; non ita è converso; sunt igitur disciplinę sensus, auditus, & visus. Pulcherrima ex istis consectaria educi possunt, universale si [Page 20] rerum systema, & quô modô coelestia, & aeterna cum terre­stribus & caducis conspirent, perspecta habeas; sed ad aliam, non minus scitu dignam, observationem, properamus; ea nimirum citissimè conformari, quorum apparentiae per plura foramina traijci possunt; cùm enim non omnis appa­rentia, omne permeet sensorium, sed quaedam, ad ipsam ma­teriam resilire videantur, quae communia objecta sensuum vocaut scholae, puta figuram, motum, numerum, &c. subli­mioris & mage spiritualis naturę habenda sunt, & quia pri­mò conformantur, & quia in corpore satis [...] ex plu­ribus foraminibus datur aditus; hinc & quod plures coin­cidant facultates, nos sensum verborum, ubi verba nos fu­giunt, capere posse, & quo magis à memoria juvamur, nos citius intelligere constat. Hanc interea si reddas si reddas rationem, cur istanon intelligis, neque enim fortasse hôc in scrutiniô à memoria juvaris, ab argumento minimè recedetur, si in alia fiat transitus; in apparentijs igitur extra debitam distan­tiam delatis, objecta diminutè exhibentur, & quò longius eo diminutius; esse tamen uti sanitatis, ita veritatis latitudinem quandam, supra docuimus; satis commodè igitur èlongin­quo percipiuntur objecta; de coelestibus tamen ex oculo dif­ficile erit judicium, & ratione medij, & distantiae indebitae; quae igitur ex solo intuitu de coelestibus adferri solent, tan­quam dubia & incerta in medio relinquimus; sed non so­lùm objecta visus, ex distantiâ indebitâ in angustias con­trahuntur, sed ipsa etiam-objecta reliqua, quae media extra nos obtinent; ideò sonus in mussitationem tandem desinit & molestiam; Mirum est interea, quomodo à distantijs no­tis, in ignotas prosiliat facultas illa, quae circa proportiones rerum versatur; neque enim aliâ lege, de intervallis rerum, sive intercapedinibus, judicium ferri potest; hinc de obje­ctorum distantijs (ubi quae interponuntur, nos latent) diffi­cilis erit conjectura: neque enim è longinquo, ulterior pars [Page 21] amnis à citeriori distinguitur; ultimò, ut ab istis, in forum interius transeamus; observatu dignum est, in speciebus à memoria servacis, ea maximè distare, quae nulla relatione sunt contigua; ideò facilius revocantur aliquando, quae olim facta.

Adveritatem apparentiae conditio quartaest, ut objectum situm habeat commodum.

VTI distantia ad externos, ita situs maximè ad internos spectat sensus; in objectis enim visus & tactus, frustra debitum datur medium, distantia debita, situs si non adsit commodus; multum enim refert à qua parte incipias, dif­fert enimpronus à supino, cubans ab erecto, obversus ab a­verso, uterque ab inverso; quod non solùm inteipso, sed in characteribus istis, ne exemplum desideres, experiri liceat; quos si invertas, falsum omninò profitebuntur indicium; intellectus tamen, ad conditiones exquibus apparentię cum rebus ipsis conformantur, regrediens, errorem castigare po­test; sub eâ tamen acceptione quâ situs locum, sive spatium ambiens denotat; ita nulla facultas externa, objecta sua, sine loci conditione percipit. Situs autem debitus ille vocatur, qui in medio, & distantiâ debitâ, terminos rerum, inter se, concinnè dispositos, exhibet; ex utrâque autem parte situs postulari videtur, prout tamen conditiones reliquas (ubi fie­ri potuit) situm etiam ex parte objecti posuimus. Quando tamen ad compositionem in foro interno devenitur, ultra omnes ad veritatem conciliandam, conditiones exigitur. Principium enim est ordinis; longè facilius enim quaedam post alia percipiuntur, quod in intellectu, maximè verò in memoriâ constat. Quodcunque igitur in genere ad ordinis constantiam facit, ad situm revocari potest; quodcunque denique vel methodo, vel rerum distributioni convenit. Neque enim aliter in memoria tuâ, vel alienâ, servantur, fa­cilè [Page 22] quae tibi excidunt; non solùm igitur sine ordine labilis est memoria, sed neque in ipso intellectu, gradus bonorum, alia lege, idoneè pensitantur, quo majus nihil praestare po­test sapientia humana. Quorum igitur termini diversi, di­versis inter se facultatum proportionibus, respondent, opti­mum habent situm: ut idcircò situs indebitus, inter omnes conditiones ad veritatem complexam requisitas, maximè turbare videatur.

Conditionibus igitur istis, quae veritatem apparentiae constituunt, instructi, definitionem aliquam apparentiae ag­grediemur. Est igitur Apparentia Ectypum, seu forma vica­ria rei, quae sub conditionibus istis, cum prototypo suo con­formata, cum conceptu denuo (sub conditionibus etiam suis) conformari & modo quodam spirituali, tanquam ab objecto decisa, etiam in objecti absentia conservari potest: conformatur autem vel cum facultatibus externis, vel cum internis; quae conformantur, cum facultatibus externis, exuunt naturam suam, neque enim species sive apparentia soni Harmonici in memoriâ servati, tinnit: species tamen illa unde delectationem percêpit mens nostra, in memo­riam revocata, novâ voluptate nos perfundit, quod quidem ex sensu interno probatur. Videntur interea species illae sive apparentiae quae ab objectis deciduntur, esse homogeneae cujusdam naturae, pars enim quantulacunque aliquam ra­tionem totius obtinet: neque igitur montis magnitudo se­cundùm dimensionem suam veram, in pupillam oculi in­vehitur; ut, ideò, forma vicaria rei, prout ipsa forma, tota in toto, & tota in quâlibet parte esse videatur. Ideò in fre­quenti coetu, sonus orantis, sese sigillatim explicat, neque aliquis totam exhaurit vocem: An verò sint naturae corpo­reae, vel incorporeae, nisi quid sit corpus, conventum sit, exagitari nequit: certissimum est terminos utrinque habe­re, à ventis denique circumferri, (nisi objecta quae per ocu­lum [Page 23] traijciuntur excipias) docet tamen experientia, & ipsas rerum figuras ex vento vehementi ore vacillare, quae an ex medij inaequalitate, an verò ex organi concussione, an verò ex ipsâ figurâ tremulâ oriatur, non facilè constat. Certissi­mum est apparentiam per simplex medium, rectis ferri li­neis; cùm igitur obstruitur, obliquè deferri necessum est. Mirum est interea species illas servari in memoria, sine ma­gnitudine manifestâ, vel contrarietate, neque enim vel mo­le gravant, vel se invicem exuperant, sed Antipathias depo­nentes mutuas, stabili sociantur foedere; quae enim rixa ali­quando exoritur, non jam ab apparentiarum naturâ, sed à facultatibus ei muneri destinatis, ut res exagitent, provenire videtur; Neque igitur per se dulce opponitur amaro, vel ca­lidum frigido, vel lupus agno, quia corpoream & elementa­rem exuêre naturam; in Analogia tamen illa internâ, quae ad nos spectat, in Amorem vel odium desinente, naturas pro­prias retinent; qua ratione cōformationes facultatum inter­narū, ab externarū conformationibus, maximè distinguun­tur. Novi, à scholis addi conditionem, ut objectum medio­criter afficiat sensoriū; sed, si debita mora, debitum medium, distantia debita, situs commodus adsit, videant, an aliquid adeò invadere sensorium, vel sensationem opprimere possit, ut suo non defungatur munere, mens nostra; Nos equidem tanquam, in re ancipiti, constrictum defugimus judicium; sed si subsequentes conditiones una adsint, quidni vel ipsi [...] libero Solis intuitu gaudere queant?

FVIT veritas objecti (vulgo rei) & apparentiae, sequitur veritas conceptus, quam solam, è prioribus, nostram fa­cimus; habet autem prout reliquae (praeter veritatem rei) ve­ritates, suas, & quod magis est, utrin que conditiones: est igi­tur admodū conditionalis: ultra conditiones enim, ad veri­tatem apparentię requisitas, suas proprias vmdicat, sine qui­bus, [Page 24] nullo pacto, constare potest; veritatem conceptus inter­ea, à veritate apparentiae distinguimus, quòd haec extra nos, illa pars nostri existat, & proinde mutuo quodam ordine constituta; quemadmodum enim haec est vera illa externa conformitas cum prototypo suo, ita ifta est vera illa interna conformitas objecti secundum apparentiam illam, funt igi­tur omninò distinctae veritates istae; circa veram enim appa­rentiam, conceptus falsus dari potest, & vice versa: ita, ut ul­tra istam, veritatem intellectus poni necessum fuerit, qui ad conditiones regrediens, unde facultates cum objectis suis conformantur, errorem castigare possit: Exemplo utar, in objecto per diaphanum coloratum transmisso, organum vi­tiatum si fuerit, novus superinducetur error, & quod album in objecto, purpureum in diaphano, flavum in icterici ocu­lo esse potest; vera interim ut sit apparentia, ex quo purpu­reum, verus conceptus ex quo objectum flauum, esse perhi­betur (ita enim istae si dentur conditiones revera videri exi­stimandum est) neque tamen haec, vera, veritate objecti, (quia indebitum fuit medium) nequeille verus veritate ap­parentiae (quia organum vitiatum fuit) existimari potest. Ad conditiones igitur regrediendum est, (quod munus solius intellectus proprium facimus) ut veritatem istorum depre­hendere valeas; hoc interim observatu dignum est, verum si proponatur objectum & vere denique conformitatum le­ges, nunquam falli intellectum; etiamsi enim nisi excitetur, sileat intellectus, cùm demum soli objecto suo Analogo re­stipuletur; cùm denique, nisi cunctae dentur conditiones, imperfectè & juxta praemissa, solummodò respondeat; ve­rum tamen si detur objectū (etiam è memoriâ desumptum) verae conditiones, intellectum etiam in somnijs verare con­tendimus; sine istis, interea, neque vigilans sapit; quod qui advertit cuncta, de mentis immortalitate, dubia solvet; sed de hijs postea; omnia, interea, ad principia sua, reducenda [Page 25] sunt; quod non solùm in sensibus externis, sed in internis etiam constat. Conscientia enim, turbata cùm fuerit, rectè ne an secus senserit Intellectus, cōmunes suas notitias repetens, unicè dijudicare potest; Conditiones, ex quibus conceptus fit verus, vera si detur apparentia, aggredimur, proindè di­cimus.

Ad veritatem conceptus, conditio prima est, ut organum fit integrum.

SI enim organa facultatum, sive oxternarum, sive interna­rum, compressa, constipata, tumida, convulsa, eversa, ero­sa, distorta, distensa, disrupta, cōtusa, scissa, punctavel resoluta fuerint, totus ad modū depravati organi, vitiatur cōceptus.

Ad veritatem conceptus conditio secunda est, vt organum nulla prava qualitate fit imbutum.

NEque enim sufficit organi integritas, si spiritus anima­les sint exuperantes, impuri, crassi, turbulenti, obscu­ri, vaporibus misti, item si tenues, obstructi: si nervi malè afficiantur, frigiditate, siccitate, humiditate, inflammatione: si partes vicinae inter quas consensus datur, laesae fuerint: si humores redundent, deficiant, peccent, corrumpantur: In­de in oculo icterici, omnia flava, in lingua febricitantis, om­nia amara sentiuntur, indè in foro interiori, errores antici­pationum, actiones ineptae, & cùm praeconceptae opiniones fuerint falsae, monstra & deliria; de quibus, ubi de errorum causis, fusius tractabitur.

Adveritatem conceptus conditio ter tia est, vt facultas quae se sentire sentit, non vacillet.

FRustrà enim, ista nisi facultas applicata fuerit, reliquae suo fungentur officio ideo dormientis oculus apertus licet, haud videt tamen; ideo demque in vigila [...] [Page 26] tate istâ alibi intensâ, nugantur facultates, quae circa externa versantur: importunè denique de seipsis monent, in vefti­bulo anteriore malè cohaerentes rerum apparentiae.

Ad veritatem conceptus conditio quartaest, vt facultas Analoga applicetur.

NON solùm facultatum organa & meatus, sed ipsae etiam facultates, aptum & concinnum suis in con­formationibus postulant ordinem. Quemadmodum igitur naribus in sonum inhiare, vel aures ad odorem arri­gere, non nisi turpis & praeposteri fuerit ingenij: ita qui ob­jecta propria instinctus naturalis sensus interni, externi, vel discursus transposuerit, & in alienum jus verterit, totum ve­ritatis systema eversurum procul dubio, arbitramur. Hoc igitur imprimis animadvertendum est, cùm inter auctores, nullus adeò invaluerit error, ac iste; dum enim, notitias communes (sacra principia) ex discursu convellunt, dum ea quae sunt discursus, tanquam notitias communes, haberi postulant, dum sensus externos, ad ea quae sunt sensuum in­ternorum, & vicibus versis, traducunt, nihil fuo stare loco videtur. Maximè igitur in auctoribus advertendum, an ea quibus fidem adhiberi postulant, intra facultatū legitimam cum objectis suis conformationem, sita sint, cum nullâ alio­quin lege audiendi sint; in quibus igitur adnotandum, quae instinctus naturalis, primum deposcere certitudinis locum: Secundum, quae sensuum intern orum: Tertium, quae sen­suum externorum: Quartum, quae discursus, & quia poste­rior semper maximè conditionibus obnoxia, & quia deni­que ab ipsâ anima sive probation is principio maximè rece­dit; quorum explicationem passim hoc in opere invenies.

HAE autem, in genere, sunt conditiones, quae ad veritates incōplexas desiderantur, que si adsint & ipsa addicitur [Page 27] intellectus veritas; ultra istas tamen, lumen, ad visivā facul­tatem postulatur, de quo, fuo loco▪ hoc interim observatu dignum est, facultates non rectè conformari nisi cum obje­ctis fuis cognatis proprijs. Ideò, uti suprà innuimus, infini­tum non capitur, nisi finitè, à conceptu; neque aeternum nisi sub ratione temporis; Dantur tamen facultates in foro inte­riore istis respondentes, quae quidem sunt illae ipsae quae ae­ternae sunt, & quas in aeternum superesse volumus: Interea intellectus, notitijs suis communibus instructus docet, infi­nitum, nostrum superare conceptum, aeternum, à nostro non mensurari tempore: Heic igitur paulisper acquiescen­dum, donec isto excludamur & corpore & mundo. Porrò in objectis crassis, nimis subtiles; in subtilibus, nimis crassi esse videmur. Ideò naturam corpoream spiritibus, spiritua­lem aliquando etiam corporibus affigimus: sed utraque ab Analogis facultatibus sub conditionibus proprijs aestiman­da; quo pacto sua alterutri obtinget Provincia, & vera illa constabit fides, quae à facultatibus ritè conformatis oritur.

Ista praefati, quibus conditiones, quae ad veritates incom­plexas desiderantur, posuimus: ad veritatem intellectus ac­cedimus, qui certè, divinum quiddam cùm sit, externis re­rum non indigens ministerijs, suis gaudet veritatibus, quae quam vis nisi in objectorum praesentiâ silere videantur; cùm tamen neque objecta illis, aut illae quidem objectis deesse possint, otiosae & inertes, ex toto esse nequeunt.

Sunt autem veritates istae, Notitiae quaedam communes, in omni homine sano & integro existentes, quibus tanquam caelitus imbuta mens nostra, de objectis hoc in theatro pro­deuntibus decernit; Harum adminiculo igitur (neque aliter) de notis aequè ac novis rerum speciminibus ita sta­tuit intellectus, ut an veri exploratores fuerint, facultates nostrae praecones & prodromae, solus dignoscere valeat; Neque tamen heic sistit intellectus; sed intus susceptas re­rum [Page 28] Notiones, sub conditionibus debitis inter se contexens, illas deinceps tanquam bonas & conformes, vel tanquam malas & difformes, in foro interiore exhibet; Tantum abest interea, ut ab experientiâ & observatione deducantur Ele­menta sive Principia ista sacra, ut sine eorum aliquibus, sive saltem aliquo, neque experiri, neque quidem observare possimus; nisi enim in foro interiore descriptum fuisset, nos naturam rerum indagare debuisse (neque enim ab objectis habemus istud,) nisi demum circa illam, notitiae quaedam communes nobis inditae fuissent, neque haec ab illis distin­guere, vel communem aliquam naturam investigare conti­gisset unquam: inutiliter, immo & damn o nostro, nuda spectra, portenta, & terrores imaginum occurrerent, Analo­gia si illa interna, unde bona vel mala judicantur, intus de­scriptis notionibus (unde enim praeterea edocti sumus?) non constitisset; Qui igitur, quantum objecta in Analogiâ rerum externâ ad propriam ipsorū perceptionem conferunt, advertit, qui demum, quod à nobis ipsis tributum est, expen­dit, quid adventitium & peregrinum, quid denique conna­tum, & à natura dictante ortum, exploratum habebit; sed non solùm boni & mali, utilis & noxij delectu, naturae di­cto audientes sumus, sed etiam in Analogia illa exteriore, unde verum à falso distinguitur, facultates quasdam recon­ditas obtinemus, quae ab objectis excitatae libentissimè re­spondent: Hinc fit, ut quodcunque facilè adsensum invenit, facultatem aliquam conformantem in nobis obtineat; an verò ex facultatibus sit, quae circa praeterita vel verisimilia, vel circa futura, sive possibilia, vel circa aeternas veritates versantur, non statim constat: Hoc igitur, & in qua quae­stione respondeat, disquirendum est. Neque enim qui ad funesta tristis excitatur sensus, semper est objecto conformis; conditiones enim nisi dentur, se non jam veritati, sed timori paruisse existimandum est: Haec igitur prius suspicienda du­cimus, [Page 29] eóque potius, quòd, quò magis alta & necessaria fue­rit in universum veritas, eò majorem erroris admistionem suscipere, communis doceat experientia: Nunquam intereà fallitur intellectus, pręmissa si sint debita; indebita tamen ut fuerint, ad conditiones unde objecta cum facultatibus con­formantur regrediens, errorem castigare potest: sunt igitur veritates intellectus, Communes quaedam notitiae, in omni homine sano & integro existentes, quae, tanquam partes scientiarum, ab ipsa universali sapientia depromptae, in foro interiore, ex dictamine naturae describuntur: istas igitur se­ligere, seponere, & in ordinem digerere, hortamur Lecto­rem; suum enim in ordinem si compingantur notitiae com­munes, ab impuro opinionum coetu vindicatae; & mysterijs, & fide, & quidem authoritate eximiâ pollent, figmenta, er­rores, & molestias longè abdicantes; ista igitur praestate, vel quidem à nobis expectate; Ne (que) vos magnitudo operis de­terreat; infinitae enim ad nova, & infinita objecta ut excitari po ssint facultates, omnes notitias cōmunes hanc rerum se­riem expedientes, paucis admodum complectemur proposi­tionibus; que interim dicta sunt in unam notitiam commu­nem contrahimus; sub istis conditionibus scilicet, facultates rectè conformari cum objectis suis. Qui igitur sensus falli docent, neque ista advertūt, ne (que) omnem circa objecta veri­tatem, esse conditionibus obnoxiam, quę si dentur, neque in somnijs falli posse intellectum, suprà docuimus.

SEquitur veritas complexa, est autem circa universalia; Hujus canon est; intellectus fit verus circa universalia, quando veritates particulares inter se rectè conformantur: Magnum est opus complexa veritas; universalem enim ali­quam compingit rerum naturam, eamque ex una istâ eâque simplici propositione; Quae eodem modo afficiunt facultates nostras, eadem erga nos sunt; Quae nisi vera fuerit, tota do­ctrinae [Page 30] fabrica corruit; alia igitur non superest veritas pro­positionis istius, homo est animal, quàm quòd in animatis quaedam eodem modo nos afficiant; est igitur quadantenus vera thesis ista; de qua fusiùs in Zeteticis nostris.

Huc usque de varijs veritatis acceptionibus, facilior ut fiat in doctrinam nostram transitus, quae facultatem, sive illud quod conformat, objectum, sive id quod conforma­tur, & leges denique conformationis unicè expendit. Pri­mò igitur numerum & ordinem facultatum, & earum ob­jecta, sive propria, sive communia, deindè etiam & leges conformationum quae supersunt, explicabimus.

Tot sunt facultates, quot sunt rerum differentiae, & vice versa.

FACVLTATEM vocamus omnem vim internam, quae diver­sum sensum ad objectum diversum explicat; quae ad ani­mam, quae ad corpus spectant, suo loco docebi­mus. Heic satis erit monuisse, facultates quas cum Brutis communes obtinemus, ad ea objecta solummodò ferri, quae ad ipsabruta comparatè spectant; Propiùs interea rem per­stringendo, dicimus, numerum facultatum sive noeticarum sive corporearum ex propositione istâ constare, adeò ut dato objecto dari facultatem, & vice versâ existimandum sit; Neque enim magè mirum objectorum extra nos, quàm fa­cultatum intra nos differentias deprehendi, si vel in ipsis differentijs, omne individuationis principium, aliquod A­nalogum in nobis obtinere (quò indubiè redeundum est) apud te cogites, vel leges, ex quibus Microcosmus respon­det Macrocosmo, advertas, vel quod fortasse, haec ex illis o­riantur; sed ut reliqua mittam argumenta, ipsos sensus no­stros in testimonium adducam, quos ex omni differentiâ novâ, novo & insolito more affici, nemo non advertere po­test; [Page 31] cûm igitur quodcunque novum est, aliquod individua­tionis principium extra nos obtinere necesse sit, cur non in nobis aliquam facultatem Analogam denuò statuere licue­rit? si tamen plures differentias nullâ relatione contiguas, nisi quod fortasse, peridem sensorium vel foramen traijci­antur, in unius facultatis Analogae angustiam, cogere lubeat; cùm tamen & diversum inducant sensum, & aliquod saltem diversum conformationis medium (quod cumprimis ad­vertendum) postulent; vide annon eo ipso, animam tuam, cujus unitatem imprimis tuemur, non ejus facultates, quas diversas ad objecta diversa explicat, intelligas; sunt enim omninò tanquam radij animae, qui per sensoriorum spira­cula sese prodentes, juxta mutuam Analogiam rerum cog­natas species percipiunt; nos mirè interea turbant, dum a­lias differentias novis facultatibus, alias non item, donant Scholae; sed cùm diversitatem objectorum & facultatum, ipse sensus doceat, (quem ubique non tanquam judicem, sed tanquam testem in veritatibus nostris supremum addu­cimus) nihil praeterea morari necesse est; Alia igitur facultas (per idem licet sensorium traijciatur) circa existentiam ob­jecti, alia circa quidditatem, alia circa qualitates, alia circa quantitatem, alia circa relationes, alia circa media, alia circa lo­cum, alia circa tempus, alia circa caussas, alia circa finem, alia denique circa istorum vel partes aliquas vel complicationes (quas sub quaestionibus an, quid, quale, &c. in Zeteticis no­stris complectimur) in differentiâ quacunque datâ versatur; Cum demum ad forum interius ventum fuerit, alia facultas Analogiam internam quâ utile vel noxium judicatur, expen­dit, alia illam vult, sive non vult, alia particularem, alia communem objecti naturam investigat; quodcunque deni­que in rebus novum prorsus inducit sensum, novum indivi­duationis principium obtinere volumus: Maximè interea cavendum, ne quae saepè explorata habuisti, tanquam nova [Page 32] ducas, cùm fortasse in istiusmodi objectis, nihil nisi diffe­rentiarum jam satis perspectarum complicatio aliqua nova occurrat: heic igitur nihil praetereà advertendum est; deni­que ad locum, vel tempus, vel medium, &c. mutatum, quae­dam, quae in istis tanquam recentia apparent, reducenda sunt; Neque igitur ad anniversariae & gemmascentis violae conspectum, quae nudius-quintus fortassè in sinu naturae delituit, novam excitari facultatem autumes, sed illam ipsam planè quam olim compertam habuisti; denique notandum restat, ne quae contraria vocat schola, contrarijs facultati­bus insigniamus; solo enim gradu distant plurima, quae contraria existimat vulgus; neque igitur diversa facultas circa calorem, diversa circa frigus, sed diversa circa tem­peraturam, diversa circa ejus gradus statuenda est; neque diversa circa grave, diversa circa leve, sed diversa circa pon­dus, diversa circa ejus gradus versatur: neque alia circa album, alia circa nigrum, sed alia circa colorem, alia circa ejus gradus datur; ita in sensibus internis, non alia, circa vir­tutes, alia circa vitia, sed alia circa ea quae debemus age­re, alia circa actionum istarum gradum, finem, modum, &c. impenditur. Differentiam, intereà, sive id quod praedicatur in quaestione quid est, è mediâ desumimus viâ; ejus gradus enim quaestioni quale, vel quantum respondent, quod non solùm in universali virtutum, immò & rerum naturalium systemate, sed in earum partibus observasse juvat: in qui­bus omnibus advertendum, facultatem illam quae circa gra­dus rerum versatur, ubique se immiscere; plurima enim, vix ullâ praetereà lege distant: circa quam, & cumprimis rationem illam ex qua quidditates rerum investigentur, in Zeteticis nostris fusiùs docêbitur. Heic quidem abundè Lectori prospectum arbitramur, si circa differentias hasec, facultates suas quidditativè, circa istas quantitativè, circa illas qualitativè, (atque ita pari passu, donec totum quaestio­num [Page 33] nostrarum cursum absolverit, versari cogitet. Habet interea ex sententiâ nostrâ, omne novum objectum, novam facultatem conformantem, quo pacto, qui in angue tum primò viso, communia quaedam cum anguillâ vel lampre­tâ, quas saepius vidit, observaverit, & ab illis, tanquam communibus differentijs, ad proprias rei quidditatem per­stringentes, delapsus fuerit, aliquod individuationis prin­cipium necessariò dari adverterit, quod neque communis aliqua differentia, neque ejus gradus, vel complicatio ali­qua fuerit, sed illa ipsa forma, quae, scientiâ speciei suae prę­dita, differentias illas communes in unitatem anguis, com­pegit: cùm demum ab externis sen sibus, ad internos (inter quos aliquem, formae sive principio individuationis anguis illius respondere volumus) deveniens, se fortasse horrore aliquo percelli senserit, non jam, ad communes illas dif­ferentias, quas scilicet antehac perspectas habuit, se affici, aequum est credere, sed ad aliquam ipsius formae virtutem, quae ex occultâ quadam Analogiâ, se se juxta affectiones istas, & ad externos & ad internos prodit sensus; quòd igitur an­guem istum à reliquis animantibus distinguere valeas, quòd denique illum horreas, à naturâ rerum communi, sive ra­tione illâ qua homo respondet mundo majori, obtines. Ex quibus constat, omne novum individuationis principium, novam aliquam diffundere speciern, (sive [...] dixeris) cui nova idcircò aliqua in nobis facultas responderit, novo sensu, sive indicio sese prodens; quod qui negaverit, ex ipsis individuorum quidditatibus evincendus est, quas à caeteris ejusdem speciei, & in seipsis, & in effectis suis distingui satis liquet; abditae enim & reconditae naturae, ut sint quid dita­tum actiones, (si sensus externos respicias) veras tamen esse, nemo (quod sciam) dubitavit unquam; Hinc fit, ut quod­cunque novum est, facilè in memoria servetur; explicantur enim, & ad objectum novum dilatantur, facultates nostrae. [Page 34] Hinc etiam ad principiorum numerum facultates Analogas in teipso emergentes observare licet: Horum interea signa­turae intimae, sive characterismi, ex differentijs investigandae sunt; in quibus observatu dignissimum est, communes dif­ferentias, communem rerum naturam, particulares, parti­cularem ubique indicare; quod igitur novum in objecto datur, particularem ejus signat naturam; communes enim differentiae, ubique eodem modo se habent: quo pacto, Ea­dem in istâ objectorum varietate vocamus, quae post termi­nos exactè expensos, eodem modo afficiunt facultates no­stras; Similia, quae penè eôdem; Diversa, cum quibus ali­quod commune: Contraria, cum quibus nihil: Vbi inter­ea differentiae communes in objectis complicantur, & ipsas complicari facultates volumus; inter quas, facultas illa, quę rem secundum statum suum naturalem expendit, sese egre­giè prodit, ut quae principio individuationis sit maximè A­naloga; quâ ratione, non solùm Hominem equo insiden­tem, à bestia, sed hunc etiam hominem ab illo discriminat: Ita porrò quando in foro interiori, objecta, sive complexa, sive incomplexa, è memoriae penu desumuntur, in animo habere oportet, terminum si addas vel tollas, novam (quoad complicationem) induci differentiam, undè novum insurgit objectum, de quo nova veritas dari potest; quae omnia facil­limè expedies, si differentias in apparentijs, cum veritatibus rerum ritè conformatas, cum veritatibus intellectus denuò conformaveris. Sed non solùm facultates objectis, sed ipsa etiam objecta facultatibus respondent, quas ubique distin­gues, si has, in objectorum praesentiâ solummodò excitari, illas, etiam in objectorum absentiâ agere posse advertas; quâ ratione (licèt nulla heic sive esculentorum, sive poculen­torum copia facta esset; cùm tamen fame vel siti, premi necessum sit) concedendum est aliquid extare quod impleat▪ si beatitudo aeterna (licèt nulla heic daretur beatitudo) ab [Page 35] universo humano genere expetitur, omninò possibilis, ne­dum parabilis statuenda est; Heic igitur intersunt me­dia, quae si dentur, & ipsa datur vera objecti conformi­tas. Quae interea ad mentem, quae ad corpus spectent, suo loco expecta; sed non solùm circa praesentia, sed etiam circa praeterita & futura versantur facultates nostrae; quod non minùs extacitis & surdis illis sympathijs & antipathijs, quae etiam ad adspectum, amorem, vel odium concitant, depre­hendi potest, quàm ex eo, quòd sacro aliquo morbo, furore, enthusiasmo correptis, futura praedicere nequaquam sit in­solens; Haec igitur olim, ista cùm emeriti fuerimus corpora, reserabit dies; cùm interea quae, nisi in objectorum praesen­tia, silere videantur, facultates, ad illa nova, compareant, u­bique novae, quid vetat, nova si indies darentur objecta, no­vas easque innumeras in nobis excitari posse facultates? quo pacto in rebus terminum invenire potes, in te ipso nullum.

Qui tamen foecundam istam facultatum subolem, tan­quam proletariam nimis, & fortasse spuriam reij ciunt, vi­deant annon innumeras animi dotes, eas in angustias co­gant, ut quinque sensibus suis, non nisi quinque objecta tri­buentes, multigenas illas in vocabularijs traditas dictiones, penitùs exauctorent, & tanquam nullo indicio fulta expun­gant: Certè utcunque cavillentur. Sophistae, eveniet ut nisi ad differentiarum numerum facultatum calculus subducen­dus sit, tota ferè accidentibus quinque concludetur scientia humana, & perituris qualitatibus rerum vindicabitur fides, quod quàm sit absurdum, ex ineptis eorum argumentatio­nibus urgeri potest, neque enim tinnitui, colori, nidori, sa­pori, vel ipsi demum duro aut molli innituntur, ex quibus sibi credi postulant.

Vt interea quaedam de nomenclaturâ facultatum auctio­ri (quae tota quidem, ex doctrinâ nostrâ turbari videtur) di­camus, exoptaremus quidem, facultatibus conformantibus, [Page 36] nova ubi desunt ubique tributa fuisse nomina; uti enim, quamvis diversus sit sensus, qui avarè circa divitias, ambi­tiosè circa honores, lascivè circa voluptates versatur, cùm tamen in una radice recollectae fuerint facultates ista con­formantes, appetitus vocantur: ita quidem, cùm circa hęc omnia, notitiae quaedam communes subsint, & suis insigni­ri descriptionibus, & deindè, in unum contrahi verbum, tanquam operae pretium consulimus; quod non solùm in sensibus internis, sed in externis etiam apprimè necessarium ducimus, ut tandem in id redeat omnis disputatio, ex quâ facultate probas; cùm sine aliqua facultate attestante, nulla veritas intellectus dari possit; ita ut non solùm facultates internae, sed & externae etiam, quae circa figuram, motum, numerum, distantiam, &c. juxta differentiarum habitudinem, sua propria & communia ubique acciperent nomina; turpe enim, quae extra nos luxuriantur, intra nos deesse, accom­modata, ad res, vocabula; in istis igitur per ambages & devia, sensus tuos internos provocamus Lector, & rem, ob defectum verborum, aliquando circumloquimur: Nos interea, ista, de facultatum numero (quarum rationem si non capias, nihilo pejus, quae sequuntur adsequêris) prae­fati; earum inconditam, inordinatamque aciem, quate­nus per verborum injuriam & contumeliam licet, dispo­nemus.

CVM igitur Homo, animal numerosae structurae, varijs & miris facultatibus, & externis, & internis ornetur, earum distributionem satis difficilem comperi­mus; ad istam tamen quadruplicem divisionem, omnis ex facultatibus desumenda probatio reduci potest; Est igi­tur, sive facultates agant in objecta, vol vice versa, omnis sensus.

INSTINCTVS NATVRALIS, Sive sensus ille qui ex facultatibus communes notitias conformantibus oritur, vel SENSVS INTERNVS, vel SENSVS EXTERNVS, vel DISCVRSVS, De quibus magnum istud proferimus.

QVOD neque per instinctum naturalem, sensum internum, sensum externum, neque discursum innotescit, tanquam verum, nullo pacto probari potest.

NVLLAE cùm praeterea supersint, in istas quatuor classes, universas facultates disponimus: Neque ta­men hasce ut obtendas, factum satis existimes; nisi enim objecta cognata, leges denique sive conditiones ex quibus conformantur, perspecta habeas, vel verisimilis, vel quidem falsus, ubique in opinionibus prosilies tuis; ista igitur seriò expende. Te interea praemonitum volumus, Lector, facultates divinas quas menti vindicamus, nullis claudi carceribus, (ultrà propria enim sua habent objecta communia,) sed ita facultates corporeas permeare posse, ut quoscunque iste inducant sensus, & ille persentire (deest vox apta) queant; ideò caduca intelligere, amare, &c. possunt fa­cultates divinae noëticę, non ita ad divina adsurgere possunt, [Page 38] (sive stomachosae, sive lascivientes corporeae facultates) iste igitur est propositionis istius sensus: Quodcunque per fa­cultates istas rectè conformatas non innotescit, tanquam verum, adaequatum, intellectuale, universale & necessarium nullo pacto probari potest, ut id semper in librorum evolu­tione occurrat, ex quâ facultate probant; suas, quas addu­cunt, sententias: mirâ enim facilitate figmenta & opiniones refellit, rescindit, unica ista quaestio; ubi si illud quod verum & facultatem & objectum cognatum, & leges conformatio­num intermedias, postulat, in verisimilibus quaedam, in falsis totae defuturae sunt conditiones; Qui igitur ex instinctu naturali probationem adfert, oportet, ut notitiam aliquam communem, à nullis, nisi ab insanis, vel mente captis, (qui verborum sensum non adsecuti nihil non negare possunt) improbatam adducat; si à sensu externo vel interno, easdem obtines facultates, eadem si dentur objecta, eaedem condi­tiones; ista igitur consule, nisi dubiam malis adhibere fi­dem; si à discursu aliter, quàm per legitimam quampiam ab aliqua notitia communi deductionem, vel tanquam ve­risimile dimittendum, vel tanquam falsum & cum aliqua notitia communi ex diametro pugnans, omninò reijcien­dum, quod ista ex parte adfertur, consulimus; Quo pacto, neque Philosophi imponent, neque Rhetores, neque qui­dem verisimiles Historiae, sed omni ex doctrina, Analogas tuas veritates erues.

Primò autem de instinctu naturali, sive facultate illâ qua­cunque, quae communes notitias conformat.

CVM ea quae ex consensu universali fidem obtinent, & vera esse oporteat & ab aliqua facultate internâ con­forrnari, (neque enim falsa esse, ulla ratio suadebit unquam;) nulla cùm sit in homine facultas, cui ista potius debeatur veritas, facultatem conformantem, instinctum naturalem [Page 39] facimus: eâ lege, ut cui obsoletum videatur, aliud per me quaerat vocabulum, integrae tamen ut stent, quae à consen­su universali petuntur, veritates: summa igitur veritatis norma, erit consensus universalis; ut denique maximum sit operae pretium, communes illas notitias seligere, & suo loco, tanquam veritates indubias, reponere. Quod certè hâc tempestate, (si unquam) necessarium; cum enim mor­talibus, in summo isto verborum discrimine, non jam è cathedrâ rationibus suadeatur, sed ipsâ etiam reluctante conscientiâ & sensu interno, terroribus quibusdam ita ex­torqueatur fides, ut omnes extra Ecclesiam suam, sive igno­rantiae, sive erroris, ita rei sint facti, ut nullâ vel morâ, vel quidem comperendinatione indultâ, damnationem, post hanc vitam, subeant aeternam; non est quò fugiat misera consternatorum turba, nisi immota quaedam veritatis fun­damenta, ex consensu universali jaciantur, quae in dubio quocunque sive Theologicô, sive Philosophicô consuli pos­sint: Cùm enim legem id est notitias suas communes in ordinem redactas, postulent gentes universae, illa autem varia à varijs Legislatoribus data sit: Cùm denique inter leges ut aliquando dissensus, ita in aliquibus summus detur consensus, sive religionem, siue ip sum jus civile & politi­cum spectes; consensum illum universalem, tanquam do­ctrinam instinctus naturalis & necessarium providentiae di­vinae universalis opus habemus: Mirum interea est, quantâ pertinaciâ, infirmus mortalis, vel totas doctorum ample­ctitur sententias, vel totas reijcit, & dum nullo uti novit de­lectu, fide quâdam implicitâ, seipsum miserè involvens, pro­prias impotens abnegat facultates, & cùm ad terrores despi­ciendos non sit animo satis erecto, timet & odit: sed neque omni ex parte verae sunt doctrinae vulgares, neque omni ex parte falsae; nullaenim unquam fuit tam barbara sive Reli­gio, sive Philosophia, cui sua non stetit veritas: quę tamen si [Page 36] [...] [Page 37] [...] [Page 38] [...] [Page 39] [...] [Page 40] errorum admistione, ut solet, conspurcata fuerit, non aliter nitori suo restituenda est, quàm per separationem, è metho­do nostrâ: si enim quae vera, facultatem aliquam attestan­tem habent, quae falsa habebunt nullam; ex mente igitur nostrâ, consensus universalis, & prima, & summa Theolo­gia, & Philosophia habendus est: cui operi, mirè inservit providentia illa divina, quae quod prioribus ignotum fuit saeculis, totum ita jam patefecit mundum, ut nihil ferè scitu dignum, latêre videatur: non solùm interea ex legibus, Re­ligionibus, Philosophijs, scriptorum denique monumentis quibuscunque, consensum illum universalem eruimus, sed & facultates aliquas internas, ex quibus veritates istae con­formantur, in nobis describi volumus; insanos interea men­te captos, & impotentes illos animos mittimus, cuicunque sive Ecclesiae, sive scholae, sive opinioni adhaereant. Neque heic igitur hęresi pādimus viā, vel spiritui phanatico, nedum sensui particulari cujusvis, veritates in universum requisitas, commodè vindicari posse asseveramus; unicam veritatis normam, in necessarijs, facimus consensum istum universa­lem (qui sine providentia divinâ non instituitur.) Hanc in­terea provinciam eò lubentius capescimus, quod, istis, Dei Opt. Max. causam agamus, qui notiones communes tan­quam media providentiae suae divinae universalis, nullo non fęculo, regioni, homini impertivit; Si quod interea in earum discussione maneat dubium, vos (Lectores) obnixè roga­mus, ut sepositis timore & odio quocunque, communione piâ & dulci, ea quorum datur consensus universalis, ab ijs, quorum non datur, secernentes, non tam nomina (quae si neglexerimus, magnum in sapientia progressum faciemus) quam res ipsas respicientes, consensum illum universalem, tanquam veritatem indubiam amplectamini: ne (que) si hijsce vel illis verbis conventum non sit, totam reijciatis senten­tiam; sed regressu ad aliquam simplicem propositionem [Page 41] facto, (si ulterius non detur) in illo acquiescatis; à luxurian­te caventes discursu, qui pejorem ignorantiâ errorem, passim obtrudit; nos enim intrepidè dicimus, omni saeculo fuisse & esse homines, Ecclesias, Scholas nugivendulas, quae ex hi­storijs verisimilibus, & discursu nescio quo putido, in sub­sequente aliquo saeculo, imposturas, & figmenta (etiam ille­pida, quibus tamen fidem adhiberi postulant) invexêre, quod certè ex methodo nostra nunquam contigisset; Neque tandem vos in angustias cog [...] isto pacto existimetis, Deus enim & virtus sunt communes notitiae ubique: à quibus qui recessit, nisi expiato scelere, salutem sperare interdici­tur: Restat ut nulla scripturientis sive ignorantia, sive emen­tita authoritas, vobis suggerat, Deum in necessarijs, vel ad hanc vitam, vel ad aeternam, ullo saeculo vel homini defuis­se, vel quidem deesse posse; est enim providentia Divina u­niversalis, supra omnem fida historiam; si non aliter igitur, in foro interiore, etiam ex revelatione, media ad salutem cessisse, existimandum est: neque vos infantium sive Em­bryonum status deterreat; Ista enim, providentia Divina temperat, quae justo & pio, occulto & abdito licet judicio, de rebus decernit; quâ ex notitia communi, dubia quaecun­que quae circa rerum administrationem oriuntur, solvi pos­se, monemus; horum interea quae ubivis gentium, vel cre­duntur, vel quidem jubentur (neque enim est, site monitum habeat Deus, quod, ad media, ulterius desideres) faculta­tem conformantem, instinctum naturalem facimus; qui si in elementis, mineralibus, plantis, brutis, uno eodémque modo juxta specierum diversitatem, aequales & unius mo­di ubique prodit actiones, cur non in nobis idem praestite­rit? nulla cùm sit vel mage necessaria, vel mage salutaris conformitas, quàm illa quę inter nos & supremum illud Numen (omnium quę hic visuntur causam, medium & fi­nem) instituitur; Quodcunque igitur in omni homine, [Page 42] uno eodemque modo se habet, malè intellecta si res vel ver­ba demas, instinctui naturali acceptum referimus; in reli­quis actionum libertas, & magna quidem varietas conspi­citur; Ex quibus patet, quae necessariò in rebus adsunt, esse solummodò media, gratia enim facit ut illis fruamur; quod nostrum interea existimari potest, est arbitrij libertas, quae si necessariò terminaretur ad media, nostra esse desineret; quatenus igitur in arbitrij libertatem provehuntur animan­tia, divina illis creditur facultas, & habent, quo ipse Deus utitur medio; uti igitur post existentiam motus, post motum vita, post vitam sensus, post sensum arbitrij libertas in ho­mine, imò & in mundo datur; ita istis si rectè usi fuerimus, quidni ulterius feramur? Haec interim notitiarum commu­nium, uti etiam reliquorum sensuum, est lex sive fatum, ut, nisi ad objecta excitentur, sileant: cùm tamen neque obje­cta facultatibus, vel vice versâ, in necessarijs deesse posse exi­stimandum sit, ideò sive excitari, sive elici dicas, sibi ipsis ubique constare, statuendum est; Hujusmodi autem sunt, nos quaedam debere facere, quaedam etiam non facere; quae autem commendantur, sunt; nos debere esse pios, & gratos in benefactores, maximè verò in Deum qui istorum prima est caussa; si interea ex ijs quaedam quorum datur ex legibus, religionibus, &c. consensus universalis, etiam à ratione, a­liena existimari possint, in animo habe, proprium esse in­stinctus naturalis irrationaliter, hoc est sine discursu opera­ri; ita enim elementa, mineralia, vegetabilia, quibus discur­sus & ratio negari videtur, ad propriam sapiunt conserva­tionem: Heic igitur vox illa communis veritatem suam ob­tinet, quę ex ijs quaedam quę etiam suprahumanum captum credenda docet; cùm enim ratio sit quaedam deductio no­titiarum communium, in suam infimam latitudinem, non habet ultrà illas, quò provocet; sunt igitur notitiae commu­nes, principia illa, contra quae disputare nefas, sive ea pars [Page 43] scientię, quâ, ex sua prima intentione, nos imbutos voluit natura; quae si ab impuro opinionum coetu vindicatae, in methodum denique & ordinem componantur, specimen a­liquod sapientiae divinae, in illis elucescere, non semel mo­nuimus: sunt autem omninò continuae, ex quibus quae ma­ximè connectuntur, sunt divinae & morales; naturales enim paulò distare videntur; sed & ipsae naturales, nisi verba nos turbent, in unum cum reliquis optimè compingi possunt; ut ideò notitiarum communionem ordo & dispositio ad pacis universae complementum, imprimis facere videatur; ista igitur ut praestetis, quantum in vobis est, hortamur, do­nec magnum providentiae divinae universalis absolvatur o­pus; Ne interea aliquid hâc in methodo desideres, exem­plum unum vel alterum subijciemus; Religio, est notitia communis, nulla enim sine religione, natio, saeculum: Vi­dendum igitur est, quaenam in Religione ex consensu uni­versali sint agnita: universa conferantur: quae autem ab omnibus tanquam vera in Religione agnoscuntur, commu­nes notitiae, habendae sunt; sed dices esse laboris improbi; at alia ad veritates notitiarum communium non superest via, quas tamen, ita magni facimus, ut in illis solis sapientiae Di­vinae universalis arcana deprehendi possint: Nihilo segnius, ista adsecutus progrediêris. Insuper, lex, est notitia commu­nis; ijsdem passibus igitur insiste, & quae ab omnibus com­probantur leges, tanquam sanae habendae sunt: sed brevio­rem postulas methodum, hanc etiam dabo, intra facultates teipsum recipe, habebis Deum, virtutem, veritates univer­sales, aeternas; At totum ne illud inquies quod à prioribus decantatum saeculis, tanquam dubiae fidei habebimus? mi­nimè gentium; imò fieri posse credendum, quodcunque attributis divinis est Analogum, & quod magis est cum gra­tiarum actione accipiendum; sed cùm multa fieri posse, quae revera non fiunt, communis sit notitia, suspenso gradu [Page 44] incedendum, in ijs, quae à narrantis authoritate pendent; At nullo insuper bono nostro, inquies traduntur, integra authorum volumina? immo maximo; notitias enim com­munes excitant; ista igitur evolve, modo veritatem rei, cu­jus principium extrate, à veritate intellectus quae à te ipso proficiscitur, veritates denique aeternas, & universales, à par­ticularibus, & ab ijs quae sunt ad tempus distinguas; hoc interea adverte, non multa ut affirmentur ex methodo no­strâ, paucissima tamen negari, ea nimirum sola quae rectae rationi adversantur, vel cum attributis divinis ex diametro pugnant; Ad definitionem instinctus naturalis accedimus; ubi praemittendum est, duplicem habere acceptionem, pro­ut est facultas conformans, vel prout est ipsa conformitas in actum, id est in sensum deducta; Prout est facultas, ita est providentia Divinae universalis instrumentum proxi­mum, ejusque pars aliqua in ipsâ mente signata, in secun­dâ verò acceptione.

INSTINCTVS naturales sunt actus facultatum illarum in omni homine sano & integro existentium, à quibus communes illae notitiae circa Analogiam rerum internam (cujus modi sunt quae circa causam, medium & finemrerum, bonum, malum, pulchrum, &c.) maximè ad individij, speciei, generis, & universi conservationem facientes, per se etiam sine discursu conformantur.

QVIA desunt nomina (verbum enim instingo, est obsoletum,) aliquando per instinctum naturalem innuimus facultatem conformantem, aliquando ipsam con­formitatem in actum, id est in sensum deductam; qua ac­ceptione sub ista definitione cadit: idem igitur heic deno­tant notitiae communes, & instinctus naturales; de qui­bus suo ordine. Primò autem de instinctu naturali qua­tenus [Page 45] est facultas: Instinctus naturalis quatenus conformat non est ipsa mens, five anima per se: vel anima id est mens in relatione sua ad corpus (ita enim à nobis accipiuntur,) sed ejus emanatio proxima, ita naturae dictanti contermina, ut subindè doctrinam propriae conservationis subministret, adeò denique necessaria, ut nec morte tolli videatur, quae enim facultates sensus praecedunt externos, puta tactum, gu­stum, &c. & illis sublatis, manere posse, quid vetat? Hu­jusmodi autem sunt facultates istae; manent igitur post mor­tem; etiamsi autem & reliquae manere possint, ab instinctu enim naturali expositae, ad objecta explicantur; de hijs ta­men dubitari potest; neque enim alia si maneant objecta, nobis fortasse, illis opus fuerit; sapientiam enim Divinam universalem neque in necessarijs deficere, neque in superva­caneis redundare, ab experientia, & quidem ratione edo­cti sumus; ideò homo (animal numerosae structurae) pluri­bus adornatur facultatibus: Talpa quia subterraneus fuit, vel visu carere potuit: Zoophyta etiam reliquis, praeter ta­ctum, sensibus externis: Ideò juxta indigentiam, una facul­tas post aliam, gradatim sese ad objecta explicat; quod non solùm in universo rerum systemate, sed in ipsius denique hominis adolescentiâ observasse, permagni momenti arbi­tramur, quibus scientia Analogiae rerum proposita est: Quę igitur nobis connascuntur facultates, neque ex morte tolli, aequum est credere: Quidni igitur ad propriam conserva­tionem ex facultate istâ etiam sapiens fuerit Homo post mortem? an verò in meliorem statum provehi detur, à ju­stitiâ illa aeternâ pendet, quae unicuique retribuet secundùm opera sua; aliquam enim, qualiscunque, vel quâcunque ex parte, fuerit, nos semper degere vitam, vel leges, vel Religio­nes, vel Philosophiae quaecunque docent, nos totos morte rapi, non passae; cùm saltem ex intellectu agente, id est, fa­cultatibus nostris, superstites fuerimus. Quando igitur par­tes [Page 46] corruptibiles ab incorruptibilibus, quod magnum & perpetuum opus naturae facimus, separantur; non jam fa­cultates corrumpuntur, sed organa: quod igitur corrumpi­tur, nostrum non est; sed quae ex seminis massa, alimentis & ipsa corporea mole assumebantur peregrinae partes & traduces; nonne durum enim quiddam, & ineptum foret, istam si exaedificaverit fabricam mens nostra, se fenestras condituram undè prospiceret, portam verò habituram, un­dè exiret, nullam, sed propriae structurae ruinâ opprimi? Haud mirum interea, aliqui si mortalem velint animam; de illa enim animae parte, qua usi sunt, intelligendum est, sen­sibus nimirum corporeis, qui eâ ratione morti sunt obno­xij, quâ nostri esse desierunt; sed de hijs suo loco: satis fue­rit, animae immortalitatem ex ipso sensu interno (modò non obstruantur facultates) dictari posse; quam qui non sentit, per me dubitare nihil vetabit; eóque magis, quod mortem primam vel secundam, tanquam peccati poenam, minetur Religio quaecunque; quae verò qualis, quanta, &c. haec vita secunda, vel mors fuerit, ob defectum conditionum ad veritatis istius conformationem postulatarum, & quod nullus de istis exstet consensus universalis, sciri nequit: ne­que enim magis jam de futuris sapimus, quàm in utero clausi de istis, & certè similitudo eò erit aptior, quod excel­so animo, scientiâ praedito omnifariâ, adeò angustus, exilis, humilis, videatur iste objectorum mundus, ac uterus Em­bryoni. Vt pereant igitur objecta externa, ut pereant facul­tates externae, unitas nostra exui si nequeat (quod dubitare impium) fidus assecla manebit facultas ista, instinctus natu­ralis, novas facultates ad objecta nova explicaturus: qui si in quovis, inarticulato licet, & incauto elemento, sapiens fuerit ad propriam conservationem, & tutum, & jucundum (modò absint scelera,) reddere possint hominem.

Haec autem, de instinctu naturali, prout est facultas, dicta [Page 47] sunto; Secundâ igitur acceptione, Instinctus naturalis est a­ctus alicujus conformitatis, sive conformitas aliqua in a­ctum deducta; quâ ratione, eôdem recidit cum notitia com­muni; & tanquam ipsius Naturae dos, sive Beatitudo quae­dam haberi debet; quae etsi hominem latere possit, quate­nus nondum explicatur; si tamen ab objectis, vel rerum, vel verborum, vel quidem signorum excitata fuerit, com­munem notitiam futuram existimandum est: oportet in­terea ut homo sit sanus & integer, quia cerebrosi, vaecordes, excordes, & ipsi demum futuri socordes, hâc in vitâ, occulto Dei judicio, parum, vel nihil, istâ ex facultate juvantur; etiamsi vires quasdam internas, ad sui conservationem, ali­quando etiam ad externarum inuriarum praecautionem, ad­mirandas delitescere, in ipso insano, ebrio, infante, &c. ob­servare liceat; ut idcircò ex toto nunquam desint facultates istae.

Communes notitiae, veteribus [...], fuerunt prin­cipia illa sacrosancta, cōtra quę disputare nefas, ad quę proxi­mè accessere fundamenta rata, ea scilicet quę ut primâ fron­te, vera visa fuerint, examen tamen passa sunt; quo pacto a­liquid à discursu adjectum fuisse existimandum est; quibus ultimo in loco experimenta, sive conclusiones subjungeban­tur. Primas igitur partes obtinuere (cujusmodi in omni dis­ceptatione, quaedam esse existimandum est) quae nullâ haesi­tatione excipiebantur; secundas verò, quae duriuscula for­tasse in seipsis, vel fortasse ex deductione aliqua praeposte­râ, vel ex opinionibus falsis praeconceptis, fortasse etiam ex rebus, vel verbis, vel signis malè intellectis, fortasse etiam ex pluribus horum, videbantur; Ita ut tertio loco subsecuta sint, experimenta & conclusiones, quae vel industria practi­ca invenit, vel quidem sors obtulit; ex quibus ars quaedam confecta est, nullis, nisi quas experientia dedit, regulis ob­noxia: Vocantur autem notitiae communes, quia in omni [Page 48] homine sano & integro, modò objecta sive rerum, sive ver­borum, sive signorum constent; ad objecta enim excitari notitias communes, ipse sensus, quem ubique ad testimo­nium (ubi fieri potuit) adducimus, docet: Neque igitur cum objectis ipsis invehi, vel delirus quispiam existimaret unquam: Restat ut in nobis à natura describantur, & ut istâ lege, explicentur, (quae aliter in nobis silere possunt) notitię communes; ut interea non solùm imaginis, sed & Sapien­tiae suae Divinae specimen aliquod, & partem nobis imper­tijsse credatur Deus Opt. Max. Totae igitur notitiae com­munes, ut in totum illud bonum commune intendantur, quasdam ipsum Creatorem sapere, ausim dicere: Magis in­terea communes in specie nostrâ vocamus, quae cùm omni homini sint communes, ex omni objecto elici possunt, ut esse aliquam primam rerum causam, medium, & ultimum finem, dari quendam rerum ordinem, quosdam gradus, etiam & vicissitudines, &c. Maximè communes ut sint, quae cùm omni homini sint communes, & maximè extra nostram speciem sint communes, ut ratio propriae conser­vationis, appetitus beatitudinis, &c. ut minus communes sint, quorum objecta sunt aequivoca, dubia; ita ut minimè communes sint, quae errorum anticipatione obstructae, vel objecta obtinentes rarò conformata, ideò dici nequeunt communes, quoniam conditiones defuêre, quae ad verita­tum nostrarum conformationem postulantur; neque igitur communes dicimus notitias istas, quia velint, nolint, in om­ni homine explicantur, sed ideò communes esse perhibe­mus, quia, nisi ipsi praecludamus viam, communes futurae sunt; inter communes igitur, illae primum obtinent locum, quae ex omni objecto, nullâ interpositâ morâ, conforman­tur; quae enim segnius deprehendimus, non sine discursus ministerio perficiuntur. Nunquam satis intereà hortari pos­sumus lectorem nostrum, ut ex consensu universali, commu­nia [Page 49] illa principia, quorum numerus est definitus, imò exi­guus, (quod nos certò exploratum habemus) seligant, sepo­nant, in ordinem denique digerant, & tanquam providen­tiae Divinę universalis idaeam &c Typum optimum habeant; Neque obstare debent, diversa verborum in linguis diver­sis significata, vel variae loquendi formulae; hasce enim diffi­cultates superare & potest & debet ingenuus veritatis amor: Heic autem observatu dignum est, pluribus aliquando ex­plicari verbis, quod tanquam unum aliquod ab intellectu accipitur; aliquando etiam, quod ab intellectu in plures, ex sermone vulgari, secatur partes, in unum aliquod contrahi verbum; ne igitur vos vexent ista; à sermone ad sensum in­ternum provocate; interea maximè advertendum est, tria in omni propositione spectari; subjectum, praedicatum & co­pulam; ex quibus copula semper est idem verbum, est, (non est enim, ad, est, reduci potest, & debet.) Per verbum est, i­gitur, subjectum & praedicatum semper connectuntur, in quaestione quando, sub ratione temporis praesentis, prae­teriti vel futuri; Exemplum subijciemus, nos debemus esse fortes, vel non debemus esse timidi, idem enim sonant: Nos debemus, hîc igitur idem denotat, quod nos sumus debentes: veritas igitur primahujus propositionis est, nos quaedam debere facere: quaedam etiam non facere: in pro­positionibus enim conjugationes quaecunque, ad verbum est, operosè licet, in quaestione. Quando reduci possunt; in­ter illa igitur quae facere debemus, recensetur, nos debere esse fortes; habent igitur ista, facultates suas conformantes; sed progreditur intellectus, & docet fortem debere esse ju­stum, habebit igitur notitia ista communis, facultatem suam conformantem à priore distinctam; sed neque heic sistit in­tellectus, sed dicit, fortem, justum debere esse sapientem, temperantem, &c. aliae igitur communes notitiae, alij deni­que sensus, sive fides novae, novarum facultatum confor­mantium [Page 50] indices insurgunt. In hijs igitur nos, subjectum; fortes, justos, &c. praedicatum; copula, est, ubique statuitur, per quam, denuò, inter se conformantur notitiae istae com­munes: Conformitates enim crebrò conformari, & in u­num aliquod coalescere possunt; sed de hijs, in Zeteticis no­stris, ubi sapientiae humanae termini & metae designantur: ut interea communes istas notitias ex auctorum sive scri­ptis, sive sermonibus eruere possis, post propositionem quamcunque seorsim expensam, in quâ quaestione praedi­cetur, putâ quid, quale, quantum, &c. vel per se, vel prout complicantur advertendum est, deindè quae facultates re­spondeant; ubi imprimis cavendum, ne quae ex sensu, sive externo, sive interno probationes adferri debent, per discur­sum deducantur; sunt enim in objectis suis sensus, sive ex­terni, sive interni testes summi; Conditiones denique expen­dendae sunt, ut legitima fiat conformatio: Hisce instructus, quis detur sensus in omni propositione, & quae sit ejus veri­tas, scilicet à quâ facultate pendeat, explorandum est: Quan­do igitur (quod ubique adnotandum) gratè & lubenter ac­cipitur doctrina quaecunque, & ultrò datur adsensus inter­nus, aliquam notitiam communem, quam facultas sua A­naloga conformavit, subesse scito: Harmonicè enim respon­dere facultates objectis, non semel adnotavimus: Hancigi­tur antequam progrediaris erue, digere, & in usum sepone. Pari modo si ingratus datur sensus & molestus, videndum cum quâ communi notitiâ pugnat, quam etiam extricare & sibi vindicare, tanquam operae pretium consulimus; ulti­mò, ut nihil desit, in dubio & ancipiti sensu quocunque, videndum, ex qua facultate, objectum conformaveris; ne­que enim à sensu interno, externo vel discursu objecta quae­cunque, promiscuè conformantur, sed suis proprijs objectis, singuli respondent; quod quia non advertunt scholae, passim ineptiunt: videndum igitur an perperàm transposueris fa­cultatem [Page 51] aliquam, an verò objectum sit indebitum, vel sal­tem an in defectum conditionum reijci debeant, in quibus haeres; qua ratione, omni ex doctrina, Analogas tuas veri­tates erues; si ulterius interea non detur, in simplici aliquâ, eâque maximè in controversâ propositione acquiescas; ne (que) illam parviducas, suo ut stare feceris ordine; quandoqui­dem interea quaedam facultates circa praesentia, quaedam circa praeterita, quaedam etiam circa futura versantur, omni­nò disquirendum est quaenam harum conformantur; evenit enim, ut si praeterita pro praesentibus vel futuris, vel vice versa in alternâ harum complicatione accipias, totae ut tur­bentur & è loco moveantur facultates; Aliquando igitur quod tantum possibile est, & tertio alicui convenit, in te sensum obducet gratum, & tanquam praesens aliquod ex an­ticipatione afficiet: aliquando etiam quod praeteritum est, tanquàm futurum aliquod conijcietur, aliquando etiam & praesentia inter ista irrepere solent; Quando interea ex re na­tâ, talis in foro interiore excitatur sensus, ut nunquam ita non esse debuisse existimandum sit, aeternae veritates con­formantur: longè igitur ab istis veritates caducae, crassę de­nique & corporeę illę titillationes, quas cum brutis com­munes obtinemus, ablegantur, quas non sine nauseâ & fa­stidio experti sumus; Habent enim corporei sensus in nobis ęquè ac in bestijs suas facultates conformantes, sed quę ex modô conformationis & ipso sensu, satis à Divinis noëticis distinguuntur; in hoc interea navabis operam, ut verum ę­ternum quod semper pręsens & parabile, à pręterito, sive ve­risimili, à futuro denique sive possibili, distinguas: Neque igitur, cùm tibi fausta precantur necessarij, qui excitatur, sensus gratus, aliter conformatur, quàm ex facultatibus il­lis, quę circa propriam conservationem, & quae amicitiâ gaudet; quaedam denique non aliter molesta sunt, quàm quod corpus laedere possint; in hijs igitur, nullae praeterea [Page 52] communes notitiae subsunt: cùm denique notitiam ali­quam communem conformaveris, videndum est, an non ex priori aliquâ pendeat; si igitur, (quam ubique ad examen adducimus,) propositionem istam acceperis, Homo est ani­mal; disquirendum est, undè veritas hujus propositionis, quâ ratione ad notitiam illam communem deveniendum est, quae, Ea quae eodem modo afficiunt facultates nostras, eadem quo ad nos, esse docet; alia igitur veritas proposi­tionis istius non superest; Hujus denique veritatem si petas, à naturâ esse, & tanquam doctrinam instinctus naturalis haberi debere, respondendum est; ultimò observare licet, quò magis altae & necessariae fuerint veritates, eò majorem erroris misturam obtinere posse: ideò nullum, non in cul­tum Divinum, irrepsisse errorem & absurditatem saepè ad­notavimus, pessimi ijdem olim & sacerrimi ut fuerint.

Plura de istis dicenda supersunt, sed quia totus liber de notitijs communibus imprimis agit, quae sparsim dissemi­navimus in messem colligenda sunt: vos intereà non mo­rari debet, quod quô modô eliciantur notitiae istę commu­nes, nesciatis, satis superque diximus vos nescire, quomodo fiat gustus, odoratus, tactus, quos tamen, etiam inviti, non rarò experti estis; quae igitur ijsdem indicijs manifesta, ab omnibus uno eodemque modo accipiuntur, tanquam communes notitiae habenda sunt; ut non sit quod solus du­bitet quispiam; si tamen ista principia negare, pertinaci & refractario volupe sit animo, memento to obturare aures, occludere oculos, & totum etiam hominem (modò lubeat) exuere posse; ultra media denique non ferri providentiam Divinam universalem; Sequitur ut distinguamus, quae ad utramque Analogiam attinent; quâ in re praemittendum est, quodcunque uno eodemque modo, se habet in omni­bus, ab instinctu naturali ortum ducere; Sive igitur Elemen­torum, vegetabilium, animalium, sive demùm ipsius intel­lectus, [Page 53] & voluntatis humanae actiones spectes, nunquam decoquet fidem Axioma istud; Maximè tamen circa Analo­giam rerum internam (utpotè quae sit cumprimis necessa­ria) versatur facultas ista; Quemadmodum igitur in dubio quocunque, non habent ultrà notitias communes quò prae­vocent facultates nostrae discurrentes; ita quidem quae post externas species susceptas, de objectis, sub ratione conve­nientiae eorum vel disconvenientiae, judicant, ab instinctu naturali, (undè enim praetereà) ortum ducunt: cùm igitur aliud sit species sub conditionibus proprijs suscipere, aliud de susceptis judicare, satis inter se facultates istae distinguun­tur; quae igitur sunt conformia sensibus externis, non sunt semper conformia sensibus internis, & vice versâ: neque enim quod dulce, semper est sanum, vel quod sanum, dulce; variè igitur facultates istae objectis suis respondent; qua­propter Authores, notitias illas, ex quibus rerum conve­nientiae, sive disconvenientiae nobis indicantur, species in­sensatas, vocabulo satis barbaro appellârunt; cùm enim o­riginem suam, naturae dictanti adscribere sint veriti, insen­satas, satis insipidè, nuncuparunt, reliqua nescio cui discur­sui vindicantes; sed nos intrepidè eas quascunque actiones quae neque ab objectis externis, neque ab Humoribus in­ternis proveniunt, principijs sive notitijs illis menti insitis acceptas referimus; si igitur quod externum est, advertis, quod superest, erit tuum; Hoc si intelligis, Divinum quid­dam adsequêris, vel ut clarior fiat sermo, quod tecum ad ob­jecta ducis, dos naturae est profectitia, & doctrina instin­ctus naturalis; totum autem illud quod verum à falso, in Analogia rerum externâ, sive bonum à malo in Analogiâ systematis humani internâ, discriminat; hujus est census: quemadmodum igitur, ex maximè receptâ sententiâ, facul­tates quae vident, audiunt, amant, sperant, &c. nobis ut connascantur, (objecta sua cognata si desint) silent, & qui­dem [Page 54] delitescunt, nullo sese indicio prodentes: ita quidem de notitijs communibus, quae adeò non sunt experimenta, ut nihil sine illis verè experiri queamus, existimandum est. Apage igitur istos qui mentem nostram, tabulam rasam, siue abrasam esse praedicant, quasi ab objectis haberemus, ut in illa denuò agere possimus; liber igitur ut sit clausus, sese non nisi ad objecta explicans, (quod ipse sensus judex in objectis suis supremus docet) tabula rasa non sine injuria dicitur: nobis enim dedisse, ut audire, videre, sperare, amare, intra nostram staret arbitrij libertatem, nisi quid, quale, quantum, &c. audiendum, videndum, sperandum, amandum esset, ex instinctu naturali edocti fuerimus, & incongruum, & in­dignum providentiâ Divinâ universali, omninò foret: circa ista igitur notitiae quaedam communes subsunt, quibus si er­rores & figmenta admisceantur, ad separationem per quae­stiones nostras deveniendum est: nulla enim facultas suâ notitiâ communi ex qua objectum, & conditiones, & cau­sae demùm errorum investigari possunt, destituitur: Hasce igitur si comparas, & in aciem componis, illa ipsa media, quibus providentia Divina universalis utitur, perspecta ha­bebis, primas modò illis deferas partes, quę Analogiam in­ter Deum & Hominem spectant: Ideò si notitia sit com­munis, naturam nihil facere frustrà; cogita naturam dicen­tem ipsa nihil facio frustrà: si notitia sit communis. Quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris; cogita exindè universum hoc administrari; atque ita in omnibus si verborum nostro­rum sensum adsecutus fueris, statuere licebit, modò ad so­brietatem sapias & Deum istis adijcere, vel quidem ab illis detrahere posse pro benè placito suo, ubique advertas. Quę interea non sint notitiae communes, quàm quae sint, longè faciliùs explorare possumus, hęc in nobis à natura ut sint in­sitae, illae autem adventitiae & peregrinae; quod discursui prę­cipiti & temerariae illi credulitati tribuimus, quae à munere [Page 55] proprio deficientes, (ut notitias communes in suam infi­mam latitudinem deducant) ex insanis commentis: (dum hanc notitiam communem explicare videntur) faciunt, ut plurimum, ut cum illâ pugnet, & in solennem illam noti­tiam communem, quae contraria simul vera non esse docet, peccetur: quo pacto, vel fidem ipsis naturae veritatibus adi­munt, sua ut figmenta adstruant, vel saltem suis ineptijs ve­ritates receptas ita condiunt, ut primam veritatem minimè sapiant. Notitias interea communes quae subsunt, & molem illam errorum sustinent, eruere, & suam in eutaxiam com­ponere, etiam labore improbo, tanquam operae pretium, non semel consulimus; nihil enim illis ritè dispositis pul­chrius, vel cogitari potest; si quae interea maneant, dubia, notitiae communes in subsidium compellandae sunt, ut quae solae, ista enodare queant. Quod difficillimum interea in re­bus occurrit, est objectum debitum, quando ex foro inte­riori desumitur; etiamsi enim, quando justum datur obje­ctum, Analoga sua facultas in nobis etiam ad fidem, sive adsensum illum internum respondet, quod dubium, ad­sensum, varium & ancipitem: quod falsum, obtinebit nul­lum. In hisce igitur, partes expendendae sunt, quo pacto quaedam malè inter se committi comperies; in objecto e­nim suo non magis falsus esse potest intellectus noster, quàm in suo (cui credis) externus sensus; vel igitur in objectum indebitum, vel in conditiones, (quibus objecta ritè confor­mantur) errores reijciendi sunt; qua ratione terminos mu­tare nihil vetat, donec verum illud objectum insurgat, quod sine aliqua haesitatione excipi comperies; quàm acuto in­terea & accenso (ut aiunt) sensu opus fuerit, satis patet; ma­ximè verò in ijs, ubi artificio miro, vera & falsa inter se committi solent, & in quibus dubium respondere sensum, suprà adnotavimus. Quomodo interea quod verum subest, ex istiusmodi opinionibus elici possit, Zetetica nostra con­sulenda [Page 56] sunt; Restat, ut, caussam undè etiam in erroribus sibi complaceant plurimi, explicemus; qua in re sciendum est, errorem quemcunque veritatis Basi, sive fundamento a­licui inniti, & proindè involutum illum & ambiguum sen­sum, etiam invitâ contumaciâ, obtinere: quod intereà adeò mordicùs, suas tueantur opiniones, in abusum notitiae illius communis reijciendum est, quae post accuratam rerum dis­quisitionem nos in aliquam sententiam venire, & in illâ ac­quiescere jubet; interim vel in objecto, vel conditionibus peccatum fuisse, & vel moram defuisse debitam, vel totas facultates disquirentes (de quibus in Zeteticis nostris) in examen non productas fuisse, &c. existimandum est: aliquo igitur scrupulo sese intus vexari sentiet, quamvis prae se ferat frontem, miser.

Quae interea ab instinctu naturali, notitiae communes, à seipsis fidem vindicant, ut non sit, quod sensus externos ad probationem postules, qui ultra cortices, & rerum putami­na non delati, interiora non penetrant; satis est, ista ex inter­nis sensibus probari posse: prout igitur turpe esset cibum in aures ingerere, ita flagitiosum quiddam foret, sensum ex­ternum ad ea quae sunt instinctus naturalis postulare; neque enim sensus externus vel primam causam pertingit vel ul­lam, quam tamen esse nemo sanus dubitavit unquam: ne interea quae in immensis illis Authorum voluminibus opi­niones, te molestum habeant, communes notitias, vel con­sensum universalem ex illis exantlare consulimus; quas si denique in suam composueris ordinem, undè in reliquo­rum judicium venias, authoritate eximiâ donaberis, & nul­lo non ex libro instructior, prosilies: ipsam denique con­scientiam testimonium perhibentem habebis; obijcientibus autem, quid novi ex doctrina ista notitiarum communium, adferam, respondeo, certitudinem in rebus etiam Mathe­maticam; omnia enim è principijs suis ita probantur, ut quae [Page 57] ritè deducta, aequalem promereantur fidem; aequè enim ve­rus erit ignis è lapide elisus, ac ipse lapis; caeterum nos per­vicacis & perfrictae frontis homines, ad verisimilia & fig­menta sua dimittimus, an ad eorum fidem adstruendam, in­stinctum naturalem dari velint, postulantes.

Maximè interea ad individui, speciei, generis, & universi conservationem faciunt: Nisi enim ex communi illâ sapien­tiâ naturae, lex intus rogata, mutuum rerum vetaret interi­tum, in se, alternis vicibus, ita saevirent omnia, ut nihil non subitò periret: sed quia à propriâ conservatione communis rerum salus ubique pendêre videtur, particularis illa, (quae in omni animante) providentia naturae, ab individuis inci­piens, deindè id speciem & genus se diffundens, de remotis se minùs sollicitum habet; ijsdem gradibus remeans, quibus ad nos pervenit providentia Divina universalis; quae maxi­mam universi, proximam generis, remotam speciei, ulti­mam denique individui curam gerere videtur. Ideò quae nos servant, servantur: ideò sibi mutuò cedunt natura & gratia, prout earum alterutrâ, in universi istius administra­tione opus fuerit; superior tamen inferiorem ut plurimum conformat naturam, Periodi licet, in aliquibus, citius ab­solvantur: ideò quia in homine reliqua animantia perfici voluit Deus, facultates ad virtutem & religionem, ultra communes, indidit. Ideò denique providentiae universalis, sive naturae, & particularis, sive gratiae, summa quaedam providentia datur, utramque temperans: undè haec, quae ultra media non fertur, & illa quae facit ut illis etiam frua­mur, inter se conciliantur, & utrique sua stat dignitas. Indè ultra Analogiam illam, inter Deum & hominem, ad quam nemo non sponte, aliquo saltem sub cultu, rapitur, in Ana­logia illa rerum inter se, quod tibi fieri non vis, alteri ne fe­ceris, intus descripta notione interdiceris. Impiè igitur à quibusdam factum, qui naturam sive providentiam rerum [Page 58] universalem suis blasphemijs impetunt, illam penitùs corru­ptam, depravatā prędicantes, à cujus bonitate habēt, ut illam adeò impunè convitiari possint; sed dicunt se gratiam isto pacto exaltare; respondemus, gratia ista si sit universalis, partem esse providentiae illius communis, sin verò particu­larem esse contendunt, remedia malis paria nondum inve­nere, sed universalem tollunt, particularem suam ut com­mendent gratiam; quam tamen ita consilijs, occultis judi­cijs, & praedestinationibus involvunt, ut nisi ab aeterno, eoque ex benè placito, petatur salus decreto, frustrà, ab ipsâ fide, oratione, & totis quae gratiam sive providentiam par­ticularem provocant facultatibus, implorabitur: videant i­gitur, annon dum illam adstruere aggrediuntur, utramque labefactent, & neque naturae, neque gratiae, sed fato cuidam Stoico totum salutis mysterium tributum sit; quo certè quicquid in adversam partem dicunt, recidit, quodcunque, istâ ex sententiâ, adstrui solet; sed aliter se res habet, & si fa­ciat, quod in se est homo, illi non defuturam gratiam istam salutarem, existimandum est; ubi enim desinit providentia humana, incipit Divina: Injustè igitur de natura sua queri­tur Humanum genus: Habere enim omnes (mediante pro­videntiâ Divinâ) undè Deo accepti esse possint, aequum est credere: Sequitur definitio nostra, & per se etiam fine discur­su, notitias istas communes conformari docet. Non diffitemur interea plurimas dari veritates, quae non sine discursus mini­sterio perficiuntur, sed, hujus census, notitias communes, in secundam classem reijcimus; Etiamsi igitur discursus semper circa eadem versetur, maximè tamen distant facul­tates istae, adeò ut vastâ intercapedine, Instinctus naturalis, prima in homine, & in universo, discursus ultima sit facul­tatum; totis sensibus sive internis, sive externis interceden­tibus. Maximè igitur distinguuntur facultates istae, etiamsi non ignorem illos qui omnia ex discursu nescio quo futili, [Page 59] adstruunt, aliter sentire; Sed nos totum illud quod ratio­nem rectam, sive intellectionem, sive intellectum vocant Scholae, nihil aliud esse dicimus, quàm deductionem alicu­jus principij, sive notitiae communis, in suam infimam lati­tudinem, per quaestiones nostras: quae interea ab experien­tiâ deducuntur conclusiones, hisce addi possunt, uti quae re­rum scientiam integrant; eâlege, ut ea de quibus inter om­nes homines conventum est, ad doctrinam Instinctus natu­ralis tanquam postliminio revocentur; haecigitur meta & terminus facultatum discurrentium poni debet, ut post exa­men solitum ad proprium principium regressi, in illo ac­quiescant; maximè interea à contradictionibus cavendum, in quas misera semidoctorum caterva passim impingit; neque enim haec notitia communis tanquam rectè deducta existimanda est, si cum illâ pugnat. Quemadmodum igitur humani corporis compagem, neque membra quaedam, cae­teris omissis, neque quidem omnia, citra debitam diar­throsin, constituunt; ita omninò, pulcherrimum veritatis systema, neque à singulis, neque quidem ab universis noti­tijs communibus, nisi in suam adaptentur seriem, absolvi­tur. Quam optem igitur communia ista principia à consen­su universali firmari, sanciri, & in suum denique ordinem digeri, tandem ut nullus mortalium imponeret, & haberet credula mortalitas, in omni dubio, quo confugeret; Certè frustrà è suggestis concionatores celeberrimi, olim miracula decantarent sua, nisi veraces in causâ primâ, scilicet Deo, in fine scilicet praemio & poenâ, in medijs scilicet, virtute vel vitio, facultatibus Analogis ubique respondentibus, depre­henderentur; heic igitur communes notitiae sternunt viam, quibus si falsa & particularia admiscent, ad examen illud deveniendum est, ex quâ facultate probant; quo pacto quod attributis Divinis Analogum, omni saeculo, piè credi potest; cunctae igitur veritates à probâ facultatum conformatione [Page 60] petendae sunt, qui enim cum objectis incognatis, illas con­format, deformat, & quidem personatas exhibet; ut inte­rim notitias communes, quae ab instinctu naturali per se, ab ijs quae non sine discursus ministerio conformantur, eas sci­licet quae sunt primae classis, ab illis quae ad secundam spe­ctant, distinguamus, sex notis sive differentijs rem expedie­mus; Primò igitur distinguuntur ex prioritate. Instinctus enim naturalis prima, discursus ultima est facultatum: Ideò in Elementis Zoophytis, &c. & ia ipso demum Embryone, propriam conservationem procurat facultas ista, quae gra­datim deinceps sese ad objecta explicans, notiones discursus ubique anticipat; ideò in domo secundùm regulas Archite­ctonicas extructâ, pulchrum symmetriae prius ab instinctu naturali percipitur, quàm ipsa ratio, quae ex proportionibus partium, & inter se & ad totum, operosè, neque tamen sine auxilio notitiarum communium, perficitur; quod in venu­state faciei, formae elegantia, concentu harmoniae, &c. satis constat: neque enim vel Mathematicus vel Musicus, unus­quisque ex faece populi, quibus ista placent, perhibetur. Se­cundò ex independentia, si enim ab aliqua notitia commu­ni pendet, non jam primae vel secundae classis, (vera ut fue­rit,) habenda est, quando igitur ulterior non datur quò re­grediamur, notitia communis, primas tenere partes existi­mandum est, à quâ idcircò tota probationis series deducen­da est. Tertio ex universalitate, summam igitur instinctus naturalis legem facimus (insanos si demas & mente captos) consensum universalem; particularia enim tanquam suspe­cta, & imposturam olentia, vel saltem tanquam erroribus diluta, habuimus semper; per se denique notitiae commu­nes (tanquam ex ipsâ naturę sapientiâ depromptae) sunt uni­versales, ex discursu licet in particularia devolvantur. Quar­tò, ex certitudine, ita enim authoritate eximia pollent, ut qui illas in dubium verterit, ita totam rerum turbaret natu­ram, [Page 61] ut ipsum hominem quodammodo exueret; nefas igi­tur contra ista principia disputare, quae quidem si intelli­gis, negare nequis; rectè enim dicitur intellectum princi­pijs, voluntatem fini per se adsentire. Quintò, ex necessitate, nulla enim notitia communis, non facit ad hominis conser­vationem; sunt denique adeò mysteriorum foecundae, ut si in ordinem compingantur, ipsius sapientiae aeternae univer­salis, specimen illud deprehendi potest, cujus nulla praeterea in nobis, vel quidem extra nos, praeclara idaea datur; ideò consilio proprio regimur, & in arbitrij libertatem ita sese disponit fatum, ut si in insipiente solus sapiat Deus, in sa­piente uterque; hasce igitur difpone, neque à teipso rece­dens, temerario feraris discursu, quasi ultra teipsum starent ista, sed ad teipsum regrediens, ijsdem gradibus remea, qui­bus ad te pervenit sapientissirous rerum Conditor. Sextò, ex modo conformationis, nulla enim interpositâ morâ con­formantur (modo vel rerum vel verborum sensum adsequa­ris) notitiae communes; discursus verò, lentè & per species, & quaestiones suas operatur, ita in infinitum progrediens & regrediens, ut ne (que) ipsum cōpatiatur sensum; indè erro­res scholarū innumerę, dum qualitates aliquādo Elementis ipso invito & reluctante sensu, ex discursu tribuunt, non ad­vertentes injustè quae sunt sensus, discursui, vel vice versâ vindicari, & unicuique facultati suam latitudinem obtigis­se, ultra quam vel inepta fuerit vel nulla; Animadversione interea dignum est, ea quae sunt instinctus naturalis, etiam ex falsâ hypothesi sua deri posse; fidem enim per se obtinent; ideò cultus Dei etiam ex mendosâ religione urgeri potest; quod sphalma quidem discursui tribuimus, neque enim hijsce opus habet vera Religio; non solùm igitur ex priori­tate, independentiâ, universalitate, certitudine & necessitate, sed etiam ex modo conformationis, veritates instinctus natura­lis, à veritatibus discursus distinguuntur: ut ideò nisi termi­num [Page 62] ponat instinctus naturalis, ita species & dubia exagita­bit sua, ut nullibi consistat, discursus anceps: iniquè igitur ab Archiatro factum, qui ut doctrinam illam sacram, quae supra rationem, convelleret, rationem, id est aliquod infe­rius, ad eorum probationem quae sunt instinctus naturalis deposcebat; omnes igitur ubi istae veritates instinctus natu­ralis signaturae conspirant, interpellare nefas esto; Si intereà quaenam sint illae notitiae communes petas. Respondemus. communes ut sint, in te existere oportet; quae igitur infor­mes, indigestae & erroribus admistae notitiae communes in te, latent, fi per examen nostrum ex quâ facultate probas, separes, & in ordinem denique componas, illud ipsum quod labore immenso, è legibus, religionibus, sapientio­rum denique libris universis congessisse profitemur, adse­quêris; nimis doctum interea omne ferè saeculum, regio­nem, hominem, comperimus, sive Graecum, sive Barba­rum, sive prius, sive quidem posterius fuerit: Indè ultra ve­ritatem (scilicet probam facultatum conformationem) po­tiùs quàm citra illam stetisse in communi positum est mo­re. Habes interea Lector duplicem Methodum undè noti­tias istas communes investigare possis. Hasce igitur nactus orna, atque ita dispone, ut unicuique sua tribuatur dignitas & ordo; quod certè adeò non molestum comperies, ut mi­ro quodam gaudio perfusus, intus Harmonicè responden­tes facultates (undè conformantur,) senseris. Neque interea grave ducas, istas ex auctorum sententijs eruere; quando­cunque enim facultatem aliquam intus excitari advertes, propositionem illam, cui sensus internus respondet, in suam ultimam notitiam communem, & facultatem denique con­formantem resolve, & illud tanquam primum apud te ha­be. Hoc si intelligis, te nihil praeterea morari necesse est. Cur enim si eadem dentur objecta, eaedem facultates, ille te sapientior evaserit? si tamen onerosum ducas vel mole­stum, [Page 63] notitias istas communes, in aciem componere, te isto sublevare onere, nobis propositum est: Interim vos moni­tos habeat liber iste, in quo laborem & tempus non aliter compensari cupimus; quàm ut existimetis, quae praeterea ex gratia, sive providentia sua particulari adjecit Deus, à no­bis in lucro poni; Neque enim aliquid in naturâ, sive pro­videntia communi, ita commendatum volumus, quod non praeveniri, & quidem superari à gratiâ, sive providentiâ par­ticulari, & possit, & debeat: In hoc igitur unicè contendi­mus, ut quòd Divinum est, & (utcunque depravatum fue­rit) providentiae illius universalis, quotidianum opus, vel in seipso, vel saltem ex remedio suo salutari, à blasphe­mijs immune, & propriâ dignitate maneat conspicuum; quo pacto ipsam Dei Opt. Max. causam agimus.

Sequitur objectum Instinctus naturalis.

CVM autem omnis facultas Divina noëtica, duplex ha­beat objectum, proprium scilicet & commune; (cor­poreae enim nullo nisi proprio gaudent) proprium obje­ctum instinctus naturalis primo loco explicandum venit: Est autem Beatitudo aeterna. Cùm enim in ordine ad illam, & omnis notitia communis, & quidem actio legitima na­turalis existat, in Beatitudinem istam aeternam, toti compo­nimur: Ille ipse igitur instinctus naturalis, qui & in nobis, & extra nos à propria conservatione, ubique incipit, in Bea­titudinem aeternam, tanquam in suum finem ultimum de­sinit; quod adeò latè verum, ut ipsis [...] quodammodò competat; perennem enim & lautum quendam statum & faustitatem, fuo more insectari videntur: Mors interea om­nis, externum aliquid exuit; manet tamen facultas primi­genia instinctus naturalis, appetitum istum in ipsa etiam ele­mentari [Page 64] naturâ subministrans; variae interim ut dentur re­rum periodi, in hoc tamen conspirant omnia, ut beatitudi­nem suam aeternam, unanimiter expetant: ineptè aliquando licet & frustrà. Beatitudo aeterna igitur, & proprium Ho­minis, & commune rerum objectum esse videtur. Sed ut mittamus quae ad nostras non spectant partes, in praesens tantummodò probabimus, rationem illam propriae conser­vationis, quae in omni homine, ad beatitudinem illam aeter­nam, propriè & per seterminari; Cùm enim, Lector, nisi ae­terna sit illa conservatio, tantùm aberit ut res conserventur, quod tandem corrumpi & perdi necessum fuerit; cùm de­nique is sit optimus conservationis status, qni nos Beatos omni ex parte reddit, objectum adaequatum instinctus na­turalis erit beatitudo aeterna. In hanc igitur (uon dico in caducam) totum intende animum, totum amorem, totam fidem: quam nisi adsequâris, in mediâ deficis viâ: magnum interea te praestare cogita, si illam sperare audeas; (neque e­nim scelestis ista in promptu sunt) quam tamen nisi ex to­tis facultatibus ritè conformatis ambias, in spem incumbes frigidam, cassam, inanem: Hoc interea tanquam scitu di­gnissimum circa arbitrij libertatem accipe; nempè te in eo gradu esse constitutum, ut non esse beatum a ppetere ne­queas; eò usque igitur te non esse liberum; cujuscunque e­nim in objecti fruitione tuam ponis beatitudinem, te bea­tum indè reddi obtestaris, (qui enim in nihilum teipsum recidere cupis, hoc ipsum, tanquam Beatitudinem adstruis tuam.) Quod igitur te liberum, sensus internus dictet, ab eo provenit, quod in electione mediorum ad beatitudinem tuam, te liberè habeas: ita enim à Deo Opt. Max. nobis prospectum est; ut in ijs quae conducunt ad beatitudinem nostram, ultroneâ donemur optione; ita ut si hoc ex votis non cedat, illud tentare liceat, & in nullo non acquiescere. Te tamen, si non aliter, ipsa ex nauseâ & taedio corporea­rum [Page 65] delectationum se ut repetat, monitum habebit causa, medium, & finis ultimus, Deus optimus maximus; qua ra­tione solennem illam de arbitrij libertate quaestionem, in suam solvimus distinctionem, & nosmetipsos liberos circa media, non utique circa finem ultimum perhibemus. Com­mune objectum instinctus naturalis est, quodcunque ex re­liquis facultatibus, sive noëticis, sive corporeis conformari potest, vel ut clariùs loquar, quodcunque & animam juvat & corpus; omnia enim permeat & lustrat facultas ista, pro­videntiae Divinae universalis instrumentum proximum; ideò nihil à natura nostra ita abhorret, quin exindè aliquid & veri & boni elicere valeat facultas ista; Prout igitur om­nia bona particularia in ordine ad beatitudinem aeternam, tanquam suum finem ultimum deprehenduntur: ita omnes intermediae facultates sub illâ, quae beatitudinem aeternam consectatur, militant: ista igitur est rerum series; quomo­do interea doctrina de summo bono, cum istâ concilietur, ad calcem libri docebitur: interea beatitudinem istam aeter­nam, instinctus naturalis objectum adeò necessarium statui­mus, ut imprudenter licet & contradictoriè, ex nullâ non exquisita fuerit, saeculo, regione, Religione, Philosophiâ: quantumvis igitur in quaestione quale, quantum, ubi, &c. li­tigetur, de re ipsa imprimis conventum est, & proindè nisi totam rerum naturam ita pessundes, ut vel larvam facias vel fucum, erit possibilis beatitudo aeterna; media supersunt, quae si dentur, & ipsa datur objecti conformitas; quod in­terea adeò disertis verbis, beatitudo aeterna tanquam obje­ctum instinctus naturalis praedicetur, huic posteriori cum­primis debemus saeculo; atque hijsce ita praemonitis, ad in­termedios illos sensus internos & externos, ex quorum con­formatione debitâ, prima & ultima pendent, accedimus.

[Page 66] SENSVS INTERNI sunt actus conformitatum objectorum, cum facultatibus illis in omni homine sano & integro existenti­bus, quae ab instinctu naturali exposit [...], circa Analogiam rerum internam, particulariter, secundariò, & ratione instinctus natu­ralis versantur.

ORDINEM sequimur naturae; supra instinctum na­turalem, primam fecimus facultatum, quia in Ele­mentis, mineralibus, plantis, &c. Ista jam secunda sequitur, quia in Zoophytis testaceis, crustaceis, &c. quibus lucu­lentus (saltem) omnis sensuum externorum usus nega­ri videtur: in illis enim internus quidam viget spiri­tus, sensum subministrans obscurum, sese tamen in affe­ctibus, sive ad individui, sive ad speciei conservationem necessarijs, satis prodens. Quod non solùm in universali il­lâ rerum compage liquet, sed in ipso etiam Embryone; su­blimi enim illa sensuum externorum fabricâ nondum ex­tructâ, Ichnographia quaedam sensuum internorum, intus describitur, & ex delineatione quadam rudi, totius futurae molis fundamentum agitur: Denique in ipso homine, mo­dò accuratè advertas, qui primò in objecti cujuscunque in­sultu immutatur, sensus est internus, quo affecto, ad suum officium excitantur emissarij illi (ad mensuram suae virtutis agentes) spiritus. Post instinctum igitur naturalem, sive sa­pientiam illam aeternam in nobis descriptam, sensus inter­nus primum vindicat locum, ut qui sit maximè ejus affinis, & circa idem objectum novissimè versetur; & quia denique ab eorum aliquibus incipiant, & in eorum aliquos desinant cunctae, quae ab objectis exhauriuntur doctrinae; quos ideò ita aegrè divelli patimur, ut totos simul proponere, hoc in loco placuerit; Observatu interea dignum est, identitatem quandam radicis, cum instinctu naturali obtinere, etiamsi [Page 67] ex differentijs suprà allatis, satis dispertiantur; post commu­nes igitur notitias, sive doctrinam instinctus naturalis in homine gradatim, & successivè sese ad objecta explicantes, particulares quaedam notitiae, & sensus suboriuntur, à suis facultatibus particularibus, conformatae: Quâ igitur ratio­ne, omni homini insunt sensus interni, sub definitione va­gâ instinctus naturalis cadunt; nam amare, sperare, conscire, &c. nulli non convenit; eâ tamen acceptione, quâ ad parti­cularia terminantur objecta, particulares vocantur: qui e­nim hoc vel illud amat, sperat, conscit, ex affectu suo determi­natur ad particulare a liquid, & se hoc vel illud amare, spera­re, conscire, sentit. Particulares interea sensus sub universali­bus militant, ubi debita facultatum conformatio instituitur, & quę sive in Divina, sive quidem corporea objecta impen­duntur facultates, in communium illarum notitiarum quae circa affectiones, jus veniunt: Dilatari interea ad res, facul­tates tuas, ubique cogita; neque te subindè rumpi subverea­ris, nisi enim infirmitatis typus aliquis, in te describatur, quomodo ad imaginem Dei conditus fueris? Terminum in rebus invenire potes, in teipso nullum; Ad objectum igi­tur novum, novam aliquam facultatem Analogam in te ex­citari audenter pronuncia; modo leges quas suprà attu­limus, probè advertas; inferiorum regimen à superioribus petendum tamen, uti suprà monuimus, & communes no­titiae consulendae sunt, cum nulla alioquin lege, quae in dubiô quocunque creantur, lites dirimere possis: Ex qui­bus patet, duplicem veritatis sensuum internorum rationem insurgere, communem & particularem; ideò dari posse con­formitatem aliquam particularem, inter facultatem ali­quam, (fortasse super numerariā) & objectum particulare, non diffitemur: Sed cùm ista sint opinionū, immò & errorū Asyla; quia deni (que) in Naturalibus, actiones ejusmodi, à cor­poreis, ut plurimū, pendent, & intercutibus quibusdā prin­cipijs, [Page 68] quaeultra sympathias & antipathias suas non ferun­tur, à nobis, (qui veritatem illam communem, imò & aeter­nam à facultatibus desumptam, investigamus, illam denique ad quam particulare cujuscunque sive veri, sive boni exa­men reducitur) & à doctrinâ nostrâ, longè ablegantur: Antequàm tamen ad divisionem nostram solennem, quae quasdam facultates internas animae, quasdam etiam corpori vindicat, accedamus, praemittendum duximus, quos heic exponimus sensus, esse illos, qui simpliciter circa Analo­giam rerum internam, sive signaturas & characteres re­rum penitiores versantur: qua ratione discursum, (uti qui utramque Analogiam exagitat) suo & quidem ultimô repo­nimus loco. Heic igitur si uspiam sensus tuos internos pro­vocamus Lector, quos subtiles, acutos, accensos exposci­mus, qui neque nugentur, neque torpeant; eâdem enim fa­cilitate quidam interni oppilantur sensus, quâ obturantur aures, occluduntur oculi: Ipse denique affectus sive sensus accuratè observandus est; omnem enim quam in te sentis reluctationem, vel ex errore in procinctu existente, vel qui jam irrepsit, & fortasse cum aliqua veritate complicatur, vel qui habitudine iniqua firmatus in quoddam [...] abijt, provenire existimandum est; est enim veritas (uti saepè monuimus) Harmonia quaedam inter objecta & facultates Analogas, habens sensum gratissimè & lubentissimè, sine ulla haesitatione respondentem: Ita instructus, duplicem, eamque mutuam actionem in rebus observare potes; ob­jecta enim agunt in nos, nos etiam agimus in objecta, quae tamen ita uno eodemque temporis momento perficiuntur, ut quasi omninò insensilis sit differentia: neque igitur fa­cultates, sive externas, sive internas, nisi ratione praeposte­râ divelli patimur: Ideò tamen internos quosdam priùs immutari facimus, & quia ab illis externi excitantur, & quia in illorum aliquem, ubique desinunt actiones, quâcunque [Page 69] ex parte instituantur. Cùm igitur in sensus internos particu­lares, se primò solvat instinctus naturalis, ab unitate rece­dens suâ, (miro enim nexu, notitiae communes, sive naturae dogmata inter se conformantur) illi denique ab objecto­rum incongrua, & pugnanti naturâ affici soleant, summâ cautelâ de rebus decernendum, ne dum mutuò colluctan­tur, iniquis cedamus affectibus: variae interim actionum leges imprimis expendi debent, ut qualem unaquaeque in­ducat sensum, animo infigas: Ita enim eveniet, ut, quae propriae & innatę, quae alienae etiam sint & peregrinae actio­nes, facilè perspicias: Subtilem igitur exposcimus discipu­lum, qui non solùm origines & causas actionum, sed & ea­rum complicationem & tumultum discutere, & sigillatim exhibere valeat: nulla enim vel minima dari videtur adeò sincera actio naturalis, ut ex toto sit compositionis expers. Quasdam igitur actiones ab objectis, quasdam à nobis ipsis, ortum ducere observare possumus; uti enim pulchrum, de­forme, &c. agunt in nos ita & nos reagere in objecta, sen­sus internus, (judex in objectis suis supremus) docet: quod affectus varij, qui aliquando ex discursus ministerio, ali­quando etiam sine illo concitantur, satis probant: Istorum igitur principia & actionum leges, praesertim suspicienda ducimus, vel eam potissimùm ob caussam, quod nullâ aliâ lege, sensus genuinos & praecipuos, ab externis & ascititijs disparare possis.

Vt quaedam interea de dignitate & excellentiâ Hominis praemittamus, quatenus ex auctoribus qui saniores habiti sunt, investigare licuit; observamus, unanimiter similitudi­nem quandam Divinitatis, homini tributam fuisse; quîdam enim Numen quoddam fuisse impiè contendebant; variè interim licetsese explicarunt auctores, in haec tamen verba, optimè conventum esse arbitramur; Hanc igitur sententiam amplectimur, cùm nullo rectiori indicio Deus omni ho­mini [Page 70] innotescat, quàm illô quod foro interiori describitur. Estigitur mens nostra, optima Divinitatis Imago, & Typus: Hinc fit, ut quodcunque verum & bonum in nobis, emi­nentissimo gradu, in Deo existat: Nos igitur senten­tiam istam prosequentes, credimus & imaginem illam Di­vinam, sese denuò communicasse corpori: uti tamen in pro­pagatione luminis fit, secundum ut sit semper remissius, ita in obscuritatem continuò vergens, ut in umbram, & cali­ginem tandem desinat; ita certè imago illa Divina, quae in unitate nostra, vitali, liberâ, &c. conspicua, sese denuò communicans, primo in instinctum naturalem sive com­munem illam providentiae suae rationem, deindè in innu­meras illas facultates, internas & externas, (objectis parti­cularibus Analogas) protensa, in umbram & corpus defi­nens, aliquando tanquam ad ipsam materiam resilire vide­tur, quod quidem exipso sensu probamus; neque obstant tamen imbecillitates istae, quo minùs suo lumine & virtute universali, ista omnia perfundat, & permeet Deus Opt. Max. ad quae repercutimur, Nonne enim satis benè, no­biscum actum est, in Analogiâ propriâ sapere posse?

Haec igitur ex communi adstruimus sententiâ, imaginem scilicet Divinam quae in nobis, sese denuò imprimere in corpus, signaturâ licet invalidiori; ideò ratio propriae con­servationis, quae unitatis & aeternitatis Divinae, uti liberum arbitrium, infinitatis Divinae sunt Characterismi, sese de­nuò propagantia, quanto longiùs à principio suo distant, tanto magis languida, & in actionibus suis infirma depre­henduntur: quando tamen, cum principijs in humoribus, delitescentibus, (quae secundùm unitates suas, Analogam sibi moliuntur conformationem) conspirant, & cum illis denique objectorum actiones coincidunt, intensius operan­tur: ideò passiones & affectus vehementissimi in inferiori systematis humani parte despiciuntur; superior tamen infe­riorem [Page 71] in se rapere potest naturam; ideò mens omnem re­colligere & sedare potest affectum; in quibus tamen com­mune consulitur bonum, summâ pace & concordiâ, facul­tates singulae, sua obeunt munera; ideò actiones quae & men­tem juvant & corpus, nullâ molestiâ perficiuntur; in reli­quis uti magis liberè agunt, ita quidem magis diversè & ir­regulariter; haec autem de compage humanâ, est sententia nostra, in qua animam nostram, non solùm ad imaginem Divinam conditam, & ejus quidem Ectypum fuisse, sed par­tem etiam aliquam sapientiae Divinae universalis in notitijs communibus, impertitam fuisse, existimamus; Haec inte­rim, animus si sit praeaffectus, non facilè capies Lector.

Ad divisionem facultatum ex quibus sensus interni con­formantur, accedimus; Heic autem certè negotium satis ar­duum capessimus. Cùm enim anima & corpus artificio sum­mo, ita conjungantur, ut eòrum commissurae nos lateant; & differentiae ipsae, & differentiarum termini, difficillimè investigari possunt: ex sensu tamen interno, & methodo nostrâ ista perfici, nihil dubitamus.

In humanâ fabricâ igitur, duplex deprehenditur natura, agens & patiens, ita enim ipse sensus internus docet. Haec igitur antequàm progrediaris expende; neque te moveant nomina: Quae autem agunt, in triplici differentiâ constitu­ta esse, observare potes: Agunt enim objecta externa, & ob­jectorum species etiam in memoriâ servatae, (probatur ex sensu externo & interno) agunt principia quędam in humo­ribus insita (probatur ex sensu corporeo & crasso) agit etiam istis superius principium quoddam, quod mens in seipso, anima in relatione suâ ad corpus vocatur, (probatur ex sen­su persentiente & Divino,) est etiam in nobis aliquid quod patitur: Est denique horum omnium ambitus, sive clau­strum quoddam, sive activitatis sphaera, intra quam actio­nes istae, sive abintus, sive deforis deducantur, perfici so­lent: [Page 72] quod, quidem, hominem vocamus: neque enim ex molis externae & figurae, sed ex virtutis & energię carceribus aestimari debet, animal Divinum; cujus metas & fines idcir­cò, ad facultatum extensionem, non ad cadaver, posuimus; Ab eô quòd patitur, tanquam scitu facillimo, incipiemus; quodcunque igitur in nob is patitur, est corpus, non tamen quodcunque agit, statim est anima: Agunt enim objecta & objectorum species in memoria servatae, (pulchri enim Idaea, ut de turpi taceam, nos afficit) agunt etiam & quidem inter se conflictantur, principia quaedam in humoribus, tanquam Elementis delitescentia; quaedam denique actio­nes ab ipsorum humorum motu, pondere, & irritatione proveniunt; Horum igitur compagem miram, ad mundi exterioris exemplar conditam, illique Analogum, corpus vocamus. Parum interea refert utrùm actio detur in corpo­re, an passio, modò sensus obducatur crassus & turbidus; to­tus enim istiusmodi sensus, est corporeus, & ad [...], sive brutalem illam naturam, (in quam tam saevè invehuntur scholae,) relegandus: quo pacto imprimi [...] corpus, sive illud in nobis, quod macrocosmo exteriori respondet, & ab ipsa mente sive anima, & ab ipso denique cadavere, sive mate­riâ signatâ, distinguimus. Quòd igitur post ista [...]agit, ipsa est mens sive anima: Nullum enim praeterea in natura superest actionis genus: Tria igitur omninò spectanda sunt, quod agit, quod patitur, istorum denique sensus sive ratio; cùm autem omne principium agens, juxta variam, quam erga nos obtinet habitudinem, diversum inducat senfum, non solùm ex originibus & causis suis, sed etiam ex mina illa sensus varietare, mutuae rerum Analogiae imprimis distin­guendae sunt: Quaestiones igitur, quis sensus, & à quo, prin­cipem, hoc in scrminio, obtinent locum: Cùm autem in commodionis orationis gratiam, omne agens naturale assi­milationem, five conformationem aliquam, moliri, in quae­stione [Page 73] cujus gratiâ praemitti debuerit, nos tamen, & quia in explicatione suâ satis est difficilis ista quaestio, (ut quae men­suram & proportionem virtutis agentis in rebus desideret:) & quia denique compendij ratio nos arcet, institutum no­strum prosequentes. Objecturn id vocamus, à quo utcunque facultas aliqua Analoga affici, vel (ut cum vulgo loquamur) immutari potest; neque refert, utrùm in nobis, vel extra nos existat, modò novam aliquam immutationem intus da­ri sentias: facultatem, vocamus principium internum con­formans: superest sensus, sive ipse conformationis actus; nisi enim sit, quod conformet, nisi etiam sit quod confor­metur, nulla fit sensatio; neque enim voluit providentia Divina universalis, aliquam in nobis sine sensu fieri inno­vationem: Quod igitur sentis neque est facultas, sive vis in­terna sese explicans, neque objectum; sed actionum resultan­tia quaedam, ex collisione & concursu mutuô oriunda: a­ctione enim cessante, quacunque ex parte fiat, ipse cessat sensus; proindè neque totus in te sive facultate conforman­te, neque totus extra te, sive objecto Analogo conformato, sed in mediâ quadam viâ deprehenditur: quod quidem ipse sensus modò accuratè expendas, docet: Mirum est interea, quomodo in sensu, id est in mediâ viâ haeserint plurimi, in facultatem sive principium agens, minimè provecti, quasi se immortales exindè reddi subveriti essent; sed nos ultra sen­sum illum mortalem, caducum, momentaneum, quem in nobis experimur, facultatem aliquam conformantem sta­tuimus, quae quamvis nisi in objecti praesentia silere videa­tur, illi tamen Harmonicè respondet, ex quorum actione reciprocâ, sensum tanquam resultantiam sive concentum quendam, oriri volumus; Neque igitur actionesublatâ, ex quacunque detur parte, superest sensus; sed vel ex ipso obje­cto, vel objecti specie remotâ, vel saltem ex ejus efficaciâ so­pitâ, vel (ubi nostras spectes partes) ex vi internâ alibi inten­sâ, [Page 74] tollitur & quidem extinguitur; Maximè interea interest ut origines & causas sensuum, sive affectuum exploratas ha­beas; qui enim exmente, siue principio illo interno, adfe­ctus, diverso nos instigant sensu, quàm quî ab objectis per se, vel eorum speciebus, in memoria servatis, vel à princi­piorum externorum sympathiâ & Antipathiâ, vel denique ab humorum crassa & corporea mole, & propensione exci­tantur; ubi igitur accedit causarum duarum, vel trium coin­cidentia, vehemens fit adfectus; quòd ubique observasse, à molestijs gravissimis liberabit hominem, affectuum quos intus sentit causam & originem, ignorantem: ubi enim ip­sa mens, & principia, & humores, & objecta conspirant, magno ferimur impetu. Heic igitur sensus tuos internos provocamus Lector; neque enim ex opinione vel auctorita­te, vel imposturâ, Philosophiam novam adstruimus; sed ubi­que ad probationem, tuas facultates proprias producimus; à quibus nullibi (modò cum objectis proprijs conformen­tur) recedi volumus: proindè si in sensibilibus sensum, sive externum, sive internum ritè conformatum, in ijs denique quae sunt fupra sensum, vel communes notitias, vel illas rectè deductas, in testimonium adducas, hoc ipsum habebis, quod labore summo exantlavimus; Quantoperè interea errant Scholae, dum ea quae sunt sensus, ex discursu, exagitant, nun­quam satis inculcari potest; ut quae totas artes, imò & ipsum facultatum systema labefactent: neque igitur sensuum testi­monia, elevari patimur, ubi conditiones adsunt; neque de­nique istis freti, Scholas moramur; solae enim cum objectis proprijs ritè conformari possunt, facultates nostrae: Argu­mentum nostrum prosequimur; cùm igitur quot dantur a­ctionum differentiae, tot dentur sensus, cùm denique quot dantur Principiorum agentium, tot dentur actionum diffe­rentiae; ista invicem aestimari possunt. Primò autem de ijs quae ad mentem spectant.

[Page 75] SENSVS INTERNOS (quos menti vindicamus) illos vocamus, qui cùm neque ab objectis, neque objectorum speciebus, neque ab humoribus oriundi sint; à facultatious illis ortum habent, quae cùm communi consulant bono, in sensus ab ob­jectis sive objectorum speciebus, sive humoribus, invectos, ita de­nuò agere possunt, vt supra omnem affectum iniquum & turbi­dum constitutae, contrario planè motu ferri, in illis superesse, illos demum compescere & sedare queant; ita denique cum obje­ctis aeternis universalibus conformari gaudentes, vt in illis solis acquiescant, aeternam subindè animae spondentes Beatitudinem.

NIHIL non sub ratione propriae conservationis Beati­tudinem aeternam consectari suprà docuimus, quam idcircò necessarium objectum instinctus naturalis fecimus: proximum deposcunt locum facultates, ex quibus maximè beati reddimur: sunt autem illae ipsae quas hîc proposui­mus totae licet interim hoc in opere ut conspirent, con­sentiant, oporteat, primas obtinebunt partes facultates istae; quarum dignitati ut consulamus, praemittenda est divisio nostra solennis, quae quasdam facultates Deo, quasdam mundo Analogas in nobis statuit; Quae autem Deo sunt A­nalogae, duplici ex notâ indicantur: prima est, quòd sensum inducant serenum, beatum; secunda, quòd in illo solo acquiescant; quâ ratione à facultatibus corporeis distinguuntur, quae sen­sum crassum & turbidum invehunt, ultrà denique sympathias & antipathias suas non feruntur: De hijs igitur suo ordine; ne interea, inter facultates istas, quae ad Analogiam rerum in­ternam spectant, facultates quae utramque Analogiam exa­gitant, puta, illas quae contemplantur, componunt, dividunt, dis­currunt, &c. desideres, licet ex divisione nostrâ ipsi animae competant, te iterùm monitum volumus Lector, nos istas, [Page 76] sub titulo discursus, reposituros; Argumentum heic habe­mus Analogiam rerum internam, & in illâ, facultates inti­mas, eas scilicet quae cùm ad mentem per se spectent, in a­ctiones objectorum, humorum, &c. denuò agere possunt, sensum inducentes pacatum, placidum, ubi earum actiones per se absque speciebus & dubijs, quae à discursu exagitari solent, expenduntur; sub istâ igitur definitione, cadunt so­lummodò facultates illae, ex quibus maximè beati reddi­mur, sive facultates Deo Analogae; Quot sunt igitur attri­buta Divina, tot facultates Analogae in ipsa mente descri­buntur, quemadmodum quot dantur individuationis prin­cipia in Macrocosmo, tot & talia quaedam in corpore nostro deprehendi volumus: Hoc interim cape Lector istorū con­formationem rectam, esse illam ipsissimā veritatem, quam quaerit mundus; Ne interea in doctrinâ nostrâ, nomencla­turam desideres, facultates, hujus census, vulgò appellari observamus, illas quae speraat, fidunt, confidunt, amant, sere­nant, gaudent, quae omnes à libertate arbitrij, ita permean­tur, & lustrantur, prout istae denuò corporeas facultates per­meare & pervadere possunt; Est enim infinitas ultima re­rum sphaera, ex unitate sua (neque enim plura uno infinita esse possunt) omnia pertransiens; cujus ratio aliqua in no­strâ arbitrij libertate deprehenditur: Est igitur voluntas nostra, per se infinita, suis licet cancellis & angustijs, ex illâ ipsâ infiniti transcendentiâ, concludi videatur; Nullum e­nim attributum Divinum suâ facultate Analogâ destituitur; alia igitur facultas Deo tanquam causae, alia Deo tanquam fini, alia Deo tanquam medio rerum competit, alia Deo bo­no, alia Deo sapienti, alia Deo justo, alia Deo aeterno, alia Deo beato, respondet; Istae igitur facultates denuò cum Deo conformandae sunt: Heic igitur diversè, juxta attributi ra­tionem, nostri amores, fides, providentiae, sapientiae, preces, vota, &c. collocanda sunt, eâ lege ut universa, uti ab cadem ani­ma [Page 77] oriunda, in eundem Deum tanquam in finem ultimum, colliment. Intereate perfectionis apicem, nequaquam atti­gisse cogita, donec Divinam etiam in te ipso ames justitiam, & reverearis: & te malle plecti, quàm providentiam illam non expertam fuisse, apud te statuas: verè licet igitur timor imò & dolor pro peccatis impendantur, ista tamen amor, & quidem fides exuperare debent: quo pacto omnes facultates rectè conformatae, aeternam illam salutem integrant: Ne interea sensuum internorum, sensum communem deside­res, conscientiam habe: ita enim vinculum quoddam reli­quorum esse videtur, ut citra ejus conformationem debi­tam, neque spes, neque amor, neque gaudium rectè confor­mari possint; de illa igitur proximè ante facultates, quae cir­ca externa versantur, erit sermo; cùm in illa acquiescant facultates omnes; qua ratione, prima fuerit facultatum in­ternarum, quae circa objecta versantur, & quidem ultima; neque enim sufficit spes, gaudium, &c. nisi veram spem, ve­rum gaudium illud esse consciamus: Sed obijciet nonnullus, Paradoxum prorsùs esse, facultates ad attributorum Divi­norum numerum statuere; Sed si verum esse perhibes, om­ne attributum heic allatum, Deo Opt. Max. convenire, quo­modo verum fuerit, nisi facultate aliquâ ubique attestante? Quin dices, ex una aliqua facultate percipis: Atqui, hôc ipso, si intellectum innuis, non negamus; si diversitatem tamen facultatum intellectus adimis, operationes animae haud sa­tis distinguis; Quemadmodum enim, eadem vox pro re na­ta, diversos edit & alternat sonos, vel idem brachium diver­sos tendit nervos: ita quidem eadem mens juxta objecto­rum varietatem, varias omninò explicat, & quidem com­plicat facultates; quod ut faciliùs capias Lector, praemitten­dum est, quae ab una & eadem facultate, conformationes, eundem semper inducere sensum, modò conditiones adsint, quas in principio libri recēsuimus; Ideò eadem figura, idem [Page 78] motus, eôdem modo afficient semper; qui tamen figuram, & motum (utcun (que) per idem sensorium traijciantur) ijsdem tamen facultatibus deprehendi contendit, hallucinatur; Di­versum enim sensum inducunt, diversas demùm leges, ut conformentur, postulant: quapropter motus absque figura, & vice versâ expendi solent; Pari lege, ad omnem actionem naturalem, efficiens & materialis caussa desiderantur. Cau­sa efficiens tamen sola, percipietur fortasse, materiali inco­gnitâ, & vice versâ; Heic igitur nisi diversae subessent facul­tates, utraque caussa necessariò constaret fimul; Demum ut rem ipsam perstringamus, quaedam attributa Divina nemi­ni non patent, quia conditiones per se ubi (que) sunt manifestae, quaedam denique inductione aliquâ (tanquam lege confor­mationis) probantur; Heic igitur, diversae facultates sefe ex­plicant diversis utique conditionibus obnoxiae: Ista igitur satis liquent; quibus fidem lubentiùs praestamus, quòd, fa­cultates diversas, ad corporea & caduca objecta percipienda tribuisse, nullas autem, vel parum fidas, undè ille ipse Deus Opt. Max. innotesceret, & quidem coleretur, indidisse, & rationi, & ipsi Theologiae dissentaneum, & sapientissimo Conditore indignum foret; quas tamen adeò diversas esse constat, ut de earum aliquibus, nisi inter doctiores non­dùm conventum sit, quod quidem conditionum vitio ac­cidit; nemo enim si eadem darentur objecta, eaedem condi­tiones, non eodem modo sentiret, uti suprà adnotavimus; Ad explicationem divisionis nostrae accedimus: Satis su­perque diximus, neque facultatem, neque objectum sentire; quod igitur praestat mens nostra, dum ista inter se agunt, & quodammodò de conformatione colluctantur, est quod nos sentire (deest vox apta) persentiat: quod igitur in inter­no adyto persentis, sive intelligis, est ipse conformationis actus; sensus interea omnes serenos, beatos animae vindica­mus, ut quae ab ipso foro intimo ortum habeant, qua ratione [Page 79] sensuum origines & causas maximè spectamus, cùm ex ipso sensu, quis detur sensus, satis facilè erui possit; Heic igitur crassam illam & corpoream facultatum compagem detur­bari, & quidem discuti volumus, sua ut maneant dignitate conspicuae facultates noëticae Divinae: quod igitur in istius­modi reagit sensus, illos ubi importuni fuerint, vel varij, demulcens, sedans, componens, facultatum, quas menti vin­dicamus, proprium facimus: solae igitur facultates istae ha­bent objecta propria & communia. Propria autem objecta facultatum istarum sunt attributa Divina, probatur ex sensu interno, sive verâ fide, in illis enim solis acquiescunt. Com­munia objecta facultatum istarum sunt bona communia a­nimi & corporis, & ipsius denique universi, probatur ex sensu mixto, qui ideò intensior esse potest, quia plures con­spirant causae: facultates interea nostrae Divinae noëticae, sen­sus suos in corpus invehunt, pacem scilicet, fidem, gaudium, amorem, spem; nisi enim istae adsint, rationum ab anima proficiscentium, signaturae, earum origines aliundè dedu­cendae sunt. Ista igitur ne te vexatum habeas, accuratè ex­pende, ut, quousque, sive objectorum, sive denique humo­rum actiones, ferantur, ubique advertas; quo pacto, ex ipsa mente, sensus illos tranquillos educi senties: nullum prae­terea in naturâ cùm supersit actionis genus: sensus igitur isti à crassis, & corporeis illis titillationibus satis discrepant, ubi res ex methodo nostrâ exagitantur, quo pacto sive con­cupiscibiles ex sympathijs, sive irascibiles ex Antipathijs suis, oriantur sensus, à beatis illis in foro intimo actionibus, satis ipso ex sensu distinguuntur. Cùm interea ex sententiâ no­strâ, quamdiu agitur, fiat sensatio, actione verò quâcun­que ex parte cessante, & ipse cesset sensus; solus cùm Deus, aeternum universale sit objectum, in illo solo aeternae super­esse possunt spes, fides, amor, gaudium nostrum; licet igitur ex illa arbitrij libertate sive ratione infinitatis, quę in nobis de­scribitur, [Page 80] in caduca demandari possint facultates istae, quàm facilè tamen istorum pertaesi simus, nemo non in seipso ex­periri potest; Te iterùm atque iterùm interea hortamur Lector, ut causas & origines affectuum istorum, denique sensus varios exploratos habeas; ex usu enim eveniet, ut quae ex ipsa mente, quae etiam aliundè proveniunt actiones, ex ipso sensu distinguere valeas; ubi observatu dignissimum est, quae ex mente deducuntur actiones, commune suadere bonum, vel saltem, alia si non detur via, mala, ut ex fide in Deum & amore exuperes; Ideò in medijs affectuum procel­lis superesse solent, si non omnes, aliquae tamen facultates noëticae Divinae; qui enim irascitur, dolet, timet, potest amare, sperare, confidere, qui desperat, utcunque potest amare, qui odit, potest sperare; nemo enim facultates universas quas menti vindicamus, ita penitùs exuere valet, ut illorum ali­quibus fretus, quamlibet (etiam invitus) non aggrediatur actionem; sed aliquos regerentes audire licet, & illum qui amat, posse timere, illum qui sperat, posse odisse. Hijs (quorum plena sunt omnia) respondemus, non esse in anti­thesi ad nostra, ut vera sint quę innuunt: neque enim jam de veritate ipsissimâ, sive facultatū conformatione debita cum objectis proprijs loquimur, sed de illa quae cum objectis communibus instituitur; si enim nostrae facultates noëticae, cum objectis suis proprijs, scilicet attributis Divinis, debi­tè conformantur, omnis praeterea affectus excluditur: Ideò qui intimè amat Deum, & in illo confidit, adeò non irasci, dolere, timere potest, ut omnia in bonum cooperari certò ex­ploratum habiturus sit: Vires enim & fortitudines faculta­tum in objectis cognatis proprijs ita nos totos occupant, ut veritatis systema pulcherrimum nunquam satis mirari pos­simus: virtutes enim quae per se facultatibus insunt, ita in objecto proprio exaltantur, ut novam prorsùs induant na­turam; si tamen contendis, te ita odisse simul & desperare [Page 81] posse, ut nec amare, imò nec sperare valeas: respondeo, ut detur, te facultates Divinas ex toto sopire posse, (quod tamen nequis) te tamen ita debere facere, neque dictabit conscientia, neque ratio, neque ullus praeterea, neque tu ipse, mentis compos cùm fueris: Quantumvis igitur ob­jecta mutentur, facultates manent, aliorsum licet ex illâ ar­bitrij libertate detorqueantur: sed negamus te hominem exuere posse; morâ enim vel minimâ interpositâ, ita nobis à natura prospectum est, ut ex vicissitudine quâdam seden­tur, quae turbant, animo ad pristinum redeunte statum, tan­dem ut emergant facultates Divinae: interim ex toto sopiri posse facultates sive media ad nostram conservationem, ita necessaria, ut credam, non adducar unquam: quod enim in somno sileant facultates istae, tanquam commune bo­num, ab ipsa anima indulgeri, volumus: si non universas igitur, aliquas tamen superesse facultates, quae nulla vel ar­bitrij libertate, vel obstructione, tolli possunt, aequum est credere: Nunquam igitur tam infensum datur odium, ut amorem quemvis ex toto expugnet, neque desperatio ita praeceps, ut spem qualemcunque prorsùs excludat, neque denique ullo ex corporeo affectu adeò funditùs absorberi, vel everti possumus, ut aliqua saltem non emergat facultas noëtica Quod inter haec, violentum excutit, adeò Divinum non est, ut quae verè Divina, suaviter & constanter, sive in affectuum procellis, sive in somni silentio (quando quidem à gratiâ illa Divinâ, quae nos etiam in utero servavit, prote­gimur) suâ vitâ & pace, supra omnem mutationem, ubique gaudeant. Qui turbant igitur, & animum (ut vulgò dici­tur) è sede eijciunt, sensus, à peregrinis, (quòd etiam in som­nijs advertes) deducuntur principijs, prout illi altera ex par­te, qui pacatissimos, placidissimos exhibent affectus, ita sunt Divini, ut invitis etiam affectibus reliquis, aeternam animae spondere possint Beatitudinem. Hae igitur in primis sunt [Page 82] facultates ex quibus mala quaecunque, sive ab humoribus, sive ab objectis invecta averruncare, vel quidem superare possumus: Principem igitur obtinent locum, & ista ratio­ne, & quia attributis Divinis (objectis suis proprijs) omni­nò sunt Analogae: hasce igitur, in miris illis sensuum com­plicationibus, separa, & s [...]o justo Domino, Deo Opt. Max. assere, nisi ubi communi, aliquid permittis, bono; superest arbitrij libertas, unicum illud naturae miraculum, universas facultates quas animae vindicamus, permeans, est autem illa facultas ex quâ se undequaque flectere potest anima; Habet igitur ex doctrinâ nostrâ facultatem suam conformantem, quae quidem est, ratio illa infinitatis, in nobis descripta: est enim infinitas attributorum Divinorum extima sphaera, re­liqua ambiens: nihil enim extra infinitum dari posse, inter plures, quae circa illud subsunt, maximè communis est no­titia; Ideò nihil non posse Deum ex absolutâ suâ potentiâ re­ctè dicitur, quatenus tamen est justus, bonus, sapiens, à seipso nunquam recedit. Prout igitur ad imaginem Dei, ita conditi sumus, ut ex ejus bonitate, sapientia, &c. bona no­stra quaecunque deducantur, ita & candidissimè rationem aliquam infinitatis suae, in arbitrij libertate impertivit; quod certè demiramur, Scholas non advertisse: quatenus igitur Homo liber est, infinitus est, neque enim quod liberum est, vel infinitum, ullum obtinet terminum: Heic tamen di­stinguendum est, neque enim in omnibus se liberè haber fa­cultas ista, neque denique libertati isti, effectus ubique re­spondent: Circa priorem partem propositionis istius, in me­moriam revocandum est, libertatem arbitrij dupliciter in nobis considerari, vel circa media, vel circa finem; circa finem non sumus liberi; nemo enim potest non appetere Beatitudinem aeternam, quòd abundè suo loco probavimus: circa media tamen, uti suprà adnotavimus, liberè nosmet­ipsos habemus, quod quidem ex sensu interno constat: ut [Page 83] interea audiendi non sint, qui (ex discursu nescio quo,) li­bertatem istam arbitrij in medijs ad beatitudinem, tollere conantur, non advertentes extra objecta cognata, facultates minimè conformari: Discursus enim, ea quae sunt extra A­nalogiam suam, non percipit, neque enim sperat, timet, dis­cursus; sed facultates quae isto munere defunguntur; neque denique vel amor, veltimor, dubia exagitat, sed facultates dis­currentes, per quaestiones nostras, de quibus postea. Ideò li­bertas arbitrij ex sensu interno aestimanda, & qui se liberum sentit, concludi non patiatur est igitur instinctus naturalis, & in homine & in animantibus reliquis, prima facultatum, libertas arbitrij ultima; inter quas, cunctae facultates reli­quae, ita intercedunt, ut actiones maximè necessariae, pro­ximo post instinctum naturalem sequantur loco; neque i­gitur in ijs, quae ad vegetabilem spectant naturam proficit arbitrij libertas; neque enim crescit homo quando vult, neque quidem prosperâ gaudet valetudine, &c. sed amare, sperare, confidere in Deo, & laetari etiam in aeternum, nihil vetat; de mira igitur distinctione motus voluntarij, involun­tarij, & mixti, medicorum proceres consulendi sunt: pul­cherrima enim exindè consectaria educi possunt, à quorum tractatione, illa compendij ratio, quam ubique servavimus, nos satis arcet. Haec interim ex parte Dei Opt. Max. capite, non solùm Beatitudinem illam aeternam, tanquam obje­ctum necessarium proponi, sed etiam media ad illam, ita in­dulgeri, ut in hâc vitâ etiam qualem illam velimus, copiam abundè factam esse observare possimus; ultra media au­tem providentiam naturae, neque in victu, neque vestitu, &c. ferri communis docet experientia, & conditio humana: quod eo consilio factum est, ut cum illis potiamur, provi­dentiae suae particulari, gratias habeamus: caveant interim qui se terrenorum mancipia reddunt, ne ex votis suis res ce­dant; talem enim cùm expetant Beatitudinem aeternam, & [Page 84] illam adsequi in aeternum quid vetat? Magnum igitur est Beatitudine aeternâ, cum Deout frui cupias, majus adhuc si illam sperare audeas: Bono igitur nostro tributam cogita arbitrij libertatem; nempe ut in medijs ad Beatitudinem nostram, liberâ donemur electione; Elementorum actiones sunt planè necessariae, paulò liberiores vegetabilium actio­nes deprehenduntur; in licentiam denique quandam bruta prorumpunt, sed hijs omnibus exolvitur homo; & nihil non vult, nihil ferè non potest; in arbitrij igitur libertatem tan­quam in ultimam aliquam differentiam, asserimur, quam ideò nisi fortes, nisi maturi, non experimur: desinite igitur tanquam malam, & à naturâ penitùs depravatâ oriundam traducere facultatem istam: Qui nequam esse non potest, quomodo bonus fuerit? Necessariae actiones nostrae non sunt; ab ipso rerum fato proficiscuntur, quae aliter se habe­re non possunt. Quae spontaneae actiones, solummodò sunt nostrae; gaude igitur te libertate, in opposita donatum esse, & cùm te bonum pro virili praestas, mercedem à bonitate illâ supremâ, pete, exige, habe: quo pacto revera sapies; in­terea maximè cavendum est, ne ex peccato deformes ima­ginem illam Divinam, & quae contumeliam non patitur, à Beatitudine illa aeternâ ablegeris: Atque haec quidem bre­viter de illa arbitrij libertate, ex quâ, in angusto vase, infini­ti Typus & ratio aliqua deprehenditur, dicta sunto: Non diffitemur interea quaedam opportunè, hoc in loco de arbi­trij libertate (prout facultates nostras permeat, & quidem informat) subjungi potuisse, ut quae post hanc vitam trans­actam, earum sit vehiculum quoddam & initium motus: uti quaedam etiam de contemptu mortis, tanquam ejus, undè maximè Dei dissimiles reddimur: sed quia passim brevitati consulimus, istis in praesens supersedendum duxi­mus: sequi debaisset etiam, sensus gratiae operantis & Di­vini illius auxilij, qui in ipsum forum intimum maximè [Page 85] demandatur: sed quia isti sensus à Deo Opt. Max. imme­diatè sufficiuntur, tanquam ex gratia, sive providentia suâ particulari proficiscentes, habendi sunt, de quibus idcircò (ubi de revelatione,) ad calcem libri instituetur sermo: ab istis igitur, per sensus ab humoribus ortos, ad corpus & cor­porea, delabimur Lector.

SENSVS INTERNOS corporeos illos vocamus, qui ab Humoribus motis oriundi, intemperie quadam, five sensu crasso & palpabili nos afficiunt, quorum facultates conformantes Mundo (uti priores Deo) Analogae, peregrinae cùm fint in ori­gine sua & traduces, ad objecta propria, quae caduca imprimis sunt & particularia, excitatae, in eorum nauseam quandam & fa­stidium (quando conformitates etiam ex votis cedunt) citissimè delabuntur.

SENSORIORVM calculum, ad quinque (cum Scho­lis.) Sensuum, ad differentiarum numerum, ipso do­cente sensu, subduximus; Ridiculum est non dari nisi quin­que sensus: de corporeis in praesens est sermo: Hujusmodi autem est, sive agat, sive patiatur, omnis sensus crassus, ca­ducus, turbidus, cujus census enumerantur, imprimis fa­mes, fitis, lascivia, torpor, cholera, melancholia, cujus symptomata aestimamus omnem sensum in nervis, sive ju­cundum, sive molestum, puta libidinem, pruritum, titilla­tionem, risum, segnitiem, oscitationem, pandiculationem, somnum, dolorem, bilem, furorem, timorem, metum, fle­tum, ephialtem, item ex ijs mistos, quorum egregius datur numerus, quaecunque denique ab istis principijs orta, sub ista definitione cadunt; & secundum differentias suas no­vum inducunt sensum.

[Page 86] Variè excitari sensus, suprà docuimus; sive enim princi­pia in humoribus delitescentia, mutuò agant in se, sive in­dividuationis principia quae in objectis, sive objectorum species in memoria servatae, sive in ista denuò mens agat, diverso afficimur sensu; alternatim denique dum copulan­tur (quod in omni sensatione advertendumest) novum & quidem varium inducunt sensum: heic igitur origines sen­suum, uti & ipsae sensuum differentiae expendi debent: De ijs quos humores moti movent, jam agimus: humores au­tem sunt quatuor, quatuor Elementis respondentes: dere satis notâ non laboramus. Hoc igitur doctrinae nostrae fun­damentum jacimus, uti cui doctiores adstipulentur Scholae: cùm autem in humoribus illis, non tam eorum moles ex­ternae & mineriae, quam vis illa penitior, & actionum effi­cacia, ab interna spirituum oeconomiâ, dispensata, maximè sit spectabilis, ad Anatomiam illam vitalem deveniendum est, in qua spiritus illi, sive principia, sive atomi & rerum minimae portiunculae, (in quibustanquam in naturae penu, sive ultimis recessibus, res conservantur,) maximè suspi­cienda sunt: sunt autem naturae omninò peregrinae & tra­ducis, quantumvis sub ipsa mente militent: Ideò propriam maximè moliuntur conservationem, quodam caeco licet ut plurimùm impetu: quatenùs tamen Divinae illi în no­bi [...] menti subijciuntur, in alienum jus veniunt, animae im­perio subdita: scientiam tamen suae speciei ubique retinent; ideò ad propriam Analogiam singula excitantur, & mirae illae rerum differentiae exponuntur: quod ut faciliùs capias Lector, statuendum est, ex Elementorum gremio, omnia quae sub sensum cadunt, educi. Cùm autem humores qua­tuor, quatuor Elementis respondeant, in humoribus istis, tanquam Elementis, delitescere principia quędam, ad mun­di instar, in corpore nostro, comp osita, existimandum est: Neque te terreat loci angustia, ita enim sunt incorporea re­rum [Page 87] principia, ut sine indumento, vel veste, sensum exter­num fugiant, suo licet tempore, loco, &c. explicentur. Vi­de Hyeme Rosam, non caule vel stipite, &c. imò nec ipso seminis cortice, sed virtute prolificâ foecundam, in ipso de­nique naturae sinu reconditam, vide (inquam si potes,) non dico locum, sed proventum, quem minimè tamen videre continget, donec rerum causae conspirent, & è seipsâ egre­diatur Rosa. Tanti sunt intra res, gradus, quanti extra: ex­cute animum & senties, nonne enim ad teipsum foelicior fa­ctus regrederis? Quemadmodum igitur, totum illud quod afficit in te esse, sensus internus (modò expendas,) probat, ita neque istis claudi, sed extra teipsum expatiari posse, sen­sus externus, utique docet. Infinitum ubique est, & omnis pars, aliquam rationem totius obtinet; proindè nihil non ad infinitum protendi potest; quod nisi capias, infoelici in­genio te, Lector, praeditum cogita: Argumentum nostrum prosequimur: prout igitur, in facultatibus Divinis noëti­cis, aliquid Divinis attributis, ita in istis aliquid mundo Analogum homo obtinet: proindè neque objecto cuicun­que, prout facultates noëticae, (quae suas notitias, omni ex objecto elicere possunt) sed objectis particularibus respon­dent: neque demùm circa aeterna versantur: facultates e­nim, quas menti vindicamus, aeternis gaudent objectis, & in illis solis acquiescunt; tales denique existunt, ut illis fre­ti, in aeternum superesse velimus; nemo enim non sperare meliorà, confidere, amare, in aeternum voluit: sed facul­tates quas corpori vindicamus, co in gradusunt constitutae, ut & in seipsis & in objectis suis imprimis sint caducae; ne­que enim se irasci, dolere, timere, esurire, fitire, imò nec pru­rire in aeternum cupiêre null [...], sed ut tentiginis molestiâ exonerati, tandem sublevarentur; ultimò non commune, prout facultates nostrae Divinae, sed particulare aliquod sua­dent bonum; ex quibus constat, satis inter se distingui facul­tates, [Page 88] utriusque classis; neque igitur ex voluptate quadam, sive corporearum delectationum congregatione, se foelices reddi cupiant, homunciones miseri. quomodò enim in ijs, quorum principia, causae proximae & ipsi sensus, respectu nostri, sunt caduca ludibria, foelices esse possimus: in aeter­nis solummodò, perfectam dari foelicitatem, taedium illud & horror corporearum delectationum (neque enim foeli­cior ejusmodi titillationes manet exitus) abundè docent: quo pacto non solùm per causas, Analogiam, & objecta sua, sed etiam per effectus & sentiendi modum, facultates nostrę Divinę à corporeis discriminantur. Restat ut quid sit illa corporea, sive brutalis, (à quibusdam animalis) sive vetus homo, quem exuendum esse Ecclesię docent, exponamus: quo in argumento pręmittendum, duplicem esse in [...]obis naturam, animam scilicet, & corpus; ista autem commu­nes, ut sint notitiae, in quęstione an sit, in quęstione quid sit eorum alterutra, non facilè est explicatu; ne ue enim quod in objecta & humores imperium exercet, est corpus, sed a­nima, sive mens nostra: quae autem externa, in no a gunt, corpus esse nemo quidem sanus existimavit unquam: restat ut ex humoribus corpus illud eruamus: in humoribus au­tem non illa massa, sive foeces consistentes, erunt corpus, sed cadaveris nostri, sive materię signatae pars aliqua: Su­perest igitur ut à principijs, sive facultatibus quibusdam vitalibus, quę in humoribus (tanquam in chao suo involu­ta,) jacent, corpoream istam naturam eruamus, (corpus enim sentire, animam intelligere, ipsa vox populi docet) proindè definitam & distinctam illam congeriem princi­piorum, quae ad systema humanum conficiendum, in hu­moribus tanquam in minerijs suis (humores enim Elemen­tis respondent) coacervata delitescunt, horum inquam com­pagem corpus vocamus. Quomodò principia ista cum no­stris cohęreant, rationem ex anima, sive Harmonia mundi, [Page 89] qui petere recusat, ex vi illâ plasticâ, diversas eduliorum naturas, in unum compingente, sensu interno edoctus ex­cogitet; ideò ex eodem gobione, lucius, felis, homo, sua for­mabunt singuli membra, & juxta scientiam, quam pro­priae specieiobtinent, in partes suas alimenta abire cogent; quod Divinum interea nobis inest, ista omnia permeat, ideò facultates noëticas solas objecta propria habere & communia saepè adnotavimus. Quae igitur inter Deum & mundum, inter animam & corpus datur Analogia; quo pacto mens nostra Deo, corpus mundo insigniter respon­dent, & omnium in mundo differentiarum rationes ali­quae in homine describuntur; undè propositio nostra, quot sunt rerum (intellige principio aliquo individuationis in­fignitarum) tot sunt facultatum differentiae, insurget. Hinc fit, ut cum attributis Divinis, facultates nostrae noëticae Divinae, cum corporeis, facultates nostrae corporeae, lu­bentissimè, (ubi conditiones conformationum adsunt,) conformentur: in humores igitur, sive Elementa Micro­cosmi, totam rerum seriem, transplantari volumus, quae sive in illa seminis mole, sive in alimentis, sive in ipso aëre & spiritu ingerantur, ex effectis suis sese satis produnt: ista igitur in corpus, id est in unum aliquod compacta, ut fuerint, in objecta cognata propria, per sympathias & Antipathias suas agunt, & quidem patiuntur; à quorum actione variâ, varij in nobis sensus suboriuntur: ut proin­dè affectiones, & morbos peregrinos traduces etiam haere­ditarios, labem corpoream verè originalem, in nos mi­grare, nemo non observare possit: non solùm interea ascendunt, sed etiam suo tempore exaltantur principia ista. Quae maximè proptereà extra nos affectiones sunt commu­nes, & maximè in nobis sentiuntur. Proindè ex calore, frigore, motu, vel gressu animali, voluptate, dolore, fame, fiti, vafritie. & ipso denique somno, non Elementorum, [Page 90] vegetabilium, brutorum similes reddimur, sed ipsa Ele­menta, vegetabilia, bruta sumus: calor noster verus est calor Elementaris, vegetatio nostra, verum est vegetabi­lium incrementum, voluptas, dolor, timor, fames, sitis, somnus, vafrities, verae sunt brutales voluptates, dolores, timores, &c. supra ista enim, motu planè contrario potest ferri mens nostra; quod certè in omnibus praestare solet, nisi ubi communi alicui bono prospectum est: qua ratione stimulum addere nihil vetat: cunctae istae interea sympa­thiarum & Antipathiarum actiones (sive in nobis, sive ex­tra nos) ab occultis Dei judicijs temperantur; neque ali­ter obijcientibus, in quaestione Cur, vel undè, &c. ista fiant, respondendum censeo. Hoc interea munus proximum fa­cultatum nostrarum Divinarum, facimus, ut principia ista corporea conforment, & in suum jus trahant, ut tandem proprio unusquisque potiatur mundo, quo tamen non ma­gis includi potest, quàm Deus in universo; si interea sese mutuò lacessant, ictibus petant, & inter se conflictentur non solùm humores nostri, sive Elementa Microcosmi, sed ipsa etiam rerum principia, novum videri non debet, ea­dem extra se quotidiè experto: Tua interest, ut ista com­pescas, & in suum digeras ordinem: Cùm igitur te dole­re, timere, aestuare, & prurire sentis Lector, cogita hu­mores moveri & naturam brutalem, & belluinam in te ex­citari, & tibi, cum pecude tua, rem esse. Ista igitur seda, ex remedijs, quae ipsa mens, vel etiam medicina suggeret▪ siquidem tamen commune aliquod suadetur bonum, etiam corpori indulgendum est: ita enim voluit providentia Di­vina universalis; Quantùm interea anima humana bellui­nae praestet, quantúmque altioris fit originis, vel ex eo con­jectari liceat, quod sensus bestijs ut dentur, quàm ullis mor­talium sagaciores, non tamen, aequali, rerum, expetenda­rum fugiendarum que ratione, praeditas esse satis patet, quod [Page 91] certè contigisset, si vel sensuum externorū acrimoniâ veritas in universum cōstitisset, vel eadem cum brutis, anima, nobis indita fuisset; Ideò ultra speciem suam non feruntur bru­ta; Homo verò cùm in propriâ, tum in unaquâque sapit spe­cie; fed cùm ista simul doceri non possint, nos hoc argu­mento satis obscuros (ut qui in tenebris mundi versemur) equidem existimamus: ad systematis humani distributio­nem accedemus. Quodigitur (inquam) agit, cum sensu, sive sensibiliter, & non patitur, est mens, quod patitur sine sensu, vel insensibiliter, & non agit, est materia signata, sive cadaver nostrum: quòd denique & agit, & patitur sen­su crasso & caduco, ipsum est corpus, quòd ex sensuum dif­ferentijs (modò expendas) satis constat: à superiore tamen natura, & ipsa mens pati, rapi, & tota conformari potest, de qua ubi de revelatione erit sermo: ut quędam interea de Analogiâ illâ, quae inter Macrocosmum & Microcosmum, in qua auctores hujus postremi saeculi egregiè satis (maxi­mè verò in ijs, quae ad medicinam spectant) navarunt ope­ram, subjungamus: observare licet, excandescentiam, iram, suspicionem, invidiam, &c. quae turbant & tanquam iniquae passiones, à conscientia rectè conformata reprobantur, ana­logas esse regioni illi, in qua cientur procellae, turbines, & meteora hujusmodi, quae utcunque eliciantur, in corpus tanquam in terram cadunt: proindè affectus quîdam infra mentem, supra humores dispiciuntur; quòd in se non ma­gis est, quod demiretur homo, quàm in Macrocosmo: qui­dam denique revera sunt affectus brutales, quod ut reliqua argumenta taceam, ipsi morbi & rabierum diversitates docent, dum heic Lupinae, illic ovinae, illic avinae, &c. na­turae dominantur, & modò mites, modò feroces insaniae in corporea nostra compage luxuriantur: ab Elementorum igitur, & vegetabilium naturâ incipiendum, & mirae trans­plantationum leges, expendi debent, quo pacto, seminum [Page 92] ascendentium, ortus, exaltationes, signaturae, leges & perio­di, quae denique cicurari, quae etiam efferari possint, accura­tam postulabunt disquisitionem: Neque tamen te ita solli­citum habeant istorum leges, ut unà cum istis te totum ex­cidere putes; licet enim in morte dimittantur facultates, & sensus corporei; ut ipsa denique terrena subsidat moles; ut cum istis valere jubeas, symptomata, morbos, affectiones quascunque, puta iram, timorem, dolorem, famem, sitim, som­num, vafritiem; superest vis plastica, imò & movens, su­perest totus intellectus, tota voluntas, totae facultates quae amant, sperant, fidunt, confidunt, serenant, gaudent, totę liberta­tes supersunt; nihil denique ex qua unus verus homo, im­mo & speciosus audis, non supersunt; vetera supersunt ob­jecta, imò & nova, neque (si istis usque volutare lubet) deest quam induas (modò Deus velit) omnis materia, Ele­mentum omne; scientiam tuę speciei ubique obtines: sed majora predico, & cum terrena exueris, etiam novam eam­que magis obedientem dari posse materiam, elementa no­va, undè totus gloriâ, totus coelo amictus, prosilire possis, enuncio; sed superest, modò sperare audeas, etiam infini­tum; ne te in angustias cogi, ex doctrina nostra subverearis: Mille interim è superioribus, consectaria educi possunt, un­dè omnis scientiae fundamenta, instaurari possunt; nos in­terim quid sit corpus humanum, quòd unâ cum animâ scho­las latere videbatur, paucis more nostro perstrinximus; Pleniorem interea hujus argumenti tractationem, ad Le­ctoris sensum corporeum relegamus. Nequaquam igitur audiendi sunt, qui facultates nostras Divinas, effectus animi pacati existimant, quamvis enim post iram, odium, timorem, animus ad pristinum redire possit statum, sublatâ tamen irâ, non fit subitò pax illa interna, neque odio sublato, repentè fit amor, neque timore deposito, statim confidere valent, im­potentes nostrae corporeae facultates; aliud igitur est non [Page 93] angi, aliud plena securitate frui, aliud dolore torqueri, aliud etiam invito dolore, se foelicem existimare, aliud denique facultas noëtica Divina, semper praesens, omni objecto A­naloga, universalis, commune suadens bonum; aliud cor­porea illa facultas, crassam, caducam & particularem intem­periem (malim dicere quam sensum) invehens, (licet & ipsum sensus vocabulum conformationibus illis à foro in­timo & facultatum noëticarum actione proficiscentibus, verbum sit omninò impar.) Non diffitemur interea, ab ipsa mente, dolorem, anxietatem, timorem, &c. c. demandari posse, dum facit ut corpus ista sentiat; qua ratione partim munus aliquod justitiae Divinae supplet, partim communi alicui prospicit bono: ideò dolore, timore pio, &c. nos perfundi posse, compertum habemus. Qui igitur ex mente, vi con­scientiae impellentis, excutiuntur timores; srustrà nisi ex men­te pacata; remedia conquirent sua, uti ex alterâ parte, neque vera facilè exuuntur gaudia: Non est igitur quòd demiretur quispiam, si amores, spes, fides nostrae, (cùm in caduca im­penduntur,) turbant, cùm quia cum objecto minimè co­gnato conformantur, tum quòd, (conscientiâ decernente,) stultitiae propriae luimus poenas; qui tamen nobiscum sen­tiunt, istiusmodi affectus, &c. in sympathias rerum & An­tipathias à miro rerum system ate oriundas reijcient; quòd quidem existimamus, nisi ubi communi alicui bono consu­litur, quo pacto ipsam mentem in adsensum venturam, nihil vetare, saepè monuimus. Haec igitur si quicquam aliud advertite Sophistae, neque facultates Divinas, quae sperant, fidunt, confidunt, amant, serenant, gaudent in inferiorem & con­cupiscibilem animae partem detrudite, sine quibus adeò cas­sus fuerit intellectus, inepta voluntas; foelicitas nulla, ut quot absque illis en umeres facultates, totidem fuerint molestiae: quę tanto intervallo denique ab inferioribus distant, ut non solùm intellectus sit in ordine ad illas, sed etiam per illas, supre­mis [Page 94] adnectatur; sed cogitate vos paulisper facultatibus nostris Divinis orbatos, non dico timore, ira, odio, pruritu, quibus in aeternum carere potestis, sed spe, amore, fide, gaudio, vide quales fuerint animae vestrae, larvae, umbrae, spectra; satis habete igitur Sophistae, titillationes & crassamenta vestra, inter concupiscibiles, sive quidem inter irascibiles merito re­poni posse. Nos quidem facultates cunctas, quae sensus in­ducunt Divinos, serenos, beatos, primò animae, posteà verò ex conformatione debitâ (sensuum internorum veritate) ipsi Deo vindicamus: neque igitur eliminentur facultates, sine quibus tantùm abest, ut ad Divina suscitetur mens no­stra, ut neque humana fuerit: quae omnia clariore indicio innotescent, si in brutis nulli istiusmodi affectus deprehen­di possunt; quod quidem certissimum est: ut enim doleant, timeant, lasciviant, pruriant, & impetu satis alacri in speciem suam ferantur, ut officiosa in dominos suos (ipsâ sagacitate naturae instructâ) eorum pars aliqua audiat, quis tamen unquam in Belluâ spem inconcussam, amorem solo Boni no­mine, impensum, fidem circa aeterna, & severum illud gaù­dium observare potuit? quis unquam in Belluâ conscieutiam, resipiscentiam, vel de futurâ vitâ consilium adnotavit? quod quidem ex eo, quod nulla apud Belluas extet Religionis formula, satis superque indicatur. Hae igitur sunt illae ipsae differentiae, ex quibus maximè homines sumus: licet igi­tur istorum tenuia quaedam specimina in bestijs eluceant, ubi Analogia rerum inter se expenditur; quia tamen in Ana­logiâ rerum ad primam causam, jus Divini illius cultus, ad humanum genus, unicè spectare voluisse videtur Deus Opt. Max. illis fortasse opus non fuit. Satis habeant igitur ani­mantia, quod in homine perficiantur, & in illo Belluinam suam naturam deponant; qua ratione justitiae Divinae prae­cipuum objectum fit homo, ut cui imprimis communis rerum tradatur salus.

[Page 95] SENSVS INTERNOS ab objectis invectos illos voca­mus, qui ab occultâ illâ objectorum externorum in Ana­logiam nostram internam actioneproficiscentes, in foro interiore deprehenduntur.

DEspeciebus in sensoria externa delatis, ubi de sensibus externis erit sermo: internos hoc in loco excutimus; cujus generis, voluptates, dolores & affectiones quaedam corporeae imprimis enumerantur; quarum disquisitio (sub­tilis admodum) differentiarum explicationem subterfugere videtur: ita enim cum actionibus nostris connectuntur, sensus isti, ut discrimen vix patiantur: ideò simul ferè in o­perationem veniunt: cùm tamen quosdam sensus, ab ob­jectorum per signaturas suas internas explicantium actioni­bus, deduci aequum sit credere, (nisi cunctas actiones facul­tatibus, nihil rebus ipsis tribuas) quinam sint sensus isti, & quae eorum ratio dari possit operae pretium erit investigare: ne interim res temerè confundamus, quosdam sensus inter­nos menti, quosdam corpori Analogos denuò statuimus. Quae autem menti sunt Analogae, per quandam formarum communionem inter se, percipiuntur, qua ratione non agi­tur in mentem nostram, sed in ejus exercitationem aliquid proponitur: Mens enim cùm Divina sit, pati nequit: in hisce igitur sese liberè habet; quod in objectorum actione in corpus neutiquam fit, quorum conformationes (quia media quasi semper adsunt) necessariò subsequuntur. Hinc fit, ut in Harmoniâ haec facultas, modulatione, illa oblecta­mento planè diverso demulceri possit. Quantùm interea menti, quantùm corpori deferatur, dum ista inter se agunt, acutissimi fuerit investigare; nos enim sigillatim propo­nimus, [Page 96] (complicatae ut ubique sint) istiusmodi actiones: Exemplum subijciemus: circa pulchrum quo afficimur, quantùm agenti externo, quantùm ipsis facultatibus inter­nis debeatur, pulchra & quidem ardua fuerit quaestio: pro­portionem enim virtutis agentis in rebus desiderat, quam qui capit, totum rerum systema capit; complent enim Har­moniam mundi proportiones istae, quas numeris ligari, cum Scholarum doctissimis prositemur: calcula, periodos, & invenies; sed regredimur, & quomodo sensus illi inter­ni, quos objecta invehunt, à caeteris distinguantur, disqui­rimus; Quicunque igitur sensus interni particulares, ab ob­jectis immediatè, & sine discursu in nobis excitantur, hâc in classe reponimus; universales enim affectus, ad instin­ctum naturalem, suprà reduximus; cujus census videntur, stridores illi bruti & inconditi, qui horrorem in quorun­dam dentes incutiunt, & similia symptomata, quae in hi­storijs admirandis observare licet; cuncti enim hujusmodi sensus ad facultatem aliquam internam in corporea mole supernumerariam, attinent: homo enim absque hijs, suis numeris absolutus est: Heic igitur nova aliqua facultas, ad alienam spectans Analogiam excitatur: Licet igitur quoad Analogiam externam, omne individuationis priucipium, aliquid proportione respondens in homine obtineat, Ana­logia illa interna nos latere potest, nisi ab occultis, sed ju­stis certè rerum sympathijs, vel antipathijs excitetur: non est interea, quòd hisce in sensibus, totas actiones objectis tribuas: sed quaedam illis, quaedam ipsis conformationibus permittendae sunt: Heic tamen si uspiam objectorum actio­nes, locum habent: qua ratione Analogia rerum interna, ab externâ illâ luculentissimè distinguitur, & quae nos late­re possint, optimè docetur. Haec igitur sensu subtili expen­de, ut tandem, quid connatum & proprium, quid adven­titium denique & extrinsecum, exploratum habeas: qui in­terea [Page 97] affectus particulares ex objectorum actione, nobis in­vitis accidunt, peregrinos statuimus; quod qui negat, ipsis ex rebus evincendus est: ubi interea ex actione corporeorum interse, (sive ab intus, sive de foris veniat) gratus datur sensus, nostra haberi potest conformitas, ubi ingratus, a­liena: cùm igitur nostris principijs corporeis validiora fue­rint principia externa, quod sibi Analogum, magnetico quodam more in se trahunt, & vice versâ: Indè ex solutiono continui, strenuè in nos agitur, & à majoribus, partes mi­nores exhauriuntur: Continuitas universi à providentia Divina universali maximè procuratur, nostra enim, secun­dae rationis esse videtur; quo pacto dolor iste in nobis, va­cuo, in inanimatis respondet; exinanitur enim pars illa ex qua nuperè decessit quod conformatum est; qua ratione igitur, vacui est impatiens natura, nos sensibiles in fabricâ interiori voluit; cùm igitur puncta, scissa, resoluta, erosa, distenta, disrupta, compressa, constipata, fuerint membra, aliquae cedunt partes, & quodclam alicubi datur vacuum; hij ipsi igitur, qui in rebus coeci videntur stimuli, in homi­nes transplantati ut fuerint, vitales fiunt, quod ubique observasse permagni momenti ad rerum dignotionem esse arbitramur; Cùm interea principia quaecunque, in infe­riorem aliquam naturam compinguntur, dolent, (neque enim caro, vel nervus, sed principia, sive spiritus sentiunt) quemadmodum ex alterâ parte, quando cum superiori ali­qua natura, conformatae sunt, lietantur, & gratum inducunt fensum, inter quos medius ex repletione convenienti datur fensus: Si interea mori renuant omnia, cogita malle infe­riora in se rapere, quàm in alienam unitatem abire, ut ista interea, Dei judicia occulta temperent, neque enim in que­stione cur, vel undè ista fiant, petentibus, aliter respon­dendum censeo; Alias denique voluptatis & doloris cau­sas dari posse, nobis compertum est, sed in hujus modi af­fectionibus, [Page 98] has subesse causas nostra est sententia; an verò temperies mutata, huc reduci possit, non est heic in animo discutere; satis erit in praesens, quid principia externa per se possint, proposuisse; quae cum duplici in Analogiâ externâ scilicet & interna, constituantur, diversis respondere facul­tatibus, exipso sensu demonstravimus: facultates igitur ex­ternas emensum ut fuerit, objectum idem, quatenus ama­rum, hanc, quatenus ingratum, illam, quatenus sanum, ter­tiam afficiet facultatem, juxta variam Analogiae diversita­tem: Huc denique actiones principiorum omnis saporis, odoris, & ipsius coloris quatenus gratae sunt, vel ingratae, reduci possunt, licet etiam cum istis, actiones nostrae com­plicentur. Plura denique de pulchro, quod ex divisione nostra, menti, & de specioso, quod corpori respondet, dici possunt, quemadmodum etiam de Musicâ, ad quam facul­tates nostrae ijsdem certè proportionum intervallis distin­ctae, mirè subsiliunt; heic denique nobilis illa quaestio, quinam instinctus naturales, qui in Elementis, vegetabili­bus, brutis, in nos, transplantati, agendi efficaciâ usque de­corentur, exagitari potest; sed quia perspicuitatem & quan­tùm fieri potest brevitatem, hoc in argumento propositum habemus, ista in praesens mittimus, & ad sensus mistos & compositos omnium latissimos accedimus.

SENSVS MIXTVS is est, qui, ab actione principiorum in se alternatim agentium, oriundus, affectum ancipitem & varium, modò menti nostrae, modò humoribus, modò ob­jectis, sive objectorum speciebus in memoria fervatis, propio­rem inducit.

[Page 99] MVLTIPLICIS admodum Naturae, est Homo; Proindè ab Elementari temperiem, à vegetabili, sta­turam & incrementum, à brutali sensus corporeos & cras­sos, à rationali demùm, Intellectum, voluntatem, con­scientiam, & facultates noëticas Divinas mutuatur & ob­tinet; quibus demúm pro Beneplacito suo dotes innume­ras, ex gratiâ sive providentiâ particulari adijcere potest & solet Deus Opt. Max. Qui igitur in Naturam humanam, & facultates denique nostras tanquam penitùs depravatas & corruptas adeò saevè invehuntur, haud satis advertunt ista­rum quasdam, bonas in seipsis existere, quasdam neque ma­las reddi posse; operae pretium idcircò fuerit investigare, quid tandem convitijs suis adeò temerè impetunt; Equi­dem elementarem Naturam, aut vegetabilem crimine ali­quo teneri, haud asserunt: Minùs demum, rectam ratio­nem, voluntatem, conscientiam, &c. per se caussari queunt; Restat ut contumeliarum aculeos, Naturae belluinae affi­gant; Verùm enim verò neque Naturae belluinae affectus, modò debita objecta, & debitae tandem conformationum leges adhibeantur; corripi posse, abundè suo loco probavi­mus; quia tamen ex Naturâ corporeâ, sive belluinâ praeva­ricari contingit, ejus partes accuratiore indagine, exploran­dae sunt; cui Provinciae, ut aliquatenus consulamus, prae­mittendum duximus, duplicem omninò Naturae corporeae sive belluinae dari rationem; formalem scilicet & materia­lem; Formalis autem ratio Naturae corporeae, in animâ illâ sensitivâ, à Scholis tantoperè decantatâ, adinvenitur; Ma­terialis, in denso & confertô quôdam corpore, ad vegetabi­lem & elementarem Naturam juxtim accedente, deprehen­ditur, quam tamen à materiâ signatâ ipsarum bestiarum ita disparatam esse constat, ut etiam in Bestijs suam indolem [Page 100] observare possimus; Cùm autem Natura ista corporea & belluina ex Elementis, Alimentis, sive ipsa demùm seminis mole, in Hominem transplantata & migrans, sese pluribus exerat affectibus, qui ab Animę rationalis actionibus pror­sùs distinguuntur, videndum quînam atro illo notati cal­culo, quibus denique remedijs optimè cedant; In pletho­rico & euchymo corpore igitur, indomita quaedam lascivia & pruritus, propudiosa libido, & ipsa demùm Satyriasis sese produnt, in bilioso, ira, impetus, ferocia, furor; in pi­tuitoso, segnities, hebetudo, torpor, Paralysis; in atrabila­rio, morositas, moeror, mania, delirium; Cùm autem om­nem istiusmodi affectum morbi, potiùs quàm peccati Na­turam referre existimandum sit, Medico heic fortasse po­tiùs quàm Philosopho, aut Oratore opus fuerit; Proindè pe­tulanti (debitum si vas defuerit) Nymphaea, Vitex; Chole­rico, Rheum; Phlegmatico, Agaricus; Melancholico, Vera­trum; ex praeparatione debitâ propinandum; Non nega­mus intereà, & ipsam mentum, sua [...] subministrare, contrario enim motu ferri, in medijs affectibus superesse, illos denique compescere & sedare posse, suprà docuimus; Attamen pace tantorum virorum dixerim, morbos corpo­reos ipsis remedijs corporeis opportuniùs profligari: qui enim dolores immanes & cruciatus corporeos, solis Philo­sophiae moralis praeceptis, leniri nedum solvi posse obstre­punt, jejunè admodùm mihi sapere videntur: legitima igstur remedia conquirenda sunt, ipsa demùm temperies exploranda est, ut quantùm humores praeponderantes, pec­cato cuivis contulerint, vel ipsi Praetori constet; quô pactô haud ita levi negotio damnandos existimo, qui ex [...] aliquâ praevaricantur? Quemadmodum igitur flagitij haud justè argueris Lethargum desidem, aut Hydropicum biba­cem; ita fortasse neque Veneris, aut Martis oestro percitum, modò in peccantum humorum redundantiam, potiùs [Page 101] quàm pravum aliquem habitum, delictum commodè reij­ci possit; Neque tamen me heic conscelerati cujusvis pa­tronum sisto, sed in id solummodò contendo, ut mitiori sententiâ de ijs statuamus, qui corporeâ, brutali, & tantùm non necessariâ propensione in peccata prolabuntur: Haec autem circa materialem, crassam, & inferiorem animae sen­sitivae partē dicta sunto; Sequitur, ut mala quę ad formalem, sive superiorem animae sensitivae partem in nobis spectant, paucis adnotemus. Hac igitur classe recensemus improbi­tatem, proterviam, malignitatem, imposturam, dolum ma­lum, ingratitudinem, & omnem nequitiam inhaerentem, quae neque ullo corporei humoris proclinatione palliari, neque ullo demum ex cathartico quantum vis specifico tolli potest: Heic igitur prava quaedam indoles, ad sensitivam & corpoream Naturam spectans, sese prodit, & pessimi moris hominem sive belluam indicat; quo pacto occulta Dei judicia subesse, existimaveris, Lector; Neque enim ea­dem sive blanda, sive proterva indoles, velidem sive mi­te, sive ferum ingenium omnibus ingenitum, quod certè contigisset, si vel prorsus depravata, vel saltem non instau­rata ex remedio suo salutari, fuisset in universum Natura humana; Hijsce igitur tentari noxis, iram Divinam depre­centur, animae rationalis demum jus & imperium in natu­ram belluinam, exerceant; neque enim remedijs vulgari­bus cedunt, quae plusquàm medullitùs insident, & non so­lùm pravum in genere, sed hujus, vel illius belluae peculiare ingenium in nobis indicant; Quandocunque igitur convi­tijs suis, rerum Naturam deturpare aggrediuntur Logodae­dali inamaeni, cogita deteriores Naturae belluinae partes, cumprimis impeti, & in labem istam originalem haud im­meritò animadverti, modò secretorum Dei Opt. Max. Iu­diciorum, (uti suprà innuimus) ratio ubique habeatur: Sed unà tecum reputa, facultates omnes per se esse utiles, [Page 102] modò debita objecta, & debita conformationum media ad­sint; ut desint verò, sapientiam Naturae, notitijs communi­bus instructam cuivis flagitio reclamare, & remedia de­mùm porrigere posse, neminem denique ita Naturâ suâ praecipitatum, ut in malum quodvis etiam invitùs propel­latur: Equidem qui (respectu totius compositi) naturam nostram imperfectam esse dicunt, à vero non abhorrent, ultra media enim non fertur providentia Divina universa­lis: Atqui perversam & pollutā, uno eodem (que) modo in om­nibus, si vociferantur, nae ipsî veritatis leges haud unquam probè calluerunt; quapropter leges conformitatum faculta­tum naturalium, è suggestis erudiri, & urgeri potiùs quàm facultates ipsas exauctorari, & proscribi, consultiùs duci­mus. Hijsce ita praemissis, ad explicationem propositionis allat, nosmet accingemus; Proindè dicimus mixti hujus sensus (omnium amplissimi) notam perpetuam esse, ut tur­bet: nulla igitur, sine aliquâ luctâ, datur rerum integra per­ceptio; ubi tamen suo ordine retexuntur, gratus inducitur sensus, & è contrà; indè invidentia, Zelotypia, suspicio, livor, superbia, fastus, dedignatio, fastidium, &c. molestissimi affectus, & quia omnium maximè miscelli, & quia nullâ in serie aptè reponuntur: ideò neque irascibiles, neque con­cupiscibiles hisce opus habent, ut qui satis impensè alioquin, suo defungantur munere. Proindè ubi istorum cinnus fit, vel mistura, vario obducimur affectu, maximè, ubi humo­res in compositionem veniunt, quos nisi facultates noëti­cae temperent, toti fuerint seditio, tumultus; Cùm au­tem nulla adeò sincera detur affectio, quin in illâ, aliqua reliquarum particula & momentum, deprehendi, ut plu­rimùm, soleat; ideò à nominibus & verbis, ad sensus in­ternos provocamus, ut quousque omni in sensatione feran­ur, sive objectorum, sive humorum, sive denique ipsius mentis actiones, exploratum habeamus; licet igitur uno [Page 103] eodemque quasi instanti, operentur ista, nos tamen qui res juxta differentias suas (quatenùs per vulgarem istam no­menclaturam licet) accuratè & quidem sigillatim expen­dimus, haec ab invicem distinguimus, universas actiones, seorsim & per se proponentes: Tua interea interest, ut va­rios rerum sensus, suis characterismis insignias, quem nisi cudas laborem, neque res, neque quidem teipsum adsequê­ris: Non est igitur ut hoc in scrutinio, vel libro opus habeas, vel magistro, ex ipso naturae thesauro in te deposito, omnia eruens: Quatenùs tamen objectorum vices supplent, au­ctorum sententiae utilissimè evolvuntur, modò notitias communes, tibi ubique sistas. Quàm parcè igitur creden­dum, maximè ubi novae irrepunt sententiae, ex istis vides, nisi ultra facultates sapere lubeat, quas si sensu interno édo­cti, plurimas fecimus, non opus est, ut Auctores more­mur, sensus ipsos in testimonium ubique adducentes; Ne­que igitur Scholis sit integrum, discursum istum (aliquan­do insulsissimum) ubique obijcere; licèt enim suo in ordi­ne maximè prosit, in ijs tamen quae sunt internarum facul­tatum objecta, delirat: quo pacto proba facultatum con­formatio, nostra & quidem communis veritas fuerit; Haec interim de miscellaneo sensu omnium latissimo, dicta sun­to, cujus explicationem fusiorem qui desiderat, è prioribus petat. Haec interim ut animo infigas, te monitum volumus Lector: teipsum enim, à molestijs gravissimis, quae & in rebus, & in earum doctrinâ, occurrunt, liberatum senties; nulla cùm alioquin supersit ratio, undè unicuique agenti, in rerum naturâ, suam vindices actionem; sine quâ tamen vel nullam, vel confusam, & omninò indistinctam obtine­bis scientiam veritatum illarum, quae nullo alio indicio, quàm sensuum acrimoniâ, (modò sensus ex differentijs ex­pendas) foeliciter aestimari possunt.

[Page 104] Ad conscientiam, sensum communem, sensuum inter­norum accedimus, à qua ritè conformatâ, pax illa & secu­ritas interna pendet, quae ita denique principium, & finis nostrarum actionum exstimari debet, ut sola utramque paginam faciat, de quâ hasce theses praemittimus, 1. fuisse semper in omni homine, 2. esse à naturâ, sive providentiâ rerum universali; taceant igitur naturae suggillatores, ne­que penitùs depravatam praedicent, quae nullo non saecu­lo docuit horrere scelus, vel omninò defuisse clamitent, quam etiam in vultu eminere observavit antiquitas; de­scriptionem proponemus.

CONSCIENTIA est sensus communis sensuum interno­rnm, à facultate illa, quae conscit, oriunda, in cujus fo­ro, non solùm, quid bonum, quid malum, sed eorum gradus varij (ratione dignitatis, sive indignitatis uniuscujusque habta) per communes notitias, auctoritate eximiâ, eo fine expenduntur, ut tandem in sententiam illam, quid fieri debeat, veniatur.

INTER miros partium in compage humana nexus, pu­ta nervos, tendones, ligamenta & in famulitio interiori, spirituum communionem, & aequabilem illam tempe­raturam, actionum vitalium consensum, & entelecheiam, sensum illum communem sensuum externorum, (ubi res alioquin variae interse committuntur) maximus adhuc su­perest Conscientia, quae totas rerum benè, vel malè gesta­rum, rationes expendens, leges passim indicit suas; ita ubi­que se immiscens, ut neque dictum, neque factum, neque cogitatum, diligentiam ejus latere, vel subterfugere posse videatur: cujus proprium est de benè actis laetari, de malis, facere ut corpus horreat cum poenitentiâ; tam maximi mo­menti [Page 105] igitur est conscientia, ut citra illam debitè confor­matam, de internâ illâ pace desperandum sit. Heic enim neque alibi, magnum illud salutis foedus est ictum, & aeter­na spondetur Beatitudo: in hoc igitur, tanquam quoddam actionum centrum, & communes notitiae demandantur, & suprà ad illam, principia corporea provocant: ut novum non sit, creperam hoc in foro aliquando exoriri luctam; quantumvis igitur facultas consciens inter illas, quae ad mentem spectant, maximè reponi debeat, ut quae in res a­gat, per quaestionem an ita esse debeant, rationibus tamen suprà allatis freti, medio posuimus loco, & quia ab illâ in­cipiunt, & in illam desinunt actiones cunctae, ubi liberum permittitur judicium. Post quaestiones nostras igitur, (de quibus statim) in forum internum res deducuntur, & an it a esse debeant, expenditur, ea lege, ut, ubicunque de Divinis & extra captum humanum, sive Analogiam nostram, quae­stio fuerit, sobriè & summâ cautelâ decernatur; Neque i­gitur occulta Dei judicia rimari, minùs adhuc, de illis sen­tentiam ferre licet: dum interea ista facultas, (rectè confor­mata) agit in corpus, sensu ingrato & molesto, quod in te praevaricatum est sentit, quemadmodum itidem ex benè gestis, gratus & benignus inducitur sensus: Prout igitur omnem nostram facultatem Divinam, alicui attributo Di­vino, corpoream denique omnem alicui individuationis principio, in mundo existenti, Analogam facimus, ita (ut suprema infimis connectantur) providentiae Divinae [...] in conscientiae foro, omninò statuimus; Quaecunque igi­tur ad sacra spectant, heic tanquam in curia quadam Ca­labrâ exagitarisolent; Qui sibi igitur à justitiâ Divinâ cavet, conscientiam per communes notitias ritè informatam su­spiciat, neque enim nisi in facultatibus totis rectè confor­matis, modò ipsa rectè conformetur, acquiescit: Ideò ubi­istis excidimus, ad resipiscentiam hortatur, undè luxatae re­ponuntur [Page 106] facultaces: In conscientiae igitur foro, non solùm animi & corporis, sed ipsum etiam Dei tribunal situm est, pro quo, omnis facultatum internarum causa, maximè ve­rò illarum, penes quas; rerum ordo est, agi solet, ideò sensus corporeos, ita pervadit & quidem perfundit facultas ista, ut aliquando ipsam horreat delectationem, aliquando etiam, vel invito dolore laetus patiatur, vel succumbens, Di­vinae factum satis putet Iustitiae: Ideò dictante conscien­tia, Bonum animi, Bono corporis, Bonum commune, Bo­no particulari praeponitur: ideò si omne malum esse vitan­dum, docet notitia communis, etiam & istud vitari, hoc in foro docebitur: ideò denique si notitia sit communis, nos debere esse temperantes, in ijs etiam quae bona existiman­tur, ne quid nimis, monebitur: quemadmadum igitur in investigatione veri & falsi, per discursum rectè conforma­tum in vera particularia, ita per conscientiam rectè confor­matam in Bona particularia delabimur: Post quaestiones discurrentes igitur, an fit, quid fit, &c. in quaestionem istam venitur, an ita esse debeat, quid ita esse debeat, &c. ut tandem ex regressu in aliquam notitiam communem facto, in illâ acquiescatur; ubi quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris, & in dubijs tutiorem eligere partem, sunt & quae frequen­tiùs occurrunt notitiae communes, & ex quibus minimè errare contingit: Est autem in triplici Analogia facultas ista, videlicet in Analogia rerum ad nos, in Analogia rerum inter se, in Analogia denique propriâ, ad primam causam, de quibus sigillatim tractare mihi non est animus, inte­grum de conscientia tractatum meditanti: ubi quàm tur­piter illa, sive facultas, sive genius (ut quidam voluere) à veteribus scholis omissa sit, neque enim ex professo illam tractasse, (utcunque in omni homine descriptam fuisse ne­mini sit dubium) videntur, adnotabimus: Magnum igi­tur Pietati adjumentum tulit postremum istud saeculum, [Page 107] dum ex verâ poenitentiâ, conscientiam foeliciter instaurari docet; cui muneri mirè inferviuut frequentes concionato­rum increpationes, nobis Divinam in scelera animadver­sionem ita inculcantes, ut nisi refipiscamus, gravia & qui­dem justa indicant supplicia: Horsum igitur Bono suo cur­rit grex, rectè per terrores, in ea quae ultrò facere debuis­set, impulsa: Haec igitur breviter de conscientia, in Analo­gia sua ad primam causam, dicta sunto: restat ut pauca de honore & existimatione illa praeclara, quam omnes tam magni faciunt, ut illam sine capitis periculo convellere non liceat, subjungamus: spectat autem ad conscientiam, fen­sus iste: cùm tamen quaedam conscientiae pars, circa Analo­giam quam obtinet ad primam causam, quaedam circa A­nalogiam rerum ad nos, quaedam demùm circa Analogiam rerum inter se, versetur: quemadmodum in superiori illa parte, norma pietatis, testimonium favoris Divini, & Bea­titudinis aeternae certitudo describitur; ita honor & existi­matio ejus inferiorem partem, tanquam propriam, satis am­bitiosè vendicant: uti Divina igitur, ita & moralis datur conscientia, quae honor est: quaedam denique de conscien­tia, in Analogia rerum inter se, dicenda videntur, sed quia de hijs in libro conscientiae (juvante Deo) erit sermo, transi­mus: Est igitur in omni actione egregius conscientię usus; primò, ut supremum aliquod Numen agnoscamus, quod ut ubique, existat, nullibi tamen luculentiore indicio de­prehenditur: secundò, ut de providentia ejus certiores fa­cti, ad illam nos totos componamus: tertiò, ut compertum habeamus, nisi premium & poena nos maneret, Deum à nobis rigidam & duram illarn virtutem, &c. minimè exa­cturum: recte enim dicitur pondus conscientie grave, sine ulla virtutis & vitiorum Divina ratione: Magnum interea conscientię periculum imminet, sive scrupulus inducatur, sive callus obducatur, & tandem fiat impoenitens; non so­lùm [Page 108] igitur notitiae communes omni in actione consulendae sunt, sed ex vigilantia, meditatione, oratione stimuli suffi­gendi sunt, ne in mediâ deficiamus viâ; Tantùm abest in­terea ut, ex toto, conscientiam, vel sopire, vel quidem ex­pugnare possis, suum ut maneat usque verber surdum, graviorem tandem, ad ipsos usque vibices, inusturum no­tam; quod quidem turpissimus repentè ut sis, te aliquando experturum cogita: Notitias interea communes (quas ideò in te existere oportet) in ordinem, si quicquam aliud com­pinge; ex necessariâ enim & ipsissimâ doctrina instinctus naturalis, ortum ducunt; quas ideò omni in propositione, quae delectat, vel quidem juvat, subesse cogita: Hasce igitur exprome; mole enim verborum, ut obruantur: totum quòd afficit, communis est notitia; hasce denique à verisimili, à possibili, & à falso, dispesce, disiunge, dissocia, per quae­stiones nostras: quòd operosum licet existat, cùm nulla ta­men ad veritatem exantlandam insuper maneat via, vel heic, vel nullibi insistendum est; haud mirum, interea, ex occul­to naturae stimulo, legem si postulent gentes universae; Hoc ipso enim notitias suas communes in ordinem redactas in­nuunt, recta subindè, ut conscientiae, detur norma: con­scientiam interea tanquam vinculum illud sacrum, undè infima supremis connectuntur, habe; quô, ut nullum prae­clarius superesset medium, non est quod Deo Opt. Max. magis exprobetur, quàm quod neque cibum, neque vesti­tum, citra media suppeditaverit: In ijs igitur, cùm non sit, quod molestè feras, (magnoperè enim teipsum laudas) ne­que auctorem boni, incusa, qui ex providentiâ communi, media ad salutem subministrans, ex gratiâ faciet, ut illâ etiam in aeternum frui possimus.

[Page 109] SEQVVNTVR facultaturn internarum objecta, & le­ges ex quibus conformantur: primò autem de ijs, quae menti vindicantur, quas secundo loco sequuntur corpo­rearum facultatum objecta & conformationes, ut tandem in conscientiae conformationem, quae non nisi in facultati­bus totis ritè conformatis acquiescit, deveniatur: quo in ar­gumento, (quia auctores consuli possunt) non est, quod prolixiorsim: à natura Boni, quòd ab omnibus tanquam commune objectum, facultatum internarum, proponitur, exordiemur; cùm enim facultas quaecunque interna verse­tur, vel circa aliquod Bonurn, ut illud consequatur, vel circa aliquod malum, ut illud fugiat, eodem res recidet: mala enim averruncare eô fine expetimus, ut bonis frua­mur; commune objectum igitur facultatum internarum erit Bonum: cùm autem omne bonum, sit, aliquod inter­medium, in ordine ad aliquid ulterius, usque quò ad ali­quod ultimum perveniatur, hoc ipsum tanquam summum Bonum habendum est; Cùm autem Beatitudo sit omne bo­num, & aeternum sit omne tempus, summum illud bonum erit Beatitudo aeterna; neque igitur in voluptate, honore, divitijs, &c. quae sunt caduca, quae sunt particularia, quae sunt utique in ordine ad aliquid ulterius, situm est summum illud bonum: Proindè heic sisti nequit; sed ad ulterius & quidem aeternum aliquod properandum est; quod cùm hac in vita dari nequeat, (nihil enim heic non fluxum, non fragile) per mortem tanquam viam, istuc fiet transitus; no­vi quàm durus hic sermo, sed respice ortum, & credes: co­gita qualis [...] parentum arvo fueris, & ultra providen­tiam communem, gratiae sive providentiae rerum particula­ri, suas tribue partes: Si enim vermiculo ex ipsa putredine tuâ progenito, Sol denuò conspiciendus, immò & perfruen­dus [Page 110] orietur, Temetipsum, aeternis latitaturum tenebris exi­stimaveris unquam? Absit. Meliùs adhuc tecum agi po­test, istis excluso; oculus quaedam, fides, plura istis potiora, attinget; interhaec, rerum seriem cape: Beatitudo aeterna, est objectum necessarium instinctus naturalis, cujus summa lex, propria illa conservatio, (intellige tam animae, quàm corporis) quae in omnibus describitur; proximo sequun­tur loco internae facultates, quae eâ ratione instinctui natu­rali subijciuntur, quâ omnia in Beatitudinem aeternam, tanquam finem ultimum relata sunt: cùm autem omnes facultates internae ad bonum aliquod, per se ferantur, se­quetur id esse maximè bonum, quod maximè facit ad Bea­titudinem aeternam: Quemadmodum igitur sub instinctu naturali, facultates internae, quas menti vindicamus, ita sub istis, facultates corporeae militant: Hicigitur est rerum ordo: varij interim dantur bonorum gradus, quarum dis­positio recta, penes conscientiam est: communibus notitijs igitur, facultates internae, (quas menti vindicamus) uti istis denique, facultates corporeae imbuendae sunt; quâ ratione cunctae facultates rectè conformatae, in beatitudinem illam aeternam, verissimum Dei Opt. Max. attributum, conten­dunt: Hanc igitur suô more, sub ratione scilicet conserva­tionis propriae, consectantur omnia, (utcunque ista denuò ab occultis Dei judicijs temperentur) & cùm hic diu stare loco nesciant, futurum aliquid (velut in utero clausi) prae­tentant: Nostra interea interest, ne spe excidamus, provi­dentiam illam Divinam & universalem, & particularem, ubique experti: Restat, ut bonum illud, quòd tanquam Beatitudinis aeternae pars aliqua expetitur, ejusque naturam, & varias acceptiones, quatenùs per vulgarem nomenclatu­ram licet, expendamus: quo in argumento, etiamsi nihil priùs habeamus, quàm ut verborum ordo & disciplina quę­dam instituatur, nos tamen vulgaris sermonis inconcinna, [Page 111] & [...] natura ita turbat, ut (velimus, nolimus) in suum (quo abundant) sensum prospiciamus Lectores, haec no­stra detorsuros: utcunque igitur, quae sequuntur, cedant, divisiones suprà allatae, consulendae sunt, & ex facultatibus objectis, & varijs eorum conformationibus (ipso docente proprio uniuscujusque sensu) rerum distributiones petendae sunt: neque enim imponere, sed veritatem puram & castam (hoc est legitimam facultatum cum objectis conformatio­nem) exponere, hoc in opere propositum habemus: varias boni acceptiones in praesens excutiemus; quo in argumen­to, quia Bonum maximè affine est Vero, ejus norma, ex ijs quae de veritate suprà explicavimus, deducenda est; rectè enim à Scholis Entis passio altera habetur. Est autem Boni­tas quadruplex, scilicet in re, sive objecto quocunque, in apparentia, in conceptu, & in intellectu. 1. Bonitas autem in re, est ejus signatura interior: est autem relatio rationis, qua acceptione nihil per se non bonum; calor febrilis enim, ut sit malum, calor per se non est, omnia enim ad Analo­giam suam terminantur. 2. Bonitas in apparentiâ, est ema­natio signaturae illius internae, sese explicantis juxta Analo­giam, quam erga facultates internas obtinet, cujus census, quodcunque gratum, pulchrum, &c. in rebus ipsis depre­henditur, enumerari potest; est autem altae & penitùs re­conditae Analogiae, Bonitas ista; servat enim naturam ejus à quo deciditur. Ideò pulchrum, gratum, &c. in memoria ser­vatum, nos afficere saepè adnotavimus, non ita, siccum, hu­midum; neque enim ex eorum speciebus, arescimus, vel hu­mectamur; est autem realis conformatio ista, & proindè conditiones suas desiderat, quas easdem (modò te in Analo­giâ internâ versari cogites) cum ijs quae ad veritatem appa­rentiae desiderantur, observare potes; neque igitur diversae dantur in istis regulae, diverso licet modo explicentur; Hoc interea maximè in eorum explicatione observandum, facul­tates [Page 112] internas (saltem) quoad conformationem perfectam, medium habere sensus externos; aliquando, licet ante exter­nos sensus, aliquando etiam absque illis, eorum aliquae con­formentur: ideò ad maximam distantiam pręsentiunt facul­tates internae; qua ratione eorum aliquas, à sensuum condi­tionibus vulgaribus emancipari posse, tanquam secundam inter facultates externas & internas differentiam, adnotare licet. 3. Bonitas conceptus, est prima illa conformitas Bo­nitatis rei, sive objecti, cum facultatibus nostris internis, juxta apparentiam suam; à priori autem omninò distingui­tur & ista ex ratione, & quia conditiones diversas postulat; ideò suum organum integrum, nullâ pravâ qualitate imbu­tum, & animi denique applicationem, in ijs quae ad men­tem spectant (tanquam peculiare) desiderat; in quibus ideò quaedam diversa ab ijs, quae ad externarum specierum susce­ptionem desiderantur, dari oportet. Omninò igitur Boni­tas apparentię, à Bonitate conceptus distinguitur, sive res, sive verba, sive signa obijcias; quo pacto quod bonum est in apparentia, sive quod aptum natum est, ut sit bonum, po­test esse malum in conceptu, & vice versâ; Hujus ratio, diversa igitur, per communes notitias expendi debet, quod cùm sit opus germanum intellectus, Bonitas ista in intellectu, tanquam ultima bonitatis signatura, habenda est: quam ideò, conformitatem conformitatum prędictarum juxta Analogiam internam statuimus; quo pacto ad amussim ve­ritatis intellectus, expenditur: Caetera à prioribus petenda, uti etiam complexi boni ratio, neque enim heic de Bono, sed de vero maximè instituitur sermo: Quicquid interea hôc in argumentô dictum est, de Analogia rerum ad nos intelligi debet; in nostrâ enim Analogiâ, ad Deum, notitiae commu­nes, primae Bonorum rationes & normae habendae sunt: Plurimae igitur circa Bonum, notitiae communes in nobis describuntur: ideò de morali Philosophiâ, summus consen­sus; [Page 113] tota enim est notitia communis; quod in reliquis scien­tijs (nisi fortasse Mathematicas excipias) non datur indè tantae rixae, jurgia; licet etiam sub illis aliquae notitiae cōmu­nes delitescant: Bonitatis interea rationem, tanquam ipsius universi arcanum, & unit atem sacram, habe: cujus ideireò altissimam communionem observare potes; in notitijs igi­tur communibus, quae magna quidem & tuta via, persiste, rectà enim ad foelicitatem ducunt; neque igitur in peccatis immorandum, non sunt enim notitiae communes: te pec­care debere nulla docebit Religio, lex, conscientia; sed con­trà, te debere esse bonum, pium, justum, fortem, &c. nullo non adsensu sancitum est. Totum interea illud, quod bonum à malo in nobis distinguit, ipsa est dos naturae: neque enim ab objectis habemus, ut hoc accipiamus, illud reijciamus, sed à nobis ipsis: hoc igitur invitis Scholis, ita nostrum est, ita liberum est, ut terminis rerum claudi nequeat. Apage igitur veteratoriae Scholae rasam tabulam; sensum enim in­ternum ritè conformatum in testimonium adducimus, quo pacto non opus est, ut discurrentium ineptias moremur; va­rias verborum acceptiones, quae ad hoc argumentum spe­ctant, explicabimus: quae in triplici Analogiâ, constituta observamus: scilicet in Analogiâ inter Deum & hominem, inter hominem & res, in Analogiâ denique rerum inter se: consideratur autem omne Bonum, vel tanquam praesens, vel tanquam praeteritum, vel tanquam futurum: quam tanquam sufficientem boni divisionem, potiùs quàm ipsa verba, con­suli volumus, (utpotè quae non tam rebus ipsis, quàm receptae & vulgari Scholarum sententiae, maximâ ex parte accommodantur) ex quibus, quaedam ad mentem, quaedam ad corpus, quaedam denique ad ea, quae istis sunt exteriora, relata sunt: quo in ordine, Bonum commune, bono parti­culari, bonum animi, bono corporis, ipsa dictante conscien­tiâ praeponitur; ita ut ultimum deposcant locum oblecta­menta, [Page 114] cujusmodi sunt post famem & sitim, non jam quod repleat, sed ipsa mattya & cupediae, post abjectum animum, honores mundi: Ad ipsa verba regredimur, ut quantùm fieri potest, nostram in sententiam adducantur: circa bonum autem absolutè dictum, versatur facultas, quae amat, cùm enim in beatitudinem aeternam, tanquam ultimum obje­ctum, feratur omnis facultas, illam ut concitatiùs sectare­mur, stimulum accepimus amorem. Amor autem omnis est, vel complacentia, vel dilectio: Complacentia est sensus boni, sine appetitu unionis, dilectio cum illo, cujus census haben­tur, favor, sive amor inchoatus, allubescentia, benevolentia, pro­lubium, expetitio, defiderium, &c. cùm consideratur in Ana­logiâ nostrâ ad Deum, vocatur pietas, zelus, ardor, in cultum & venerationem desinens: in Analogia nostrâ ad hominem vocatur amicitia, charitas, quae cùm ulteriùs in primores fer­tur, in honorem & civilem quandam observantiam desinit: quemadmodum quando in inferioris conditionis homines demissa est, indulgentia, misericordia, & compassio vocari solet; Horum denique verba quaedam, in Analogiâ rerum inter se usurpari possunt, in quibus liberum per me sit judicium & delectus; nos quidem turbant, enormia ut plurimum & abso­na vulgi vocabula: sensus denique qui circa bonum, vel prę­sens, vel praeteritum, vel futurum versantur, varijs insigniun­tur nominibus: qui enim bono jam potiti sunt, vocantur oblectationes, gaudia, delectationes, voluptates, hilaritates, exul­tationes, alacritates, festivitates, jubila, ex quibus quae serena, ad mentem, quae crassiora ad corpus, quae mixta ad totum compositum spectant: quę interea ad mentem, quae ad cor­pus, quę deni (que) ad utrum (que) attinent, ex divisionibus nostris petenda sunt: Ad sensus quos irascibiles vocant properamus, qui suo ut stent ordine, sub prioribus militant: circa malum autem absolutè dictum, versatur odium: odium autem quod­cunque est Aversatio, vel malitia, aversatio opponitur compla­centiae, [Page 115] & est sensus mali, sine appetitu vindictae; malitia op­ponitur dilectioni, & est sensus mali cum illo; sub quibus prodeunt, prout variè ad Analogias suas terminantur, relu­ctatio, ira, audacia, temeritas, impetus, contemptus, detestatio, abomi­natio, furor, rabies. Sunt autem sensus isti omninò corporei, & brutales, ex humoribus motis oriundi: heic igitur haud ali­ter quàm in Bestijs occultae rerum Antipathię sese explicant: quibus stimulus non rarò ab arbitrij libertate additur; heic denique leges actionum, & metae imprimis, suspiciendę sunt (de quibus suprà) ut quid tuum, quid etiam alienum explo­ratum habeas; in quibus observandum est, nullam obtinere Analogiam directam, ad primam causim, eo (que) nomine à fa­cultatibus nostris noëticis satis disparari: Nemo igitur quod Bonum per se est, odisse potest: quatenus tamen falli contin­git, etiam bonum (sub ratione mali) odio prosequi non rarò evenit. Heic igitur error in discursu castigandus, quo pactô totam irascibilium turbam ad Analogiam rerum ad nos, vel inter se, terminari comperies. Porrò sensus qui circa malum praesens versantur vocari solent, dolor, afflictio, vexatio, tristi­tia, molestia, uti circa praeteritum luctus, moeror, gemitus; cum vero tanquam futurum prospicitur, sensus oriūtur omnium teterrimi, cujus gradus (inter timorem & desperationem me­dij) enumerantur, dubitatio, metus, pavor, perculsio, consternatio, exanimatio, tremor, horror, trepidatio, agonia, formido, terror, Ephialtes, stupor, extasis; sunt autem affectus isti, aversa­tione exceptâ (aversari enim potest mens nostra, odisse, &c. non potest) planè corporei: probatur ex sensu crasso; pro­indè à mente inaffectâ despici possunt: quae ita in corpore, prout extra corpus, objecta sua speculari potest, immota, in­concita: iniquè igitur, suo in domicilio, negant libertatem, quam extra illud tribuunt Scholae: inconcussa igitur in­quam, & tanquam officij immunis, nisi velit, totas spe­ctare valet rerum actiones, mens nostra: Estigitur hôc ipsô [Page 116] primo motori, affinis mens nostra, qui non motus, reliqua movet. Non mutat igitur, sed vult mutationem in corpo­re, id est in mundo suo, per notitias suas communes, mens nostra, quo pacto non patitur, sed agit, suâ in latitudinis sphę­râ, cùm quod Divinum in nobis est, pati nequeat: Sequun­tur sensus, qui maximè in compositionem veniunt, & in quibus discursus plurimùm eminet: cujusmodi sunt Super­bia, invidia, livor, suspicio, impudentia, contemptus dignitatis, indignatio, perversa laetitia: Attamen te iterùm atque iterùm monemus Lector, ne verba, sed res ipsas ex methodo nostrâ exagites; in pluribus enim, non solummodò cum facultate objectum proponitur, sed & medium ipsum conformatio­nis, ut in invidiâ, quae objectum scilicet alienum Bonum sub ratione proprij mali, suspicit, & superbiâ, quae elationem animi, & ejus excessum consignificat; &c. Ista igitur perse expendenda sunt: Haec autem de sensuum corporeorum & crassorum nomenclaturâ breviter dicta sunto; valere interea jubemus exscriptores miseros, qui facultates nostras noëti­cas, in inferiori animae parte, unà cum concupiscibilibus & irascibilibus posuere, cùm tamen & sensus, & objecta om­ninò diversa obtineant: Istae enim ad Divina non eriguntur, illae non nisi in Divinis acquiescunt: Quid opus enim, in­tellectu illo agente, post hanc vitam fuerit, nisi amare, & Bea­titudine suâ aeterna frui daretur? satis habeant igitur sym­pathias & Antipathias suas, istâ in classe reponi; quarum sensus, particulares cùm sint & caduci, exoletos, & senio marcescentes comperient; quo tempore facultates Divinas, beatas, sese ad aeterna explicare, eaque anticipare, & quasi praecipere, (modò conditiones adsint) animadvertent. Licet igitur in affectus corporeos sese demandare possit mens no­stra, quatenùs communi bono prospicit: quia tamen etiam absque amore, pruritus, & titillationes ejusmodi, in corpo­re plethorico excitari possunt; ideò amorem inter faculta­tes [Page 117] noëticas & Divinas, concupiscentiam verò & libidinem inter corporeas statuimus; quo pacto particulares admo­dùm & variae esse solent: Ad leges conformationum acce­dimus, quo in argumento divisionem nostram solennem praemittimus; quae quasdam facultates Deo, quasdam mun­do Analogas, in nobis statuit; quae autem Deo sunt Analo­gae, menti, quae mundo, corpori vindicamus; quarum con­formationes legitimas, veritates naturae, (sensu & homine interno attestante) vocamus: Neque igitur naturam, sive providentiam rerum communem, convitijs suis deturpent hominum ingratissimi, sed objecta & leges conformatio­num investigent, sine quibus neque ipsos sensus externos juvare comperient: omnis quippe veritas nostra, ex alicujus facultatis & objecti conformatione (intercedentibus medijs, sive conditionibus suis) suboritur, fide (id est sensu qui ex eorum conformatione debita oritur) ubique adstipulante: facultates autem noëticae & Divinae objecta habent duplici in differentiâ constituta, propria scilicet & communia, qua ratione, à corporeis, (quae proprijs objectis solummodò gaudere videntur) satis distinguuntur: Propria objecta fa­cultatum internarum noëticarum sunt attributa Divina; Communia objecta, sunt objecta facultatum corporearum: corporea enim principia permeant, informant & illustrant facultates noëticae Divinae: Cùm autem tot dari facultates, quot sunt attributa Divina, & vice versâ suprà demonstra­tum sit; quaedam facultates Bonitati Divinae, quaedam sa­pientiae Divinae, quaedam Iustitiae Divinae, quaedam providen­tiae communi, sive naturae, quaedam providentiae particulari, sive gratiae, &c. respondebunt: De maximè receptâ nomencla­turâ, hoc in argumento erit sermo; neque enim ubique ver­ba rebus adaptantur. Primò autem de amore, quia prima & quidem extra nos & in nobis facultas; amant enim, quae non intelligunt, sympathia s [...] sit amor, vide palmam, vide [Page 118] vitem: vide teipsum. Primus affectus internus, fuit amor; fa­cultas autem ista, pulchritudini, & bonitati Divinae impri­mis, & totis denique attributis, quodammodò respondet: Nihil enim in Deo non amabile, etiam Iustitia; universo igi­tur Deo respondet facultas ista. Quemadmodum tamen in ipso Deo, attributa plurima, in unitatem Divinam compin­guntur, ita amor noster omnes sub se facultates complectitur. Proindè rectè conformari nequit, nisi Deum, toto animo, id est toto intellectu, toto corde, id est tota voluntate, totis viribus, id est totis corporeis facultatibus rectè conformatis, amave­ris: probatur exsensu interno, ritè conformato, seu verâfide. In Deo enim unicè acquiescit facultas ista, maximè denique in nobis ipse est Deus: Ideò quantùm amamus Deum, tan­tùm nos amat ille, & uno eodemque affectu sese ad delecta­tionem prodit Deus Opt. Max. summum igitur beatitudinis arcanum, amor Dei, qui verus ut sit, id est suis ex conditio­nibus conformatus, nunquam sine fide deprehenditur: co­gita interea, illum amoris sensum, non esse neque faculta­tem, neque objectum, sed ipsum conformationis actum, hu­jus facultatis demùm copiam eo fine nobis factam fuisse, ne ingrati ipsa ex creatione efficeremur. Hanc igitur egenis, in­firmis, indoctis, largitus est, ut haberet, quod rursum acci­peret Deus: cōmune objectum facultatis istius, est ipse amor corporeus; ideò qui in propriam speciem fertur affectus, nul­lâ illicitâ libidine, sive concupiscentiâ pollutus, tanquam hu­manus, à facultate consulente bonum commune, deduci po­test; quod quidem de alijs ejusmodi affectionibus corporeis praedicari potest, quorum sensus admodùm varios & dissi­miles, in seipso, nemo non comperiri potest; Haec igitur ex notitijs communibus expedienda sunt: sequūtur ex nomen­clatura vulgari, facultates quae sperant, fidunt, confidunt, gau­dent, quibus demùm, ex discursu ritè conformato, in subsi­dium venit contemplatio: ex quibus estiamsi quae sperant, fi­dunt, [Page 119] confidunt, non nisi gradu distare videantur, quia tamen spes sine fide, non autem haec sine illâ deprehendi potest, eo us­que differentiam nacta sunt: Conformantur autem rectè, si amor rectè conformatur, quemadmodùm denuò existis ritè conformatis, verum illud gaudium, ex vero gaudio denique, Beatitudo contemplatione illâ (de quâ suprà) insignita insur­git; harum igitur seriem paucis subtexere placuit, ut in alia fiat transitus: Circa communia objecta facultatum istarum, quae sunt corporea, non opus est ut prolixiorsim; satis est ex ipso moroso, & anxio sensu, modò rectè expendantur, ista in­dicari posse: Facultates interea nostras, ex attributis Divinis, & vice versâ aestima Lector, nulla enim praetereà datur sine errore norma: Quae intereà ad gratiā, sive providentiam par­ticularem spectāt, suo loco docebimus: satis modò constat, facultates, quę ad mentem spectant, cum Deo toto, tanquam objecto, cognato proprio, conformari debere: probatur, quod solus animum impleat: Quemadmodum igitur sym­bolum Annulo signatorio insculptum, vacuo aliquo & la­cunoso intervallo distingui solet, ut lineae figuram consti­tuentes, ab invicem disparentur, quod demùm cùm fuerit in materiam aptam inductum, peregrinam sine laesione, non suscipit impressionem; Ita quidem ex desiderijs & votis nostris, quae vacuitates nostrae sunt, Dei Opt. Max. figura Ectypa (quae in nobis) non solùm egregiè discernitur, sed per illa ritè conformata, [...] totum ita determina­tur & constat, ut qui diversum superinducere Characte­rismum attentârit, Imaginem & signaturam illam Divi­nam, (quam solus implet, complet Deus Opt. Max) adeò deformare, & proviribus suis destituere aggrederetur, ut Majestatis Divinae laesae, meritò damnaretur.

Ad corporeas facultates, illas nempè quas cum Bru­tis communes obtinemus, & quae mundo respondent, accedimus; quas ex turbido sensu, & crasso, quemad­modum [Page 120] priores illas ex sereno, & Beno in notefcere, docuimus; in quibus observandum est, superiores & noëticas illas facultates ad inferiora delabi, inferiores & corporeas non ita ad superiora adsurgere; proindè odisse Bonum ritè intellectum non facile est, amare malum, ut in promptu sit; errores interea ut in utrisque dentur, non tam in odium Boni, quàm amorem mali proclives sumus; Cae­terùm si debitae conditiones adsint, Bonum odisse impofsi­bile, quod in malo ex eâdem normâ dedolato, non contin­git: Nemo enim in aeternum non amare voluit, cùm vel hoc ipsum, quod in odio sibi perperam complaceat quispiam, ex amore involuto aliquo & infoelici habeat: Nulla igitur objecta communia obtinent facultates, sive principia cor­porea, sed vel singula, vel saltem complicata suis objectis Analogis respondent; te in Analogiâ internâ occupatum, & facultates corporeas succerni cogita: Primò occurrit o­dium, quod in arersationem, & malitiam (quae dilectioni & complacentiae opponuntur) distinximus. Proprium objectum facultatis quae odit, est malum: Mala autem ex sua optima de­finitione, judicantur ea, quae ijs quae bona sunt in primis impedimento esse possunt; universas mali definitiones, huic nostrae postponimus. Plurima in se habet definitio ista, sed quae mittenda in praesens duximus; ad munus facultatum corporearum accedimus, cujus proprium facimus, ut ista moveant. Quemadmodum igitur facultates noëticae Divi­nae circa finem, ita corporeae circa media versantur: Hoc in­terea cape, quod aversari possit, odisse, irasci, timere, &c. non possit mens nostra; cùm igitur sensus istos turbidos in te ex­citari advertis, cogita, mentem notitijs communibus, tan­quam ipsâ naturae sapientiâ instructam, ista ut è longinquo spectet, illis tamen consulere, & remedia porrigere posse; ad conditiones ex quibus facultas ista, (quae multiplex juxta Antipathiarum numerum esse solet) cum objecto suo co­gnato, [Page 121] legitimè conformatur, accedimus nempè: Si malum, non auctorem mali odio habeas, si nullum indè percipiatur dam­num, si nimium non sit, & similia, quae omnia sunt notitiae communes: probatur ex sensu interno: eaedem, paucis mu­tatis, sunt leges, irae, &c. affectuum reliquarum hujus classis, quos suprà enumeravimus: sequuntur facultates, quae dolent, cujus egregius datur numerus; ideò nos pluribus simul fran­gi posse doloribus experientia docet: ut exteriores & crassi intereà ad Medicorum proceres relegentur, ad internum illum affectum accedemus, qui à mente oritur, quo pacto fit, ut quod in nobis praevaricatum est, sentiat: neque igitur in mente datur iste sensus, cùm sola sit fides, spes, amor: sed in corpore, ex impulsu mentis, quatenus partem aliquam Iustitiae Divinae supplet. Proprium autem objectum facul­tatis istius est peccatum, probatur ex sensu interno, & quod frustrà alibi impendatur: proindè neque amissos, parentes, liberos, divitias revocat. Cùm tamen pius ut fuerit, id est rectè conformatus, exindè Deum placari, ipsa conscientia dictet: Ista igitur à concionatoribus magno Bono nostro excutiuntur; rectè conformatur, si emendationem vitae propo­sitam habeas, si spem non exclud at, &c. quae sunt notitiae com­munes: probatur ex sensu interno. Sequitur facultas quae ti­met, quemadmodum autem odium circa malum jam factum, ira circa praesens, ita timor circa futurum aliquod malum versatur: difficile autem est in affectu isto, vel terminum po­nere, vel modum: Quàm importunus sit, interea ex eo con­ijci potest, quod saepenumero potiùs accersat mala, quàm praecaveat; est igitur, (neque absque causa) in assiduis hujus vitae periculis, irregulare quiddam, & anomalum affectus iste, ubique se immiscens; vix enim datur absque timore quies; nisi igitur in providentiâ Divinâ toti acquiescamus (quam ideò tanquam optimam conformationis legem pro ponimus) mirè torquet sensus iste: probatur ex sensu interno; [Page 122] hisce plurima addi possunt, quae ex suggestis petenda suade­mus; cavere interea potest, timere non potest mens nostra: timores igitur illi indebiti & prophani, sunt odia quaedam, & ignorantiae; nunquam enim satis ut timeatur, Iustitia Di­vina, Numen ipsum, qui tremendum perhibet, blasphemat. Proindè ex reatu tuô non ex consilijs Dei aeternis, mala tua deduci cogita; qua ratione timor Divinus, nunquam satis incutitur: ut enim reliquos superare possis; sub timore il­lô, quo, à Deo Opt. Max. sive quidem à mente tuâ percel­leris, etiam invitus succumbas, oportet. Sequuntur sensus quidam complicati, quorum facultates conformantes, pro­miscuè quodammodò circa Bonum & malum versantur: de celebrio ribus quibusdam erit sermo; istiusmodi enume­rantur verecundia, miseratio, aemulatio; quae rectè conforman­tur, si exindè ad virtutem stimuli addantur: probatur ex sensu interno: Haec autem breviter de conformatione facul­tatum, quae ad corpoream naturam spectant, juxta no­menclaturam vulgarem, dicta sunto: in quibus satis fuerit methodum proposuisse; istorum perfectio scholarum sit ne­gotium: modò juxta divisiones nostras, nomina adaptent: neque enim vulgatae loquendi formulae, in doctrinâ arduâ stari volumus: proindè opus integrum de affectibus edi­disse non profitemur. Quorsum enim in ijs de quibus sum­mus datur consensus, prolixiores fuerimus. Nulla unquam tam Barbara extitit Natio, quae virtutem, illâ ut exciderit, non amplecti voluit: est igitur notitia communis, & sum­mum instinctus naturalis opus, tota moralis Philosophia, & à natura potiùs, quàm teterrima vitia à nullis non habita odio, profecta▪ desinant igitur naturam, sive providentiam illam communem improbare, à qua nisi habeant omnes ho­mines ut credant; cùm vera praedicantur, neque erit undè ulla asseratur fides; impiè igitur dicitur, naturam, sive pro­videntiam rerum communem, & gratiam, sive provi [...]en­tiam [Page 123] rerum particularem in Antithesi positas esse, vel inter se pugnare, cùm utraeque à Deo Opt. Max. proficiscantur: tota intereà attributa Divina simul operari, & uti in justitia, misericordiam, ita in naturâ, gratiam, & vice versâ elucesce­re, cogita Lector: ista igitur, ut occulta Dei judicia tempe­rent, non aliter tamen de actionibus Divinis existimandum est. Heic igitur ex parte Dei Opt. Max. considerandum ve­nit, cur vires, sive potentiae, ad occidendum, fallendum, convi­tiandum, maledicendum, &c. inditae fuerint: In hijs igitur, & similibus verbis, ante omnia videndum est, annon simul cum istis, objecta ponantur: Blasphemia enim, & faculta­tem, & objectum denotat: ista igitur imprimis discutienda sunt, & convitium à Deo separandum est, & videndum an convitiari liceat; cunctas enim facultates indebitè applicari, detorqueri, & loco moveri, ex arbitrij libertate, (ut taceam externas causas) non semel monuimus: certissimum intereà est, nullam facultatem (ubi conditiones adsunt) in obje­cto cognato proprio, pravam esse vel ineptam, modò hoc semper in animo habeas, naturam sive providentiam com­munem, ultra media non ferri: neque enim cibum in os, vel stomachum ingessisse, vel absque istis satietatem, saepè adnotavimus: quod cùm ignorent naturae suggillatores, il­lam tanquam penitùs depravatam contumelijs afficiunt. Hoc igitur resumimus, in objecto cognato proprio, nos pos­se convitiari, occidere, fallere, &c. ex parte enim Dei Opt. Max. licet convitiari peccatores, blasphemos: licet occidere quae nobis alimento esse possunt; ipsum etiam sicarium qui nos adoritur, in propriâ defensione occidere licet, alia si non de­tur commoda evadendi ratio: fallere tamen nunquam da­retur, nisi nobis cum animalibus vafris res foret; ideò aves, feras, pisces, aliquando etiam fortasse aegrotos, & insanos fallere, vel etiam ex parabolâ docere, licet, nulla si commo­dior ad eorum curationem supersit via: vafritiem nostram [Page 124] interea, cuidam sagacitati, ad naturam corpoream sive bel­luinam in nobis spectanti suprà adscripsimus, & quia tur­bat, & quia corporeis objectis solummodò gaudet, nihil enim in aeternis proficere, ipsa conscientia satis docet: Cui enim mortalium, ex versutiâ suâ, vel Deum fallere, vel iter ad Superos parare licuit unquam? Immane igitur, quantum subdola omnis calliditas à verâ & consummatâ illâ sapien­tiâ hominis custode, & procuratrici distat: At dices fortasse nullo pacto ingratitudinem propugnari posse; verùm enim verò si beneficium malo animo & insidioso conferatur, quidni ingratus fueris? non rependenda, sed condonanda sunt hujus modi Beneficia: Objecta igitur cognata, facul­tatum simplicium, sive complicatarum (quorum egregius datur numerus) disquirite blasphemi, impij; nulla enim in objecto cognato, vel prava, vel inutilis datur facultas; neque ulteriùs Deum Optimum Maximum diabolicis vestris ca­lumnijs impetite: si intereà, luxatis facultatibus, quod ma­lum est consectamini, quod bonum est abdicatis; si vice Dei Optimi Maximi idola colitis; si facultates noëticas Divinas, tanquam corporeas turpissimè prostituitis; si homines, im­mò Deum, tanquam feras vos fallere posse existimatis; si fi­dem denique rationi praeponitis, nonne totam excutitis structurae Divinae fabricam, donorum quae largitus est Deus Opt. Max. contemptores miserrimi, liberi denique illius arbitrij, sine quo illiberalia & necessaria essetis mancipia, jumenta, perditissimi violatores? Haecigitur evolvite, & nihil in foro interno malum, nisi libertatem illam, sine qua neque boni esse potestis, existimate: gaudete igitur vos li­beros esse, cum hoc ipso ad imaginem Dei conditi sitis; quod liberum est, Divinum est, infinitum est, proindè ne (que) senescere, vel terminis rerum claudi potest; gaudete vos li­beros esse, invita enim & coacta, si esset in vobis ista bo­nitas, aliquid Deo, nihil vobis ipsis tributum foret; sed quia [Page 125] nostram fecit Bonitatem illam immensa illa Bonitas, im­pertivit (pro gratiâ suâ infinitâ) undè etiam praemium spe­ret miser homo. Proindè gaudete vos liberos esse, id est malos esse posse, ut hoc ipso, in bono complaceatis; nihilo segnius, totum illud quodcunque benè gestum, Deo Opt. Max. acceptum referetis, ut qui Bonitatis istius auctor, & prima causa, utcunque agnoscendus sit; novimus plures su­peresse facultates, quarum nomina, neque adduximus, ne­que quidem adducere possumus: quod & olim Stagyrita questus est; cum tamen ex actionum & sensuum differentijs ista investigari possint, methodus nostra consulenda est; manca enim omninò est nomenclatura vulgaris: quàm optarem igitur verba confingi: dedecorum enim, in nobis anonymos existere sensus. Caeterùm hoc aliorum sit opus, ut tandem integra prodeat ars nostra, & in omni dubio, ad facultatem, ex quâ probant, recurrendum sit; unicum enim postulatum volumus, ex quâ facultate probas: si qui intereà, ultra facultates se sapere posse existimant, vel facultates ex indebitâ objectorum applicatione deformant, videant an­non hôc ipsô insaniant; sed de istis vos satis monitos habet iste liber; Ad conscientiam, quae nisi in totis facultatibus rectè conformatis acquiescit, accedimus; sub facultate au­tem consciente, quae aciem instruit affectuum totam & com­ponit, sensus interni militant; est igitur sensuum interno­rum sensus communis. Habet autem objectum, reliqua­rum facultatum conformationem; proindè rectè confor­matur, si facultates reliquae rectè conformantur; probatur ex sensu interno: sive igitur de Analogiâ rerum ad Deum, sive de mutuâ illâ Analogiâ inter hominem & res, sive de­nique de Analogiâ rerum inter se agatur, debita faculta­tum dispensatio à conscientiâ pendet; in cujus forum idcir­cò, notitias communes demandari, non semel observavi­mus; disquisitione sua particulari intereà ut gaudeat facultas [Page 126] ista, videlicet, an ita esse debeat, in ijs tamen quae sunt su­pra nos, adeò non proficit, ut Divinas actiones minimè pertingat ista quaestio: quas impiè exagitari idcircò, non semel docuimus: à foro internô igitur incipiens, ad mutuam illam Analogiam inter hominem, & res, terminatur scru­tinium istud: Hinc fit ut in Analogiâ, quam erga Deum obtines, nihil foelicius occurrat, quàm justè & sapienter ad­ministrariomnia, etiamsi eorum causae nos lateant: Ideò om­nia in Bonum cooperari, statuendum est, utcunque tan­dem ab occultis Dei judicijs, temperentur: Quando verò ad Analogiam secundam, im [...] & tertiam ventum est, lo­cum habet ista quaestio, & nihil non sapienter fciscitari po­test. Hôc igitur in foro, omnis causa nostra dicitur, ut quae unicum supra seipsum, agnoscat Dei tribunal: quâ ra­tione, quae in corporeo systemate peccant, castigari solent, facultates, spiritus, sive principia, dum facit facultas ista, (modò ritè conformetur) ut in illud quod praevaricatum est, animadversum sit: quâ ratione, Iustitiae Divinae partes subire suprà docuimus. Magnis interea intervallis in teipso distare cogita, facultates Divinas noëticas quae sententiam ferunt, ab ijs quae patiuntur; quod nisi apud te statuas, neque animam à corpore, unquam distingues; huc usque igitur, primo motori, qui non movens, caetera movet, finitimam & conterminam esse mentem nostram suprà monuimus: ne interea ex istis, quae passionem menti adi­munt, te nimis exolvi credas: cogita quod in te patitur, ejusque unitatem (modò velit Deus) in aeternum pati posse, imò quod durius est, facultatibus Divinis sublatis, & in Deumresumptis, nihil manere quod solatio esse pos­sit, sed teipsum odio, desperatione, horrore & cruciatu, de­nique perpetuò torqueri posse. Tuâ interea interest, ut ex facultatibus Divinis, quae in te existunt, corporea, dum tempus suppetit, colas, tuo ut potiaris mundo, quo ma­jus [Page 127] nihil, vel bonitati Divinae convenientiùs excogitari po­test: Reliqua ex notitijs communibus petenda sunt; ubi enim luculentiora, quàm in notitijs communibus depre­hendi possunt, providentiae illius universalis testimonia? quas igitur tanquam naturae sapientiam, doctrinam instin­ctus naturalis, & fidissimam veritatis Catholicae normam habemus; quas etiam non solùm tanquam humani, sed ipsius etiam Divini consilij aeterni universalis rationem su­spicimus, quas denique ad Imaginis Divinae complemen­tum in nobis, ex sententia communi, unicè desiderari, sine blasphemia, neque cogitari potest: Cùm interea ex harmonico mundi systemate, is deturrerum ordo, ut ob­jecta facultatibus, & vice versâ respondeant, notitias com­munes omni ex objecto, libro, sermone, elice, sepone, digere Lector: & huc usque te ultra veritatem, potiùs quàm citra illam stetisse, cogita; de hijs igitur, uti etiam de con­scientiâ, alibi instituetur sermo; Ad sensus externos in prae­sens accedimus.

[Page 128] SENSVS EXTERNI, ita denominati non solùm, quia eorum organa situm externum poscunt, sed quia ex confor­matione, extimae rerum Analogiae oriuntur; sunt actus confor­mitatum objectorum, cum facultatibus illis in omni homine sano & integro existentibus, quae à sensu aliquo interno immutato, ad particulares notitias Analogiae rerum externae ediscendas, expositae, tertiô locô, conditionaliter, & ratione sensus alicujus interni, tanquam causae proximae, & instinctus naturalis, tan­quam causae, ita remotae, ut sit nihilominùs magis principalis, versantur.

VNO quasi eodemque temporis momento operari vi­dentur, in objecti cujuscunque perceptione, faculta­tes, praeter discursum cunctae: diversè tamen cùm operen­tur, satis inter se distinguuntur: Haud facile est interea ad­vertere, inter illas, quae primò (ut aiunt) immutentur, nisi ordinem naturae secutus, quis primò in omni sensatione inducatur affectus, sensu subtili expendas; quo modo ali­quid in objecti cujuscunque insultu, sive conformatione primâ, incuti senties, quod neque color, neque sapor, ne­que numerus, neque distantia, neque motus, neque quies, &c. existat. Hancipsam igitur immutationem primam fa­cultatis alicujus internae conformationi vindicamus, quae ita ab instinctu naturali, sive aliquâ notitiâ communi, pro­ut ab illâ denuò sensus externus pendet: Est igitur ante sen­sum ipsum, obscura quaedam praesensio ex mirâ rerum inter se cognatione oriunda, quod quidem Harmonico rerum systemati tribuimus; tertium igitur locum sensui externo vindicamus, cui cùm id munus obtigerit, ut externam A­nalogiam dimetiatur, & fignet, universa terminorum ex­trinsecorum [Page 129] notitia debetur: Neque igitur, ut prodromae dentur facultates aliquae internae, sine externis proficiant, vel hae sine illis, sed reditu ad notitias communes, sensus internos, & discursum, facto, rei notitiam integram absol­vunt: nunquam satis interea mirari subit Scholas, plures quinque sensibus non statuisse; ridiculum diximus non da­ri nisi quinque sensus; tot sunt sensuum, quot sunt obje­ctorum differentiae, probatur ex ipso sensu, quem quia negligunt suis in demonstrationibus auctores, passim ineptiunt: sed dicent, non dari plura sensoria, ergo neque plures sensus; negamus argumentum; plurima enim per eundem trajectum, intrare, & quidem confertim, omni in sensorio, ipsa experientia docet: sed resumimus propo­sitionem, ergo, quia omnes externi sensus ad tactum reduci possunt, non erit nisi unus sensus: sed foramina indigita­bunt septem conjugationibus nervorum, per sensoria disse­minatis, osse denique spongioso, sive processibus mammil­laribus honestata; esto; insigniores quosdam (si poros ad­ijcias) in forum interiùs dari aditus; concedimus: Tune i­gitur in limine haerens, totarn ex portâ vel fenestris descri­bes domum, de interna fabrica parùm sollicitus? non ne­gamus equidem, nihil esse in intellectu, quod non priùs fuerit in sensu, sed eâ lege ut universam differentiarum ex­ternarum, universam differentiarum internarum Analo­giam huc compelles: Vide quaeso in quas angustias nos co­gant Scholae, dum nihil per sensoria immitti, nihil denique in intellectu existere, nisi coloreus, sonum, odorem, sapo­rem, tangibile, magnitudinem, figuram, numerum, distan­tiam, motum, & quietem (ut taceam denique ista è quatuor qualitatibus eduxisse) contendunt; itane quaeso? quâ igi­tur in classe universam Analogiam internam, universa notitiarum communium dogmata, & ut paucis dicam, uni­versam rerum nomenclaturam, (etiam in vocabularijs [Page 130] traditam) reponitis? sed pergunt, & colorem per se, sub­stantiam sive essentiam rei per accidens percipi volunt; quasi eorum perceptioni quae ex consensu universali agnoscun­tur, deesset facultas conformans; sed nos dicimus sub­stantiam per se, colorem per accidens deprehendi; substan­tia enim, sive subjectum inhaerentiae eorum quae abesse possunt, in rebus dari communis est notitia, quam turpiùs negabunt, quam occludent oculos, libertas ut ad utrum­que detur. Quid opus est pluribus, tot dari sensus, quot sunt objectorum differentiae, ipse sensus testis in objectis suis supremus docet? neque igitur hoc in argumento om­nes moramur auctores, qui neque objecta propria faculta­tum, neque leges undè conformantur, neque denique ul­lam veritatis definitionem, in doctrinis suis praemisêre; tanquam errones igitur, non solùm intra seipsos, sed qui­dem extra ferè ubique vagati sunt: ut interea sensus externos ab internis distinguamus. Primò occurrit, hos circa Ana­logiam externam, illos circa internam versari: Secundò horum species cùm intùs suscipiuntur, feritatem suam de­ponere, ideò non urit ignis; ideò lupi & agni species, sum­mâ concordiâ in memoriâ degunt; non ita species internae; pulchrum enim & turpe, gratum, & ingratum, naturam eorum à quibus deciduntur ita retinent, ut nos eôdem mo­do afficiant. Tertiò ex ordine, quia externas species gratiâ internarum datas fuisse, satis constat. Quae autem ad ex­ternos sensus spectant, ex definitione suprà allatâ petenda sunt: Ne interea à communi loquendi consuetudine nimis abhorrere videamur, universam illam à Scholis receptam nomenclaturam, circa rerum divisionem, puta colorem, sonum, odorem, saporem, tangibile, figuram, numerum, &c. inter externa recensebimus. Quaedam interea propria, quaedam communia vocamus objecta, ex quibus quae com­munia à recentioribus vocantur, puta quantitas, figura, lo­cus, [Page 131] situs, distantia, numerus, ordo, continuitas, & discre­tio, motus, & quies non ideò communia haberi debent, qui eorum plurima ab una facultate percipiuntur, (cùm unicuique differentiae sua respondeat facultas) sed eâ de cau­sa, communia vocari possunt, quia per plura foramina ingeruntur: quaecunque igitur, alia ratione quam gradu distant, suis facultatibus proprijs Analogis gaudent, quod suprà adnotavimus: Ideò quantitas, omnia sensoria, figu­ra, solummodò visum & tactum, reliqua, plura vel paucio­ra sensoria juxta Analogiae necessitatem traijciunt. Quaedam denique ad figurae conformationem, quibus numerus opus non habet, quaedam ad distantiam quibus motus non indi­get, &c. postulantur, ex quibus satis patet ista inter se di­stingui, cùm non solùm d [...]versum sensum inducant, sed aliquid diversum ad suam veram conformationem deside­rent: Hęc igitur ex rebus ipsis potiùs quàm auctorū ineptijs excutite tenebriones miseri, neque à ratione alieni, ad au­ctoritatem, turpiùs quàm claudi ad grallas confugite: Quemadmodum igitur quędam facultates circa sonum, quae­dam circa colorem, quaedam circa odorem, &c. tanquam objecta facultatum suarum propria, ex communi sententia versantur: ita quaedam facultas, circa quantitatem, sive ma­gnam, sive parvam, sive crassam, sive tenuem, sive longam, sive latam, sive aequalem, sive inaequalem, &c. Quaedam cir­cafigur am, sive rectam, sive curvam, sive asperam, sive levem, sive obtusam, sive acutam, sive concavam, sive convexam, &c. quaedam circa locum, sive supernum, sive infernum, sive dex­trum, sive sinistrum, sive anteriorem, sive posteriorem, &c. & ut paucis dicam circa reliquas differentias solennes, ea­rumque cognatas qualitates versatur; ex quibus aliqua, in quaestione quid, aliqua, in quaestione quantum & quale re­spondent; quaedam denique facultas, eorum gradus, quae­dam, ordinem instituit; plurima enim non aliter, quàm [Page 132] gradu, vel ordine distingui, quae tamen diversam nomencla­turam sortiuntur, non semel monuimus. Haec igitur expen­denda sunt, neque enim ut per idem transmittatur senso­rium, eadem facultas, circa colorem, figuram, pulchrum, appetibile versatur; sed unicuique differentiae sua respondet facultas: una igitur facultas colorem, alia figuram, alia de­nique pulchrum, sive proportionatum expendit, haec laudat, illa denique expetit: quod ut caetera taceam argumenta, ipsae conformationum leges, quas diversas in horum unoquo­que comperies, probant. Velocitatem interea actionum in seipso, qui demiratur, magnae illius machinae gyros, undè origo sua suspiciat, & internam, quam in se sentit, ve­ritatem agnoscat: Hoc interea observatu dignum est, obje­cta, quae plura pertranseunt foramina, propiùs ad faculta­tes Diuinas noëticas accedere; magis denique in seipsis esse necessaria; quae enim ad corpus resilire videntur, uti minùs necessaria, ita magis obtusa in seipsis existunt; sed in argu­mento de sensibus externis, satis ab auctoribus sudatum est: licet, in nullo, praeter visum, sensu subtiles esse videan­tur; quasi vel inepti, vel sordidi, vel nullis conditionibus proprijs, in conformatione suâ essent obnoxij; quod adeò verum esse constat, ut ad odorum differentias, nondùm excogitentur verba, sed ad sapores seipsum subducat, opor­tet, cui sagacitas in odoribus proponitur, & diductis malis inhianti, & naribus, & palato simul sapiendum est; sed qui­dam cerebro, quidam stomacho gratus datur odor, de cujus natura diversâ statim; pauca, interea de visu, (quia hoc etiam in argumento, auctores consuli possunt) more nostro subjungemus; neque enim in ijs quibus abundè scaturiunt Scholae, fontes turbare volumus; satis fuerit hoc in opere, veritatis definitionem, & methodum, artem denique de­monstrationis proposuisse, in qua, nisi omnis facultas (cùm objectum proprium, & vera conformationis media adsint) [Page 133] eandem certitudinem ac ipsa visiva facultas ritè conforma­ta, obtineat, frustrà veritate exantlandâ, impendetur tem­pus: Haec igitur est sententia nostra.

Ad facultatem visivam accedemus, cujus organum, plu­ribus encomijs celebratum, solis porta, Divinum mem­brum, animi speculum, &c. à Scholis vocatur, non solùm enim internorum motuum indicia, ex oculis desumuntur, dum in audacia prosiliunt, in reverentia subsidunt, in amo­re blandiuntur, in odio efferantur, in gaudio hilares sub­rident, in moerore depressi languescunt, sed tota etiam cor­poris sanitas, vel morbosus apparatus, ex illis aestimatur: Ideò ut valent oculi totum valere corpus existimandum est, soli insuper oculi, coelestia contemplantur, plurimas de­mùm differentias ostendunt, optimè denique memoriae & reminiscentiae famulantur, ut qui non solùm altiùs infi­gant simulachra rerum, sed etiam penè deperdita foeliciùs per circunstantias cognatas, revocent; est maximè tamen conditionibus exposita facultas ista, ut quae ultra conditio­nes in principio libri allatas, objectum (non dico medium) illuminatum ad visionem desideret; quibus legibus nun­quam errare datur, aliter licet & fallere posse, & falli in objectis sibi creditis contingat. Istae autem sunt rationes, quod omnem veritatem conditionibus suis obnoxiam, ad­notaverimus; cui enim bono facultas visiva inserviret, si lumen, medium debitum, distantia, &c. deessent? Suntigi­tur conditiones, veritatum nostrarum nexus & copulae, quarum disquisitionem, veritatum nostrarum candidatis commendatam volumus: leges enim sive conditiones con­formitatum intermedias qui habent, & ipsam objecti cu­juscunque conformitatem, sive caduca, sive quidem aeterna spectes, habituri sunt; neque deerit, modò ista dentur, sides: ad differentias insigniores, oculi humani, regredimur, inter quas, hominibus solis oculos variegatos datos fuisse, [Page 134] cùm in caeteris animantibus, vel similes vel parum certè dissimiles, (equos ni fortè excipias) conspiciantur, obser­vant historiae naturalis scriptores; denique Anatomici quos peritissimos tulit saeculum istud posterius, belluis muscu­lum, qui oculos in terram figit, obtigisse; quo liberatur homo, contendunt: & proindè ad coelestium contempla­tionem natum esse, rectè affirmant: an verò aquee an igneae sint naturae, scholis disceptandum mittimus. Hoc intereà certum est, lumen in oculo non esse illud quod videtur, sicut etiam neque calorem in digito esseillum, qui tangi­tur; nihil nisi extra seipsum sentit homo; etiam peregrinus est omnis qui irritat dolor, quem superare ex potentijs in­ternis, vel saltem cum corpore exuere potes; magnum est interim ista ubique cogitare: neque enim tu, sed ipse tandem frangetur dolor: opportunè denique heic exagitari potest Quaestio nobilis, an apparentiae, sive species rerum (per quodvis sensorium delatae) ab objectis realiter decidantur, an verò sint defluvia continua, an verò eliciantur, & im­praegnentur spiritus, an verò per habitudinem percipiantur, an verò pluribus horum modorum, an verò nullis: Certè à nemine factum satis hâc in re arbitramur; cùm interea, (ut cunctos simul in examen ducamus sensus) mediorum quaedam sunt extra nos, quaedam sunt partes nostri, ratio omninò erit diversa; ignis igitur erit calidus, te absente & frigido, durus lapis, etiam te invitô, & nisi figurae rerum ubique serventur, larvata erit conversatio; quo pacto ni­mis subtiles existimari possunt recentiores quidam, qui energias rerum universas, ad habitudines referunt: etiamsi enim objecta non sine habitudine percipiantur, qui tamen sensum in rebus tollunt, hoc ipsum tollunt, undè sibi credi postulant; si quid tamen ab istiusmodi sciolis prolatum est, quod veritatem sapit, non ad ipsum sensum, sed ad rerum Analogiam, sive dispositionem idoneam referri debet, [Page 135] quam, habitudinem, sive, quodcunque vis, planè supra captum humanum, vocare licet; cujus rationem adeò mi­ram agnoscimus, ut neque montis magnitudo in pupillam invecta, vel demùm in occipite servata, repagula frangat. Quaestio igitur, quomodo res percipiantur, in naturalibus est difficillima: quòd ex vi plasticâ, diversas alimentorum naturas, in unum compingente satis constat; neque enim quomodo vel unum alimentum, in diversas partes, vel di­versa alimenta in unam abire possint, capies unquam: Heic igitur intra defectum conditionum ad veritates hujus classis requisitarum sese recipiat Lector, quod, novum non esse in Zeteticis nostris fusiùs docebitur; ad debitum visionis me­dium accedimus, hujusmod [...] autem est aër, aqua, & dia­phanum quodcunque, in quibus quo simplicius, & purius, eò aptius omne medium existimandum est; quod cùm adeò diversum existat, ut ad veritatum differentias, diversum ali­quid, in medio, ubique postuletur, simul doceri non po­tuisse in principio libri adnotavimus, ubi etiam conditio­nes reliquae, quae ad visionem desiderantur, cernere licet: Nos interea illam cognationem, quae inter corporeas facul­tates & singularia, inter intellectum & universalia statui­mus; neque enim haec absque illis, vel vice versâ perci­piuntur: De erroribus visus, ubi de errorum causis agetur, quem maximè hallucinari eâ de causâ observamus, quod pluribus, quàm reliqui sensus, conditionibus sit obnoxius, quas (facillimas licet) cùm non advertat Schola, ignorat, il­lis deficientibus, & ipsam desicere veritatem; omnem ve­ritatem igitur conditionibus suis expositam cogita Lector; quae si dentur, neque facultates, neque objecta nova defutu­ra esse, etiam in infinitum, cogita: sine conditionibus de­nique, neque illas, quibus potiris, juvare posse, sed te obscu­rum, absurdum, insipientem fore. Haec autem breviter de facultate visivâ dicta sunto; cùm, hoc etiam in argumento, [Page 136] uti etiam circa colorum differentias, auctores utilissimè consuli possint.

Sequitur Facultas audiens. Objectum facultatis audientis est sonus, sonorum autem differentiae recensentur, acutus, gravis, asper, obtusus, &c. debitum transitionis medium, est, aër, & (ut quibusdam placet) aqua, quod ex ranarum coaxatione probare conantur; rectè conformatur, si condi­tiones adsint, quas in principio libri attulimus: Per fora­men autem organi auditus, plurima ingeruntur, quae id­circò, suas proprias conformationum leges postulant, puta, numerus, proportio, harmonia, objecta intellectus, fidei, &c. rectè interea dicitur coecos habentes auditum, esse sapien­tiores, quàm surdos habentes visum: est enim auditus sen­sus disciplinae, modò fidem intelligas, non illam, quae ex narrantis auctoritate pendet, sed illam, quae ex debita facul­tatum conformatione oritur, haec quia in nobis, illa extra nos, fundamentum relationis obtinet; qua ratione verita­tem rei, à veritate intcllectus imprimis distinguimus; cùm igitur ex doctrinis, fidem, sive ad sensum internum excitari advertis, vide an objectum de quo agitur, sub ratione veri­fimilis, possibilis, vel quidem ipsius veri aeterni conforma­verit; eveniet enim, ut discursus praeceps, ista minùs ex­pendens, ex toto temeraverit; adeò ut vèrifimile, vel possibi­le, pro vero, vel vicibus versis, accipiat. Haec igitur impri­mis aestimanda sunt, nisi credulitatem, loco verae fidei ad­hibere volupe sit; suam interea fidem praeteritis, uti etiam futuris non solùm concedimus, sed tanquam necessariam flagitamus certè; eâ lege ut à notitijs communibus, sive ve­ritatibus aeternis universalibus distinguantur, & ab illis u­bique suam aucupentur fidem: praeterita enim tanquam verisimilia, quoad nos, futura denique tanquam possibilia haberi, docebunt notitiae communes: quas ita veneramur ubique & suspicimus, ut exindè Deus Opt. Max. Pater com­munis, [Page 137] maximè agnoscatur; verus igitur ut sit veritate rei, liber quicunque, tua è teipso veritas desumenda est; pro­positiones interea singulae, per Zetetica nostra, expendendae sunt, ut non solùm in quâ quaestione praedicatur, sed ex quâ facultate illius veritas probari possit, exploratum habeas; alia ad veritatem cùm non supersit via: notitias interea com­munes potiùs, quàm turpissima scelera à Natura (scilicet ra­tionali) ortum ducere cogita: mali enim, imò pessimi, ut dentur quàm plurimi, illos ita debere esse, nulla communis notitia docebit unquam: neque igitur Naturam, sive pro­videntiam rerum communem, blasphemiis suis impetant hominum ingratissimi, ut Gratiam sive providentiam par­ticularem commendatam habeant, quasi simul stare loco non potuissent, attributa Divina, & in Deo darentur con­tradictoria. Hanc igitur ut superet Gratia, sive providentia particularis (neque enim in operibus suis, imò nec in seipso terminum invenit Deus) malum esse non potest, quod Dei Opt. Max. opus quotidianum (undè enim praetereà rerum natura?) visitur: Haec igitur animo ut infigas tuo, passim & quidem sub titulo auditionis inculcanda duximus, Le­ctor: Ad organum auditus, sive officinam auris accedimus, in quibus labyrinthum, incudem, malleum, &c. inspicienda consulimus, de quibus Anatomes periti, plurima observa­tione dignissima proferunt; summum interea consensum, inter aures, Laryngem & Palatum comperies, propter disse­minationem conjugationis nervorum, quae in istas partes diffunditur: vox deindè animatis, sonus inanimatis tribui­tur; quaedam denique cum imaginatione, quaedam sine eâ in homine deprehenditur: qua ratione verba, à tussi, screa­tu, &c. distinguimus; videtur autem sonus quicunque, esse materiale quiddam, neque enim vento adverso, tam facile, quàm illô secundô percipitur: pulchrè deindè perhibetur, esse ex conatu aëris involuti, & condensati, in obstaculo [Page 138] solido: ipsum enim esse conatum, absurdè dicitur: de er­roribus auditus, qui plurimi esse solent, & altos incutere terrores, ubi de errorum causis tractabitur: Nunquam in­terea satis mirarisubit, Laryngem illam, in summitate arte­riae tracheiae positam, è cujus cavitate aëre repletâ, vocis prima quaedam materia desumitur; quae cùm subindè à linguâ, modò ad fauces allidente, modò flectente, modò premente, modò se dilatante, &c. articulata fuerit, totum vocis mysterium absolvit: cujus summam refractionem observamus; si enim rectè percurreret semper, nemo se­ipsum audiret loquentem, quod plurimis molestum fore, qui sibi in suo dicendi genere complacent, arbitramur.

Sequitur facultas odorans, quae medio inter sensus exter­nos reponitur loco; odorum autem differentiae enumeran­tur, crudus, suavis, foetens, putredinosus, marcidus, viro­sus, teter, dilutus, &c. quibus saporum differentiae, puta acer, acidus, &c. ipsorum denique florum, herbarum, ra­dicum odores varij, puta Rosae, Hyssopi, Angelicae, &c. ad­jici possunt; de quibus hanc accipe veritatem, quae uno eo­demque modo afficiunt facultates nostras, eadem erga nos esse, nova nisi eaque valentior detur signatura: sed hac de re, sta­tim, ubi sagacioris Philosophiae Methodus proponitur; Medium conformationis debitum aëra volunt & aquam, (quod exemplo piscium probare aggrediuntur) Auctores; respectu nostri tamen, unus aër aptum erit odorum vehi­culum; si igitur conditiones adsunt, quas in principio libri attulimus, & debitum istud medium, facultas odorans rectè conformatur cum objecto suo: de organo facultatis istius disceptatur adhuc; certum est, principium habere in naribus; hjsce enim obstructis, planè nihil odoramur; cùm verò de instrumento proximo agitur, non immeritò dubitari potest: quia tamen septem illae nervorum conju­gationes. (quae à cerebro propagatae, sensoria nostra per­transeunt) [Page 139] reliquorum sensuum organa immediata rectè perhibentur, verisimile omninò est ad ossis illius, quod cribri instar perforatum est, inferiorem partem, ob molli­tiem suam, os spongiosum nuncupati, odorum acrimoniam, retundi, praeparari, & transinitti ad processus mammilla­res, qui nervi sunt mollissimi, & facultatis odorantis instru­menta proxima: est autem crassae voluptatis & molestiae sensus iste, & proindè corporeus sensus: ideò nihil ferè com­mune cum visu vel auditu obtinet: quâ ratione ineptè, vel non omninò de numero, figura, motu, quiete, &c. judicat, tactu licet, qui reliquorum sensuum basis, etiam & istaper­cipiantur; cur verò acutior fuerit brutorum sensus, ratio reddi potest, quod cùm in illis sensus sit disciplinae, neces­sarium fuit sagacitate summâ, ut victum conquirerent, &c. praedita fuisse: Naturam autem in necessarijs non deficere non semel monuimus: Nostram intereà in odorando hebe­tudinem, non tam ad pituitosum cerebri defluxum deferi­mus, (quod caeteris animantibus rarò contingit) quàm, ad illam ipsam naturae providentiam, quae nobis cavit ne ex­cellenter afficeret sensus, ex quo nemo proprium pateretur odorem: An verò plures rerum differentias ostendat nobis, quàm brutis, sensus iste, non abs re disceptatur: certum est odores, in diversâ admodum Analogiâ esse constitutos; ideò qui nobis gratus odor, brutis ingratus esse solet, & vice ver­sâ: quo pacto, in illis sensus disciplinae, qui in nobis vo­luptatis & molestiae solummodò esse videtur; in ijs tamen quae ad corpus & alimenta spectant, si non optima, saltem prima indicia ex odoratu desumi debent: Duplex interea odoris genus, adnotavimus; qui cerebro, & qui stomacho gratus; de posteriore illo odoris genere, hoc cape: ubicun­que & in odoratum & gustum: gratus inducitur sensus, alimen­tum est sanum: aequè interea & ab insipido ac inodorabili absti­nendum, nisi ubi ab experientia juvamur: tam enim ex [Page 140] nullo odore, vel gustu (neque enim signantur istiusmodi) quàm ex ingrato, nos monitos habet Natura, sive provi­dentia rerum communis: sensu interea subtili opus est, ut odorum differentiae juxta divisionem modò allatam, expen­dantur: Neque igitur, tanquam alimenta sana Moschus, vel Zibetta porrigenda sunt, quia cerebro potiùs quàm sto­macho, gratus est istorum odor: Crudum interea odorem coctione juvari, & Pharmacopoeae, & ipsae popinae docent: normam interea alimenti sani, hanc accipe, nasutis certè sci­tu dignissimam: Maxima igitur inter gustum & odoratum datur affinitas, ita ut omnia odorabilia sint gustabilia, & vice versâ, ut plurimū, modò rumines, & reliquę conditiones ad­sint, quas in principio libri attulimus: non diffitemur interea quaedam odore ingrata, satis tutò intùs sumi posse; sed si benè rem expendis, & in istis stomacho gratum (cerebro licet ingratum) subesse odorem, comperies; quod in Allio, &c. satis constat. Haec igitur sensu subtili expendenda volu­mus; ut tandem ad gustum, cum quo & odoratu summae nobis intercedunt necessitudines, deveniatur: hanc tamen eo nomine perfectiorem existimamus, quod propiùs ad ta­ctum accedat, quo humanum genus inter caetera animantia pollet. An verò odores sint materialis, vel immaterialis Na­turae, scholae (nescientes tamen quid sit materia) exagitant: materiales esse testantur, dissipari à ventis, respirando ho­minem olfacere, hunc odorem illum expugnare; è contrà communicari sursum & deorsum, & ad latera, & longissi­mè percipi, quasi in instanti, immateriales esse suadent; ad usum facultatis istius in re herbariâ (cui maximè inservit) accedemus: quemadmodum igitur in alimentis, ita in me­dicamentis, prima indicia ex odore desumenda sunt: falla­ces enim (quicquid Neoterici dicant) ex visu desumuntur signaturae: neque denique remedia selectiora ex signaturâ externâ produntur, licet in ijs quae moram non patiuntur, [Page 141] remedia quaedam ipsi adspectui satis ostendantur, ut in ser­pentum morsibus, &c. Primae igitur partes odoratui, se­cundae gustui tanquam facultatibus cognatis, hoc in exami­ne debentur.

Facultatis quae gustat, objectum proprium, est sapor, me­dium debitum est aqua quaedam salivalis insipida, quae si adsit, & conditiones, quas in principio libri attulimus, rectè conformatur facultas ista: saporum autem differentiae enumerantur, crudus, coctus, dulcis, amarus, acerbus, acer, acidus, salsus, adstringens, sive austerus, pinguis, & ipse fa­tuus, sive insipidus, qui ex privatione saporis, percipi vide­tur: Dantur etiam plurimae aliae saporum differentiae, no­minibus carentes, quod ex herbarum, radicum, &c. varie­tate satis liquet; in quibusdam demùm luxuriantur nomi­na; ponticus enim & stypticus eodem, cum aliquibus supe­riorum recidere videntur; sapores denique plurimos com­peries ex istorum pluribus compositos, dulce enim & ama­rum, & stypticum quoddam obtinet rosa: De saporibus interea, uti de odoribus, scitu dignum est (uti nuper diximus) quae uno eodem (que) modo, afficiunt facultates nostras, eademerga nos esse, nova nisi, ea (que) valentior detur signatura: Acutum interea exposcimus sensum, qui & differentias saporum exactè cal­leat, & unicuique sapori suam agendi efficaciam seorsim vindicet, ut tandem, quantùm amaro, quantùm acido, &c. in varia illa saporum compositione, & misturâ deferri pos­sit, perspectum habeat: ut saporum interea definitiones ali­quas, ex Scholarum sententia aggrediamur. Crudum sapo­rem illum vocamus, qui à coctione juvari potest; coctum, qui à cruditate incipit; dulcis sapor ille est, qui linguae obli­tus, inaequales ejus partes, aequat cum delectatione, ejus fi­bras leniens, & quodammodò blandiens, cujusmodi est lac, saccharum, & fructus quidam maturi: de sapore isto ob­servant Medici citissimè in choleram converti. Amarum sapo­rem [Page 142] definiunt eum, qui linguam detergens, molestè exaspe­rat, cum aliqua ipsius substantiae colliquatione: De sapore isto notant, primò, omne amarum esse calidum, opio excepto, quod quia ex novis signaturis foetore scilicet, & gravedine sese prodat, quod denique ad contrectationem, lentum & spissum manibus haereat, quod denique ad gustum os adu­rat, nos satis monitos habet, plurima in compositionem in­gredi, & proindè dissimilium esse partium; circa opium igitur plurima inter se conferre oportet, qui ejus vim & agendi efficaciam exploratam habere vult; de cujus metho­do statim: secundò observant Medici, amarum saporem mi­nimè putrescere: tertiò pro alimento ab omnibus animalibus re­ijci: ad medicamentorum igitur classem pertinet sapor iste; de quo observant Medici, omnia amara in suo genere, quan­tò magis amara, tantò magis esse sana, in sua specie, una Aloe exceptâ; nempè quia ab extremis, in unoquoque genere, ab­horret Natura; Maximè autem prodest sapor iste, cum stypticitate conjunctus. Ideò Absynthium inter amara, ma­ximè est sanum, non ita acido-amara, ut fructus immaturi, & mala persica; Acerbus sapor quibusdam ponticus, sive stypticus ille est, qui linguam exiccat, constringit, & exaspe­rat, & ab austero differt, quod hic ad humidum, ille ad ter­reum vergat; sapor iste in sorbis immaturis, & mespilis de­prehenditur: de sapore isto observant Medici, esse frigidum & siccum, proindè ex coctione parum, vel nihil juvari; Acer (omnium calidissimus) ille est, qui mordicat, rodit, & exu­rit ut euphorbium, thymelaea, pyrethrum; Acrium autem plu­rima recensentur genera, puta igneum & siccum, ut calx: igneum & humidum, ut caepe, allium; cum igneo humido siccum, ut galanga, piper: quae magis moderata in Hyssopo, Thymo, &c. sentiuntur, alia acria & acida, ut oleum vitrioli: alia acria & styptica, ut Epithimum: De sapore acri observant Medici, esse per se inimicum naturae; ex admistione tamen al­terius [Page 143] saporis, sanum esse posse, maximè cùm in humores diffi­culter resolubiles impingit; Acidus sapor ille statuitur, qui lin­guam vellicat, sine calefactione, qualis ille qui in succo li­monum, narantiarum, oxalidis, &c. Miscetur cum dulci, ut in malis punicis, cum amaro, ut in malis persicis, cum acri ut in aceto, cujus sapor proprio nomine, acetosô scilicet gaudet: Salsus sapor ille est, qui linguam detergit, & abluit, adeò remissè adstringens, ut hôc ipsô, ab austeris & acerbis ma­ximè distinguatur; estque vel naturalis, ut in sale fossili, vel ex arte, ut in cineribus: In herbis etiam, quae ad mare crescunt, deprehendi solet sapor iste, maximè verò in ijs quae ab aestu maris alluuntur. Huic finitimus, nitrosus, vo­cari solet, salsus, cum adstrictione quadam: de sapore au­tem salso observant Medici, maccimè esse putredini contrarium: Austerus sapor, quibusdam stypticus est ille qui linguam ve­hementer exiccat, exasperat, contrahit & adstringit, cum refrigeratione; estque peculiaris malis cotoneis & pyris agre­stibus, ab acerbo autem differt, quod sit magis aqueus, ma­gis adstringat, & exasperet; de sapore isto observant Medi­ci fluxiones repellere, coctione juvari, & alimentum fieri posse, denique ubicunque admiscetur, in melius reliqua cedere. Pin­guis sive unctuosus, sive oleosus sapor ille est, qui eâdem ferè descriptione cum dulci gaudet, nisi quod hic magis dele­ctet. Hujus generis recensentur Butirum, medulla, oleum; admiscetur autem, cum aqueo, ut in radice altheae & lilio­rum; de sapore isto observant Medici, intus sumptum essè ci­tò inflammabilem; esse autem propriè vulnerarium (quia ad tactum potiùs, quàm gustum signatur, & proindè dolores externos sedare; Insipidus sapor, sive fatuus, est quaedam sa­poris privatio; invenitur autem in aquis quibusdam & ci­trullo, &c. de sapore isto, observant Medici, ad frigidita­tem deflectere, & proindè omne alimentum ex insipidis esse pituitosum: Plurimi praetereà subsunt sapores, nomi­nibus [Page 144] carentes, quorum notitia ex rebus ipsis sigillatim (absque ingluvie, ut debita adhibeatur mora) desumenda est; quantùm interea in varia & complicata illa saporum compositione, unicuique agenti deferri possit, tuâ impri­mis interest ut expendas; quemadmodum etiam an nova aliqua detur signatura: ita enim instructus, & recte de no­tis, & caute de novis decernes; Quae enim uno eodemque mo­do afficiunt facultates nostras, eadem erga nos esse, nova nisi, ea­que valentior detur signatura, non semel monuimus; ista igitur in rerum naturalium investigatione vera est metho­dus, partim à notitijs communibus, partim ab experientia deprompta; Quae insuper addit tempus, reponenda sint; infinita enim in re herbariâ, & tota denique odorum, sapo­rum, &c. classe incomperta delitescere, quae dies doceat, nemini dubium existimamus; Pulcherrima consectaria ex istis educi possunt, ad historiae naturalis scientiam mire conducentia: non solùm enim quae sana, sed quae pharma­ceutica, quae vulneraria, denique docet methodus ista: ad separationem intereà in mistis deveniendum est, nisi ubi to­ta herba, totum compositum confert; cui ministerio pro­prium in naturalibus ignem, quemadmodum in scibili­bus rationem dicavit natura, quam ultra media, non ferri, saepiùs inculcavimus; ubi intereà malum, ibi bonum ob­servant, qui naturae historiam callent: qua ratione licet ea quae penu suo subterraneo recondidit, abdidisse videatur Natura, sive providentia rerum communis, ex illis tamen per separationem, remedia potentissima, elici posse, po­sterius istud saeculum expertum est: quae deterrima igitur existimantur, ex praeparatione & applicatione debitâ fiunt bona: extra Analogiam suam autem, & conformationum leges, & optima quaecunque mala redduntur: in hijs igi­tur sagacem, & solertem exposcit natura discipulum; ut interea signaturas, ex quibus sive alimenta, sive medica­menta [Page 145] explorata habeas, praemittamus, ad memoriam re­vocandum est, quodcunque, odorem stomacho & saporem palato gratum obtinet, alimentum esse sanum, & intùs tutò sumi posse, adeoque ubi istae conspirant signaturae, ni­hil periculi subesse, quam igitur tanquam alimenti sani normam statuimus; ubi denique ingratus, teter, & nausea­bundus (quem subticent Medici) vel quidem nullus nos affi­cit odor & sapor, medicamentum ut esse queat, inter ali­menta reponi non posse: signaturas intereà, quae in delectu, sive alimentorum, sive medicamentorum in re herbariâ, sint maximè spectabiles, habe Lector▪ ad visum occurrunt primò locus, & tempus, & deindè magnitudo vel parvitas, numerus, figura: ad tactum sese produnt, durities, mollities, laevitas, asperitas, acuties, raritas, crassities, tenuitas, gra­vitas, levitas, lentor, friabilitas, &c. ex odoratu & gustu, ultimis & proprijs istorum indicibus, cunctae quae suprà adduximus differentiae, puta, crudus, amarus, acer, &c. expendendae sunt, quibus instructus, & illis denique quae nuper attulimus conclusionibus, quas, ut plurimùm, à Medicorum proceribus hausisse profitemur, nihil non ex­periri juvabit: quod interea quaedam ex auditu percipian­tur, ut in semine cartami, & cassia, ex accidenti provenire existimandum est: Primò igitur occurrit locus, qui an sit silvestris & in ultus, an verò cultus & domesticus expendi de­bet; deindè an incolam prae oculis habeas, vel plantam pere­grinam: posteà an in loco aprico, & Soli exposito, an verò in obscuro & tenebricoso, an in monte, valle, campo, palude, vel circa fluvium, vel circa fossam crescat, an demùm in lo­co congestitio, & fimoso; an verò proventu gaudeat libero & spontaneo: an etiam, terra sit calida, frigida, humida vel sicca; an verò sit metallica; mutationem enim aliquam inducunt ista omnia: deindè an fuerit ex primâ intentione seminis, an verò hermaphrodica, vel fortasse degener quiddam; in quibus [Page 146] omnibus observandum est, quae loco libero nascuntur, meliora esse in suo genere, quàm quae hortis suburbanis putidis nascuntur; calida, denique in loco frigidiore esse meliora, & vice versâ; sexcentae denique hujusmodi obser­vationes, advertendae sunt; Sympathia rerum denique & Antipathia, cùm doctior evaseris, expendi debet: Lupini enim vicinia vitem juvat, Raphani hermodactylos: Epithy­mum ex Thymo laudant Medici, ex Ocymo improbant Item regio & temperatura, aliquid semper peculiare sibi vindicat, ideò opium Thebaicum, manna calabriensis, &c. optima suo genere existimantur: deindè ad ipsam plantam propiùs ac­cedens, ex magnitudine vel parvitate foliorum, &c. numero, colore & figurâ indicia desumes; inter quae, cùm post figuram externam, color sit signatura fallacissima, (ubi de vi inter­nâ & operatione agitur) ad certiora indicia deveniendum est: Per tactum igitur proximè, tanquam tutissimum ex­periendi medium, explorandum est, an sit molle, laeve, aspe­rum, &c. folium, fructus, radix, &c. aliquid enim pecu­liare, idque signanter ista omnia denotant; ultimo denique ad odorem & saporem, (sensus hoc in scrutinio summè Analo­gos) accedendum est; ut tandem ope conclusionum suprà allatarum, quas à Medicis, ut plurimùm, hausisse profite­mur, (quod enim nostrum non est, isto in libro, ubique agnoscimus) in judicium veniatur; Hôc igitur in argumen­tô, non solùm auctores Botanici, sed & res ipsae consulen­dae sunt; quod certè adeò molestum esse non debet, ut nul­la vel utilior, vel jucundior detur in naturalibus scientia: flores denique & folia, colligi docent Pharmacopaei, ante­quàm desinant; fructus ubi maturuerint; semina cùm sicca­ri incipiunt; suc [...]os herbarum & foliorum, germinantibus ad­huc cauliculis; lachrymas, vere novo; stipites & caules, ubi perfectae fuerint: de radicibus denique diversum quid obser­vant, quaed [...]m enim singulisanni constitutio [...]ibus, ut G [...]y [Page 147] cirrhiza: quaedam cùm flores suos exuunt, ut Enula Campa­na: quaedam antequam vis in cęteras partes abeat, ut Poly­podium, Iris: omnia denique coelo sereno colligenda esse: De duratione istorum denique observant, quae tenuium sunt partium, vel quae humiditate luxuriantur, minùs du­rare, quae crassa & solida meliùs, quae amara optimè: pro­indè videndum an signaturas odoris & saporis validè reti­nuerint, an verò exoleverint. Quaedam enim vetustate fiunt meliora, ob acrimoniam expiratam, ut Euphorbium, quae­dam mediâ aetate ut dulcia, salsa, & insipida, quia dulcia & salsa amarescunt tandem, & insipida exanimantur. Hoc in­terim persuasum habeat Lector, Naturam suâ in Methodo, & facilem esse & imprimis constantem; nullibi enim à se­ipsâ recedit: si interea ex nova aliqua signaturâ, te moni­tum habeat, diversum aliquid subesse cogita, quod expe­riri juvabit, modo quae suprà adduximus, in animo ubi­que habeas. Hoc interea in argumento auctores consulen­di sunt, quos accuratos & doctos admodùm comperies: Sapori interea inter omnes sensus, longe minima obtigit activitatis sphaera: amarorem tamen Absynthij è longin­quo percipi obijciunt; quibus responderi potest, odorem absynthij crassum, ab humiditate oris resolutum, in lin­guam decidere & deindè gustari; sed in istis liberum per me sit judicium. Porrò facillimè in morbis, aqua salivalis, quam mediū gustus, statuimus, corrūpi & infici potest; ideò febrici­tantibus nihil non amarum; cujus ratio reddi potest ex eâ ipsâ quam nuper adduximus conclusione, dulcia scilicet & salsa ex quibus alimēta nostra, facillimè in amarorem verti. Purum igitur nisi adsitmedin̄, & reliquae quas in principio libri adduximus cōditiones, ne (que) gustare dabitur; Nūquam satis interea mirari subit, quasdā Scholas, calidu & frigidum, quasdam humidum & siccum, odorum principia statuisse, in re omninò impossibili, & contraria & absurda praedicantes, [Page 148] sed nos suum solenne, & particulare principium & odori, & sapori vindicamus: Calidum enim & frigidum, humi­dum & siccum confundas usque licet, nihil praetereà quàm illas ipsissimas qualitates secundùm magis, et minùs elicies: utcunque igitur in elementorum. gremio involuta deli­tescant, odorum, saporum, colorum, principia; neque à ca­lido, neque à frigido, neque ab humido, neque à sicco, ortum ducunt: atque ita ad tactum, quo inter caetera ani­mantia homo pollere creditur, accedimus.

Objectum facultatis illius, excujus conformatione, tactus oritur, à Scholis varium statuitur; ut enim calidum, frigidum, hu­midum et siccum, qualitates famosas taceam; grave et leve, lentum et friabile, &c. objecta tactus, quatenus tactus, etiam dum mordicùs tenent Scholae: quo pacto, demiramur qui­dem, et colorem, et saporem, et odorem, et ipsum tandem so­num exclusisse; nos enim et tangunt ista, et sub latitudine facultatis illius, quae sentit sive tangit, cadunt: Heic igitur, non tam è sensorijs, quàm ex rerum differentijs, sensus (u­nica demonstrationum media) estimamus: quo pacto obje­ctum omne, inter duo opposita situm, aliquod principium individuationis obtinebit, respondens facultati suae Analo­gae in quaestione quid est, prout ejus gradus, in quaestione quale; ut interim definitiones objectorum quae tactui vin­dicant, ex Scholarum sententiâ aggrediamur: Durum id vocant, cui caro nostra cedit, molle quod cedit nostrae carni; laeve quod habet superficiem aequalem, asperum quod inae­qualem: acutum, quod unico puncto terebrare potest, obtu­sum quod nullo: Rarum quod multis meatibus est pervium, Densum, quod perexiguis, vel nullis: leve, comes raritatis, id est quod sursum ferri est aptum, grave; densitatis comes quod deorsum: crassum quod aegrè laevigatur, seu in tenues partes minuitur, tenue quod facilè; lentum quod vix trahenti cedit, cujus extremus gradus in glutinosum desinit, friabile [Page 149] quod facillimè in pollinem teritur; viscidum id est, quod manibus haeret, liquidum quod facillimè abstergitur; con­sistens, quod intra se coactum est, lubricum quod facillimè abscedit; istae igitur differentiae, facultates diversas obtinent, modò intelligas semper, inter ea, quae vulgo contraria, u­num quiddam intercedere, cujus extrema non nisi gradu distant; ideò inter grave & leve, objectum medium est pon­dus, cui respondet in nobis facultas ponderans, gravis & levis gradus in quaestione, quali, & quanto aestimans; atque ita de reliquis differentijs, quas utrinque sua circunstipant opposita, existimandum est; quod nisi ubique advertas, neque quae heic docentur, capies unquam. Organum ex­ternum conformationis, est Epidermis, sive ipsa cutis extre­mitas, quae si temperata sit, & reliquae conditiones adsint, quas in principio libri attulimus, verus datur sensus. Est autem nerveae substantiae, cuticula ista: circa nervos autem observant, Anatomes periti, molliores esse qui sensationi, quàm qui motui inserviunt; maxime denique eorum extre­mitates esse sensu praeditas: licet igitur sensibus reliquis sui certi & determinati actionum delatores dentur, sensus iste ubique sese immiscens omnia permeat, qui cùm plus vo­luptatis, quàm reliqui sensus, percipere videatur, & plus do­loris pati, aequum fuit; ex tactu enim, totius corporis, & crassi sensus famulitium absolvi, ipse tactus satis docet. Si interea, nervus esset carnis exors, implacida & dolorosa fo­ret tactio, non quod caro sentiat, sed quod sit medium fran­gens conditionem corruptibilem objecti externi: Cutis in­terea, ea de caussa medium obtinet temperamentum, in­ter calidum cordis & jecinoris, & frigidum cerebri & re­num, ut per illam, facultas quae rerum gradus expendit, de contrarietatibus judicaret: Hinc fit etiam quod reliquos sensus externos necessariè permeet facultas ista, per organa sua, retis seu involucri cujusdam instar, distributa: quae [Page 150] ideo à carne retundi observant docti, ut in temperiem ve­niat: nuda quippe nervorum pulsatio, ita nos afficeret, ut homo perpetuo, sui ipsius sensu, torqueretur: Tota interea actionum efficacia, à spiritibus, qui animales vocantur, ab­solvitur, quorum mira virtus vel hoc argumento suaderi potest, quod molem capitis sustineant, cujus gravissimum onus in capite plexis comperies: De causis voluptatis & do­loris ubi de sensibus internis fuit sermo. Plura interim hac de re postulantes, ad auctores relegamus, quos satis accu­ratos videre licet; divisiones tamen suprà allatae, impri­mis consulendae sunt: ut quantùm unicuique agenti, sive externos, sive internos spectes sensus deferri possit, explora­tum habeas. Quaestiones interea nobiles, an plantae ex fi­bris (quae nervos aemulantur) sentiant, rixarum candidatis relinquimus: nos quidem in his omnibus, intra Analo­giam propriam nosmetipsos recipimus, ultra quam, nul­lus mortalium sapit: satis habemus, si hoc in libro, noti­tiae communes sanciantur, & tanquam providentiae Divi­nae universalis, instrumenta proxima habeantur, ut tandem in id redeat omnis disputatio, ex qua facultate probas; mi­sere enim nobiscum actum esset, si ad percipiendos colo­res, sonos, &c. caducos, momentaneos, &c. subessent me­dia, nulla autem ad veritates illas, internas, aeternas, neces­sarias, sine errore superesset via. Hoc igitur ex providentia Divina universali persuasum habeat Lector, modo rectâ incedat, omnia gradatim explicari; viam interea si deserat, per anfractus & devia expatians, ad notitias communes, quę solę errores castigare possint, regrediendum esse. Quem­admodum, enim, si conditiones adsint, sensus externi cer­tissimi deprehenduntur: conditionibus vero deficientibus, & ipsa deficit veritas (quorsum enim absque lumine, distan­tia debita, mora, &c. oculus?) Quemadmodum etiam uni­versis conditionibus positis, libertas tamen interna super­est, [Page 151] unde occludere oculos, obturare aures possis: ita certè de notitijs communibus existimandum est: nihil enim in foro interiori non potest arbit [...]ij libertas, in hoc ipso tan­tummodo non libera, ut Beatitudinem suam aeternam, non insectetur per omnia, ineptè licet, aliquando etiam & fru­ftrà. Atque ita ad discursum illum (inter omnes facultates erroribus maximè obnoxium) accedimus, circa quem, ad­vertendum est, sub sensibus internis quodammodò adum­brari, quaecunque ad discursum spectant: sed quia sensus interni, ex divisione nostra, circa Analogiam internam, bo­num scilicet & malum, &c. quemadmodum, externi circa Analogiam illam exter nam propriè versantur: id munus dis­cursui obtigit, ut quae circa utramque Analogiam sciri pos­sint, in suam infimam latitudinem, ope notitiarum com­munium deduceret: quo pacto discursui peculiare est, ut per species, sive ab externis, sive ab internis facultatibus susceptas operetur, lentè & gradatim, Analogiam rerum inter se, imprimis expendens: est igitur per se facultatum tardissima, quod non solùm in macrocosmo, sed in ipso etiam microcosmo constat; licet igitur in sensus internos desinat, facultatum postrema meritò haberi potest: Ideo­que ubi reliquae facultates in testimonium adduci possunt, adeò non proficit, ut maximorum errorum sit causa, quod quia non advertit Schola, passim imponit; Proinde ubi notitia communis, subest, vel denique interni sensus; sive ex­terni de rebus enunciant, plane supervacanea est facultas ista; omnia tamen ex discursu suo, enucleare Scholis solenne est, unde, turpiùs, quàm si cibum in aures ingererent, peccare solent. Quomodo interea, ex prioritate, independentiâ, uni­versalitate, certitudine, necessitate, & modo conformationis, fa­cultas ista ab instinctu naturali, sive notitia communi di­stinguatur, suprà sub titulo instinctus naturalis docuimus; definitionem aggrediemur.

[Page 152] DISCVRSVS nostri, sunt sensus, ex conformitatibus objectorum, vel (ut clariùs loquar) specierum objecto­rum, cum facultatibus illis in omni homine sano & integro exi­stentibus, oriundi, quae, (cum objecta particularia intus susce­pta fuerint) medio facultatum quarundam Zeteticarum, sive Eureticarum, & notitiarum communium, circa rerum Natu­ram, sive communem, sive propriam, modò per compositio­nem, modo per divisionem, eo fine ut Analogia rerum inter se, explorata habeatur, quarto loco, & maximè conditionaliter, versantur.

MIRA licentia Discursus, Caetera animantia, si non necessarias, attamen immediatas & aequales ubique produnt actiones; solus Homo ex quadam discurrente, & (cujus vicem doleas) satis frequenter titubante agitatus fa­cultate, dum aliquando proprijs, aliquando etiam alienis sese mancipat opinionibus, neque satis liber & ingenuus, (maximam partem) neque satis servus & dicto audiens de­prehenditur: Indè tot erroribus complicatas veritates, ha­buit prius, & in praesentiarum habet posterius istud saecu­lum: Caespitat enim discursus palans, & saepiùs prosterni­tur, & dum subsidium ex involutis veritatibus, vix inter se cohaerentibus captat, totum ferè placitorum suorum infoe­lix, & inofficiosum evertit systema; Proinde legibus succum­bit diversis Homo, & dum jam Naturali, mox etiam Relli­gioso decreto paret, deinde etiam arbitrario, & nonnunquam etiam iniquo collum praebet jugo, quantumvis elatus prodi­re, & vultuosus satis videatur, vix tamen spiritum ducit, sed modò huic, modò illi sese illidens arae, reijcitur, incertam deindè, nedum infidam premens semitam; Tantùm abest [Page 153] intereà, ut constantem ullibi fere servet tenorem, ut (pessi­mo consilio) seipsum, immò & totam rerum fabricam, ex verisimilibus suis, temerare, & quodammodò perdere videa­tur; neque tamen heic sistit discursus, etiam auctorem suum invadit; maxima igitur ex discursu peccata; neque enim quae à molis corporeae propensionibus tam peccata, quàm pondera & inclinationes dixerim, quorum idcircò ex cathar­ticis suis affatim specifica propinabunt remedia, Medico­rum Coryphaei; quòd igitur, negat, renegat, blasphemat, quod etiam fingit, supponit, imponit, est dis [...]ursus; neque ipsum sensum compatiens. Hinc fit, ut invito sensu interno, se libe­ros esse, inficias eant quidam inficeti; hinc etiam se nihil boni cogitare posse (neque hoc etiam) nonnullus praedicat; Hinc denique (ut paucis dicam) omnium notitiarum commu­nium seriem, totum sensum internum & externum etiam ritè conformatum convellere, & improbare pro viribus suis audet discursus praeceps: indetot contradictiones, absurdi­tates, deli [...]ia; sed nos qui cunctarum facultatum humana­rum terminos & metas, primi (quod scimus) posuimus, nullam facultatem, impunè in alienam ditionem irrumpere observamus; ideò instinctus naturales, sive notitiae communes à seipsis unicè fidem obtinent, & supra rationem, id est dis­cursum credi postulant; idem de facultatibus reliquis exi­stimandum est, quae imprimis ab inferioribus facultatibus informari dedignantur: Ideò sensui interno, circa objectum suum, potiùs, quàm sensui externo, & sensui externo denique potiùs quàm discursui, credendum: Discursum igitur ulti­mo reponimus loco; illum tamen ex toto labefactare in animo non est, cùm Natura nihil dederit frustra; imò quod magis est, discursum istum, tanquam insignem hominis dif­ferentiam, nobis impertierit; sua igitur veritas inest discursui; sed ita tenuis, & ferè inutilis, ut quae verè solida, & ex con­sensu universali sancita, ad instinctum naturalem tanquam [Page 154] postliminio revocentur; Proinde eandem latitudinem dis­cursui ad errorem obtigisse, quae libero arbitrio, ad malum, co­gita Lector; Non sine summâ cautelâ igitur, discursu uten­dum; praesertim verò in ijs, quae, cum facultatibus discur­rentibus minimè cognata fuerint, impropriè, & summo pe­riculo, decernuntur; circa ea tamen, quae rectiorem non patiuntur normam, discurrendum est; Neque enim aliter, communia illa principia in suam infimam latitudinem de­duci, vel aptè inter se connecti queunt: Per discursum de­nique in objectis verborum, verum à falso separatur, & no­titiae illae communes proponuntur, quibus facultates harmo­nicè respondent; Proprium denique est discursus, ut Analo­giam rerum inter se exagitet; in hijs tamen omnibus adver­tendum, sine ope notitiarum communium, sese mutuò ex­plicantium, discursum adeò non proficere, ut planè ineptiat; in quae igitur discursus jus integrum habet, neque est Ana­logia externa, vel interna, vel communium notitiarum se­ries, sed Analogia rerun inter se; quam ope notitiarum com­munium componit & conformat; proinde Analogiam il­lam, quae inter nos & primam causam, vel inter nos & objecta quaecunque propriè & per se non penetrat; ambulet igitur, intra terminos, dubia, & verisimilia sua, & sua per me todel­la crura, sibi rursus habeat Peripatus: proprijs tamen ex conditionibus rectè conformatur; sed cum cunctas facul­tates (debitè conformatas) praevias postulet, tota ferè est ob­noxia & conditionalis, facultas ista; cùm autem notitiae com­munes (in ijs, quae sunt discursus) cumprimis suspiciantur; illas autem adhuc nemo (quod sciam) in ordinem redege­rit; donec magnum illud absolvatur opus, satis fuerit mo­nuisse, discursum, no [...]tias communes, ritè in suam infimam latitudinem deducere, si facit ut haec communis notitia cum illâ, vel (ut pancis dicam) [...]m ullâ veritate minime pugnet; ista [...] norma esto, & conditio; Mirè in­terea [Page 155] ista inter se respondent; in foro autem discursus praesi­det (ex Scholarum sententiâ,) fantasia (aliquibus eadem cum sensu communi) cui in subsidium tribuunt, facultatem com­ponentem, dividentem, cogitantem, aestimantem, &c. quidam Auctores tamen ista inter se confundunt; alij plures, vel pau­ciores juxta libitum statuunt; sed nos ex sensu interno & methodo supra allatâ (quae quid anima, quid corpus, quid ob­jecta denique per se possint, explicat) ista excuti potiùs, quàm ex Auctoribus, quorum sententias hoc in argumento, neque titivillitio empsitem, consulimus; De facultatibus autem quae componunt, & dividunt, observatu dignissimum est, hanc circa rerum Naturam communem, ill [...]m circa particularem ver­sari, inter quas intercedit media illa facultas, quae objectum secundum statum suum naturalem expendit, principio indi­viduationis in primis Analoga, quam Scholas non adver­tisse equidem miramur; Hoc enim in statu, arcanum prin­cipij individuationis, adeò a Scholis exagitatum, delitescit; ex quibus componens & dividens, proprie ad discursum, ista verò (principio individuationis Analoga) ad instinctum na­turalem spectat; reliquis idcirco, & ordine Naturae, & ra­tione conditionum prior: Componens autem facultas recte conformatur, si idem a simili distinguitur; dividens, si res in suas infimas differentias resolvantur; quas, cogitativa, aesti­mativa, judicativa, electiva, sequuntur, quarum unaquaeque recte conformatur, si prior recte conformatur; quô modô nisi omnes facultates praecedentes recte conformentur, ne­que recte conformabitur electiva, in quamcunque cedat partem; Quam conditionalis igitur & quidem ardua sit ve­ritas, satis constat, cujus methodum tamen pulcherrimam ex nostris vides Lector; qui plura interea de facultatibus su­prà enumeratis desiderat, Scholas consulat: Modo fanta­siam, tanquam larvam, potiùs quàm facultatem ex earum descriptione pessimè adumbrari, advertat; Ne interea facul­tati [Page 156] memorativae, quae cunctis facultatibus inservit, essemus ingrati, pauca, (antequam ad Zetetica fiat transitus) more nostro subjungemus: Omnibus famulatur memoria, in cu­jus foro, tanquam in communi aliquo promptuario, de­ponuntur species, notitiae, conclusiones, à facultatibus exce­ptae, cui praeest reminiscentia, haec proma, illa conda re­rum; nihil autem in discursu sine memoriâ perficitur; quamvis enim in objecto, unus existat terminus, alter, ille scilicet qui conformatur, è memoria desumitur: Ideo si hoc dulce eundem sensum inducat, quem olim illud, eandem obtinebit denominationem: Maximè igitur interest, ut me­moria sit constans, integra, stabilis; Quae interim optimè in memoria imprimuntur & servantur, ista sunt; quae delectant, quae terrent, quae magna, quae nova, quae saepiùs repetita, quibus applicatio major facta fuerit, quibus circumstantiae aptę, quibus cognata & affinia multa; quae omnia mysteriorum plena; modo sensum crassum, & corporeum, à sereno & beato, discrimines; quâ ex divisione & quod haec agat, illa patia­tur, reminiscens à memorativa facultate distinguitur; proinde in memorativa facultate, species consenescere, & aboleri posse observamus, quas tamen facultas reminiscens revoca­re, etiam ex objecto cognato valet; quarum actiones diver­sas, ex sensu interno, aestimare, operae pretium ducimus; Quâ ratione interea, memoria est actus conformationis faculta­tis memorativae cum objecto aliquo crasso & corporeo, morte tolli posse videtur; sunt enim caduca objecta hujus­modi, & interitui obnoxia; quae tamen ab ipsâ animâ, sive mente imprimuntur notitiae, in aeternum manere videntur, uti ipsa etiam reminiscens facultas, quam ex objectis co­gnatis, tanquam notis rerum assiduis, & antiquatas eli­cere posse conformitates, & fugitivas reprehendere, ae­quum est credere; Quodcunque igitur, benè & rectè (hisce nimirum legibus) in ipso memoriae foro, conformatum, [Page 157] habitudinem adsequi non perituram, arbitramur; sunt enim veritates aeternae; ut pereant interim organa, quibus laesis, certum est ipsam memoriam laedi, quae ab ipsâ mente de­mandantur notitiae, excitari ut non possint, perdi non pos­se existimandum est, & proinde hijsce instructam, superesse in aeternum mentem nostram, dotem insuper è terra in coe­lum (modò meminisse juvet) objectorum, crassorum & cor­poreorum conformationem, reportaturam: Quod interea aliquorum hac in vita, non adeò facilè recordemur, in cau­sa est, quod illud in quo ultimo versabatur intellectus, nihil commune habuit cum illo, de quo tum erat quaestio; intelle­ctus autem novas inter se conformans conformitates, aliquid usque in se habet continui: quod denique memoria sit perfe­ctior in ijs quae vidit, audivit, & tetigit homo, quàm in ijs quae gustavit & olfecit, pulchra è corporea Natura adduci potest ratio, quam è prioribus eruendam relinquimus: Ista autē breviter de facultatibus, quas discursui vindicamus, dicta sunto, cujus sūma ars, quā Logicam vocant, eo fine tradita est, ut notitias illas cōmunes, contra quę disputare nefas, è ver­borū involucris extricet: Quae nisi sanciantur, ne (que) de veri­tate illâ consummatâ, constabit-unquam; Quemadmodum enim Tyronem, qui ex subitario milite (sive Tribunis vel Antesignanis suis) exercitum in praeliū educeret, victoriam traditurum potiùs quàm occupaturum existimaverit rei militaris peritus Strategus. Ita omninò, ex tumultua­rijs & congestitijs opinionibus (citra principiorum conven­tionem) conflatum syntagma; potiùs errores (aliquando exitiales) creaturum, quàm veritatem asserturum, nullus non musteus dubitaverit Author; Quanti, quanti, refert igitur, ut notitiae communes, (sine quibus nulla probatio certa, vel documentum dari potest) in a ciem componantur: Hoc igi­tur facultatum nostrarum Zeteticarum munus esto, ut earum ope tandem in objecta sua Analoga jus integrum habeat dis­cursus: [Page 158] Neque igitur discursum, vel extenuare volumus, vel explodere, nisi ubi ultra cancellos proprios elatus, ipsum instinctum naturalem, sensum internum, vel externum aggre­ditur: si enim in Analogiâ propriâ, satis angustam volunt scientiam nostram Scholae, extra illam sane erit nulla: so­briè sapiat igitur discursus, atque intra provinciam: univer­sis interea facultatibus opus habet veritas, praesertim ubi objecti cognitio adaequata proponitur: quod tamen discur­sum paulò acriùs perstrinximus, in causa est, quia nullus nisi à discursu solennis error; quod ex innumeris illis absurdita­tibus, quae substructionibus notitiarum communium inni­tuntur, satis constat▪ veritatem enim, non solùm veritatis, sed ipsius etiam erroris Basin esse, non semel observavimus; quod igitur sibi in erroribus complaceant, à veritate aliqua implicitâ & habuit omne, & modo habet infoelix saeculum: Hanc igitur (est enim notitia communis) eruere, & sibi vin­dicare etiam importunè suadebimus: Ne interim exempla desideres, vide tot errores, Graecos, Barbaros, nostros, nulla sine aliqua veritate in volutâ, labes: etiam in turpissi­mo errore, quaedam communis notitia subest: molestè fe­res reliqua: transimus igitur ad Zetetica nostra, ex quibus & facultatibus proprijs ista erues.

Discursum esse infinitum, vulgo creditur & nullum dari dubiorum terminum, sed falsò; quemadmodum enim sensuum externorum & internorum, ita quoque discursus, sive quaestionum, quas circa res quascunque movere possumus, certus quidam & definitus datur numerus, ultra quas neque dubitari potest: Diverse autem ad Analogiam suam termi­nantur quaestiones istae; ideò facultas quae quaerit an res sit, non est eadem cum illa quae quaerit quid res sit, vel undè, &c. neque denique eaedem facultates in questionibus istis ubi­que respondent, sed illa quae dicit rem esse in quaestione an sit, ad causam in quaestione undè haerebit, &c. Heic igitur [Page 159] non solùm facultatum Zeteticarum numerum, ordinem & methodum, sed earum Analogiam ad facultates reliquas, & leges denique conformationis cum objectis suis (primi fortasse) posuimus: Haec erit igitur discurrendi ratio & nor­ma; quod enim praeterea superest, per unicum verbum, sive copulam est (non est enim ad est reduci potest) absolvitur: Hanc igitur seriem cognitionis rerum apud te statue. Pri­mo (quod ex vocabularijs, vel rebus ipsis comperies) in A­nalogia tua plurimas dari rerum disserentias; Secundò om­nes hasce differentias novum inducere sensusm. Tertiò ex omni novo sensu, novam c [...]eari speciem: quibus positis, specierum Analogiam quandam inter se observabis, cujus investigationi, facultates quaedam in nobis dicantur: quae licet illae ipsae sint quibus inscienter, & nullo ordine, sive de­lectu nemo non utitur; eorum tamen Methodum, & con­cinnam dispositionem, nullibi gentium videre licuit: ha­rum artem igitur Zetetica nostra vocamus, quam tanquam omnis doctrinae clavem, publici juris facimus; neque enim aliter instructi, sive Philosophi, sive Theologi, &c. sive ve­teres, sive recentes, ad rerum cognitionem accessere, vel quidem accedere possunt: dum tamen nostram veritatis in­vestigandi methodum, scilicet (ex qua facultate probas) nescierunt, & adhuc nesciunt, movere dubia, ut in prom­ptu fuerit, eorum solutio per facultatem suam Analogam huc usque latuit: Artem igitur ex quibus ista omnia enoda­ri possunt, heic pandimus: Neque igitur deinceps impo­nant Scholae; eaedem enim si dentur facultates, eadem ob­jecta, nisi conditiones (vera scilicet methodus) desint, cur hic illo sapientior evaderet? desinant igitur ad magna illa nomina confugere, ut patrocinium errorum quaerant vae­cordes: unicum ignorantiae asylum, auctoritas: Tantùm abest, ut aliunde, quàm à te ipso veritatem tuam comparare possis, aliâ ut lege, neque prosapia, neque honor, neque [Page 160] divitiae tuae fuerint; veritas quae in aliorum scriptis inveni­tur, nisi tua, nisi communis utique fuerit, Auctori permit­tenda est: quae igitur tua non sunt, justo domino assere, quo pacto veritatem rerum, sive veritates particulares, à verita­tibus intellectus, sive veritatibus aeternis distingues; sed fi­dem isto modo labefactari inquies; minime gentium; res enim ita esse posse, in quibus nullae dantur contradictio­nes, ut communis sit notitia, ita revera fuisse, à narrantis auctoritate pendet; sed de hijs satis superque, nisi usque delirare lubeat; ad te ipsum igitur regredere, ut ad facul­tates proprias, universas Auctorum sententias, reducas, quas utilissime evolvi comperies, quatenus notitias com­munes excitant; restat ut ex hac Methodo nostra, verum à falso, in propositione quacunque datâ, separes: alia enim ad veritatem non superest via; neque igitur, vel operosa vi­deri debet doctrina nostra, vel molesta, quibus veritas ca­ra est, praesertim cum Zeteticorum nostrorum ope, indo­ctissimus quicunque, integra volumina conficere possit, & quidem circa objectum quodcunque; neque obstat, quod aliquando Barbarè sonent, si per illa, ac facultates proprias detur regressus. Quod interim unicè monemus, est, ut praedicamenta vulgaria abijciat, cui ista cordi sunt; cùm nihil, in totis Scholis (ausim dicere) magis corruptum, magis erroneum sit, vel quae tam amplam depravatae do­ctrinae ansam praebuerit. Primò, quod universa ut rerum series obtendatur, angusta sint; quo pacto causae rerum, fines, &c. subticentur: Secundò, quod nullam rerum di­visionem, quae vel vera fuit, vel apta praemiserint. Tertiò, quod substantiae rerum & qualitates, prout vulgo intelligun­tur, figmenta sint & chimerae: Nullibi enim per se ipsas existunt, sed modo quodam relativo tantùm: Quartò, quod facultates respondentes, ad Zetetica nullibi subje­cerint, sed omnia ex discursu quodam putido deducere [Page 161] voluerint, nescientes extra provinciam suam, vel fallere, vel falli facultatem quamcunque: Hae autem sunt imprimis rationes, quibus adducti, praedicamenta illa vulgaria, in quibus res adeò insanè & temerè reponuntur, ablegavimus: quorum loco, quęstiones omnes, quę de objecto quocun­que moveri possunt (dico omnes, nihil enim pręterea, vel cogitare potes) omnes denique facultates, quae in quęstio­nibus istis apposite respondent, substituimus: sint igitur humanę scientię termini & metę, quę hîc designavimus; quod etiam invitus experiere Lector: circa objectum igi­tur quod cunque, sive rei, sive verbi, sive signi, sive simplex, sive compositum, sive propositio vera sit, sive falsa, sive sit communis, sive particularis, sive objectum sensus interni, ex­terni, vel discursus, & ut paucis dicam, circa differentiam quamcunque, quaestiones quae moveri possunt, & ultra quas neque dubitari datur, sunt sequentes, quas primò simplices, postea etiam complicatas exhibebimus: Sim­plices autem quorum synonyma passim, prout opus fuerit adnotavimus, sunt primò, an sit, secundò, quid sit, de­inde quale sit, porrò quantùm sit, demùm ad quid sit, insu­per quomodò sit, posteà, quando sit, ulteriùs ubi sit, denuò undè sit, ultimò cujus gratia sit, ex quorum prędicatis, jux­ta facultates respondentes, illa prędicamentorum series conficienda est: neque tamen herc sistendum est, sed ad complicatas illas quęstiones (ex quibus, cùm quaestionum, tum facultatum respondentium numerus integrè absolvi­tur) deveniendum est; exempli gratia, an quid sit, an qua­le sit, &c. tum quid quale, quid quantum sit, tandem, quale quid, undè tale, cujus gratia, tale, eo modo sit, atque ita alter­natim usque ad tertiam, quartam, & ipsam decimam conj [...]ga­tionem, quibus utinam nomina adaptarent Scholae, cùm in illis, velint, nolint, universa facultatum humanarum lati­tudo sita sit; certe ad eorum quasdam, propria jamdudum [Page 162] excogitantur nomina, ut in quaestione quid, rei quidditas, ad quaestionem, quale, rei qualitas, ad quaestionem quan­tum rei quantitas, an verò in quaestione, an, rei annitas, in quaestione ad quid, rei ad quidditas, &c. salva pędantum gratia, recipi possint, in medio relinquimus, praesertim ubi ad secundam, tertiam, quartam conjugationem, &c. ventum est, & de rei quali quidditate, undè talitate, &c. agitur; nos ipsi vocabula magis Latina confingi exoptaremus quidem; sed hoc aliorum esto negotium, modo complicationum no­strarum rationem, ubique observent; cùm ultra quaestio­nes istas, neque angi possint; nulla denique praeter hanc nostram, unde res omni ex parte exagitari queant, Me­thodus supersit, si partes necessarias scientiae spectes; ad illustrationem tamen cognata, similia, diversa, disparata, &c. addi possunt; sed in istis parum & cautè immorandum (similitudo enim erroris est foecunda) maximè cùm ad ve­ritatem rei sufficiant, quae nuper adduximus; ubi tamen ad forum interius ventum est, & à veritatibus rerum, (qua­tenus fundamentum relationis extra nos obtinent) ad in­ternas illas veritates, quę ad conscientiam spectant, provo­catur, suborietur quęstio conscientię particularis, an ita esse debeat, de quâ suo loco; à quęstione, ansit, incipie­mus.

FACVLTAS quae movet quaestionem, AN.

CIRCA differentiam quamcunque datam, inter uni­versas quęstiones, quę primò occurrit, hęc est; neque enim tutò in reliquarum quęstionum profundum solvitur, nisi exploratâ istâ; ante omnia igitur exagitari debet, an res sit, quo pacto objectum quodcunque, non solùm à non en­te, ficto, seu falso, sed ab ipso etiam verisimili & possibili distinguendum est; sapientissimè igitur à quęstione istâ in­cipitur, quod utinam adverterent Scholae, in innumeris illis propositionibus, quas confinxit, sive prius, sive poste­rius istud sęculum; ut tandem in resolutionem, ex qua facultate probant, devenirent. Quae respondent autem in quaestione ista, sunt instinctu [...] naturalis, sensus internus, sen­sus externus, & discursus, legibus istis, primo ut nullibi in­vertas ordinem, sed ut unicuique facultati suam permittas provinciam; neque enim quae sunt instinctus naturalis, ex sensu interno, externo, vel discursu, aut vicibus versis pro­bari possunt; Secundò, quando in objecta facultatibus complicatis agitur, ut advertas, ubi superiores facultates in testimonium adduci possunt, non esse opus inferioribus, quo pacto notitia communis, cum sensu interno complicata, etiam invitis facultatibus reliquis obtinebit fidem; idem de sensu interno, in relatione sua ad discursum, existimandum est; modo Analogiam ubique serves; extra illam enim, nul­la sapit facultas. Tertiò, ut discursui perse, in quaestione ista, vel parum, vel nihil, [...]bique tribuas, nisi quatenus, è verborum involucris, notitias communes extricat; quâ ratio­ne discursu, verâ scilicet Logicâ, maximè utendum est. Quartò, advertendum est, ubique, res ita esse, ut ex faculta­tibus istis probare possis; res ita esse non posse, vel potuisse, [Page 164] nisi summa aliqua detur contradictio, nullo facultatum in­dicio constare; Est igitur in Analogiâ suâ veritas affirmati­va tantùm, & quaedam asserere, nihil negare, nisi ubi, quod dicitur, cum notitia aliqua communi, ex diametro pugnat, à seipsâ potest; quibus instructus, veritatem à verisimili, sive praeterito, à possibili, sive futuro, & à falso denique op­timè distingues; ultimò advertendum est, facultates respon­dentes, plurimis de rebus decernere, in quaestione ista, circa quae, ulterior non datur progressus, saltem ad adaequatam cognitionem; quod ubique observasse, permagni momen­ti esse arbitramur, cùm occurritur illis, qui res omninò esse pernegant, quia, quid, quale, quantùm, &c. sit objectum, ultra facultatum Analogiam situm sit; variè enim & inae­qualiter facultates ad objecta, & vice versa, terminari, ob­servamus; quâ ratione facultates, quae in duabus, tribus, vel pluribus harum quaestionum respondebunt, in reliquis silere possunt; quod limine doctrinae nostrae adnotare pla­cuit, nesese temerè efferri patiatur Lector, & uti se nihil non sciscitari, ita nihil non scire posse, cogitet; Exemplo utar, obscuritate aliquando Solem obduci, notitia commu­nis, & ipse quidem sensus docet, in quaestione an sit, & ad quid sit; Apprimè igitur respondent heic facultates no­strae: cùm verò ad quaestiones reliquas, puta quid, quale, quantùm, undè, cujus gratia, &c. ventum est, imperfecte in aliquibus, in reliquis non omninò respondent: utilissimè tamen quae de re quacunque moveri possunt quaestiones, in promptu adsunt, ut non solùm scientiae, sed ipsi etiam igno­rantiae metae ponantur & termini, neque enim ultra quae­stiones nostras, vel scire, vel quidem nescire datur. Hijsoe instructus, ad syzygias, sive complicationes venies, quarum primae sunt an-an, an-quid, an-quale, an-quantùm, an-adquid, an-quomodo, an-ubi, an-quando, an-undè, an-cujus gratia, den­tur in objecto proposito. Porrò complicationibus hijsoe [Page 165] facultates quae respondent, in sequentibus habebis Lector, quas juxta quaestiones, complicari ubique advertes: eadem Methodus, denique in secundâ, tertiâ, quartâ, &c. usque ad decimam complicationem observanda est, quod ex ijs quae subijciuntur, facilè intelliges Lector.

FACVLTAS quae movet quaestionem QVID.

QVAESTIONEM summe difficilem ante oculos ha­bere cogita: quid res sint; & Elementum, & planta, & brutum, & homo, multa sunt: Nihil hoc in mundo, non congestitium: sese mutuo subintrant res, & nullibi sin­cerum illud deprehenditur, quod sit, ex toto compositio­nis expers: quid igitur res aliqua sit, nisi plurima respicias, dici neq uit; proinde ultima in resolutione sua esse debet ista quaestio, utpote cui reliquae famulentur; à divisione rerum ordiemur: est igitur res omnis vel naturalis, vel artificialis, vel mixta; divisionem istam in praedicamentis suis subti­cuere Scholae; inde mira illa rerum sagmata: Hoc igitur ex facultatibus, quae in quaestione undè respondent, explora­to, ad facultates quae in quaestione quid & ad quid respon­dent, deveniendum est: quô modô duplicem Naturam, in objecto quocunque comperies, communem & particularem: duplexigitur datur objecti quidditas; à communi incipiemus, ut tandem in quidditatem individualem, rei Naturam per­stringentem deveniamus: quo in argumento praemitten­dum est, quaestionem istam in seipsa arduam, in naturali­bus esse difficillimam, cùm facultates nostrae, ad Analogiam propniam terminatae, quiddit [...]tes rerum intimas non pene­trent: ideo quid res naturalis in seipsa sit, tali in Analogia ad nos, ut sit constituta, perfecte sciri non potest: in arti­ficialibus tamen aliter fit; quia sunt ex mente nostra: proinde [Page 166] opera Naturae (etiam in nobis edita) ut nos lateant, (nemo enim rationem generationis, nutritionis, augmentationis, &c. exploravit unquam,) quod in artificialibus subest, ex ijsdem facultatibus artis periti intelligere possunt: ideo sutor cre­pidam: sed quia etiam cum objecto naturali quaestionem istam quadantenus conformari posse, par sit credere, à differentijs tanquam notis & signaturis quidditatum opti­mis, incipiendum consulo; Differentias autem vocamus, illas quascunque signaturas, ex quibus objecta, ita determi­nantur & constant, ut per illas à reliquis quibuscunque di­stingui possint, sive rationes illas, per quas hae res non sunt aliae: quâ in definitione, duo advertenda. Primò, objecta non cognosci quidditativè, nisi cognitis differentijs; secun­dò differentias, non cognosci quidditativè, nisi cognitis ex­tremis; ut à principio modeste quorum extrema nullo in­dicio constant, quidditativè cognosci non posse, pro con­fesso habeatur; in omni igitur differentia, extremitates, quâ­cunque ex parte dentur, expendi debent, ut regressu ad par­tes integrantes facto, rem absolvamus: quo pacto, sive ob­jectum, instinctui naturali, sensui interno, externo, vel dis­cursui competat, ea invenire oportet, quae rem constituunt: quibus instructus, in unitate objecti cujuscunque (puncto excepto) aliquid super-additum simplicissimo principio comperies, cujus Naturam seorsim, sive per se, vel con­fertim, sive quasi simul, juxta facultates respondentes inda­gare licet: cujus opus istâ lege satis molestum, usus & assi­dua exercitatio in plurimis jam dudum facile effecit: proin­de in objecti cujuscunqne speculatione, duplicem illam Na­turam comperies, (de qua suprà) communem & particularem: communis autem consideratur, vel in relatione quam obje­ctum erga seipsum, vel erga alia obtinet, quarum prior rei quidditatem, altera ad-quidditatem denotat: quodcunqueigi­tur in omni objecto, uno eodemque modo afficit facultates [Page 167] nostras, ad differentiae latitudinem spectat, sed eam quae in objecto cernitur, cujus terminos idcirco undequaque ex­plorare oportet; quodcunque denique in hoc objecto eo­dem modo afficit facultates nostras, quô illud olim, ad rei ad-quidditatem, quatenus eâdem cum illo Analogiâ sita est, reduci debet: Heic igitur terminos inter se committit in­tellectus noster, & quod uno eodemque modo afficit facul­tates nostras, idem quo ad nos esse ubique praedicat: ex communibus interea, communes, ex proprijs, propriae re­rum Naturae indagantur: quo pacto ex communibus, rerum convenientiae, ex proprijs, rerum disconvenientiae investigan­dae sunt: quod paucis (quodcunque detur objectum) tan­quam scientiae arcanum proponimus; neque enim uspiam, sine signaturis novis, novi essectus produntur, ex quibus idcirco, rerum quidditates intimae, eruendae sunt. Hisce po­sitis, triplex enunciandi genus insurgit, quidditativum, A­nalogicum, & mixtum. Quidditativè enunciari potest quan­do constituentes termini objectorum, ita disponuntur, ut conditionibus datis, & ipsae dentur objectorum conformi­tates: Analogicè enunciatur, quando termini constituen­tes (licet ex communi sententia agniti) ob defectum con­ditionum, ita nos latent, ut nihil nisi ex remotis similitudi­nibus conjectari possimus; neque enim imperfectiones nostras in facultates quae nihil non percipere possunt (mo­dò conditiones adsint,) sed in ipsos conditionum defectus reijcimus; exemplum apponemus, ne te turbent ista; quô modô prima causa agat, qualis sit mensura aeternitatis, nisi ex actionibus nostris, tempore nostro, (idque satis ineptè) aesti­mare non possumus; quod [...]nim prima causa agat, quod quaedam detur aeternitas, communes sunt notitiae: Mixtè enunciatur, quando quaedam ex ipsis rerum terminis ritè conformatis, quaedam ex conjecturâ desumuntur. Quem­admodum si de totâ figurâ, lumine, &c. astri, cujus ulterior [Page 168] pars nos latet, audacter pronunciaremus; aliqui enim ter­mini nos latent; quemadmodum etiam, si de primo motore scientificè loqueremur, quia quaedam de motu satis con­stant; est autem omnium latissimum istud enunciandi ge­nus, quia discursus, ubique se immiscet, super uniuscujus­que veritatis basin, errores sexcentos, ut plurimùm, accu­mulans; inde tot inconsuta figmenta, deliria, de quibus, ubi de errorum causis; quemadmodum interea numerum veritatum rerum, per differentias, ita differentiarum, per terminos explicavimus; ultimò igitur in suos terminos dif­ferentiae resolvuntur, quas nisi omni ex parte complectaris, defectiva erit scientia; sive igitur objectum rei, sive verbi, sive signi, sive simplex, sive complexum detur, totum ex ter­minorum investigatione absolvitur negotium; quô modô latentes explorandi, difficiles explicandi, dubij distinguen­di, quibus veritas cara est, ut tandem etiam in facultates re­spondentes, & leges conformationum deveniatur: Hjsce circa differentiarum essentiam, & Naturam ita statutis, in omni objecto naturali, quasdam communes, quasdam pro­prias, vel quandam saltem propriam comperies; inter com­munes autem, quaedam sunt magis, quaedam sunt minùs communes; quo in scrutinio (facultatum respondentium medio) à maximè communibus (cujusmodi Ens fuerit) in­cipiendum, ut per minùs communes transituri, in diffe­rentias ultimas, rei quidditatem maximè perstringentes, de­sinatur. Heic autem conspirationem signaturarum (cuicun­que facultati respondeant) ubique advertes, ut, ex maxi­me communibus genera summa, ex minùs communibus, genera subalterna (quorum etsi egregius detur numerus, de hijs tamen in definitionibus vulgaribus, altum silentium) conficias, donec in alicuam speciem, atque ita in individuum, & postremo in illud ipsum quod individuationis principio maxime est Analogum, deventum sit; ubi advertisse juvat, [Page 169] quod differentiarum communium Naturae super-addit genus, (quemadmodum rectè à Scholis dicitur) est conspiratio illa occulta principiorum individuationis, intensior in genere suo facta, cùm plures virtutum radij concurrant, sive res in seipsis, sive earum species in memoria servatas intelli­gas: in objecto autem quôcunque, maxime communes diffe­rentias, illas, vocamus, quae cùm sint communes individuo, cum specie, & maxime extra illam speciem sunt communes; quâ in gradatione minus communes differentiae illae erunt, quae cùm sint communes individuo cum specie, extra illam spe­ciem tamen non sunt adeo communes; ex quâ methodo (quemadmodum suprà adnotavimus) genera summa & sub­alterna conficies, donec in differentias, sive differentiam, rei quidditatem maximè perstringentem deveniatur; Hjsce ita statutis, generibus, sive differentijs communibus nomina ad­aptanda sunt, ut ex illis, tanquam promptuarijs, definitio­nes rerum desumi possint; neque onerosum istud videbi­tur cuiquam, cui veritas in pretio est; neque aliter vel de­finitiones rerum, vel divisiones corruptę instaurari possunt; neque aliâ lege demùm, vel communes rerum Naturae, vel particulares (ex quibus intima Naturae rimari licet) depre­hendi possunt. Quod enim novum in omni objecto subest, ex nova aliqua differentia insigniri, (sive hominem, sive ipsum brutum, &c. spectes) non semel monuimus; ita enim voluit (ne nos incautos opprimerent, quae in hoc thea­trum prodeunt) providentia Divina universalis. Porrò communibus à particularibus isto modo secretis, videndum quae differentiae ita rem constituant, & integrent, ut illis subla­tis, & aliquid ab ipsius rei essentiâ dematur: quaedam enim in objecto quocunque naturali deprehendi posse, quae non sunt ejus partes prorsùs necessariae, nemini, in dubio posi­tum esse credimus; differentiae igitur quae rem constituunt & integrant, in quaestione quid, quemadmodum illae quae [Page 170] accedunt, vel quidem accidunt, in quaestione quale respon­dent; quorum omnium scrutinio, mire inserviunt quae­stiones, quae omnibus, quae pluribus, quae aliquibus, quae semper, quae aliquando, quae rarò, quae solis denique conveniant; ut tan­demetiā in quaestionum istarum complicationē deveniatur, scilicet quae omnibus semper, quae omnibus aliquando, &c. deinde quae pluribus semper, quae pluribus aliquando, atque ita pari de­rivatione, donec objecti Natura, (sive differentias communes, sive particulares, sive essentiales denique & constitutivas, sive accidentales & adventitias spectes,) explorata habeatur; cui methodo, sive individua, sive species, sive genera in examen veniant, sive denique instinctui naturali, sive sensui interno, externo, vel discursui sint Analoga, ubique insistendum; ex quibus, quae omnibus, semper, & solis conveniunt, aliquod genus sive speciem denotant, quemadmodum quae solis, in­dividuum: Differentias igitur istius census, essentiales & constitutivas vocamus, sive individuum, sive speciem, sive ipsa genera spectes; exemplum subijciam, in Analogia ex­terna, calor, figura, motus, sunt differentiae essentiales consti­tutivę, viventis; omne enim vivens, aliquem calorem, figu­ram, motum obtinet; ita cùm denique ad speciem ventum fuerit, hic calor, illa figura, iste motus, differentiae essentiales constitutivae erunt, hujus, illius, vel istius speciei; hic deni­que vel iste calor, &c. individuo propriè competunt; quo pa­cto quae individuo, quae speciei, quae denique totis rerum generibus congruunt, excutienda sunt per Methodum no­stram; ut quae magis, quae denique minùs sint communia, ex facultatibus respondentibus constent, quô modô, res quęcunque tandem in suas infimas differentias ejus quiddi­tatem consignantes, & illam à rebus quibuscunque distin­guentes, resolvetur; ita lineae inflexio aequalis à centro, est differentia essentialis constitutiva circuli, & quia exinde ab omni figura distinguitur, & quia ita circulum constituit dif­ferentia [Page 171] ista, ut si aliquid, vel demptum sit, vel super-addi­tum, novum objectum detur: Haec igitur ad quaestionem quid, prout ea quae sunt adventitia, ad quaestionem quale & quantum pertinent; Neque igitur sine extrema dementia quispiam inter accidentia reponat, calorem, motum, figuram, sine quibus non omninò fuerit vivens, talis enim motus, ta­lis calor, talis figura, ut sint accidentia, ipse motus, calor, fi­gura non erunt: proinde, ut hic motus, ille [...], ista figura homini, hic motus, &c. equo conveniant: neq [...] homini, neque equo accidunt, sine quibus non ob [...]in [...] [...]uerin [...]; Aliter tamen fit in ferro, ut enim figur [...] [...], [...]i [...] diffe­rentia essentialis constitutiva ferri, calor ve [...] motus in ferro sunt accidentia: Neque igitur ex propria Natura, sed quia alijs subjectis, accidere possunt, ista vocantur accidentia; sine calore enim, vel motu, ferrum propriam servat Naturam, sine illis homo extinguitur: haec igitur per se sunt manife­sta. Quod interea respectu hujus objecti erit substantia, respectu illius erit accidens, & vice versa, quod ut caetera mittam argumenta, ipse sensus, & communes notitiae docent; Facessant igitur prędicamenta illa vulgaria, à quibus nisi expediamur, de veritate desperandum est: Quorum loco­hanc nostram totius rerum scrutinij Methodum proponi­mus, breviter licet, & fortasse magis obscurè, quàm par fuit, quod an soli praestiterimus videant, qui ista capiunt. Hoc interim ad majorem illustrationem adijcere placuit, diffe­rentias quae ex facultatibus respondentibus in rerum colla­tione, omnibus semper & solis competere deprehenduntur, summa rerum genera constituere; proxima quae pluribus semper & solis; denuò quae omnibus & solis, sed non semper, post illa, quae pluribus & solis, sed non semper, demùm, quae aliquibus, aliquantisper, & solis, ut postremo etiam in ea, quae solis conveniunt, deveniatur; sunt enim principia indivi­duationis; qua in deductione advertendum est, differen­tiam, [Page 172] quae omni & soli competit (ut risus in homine) licet non semper adsit, inter accidentia tamen reijci non debere, quia hominis quidditatem integrat; licet igitur quae non semper adsunt, & sine quibus res propriam servant Natu­ram, ad quaestionem quale pertineant, ut supra docuimus, in ijs tamen quę rem aliquam ita signant, ut exinde diffe­rentiam aliquam propriam nanciscatur, aliter fit, quod su­pra & quidem isto in loco adnotare placuit: Harum igitur origines & causę, illis imprimis suspiciendae sunt, quibus, intimas rerum quidditates penetrare in animo est, vel sal­tem si ulteriùs non detur, aliquid peculiare subesse, quod ex usu & observatione addisci potest, cogitandum; nunquam enim fallit Natura, vel sine re notam, vel sine nota, rem, ap­ponit; differentiae interea essentiales & constitutivae primò designandę sunt in objectis quibuscunque, ut tandem etiam, quod novum subest, sua peculiari gaudeat animadversione; Hjsce igitur quae objectum constituunt, deinde etiam ijs quae adijciuntur, separatim perspectis, aliquam in omni statu perfectionem dari, comperies, sine cujus cognitione, quae illam exuperant, vel quidem ab illâ deficiunt, aestimare impossible; hujus interea ut sit latitudo quaedam; absque illius scientia tamen, quid sit aliqua perfecta species, sive idea edici nequit; cùm autem (quod hucusque subticui­mus) omnis differentia, ex qua superior aliqua species ab inferiori distinguitur, sit ejus perfectio quaedam & comple­mentum, sapientissime per differentias istas ulteriùs proce­ditur; sunt enim differentiae illę, quae speciei competunt, eo­rum quae superstruuntur, fundamenta & bases, modò re­rum seriem expendas; aliter tamen fit in individuis, quo­rum differentiae quaecunque sunt imperfectionis notae; à statu enim illo receditur, cujus aliquis saltem datur apex; quae ut clariùs constent, quaedam de ipsa quidditate hominis ex Methodo nostra subijcienda duximus; Post communem [Page 173] igitur Naturam ex universis facultatibus Analogis pęrspe­ctam, (quo in scrutinio, quae in quęstione quid, quae deni­que in quaestione quale respondeant, imprimis distinguen­da sunt) juxta genera summa & subalterna, differentię ho­minis, quae emergunt in Analogia instinctus naturalis, sunt cunctae ferè notitiae communes (quasdam enim communes no­biscum, bestiae obtinent) in Analogia facultatum in terna­rum, spés, fides, amor, gaudium, & soluta illa in opposita liber­tas; neque enim in brutis deprehendi posse ista, luculenter suo in loco demonstravimus, quae idcirco repetat Lector; in Analogia ad facultates externas, figura quaedam propria, & symmetria, medio notitiarum communium rite dedu­ctarum explicata, in quâ manus, ad sermonem organa quaedam, motus, calor, color quidam, glabrities, &c. advertenda sunt: in Analogia ad facultates discurrentes, mira illa discurrendi & ratiocinandi promptitudo & velocitas, & ipsa tandem con­templatio, plurima denique alia, quae ex Methodo nostra, quae omnibus, quae semper, &c. & facultatibus Analogis de­prehendi possunt: ex quibus quae ad Analogiam internam spectant, maxime hominern integrant; ab externis enim, nisi quatenus sunt in ordine ad facultates internas, parum juvamur; ideò in figura, linearum proportio, in motu, nu­merus, in calore, &c. temperies consuli possunt; quo pacto totae differentiae externae, ad internas in suâ ultimâ resolu­tione, reduci debent, modo leges conformationum, & fa­cultatem respondentem, ubique advertas: quae interea in votis habemus, ex differentijs petenda sunt, illis nimirum quae speciei conveniunt; nihil enim à Naturâ (in tota illâ rerum serie, quae ab Elementis incipit, & in hominem de­sinit) speciei super additum, quod ad ejus perfectionem non fa­cit, supra docuimus; inde dente Aprum, cornu taurum pete­re, rectè dicitur; aliter tamen de differentijs, quae indivi­duo competunt, censendum, quę imperfectionem, & ut pluri­mum [Page 174] ominosum & funestum aliquid denotant: Haec autem de methodo nostrâ in rerum quidditatibus investigandis, bre­viter dicta sunto; à quâ quantum recessit definitio illa vul­gata hominis, paucis expendemus. Homo est animal ra­tionale: quam utroque termino infirmabimus: ut enim omnis homo, respectu hujus actionis sit animal, respectu istius erit vegetabile, respectu illius Elementum, quaedam enim communia cum hijs omnibus obtinet; Neque de­mùm semper est animal, in utero enim vitam degit vegeta­bilem, neque solus, quodcunque enim sensum habet, ae­que est animal, neque denique semper est rationale, irratio­nem enim cum bestijs communem obtinet; inde indoles ovinae, avinae, lupinae, caninae; nequesolus, ut enim mit­tam bruta, &c. ipsa Elementa habent rationem propriae conservationis, ultra quod nihil sapit; rectè igitur diximus totas ferè communes notitias (aliquae enim in Elementis, plantis, &c. describuntur) maxime vero illas, quae circa Religionem versantur, cunctas facultates denique ad spem, fidem, amorem, gaudium, libertatem, contemplationem, &c. ho­minis quidditatem integrare, quia omnibus, semper & solis conveniunt, modò conditiones adsint, sine quibus neque animal fuerit homo, neque rationale; nullam enim facul­tatem, sine conditionibus intermedijs proficere voluit Deus Opt. Max. ut gratiam suam quotidianam, votis & precibus nostris assiduis exoratam experiremur; facultates igitur ad rationem obtinet homo semper, ipsa ut desit ratio, quod imprimis in verbo rationale advertendum est; qua acceptione tanquam angustam potiùs, quàm falsam, defi­nitionem istam, paulò acriùs perstrinximus: Nequid in­terea hoc in argumento desit, ultima aliqua hominis diffe­rentia investiganda est, quae neque superiori, neque infe­riori alicui Naturae, convenire possit; quemadmodum enim intellectum, a [...]orem, libertatem, cum Deo, ita irrationem, [Page 175] concupiscentiam, necessitatem, cum brutis, &c. communem obtinemus; ex cujus scrutinao accuratiori, solae & ultimae hominis differentiae, Religio & fides insurgunt; dico vera Religio, & fides vera, illa nimirum, quae ex probâ confor­matione facultatum, quae circa Religionem versantur, ori­tur; ex quibus non solùm ad suprema ferimur, sed facimus etiam, ut illa ad nos demittantur; sunt enim extremorum vincula, & proinde in homine deposita, qui & ipse inter su­periora, & inferiora medium quiddam est; quae ut aper­tiùs constent, dicimus omni semper & soli convenire: omni, quia nemo sanus & integer non quoddam colit Numen, sive Deum, sive Naturam dicas; nemo denique non quo­dammodo confidit semper, quia hâc ut Religione, fide ex­cidamus, suborieturilla, quopacto ipsa etiam confidit de­speratio; soli, quia neque illius est indiga vel perfectio Di­vina, vel brutorum imperfectio; perfectio Divina, illâ opus non habet, quia nihil praeterea superest quod perfectioni Divinae adijci possit; in brutis denique supervacaneae fue­rint, nullus si hâc vitâ, melior maneat status, cujus com­potes esse possint; utcunque certum est, nullam prae­claram inter bruta, extare Religionis formulam; ut dueas igitur intellectum, amorem, gaudium, libertatem nostram, &c. Divina esse attributa; ut denique omnem brutalem affectum, ad Naturam corpoream ableges; Religio & fides supersunt, quę ad nos ita intime spectant, ut hominis dif­ferentiae ultimę, meritò habeantur; ideò non solùm supe­riora cum inferioribus, sed ipsa etiam praeterita, cum futuris componit, connectit, & quidem inter se contexit Religio & fides immensa: & nihil non conciliare, rectè creditur; à Deo igitur infinito ut sint, cum Deo denique ut confor­mari gaudeant, neque in Deo, neque in brutis deprehen­di, satis constat; ex quibus patet, axioma nostrum, species quascunque, ex differentijs à Natura tributis, perfectio­nem [Page 170] [...] [Page 171] [...] [Page 172] [...] [Page 173] [...] [Page 174] [...] [Page 175] [...] [Page 176] aliquam adipisci, in homine verum esse: quod non minùs utile in caeteris quibuscunque speciebus comperies: Hâc nostrâ interea Methodo fretus, sui ipsius cognitionem aggrediatur Lector; nobis enim satis in praesens fuerit ista delibasse: caveant interea veritatis studiosi, ne differentias nostras essentiales constitutivas, (sive in individuis, sive speciebus, sive ipsis generibus deprehendantur) inter ac­cidentia peritura numerent, quasi vel adesse, vel abesse po­tuissent citra subjecti corruptionem: cujus erroris, ut fa­mosum istud substantiae verbum sit causa, quia tamen con­tra Auctores scribere praesens institutum non patitur, satis habeant Lectores, Methodum hanc ad quidditates rerum investigandas, in veritatis gratiam, à nobis proponi; ex quâ & facultatibus proprijs, (modò leges conformatio­num ubique advertant,) sapientiores evadent, ausim di­cere, quàm ex protritis Philosophorum Scholis: Restat ut quae facultates hac in quaestione respondeant, explicemus; respondent autem instinctus naturalis, sensus internus, sen­sus externus, & discursus, & inter hęc maximè, quae ma­ximè extrema rerum pertingunt. Primę autem complica­tiones hujus quęstionis sunt, quid-an sit, quid-quid sit, quid-quale sit, quid-quantum sit, quid-ad quid sit, quid-quomodo sit, quid-ubi sit, quid-quando sit, quid-undè sit, quid-cujus gratia sit, inter quas arctiùs nectuntur, quid-quale, quid-quantum, quid-ad quid, neque enim à quaestione quid, di­velli posse videntur.

FACVLTAS quae movet quaestionem QVALE.

QVAESTIO ista à prioripendet; nisi enim quid res aliqua sit intelligas, quale fuerit, non capies unquam; mutuo igitur in ordine consistunt; licet interea, & ipsius [Page 177] qualitatis quędam detur quidditas; in complicationibus enim quaestionum nostrarum, quaestionem quid-quale invenies, quia tamen omnis differentia, quae in ista quaestione respon­det, ex praenotione alicujus quidditatis, ortum ducit, quia denique quidditati illi ita inhaerere vel inesse videtur, ut exindè intensionem aliquam suscipiat, vel remissionem, subje­ctum tale denominat; status igitur uniuscujusque rei, per cunctas facultates Analogas, & Methodum quam in quae­stione praecedente, instituimus, primò expendendus, ut tandem in quaestionem istam deveniatur; nulla enim, nisi respectu quidditatis suboritur qualitas; quô modô quae exce­dunt statum naturalem uniuscujusque rei, vel quidem ab illâ deficiunt, in quaestione ista reponuntur; non solùm interea Philosophorum, sed Medicorum maximè interest, utista pernoscant, per dissimilitudinem enim imprimis morbos ve­nantur: Post igitur, differentias essenriales constitutivas rerum perspectas, earum gradus, affectiones, &c. explorandae sunt, quarum disquisitioni inserviunt quaestiones, quae omnibus, quae pluribus, quae semper, quae aliquando, &c. quo pacto, quae, post statum expensum, vel desunt, vel quidem super­sunt, quaestioni isti vindicantur; errant igitur, qui quali­tates rerum, absque quidditatibus se perspectas habere pos­se cogitant; quemadmodum interea termini quidditatum, per quaestionem quanto-quid, ita termini qualitatum, per quaestionem quanto-quale, designandi sunt; Quae omnia, ut faciliùs complectaris, in investigatione nostrâ, quae omnibus, quae pluribus, quae semper, quae aliquando, &c. accidunt, istae imprimis qualitatum signaturae deprehenduntur; primò, non semper adesse; quâ in deductione, quae saepè, quę rarò, quae aliquando, quae insolitò contingunt, seorsim contexi, & subinde reponi consulimus; ad praecautionem enim erro­rum maximè inserviunt; Secundò res sine illis propriam servare Naturam: quo pacto differentiae constitutivae, licet [Page 178] non semper adsint, à qualitatibus distinguuntur; ideò ut non semper rideat homo, quia tamen risus omni & soli compe­tit, inter differentias essèntiales constitutivas hominis à nobis statuitur. Tertio, subjectum exinde intendi, vel remitti, qua ratione à quantitate imprimis distinguitur: Quę omnia faciliùs perficies, si quaestione istâ, cum reliquis quaestio­nibus complicatâ, per illas demùm, totam accidentis (de quo agitur) seriem, à sua origine deduxeris, & undè-tale, quantum-tale, quomodo-tale, adquid-tale, quando-tale, &c. accuratè expenderis; ne interea horum exemplum aliquod desideres, in memoriam revocandum est, calorem, motum, figuram inter differentias essentiales constitutivas viventis positas fuisse, & proinde in quaestione quid respondere; ca­lor igitur ad sudorem, figura capitis obstipi, motus solitô, vel pernicior, vel tardior, ad quaestionem quale, vel quanto-quale pertinent, subjectum enim tale denotant. Pari lege cùm ad hominem ventum fuerit, in fame vel siti, Boulimos, Ascites, in risu cachinnus, hominem talem nuncupant; absque hijs enim, homo propriam servat Naturam; neque igitur dicimus qualitatem esse accidens, per quod substantia est efficax; quasi si deessent accidentia, omnis substantia sopita & iners delitesceret; sed qualitates, ad differentias il­las quascunque, quae ultra, vel citra rei cujuscunque statum naturalem deprehenduntur, restringimus; quo pacto, cùm utrinque res obsideant, in contrario gradu positae dicuntur; latitudo quaedam interea ut unicuique statui naturali permit­tatur, intra quam satis commodè subsisti potest, (quemad­modum si in homine jecur paulò calidius, cerebrum paulò frigidius justô existeret) quodcunque tamen temperaturam illam admodum excedit, ut in febricitante, vel citra illam deprehenditur ut in Lethargico, differentiae essentiales consti­tutivae febricitantis, vel Lethargici, ut sint, hominis sani & integri non erunt; defectus igitur & excessus isti, ut in quae­stionem [Page 179] quale reijciantur (si statum naturalem hominis at­tendas) ipse calor, sine quo nec homo fuerit, nec vivens, ad quaestionem quid attinet, & tanquam effectus determinatus causae suae, necessario sub conditionibus proprijs agentis, recipitur; quo pacto, quod in homine substantiale est & quidditativum, in ferro adventitium esse & peregrinum, & quod respectu hujus est accidens, respectu illius esse substan­tiam, suprà adnotavimus; Quaestio autem ista ad ea, quae caduca (ex sententiâ nostrâ) statuuntur, propriè spectat; ut quę sola intendi possint & remitti, & quodammodo corrum­pi; quod in facultates Divinas noëticas non cadit; ideò ut qualis morbus, qualis intemperies rectè affirmetur, non qua­lem intellectum, qualem fidem, qualem amorem, libertatem, &c. sed quantum, dixerim: Neque enim dilatari aut amplia­ri, sed detegi potiùs & explicari facultates Divinas noëticas ęquum est credere; Quę enim ad formam internam atti­nent, quia subjecto carent in quo inesse possunt (quod ac­cidentium est proprium) ad quaestionem quanto-quid redu­cuntur; neque igitur in anima, sed ipsa anima sunt; ne in­terea Lector circa nostra torqueatur, adnotare placuit, quę­stionem in quo, ad quęstionem quale attinere, quia, ex sen­tentia nostra, qualitates in quidd [...]tatibus, tanquam in sub­jecto haerent; in quibus idcirco totam accidentium latitu­dinem, satis apertè posuimus; Quam incongruè igitur à Scholis, ad accidentium Naturam extenduntur ea, sine quibus neque genera, neque species, neque individua subsi­stere possunt, ex nostris constat. Quę autem in quaestione istâ, appositè respondent facultates, in genere, sunt (in no [...] bis) instinctus naturalis, & sensus internus corporeus: (extra nos) instinctus naturalis, & discursus: licet enim ipsae quali­tates in corporea, tanquam in subjectum, ubique cadant, earum scientia & dignotio, ad intellectum propriè & per se spectat. Primae complicationes hujus quaestionis sunt, qua­le-an, [Page 180] quale-quid, quale-quale, quale-quantum, quale-adquid, quale-quomodo, quale-ubi, quale-quando, quale-undè, quale-cujus gratia.

FACVLTAS quae movet quaestionem QVANTVM.

SVB quaestione istâ, terminorum investigatio cadit (sive finitum illud, quodaliquibus, sive infinitum, quod nul­lis concluditur terminis advertas;) cùm interea, nisi, om­ni ex parte, explorentur termini, quanta res aliqua sit, dici nequeat; quodcunque post terminos exactè expensos, de­prehenditur, quantitatis area existimanda est: quod quidem, sive res, sive verba, sive signa, sive in nobis, sive extra nos spectes, ubique adnotare juvabit, cùm exinde omnis quae­siti extensionem, sive molem designare par sit; licet interea extra quaestionem istam, nihil, nisi infinitum illud, cujus nul­lus est terminus, dari possit, intra illam, cunctae faculta­tes impendi solent, cùm nullo in quanto, non concludatur aliquid, omni facultati Analogum; caeterum, quia de ijs, quae propriè, hoc ex scrutinio decernuntur, agimus; du­plicem ex Scholarum sententiâ, quantitatem deprehendi­mus, continuam & discretam; quarum, haec, quantitas, illa quotitas ex earum Latinitate dicenda fuerit; quae cùm diver­sum sensum inducant, & diversa conformationis media postulent, diversis facultatibus, propriè & per se, compe­tunt: Principium autem continui est punctum, discreti uni­tas; praecipuae autem affectiones, quantitatis continuae, sunt, aequale & inaequale; numeri par & impar; à qualitate autem distinguitur omnis sive quantitas, sive quotitas; Primà, quod non habeant contrarium, & proinde nullum per se motum, sive corruptionem: Secundò, quod neque intendi possint, neque remitti, neque enim addere, vel subtrahere, est inten­dere, [Page 181] vel remittere: Tertiò, quod sensus internos, illos nimi­rum qui circa bonum & malum, sive utile & noxium versan­tur, non pertingant; neque enim quantitas, vel quotitas (per se scilicet, absque figura, vel proportione intellige) vel sensus internos afficit, vel bonum, aut malum, ex Naturâ suâ esse videtur: Restat, ut quomodo inter se distinguantur, quan­titas & quotitas, ex Methodo nostrâ, quae singula juxta fa­cultatum Analogiam exagitat, explicemus. Quod facilli­mè capies, si per sensoria sola tactus & visus, facultates il­las quae circa quantitatem continuam; per meatum auditus, illas etiam quae circa discretam versantur, excitari advertas; ideò mirè cum proportionatis numeris conformantur faculta­tes, ad quas, per aurium foramina datur ingressus, delecta­tionem, ex symphonia, vel molestiam ex Cacophonia, perci­pientes: Attamen ex gustu, vel odoratu, nihil per se in utrâ­vis quantitate, deprehendere licet; quod enim ex dentibus affixis Chely, dum pulsatur, audire (vel obturatis auribus) queas, ex eo provenit, quod conjugationes nervorum, quae huic ministerio dicantur, per gingivas transeuntes, munus anticipant suum: Hjsce autem, circa Analogiam sensuum externorum & internorum, ad utramque quantitatem, ex­plicatis, restat ut quomodo se habeant, hac in quaestione, instinctus naturalis & discursus, explicemus; Instinctus au­tem naturalis, plurima circa utramque quantitatem sug­gerit, frequentes igitur in Mathematicis notitiae commu­nes; que, postulata, eâ de causâ vocari solent, quia nihil superius, quò provocetur, existat; cur interea, scientiae Mathematicae, omnium certissimae habeantur, ratio in aper­to est; quod nimirum de principijs hujus scientiae puncto videlicet & unitate, summus detur consensus, quemadmo­dum etiam de notitijs communibus, sive postulatis, undè to­ta Matheseos istius series deducitur; quapropter discursus majori, quàm in reliquis Philosophijs certitudine, istius [Page 182] scientiae normam dedolat: Principia verò formalia, odorum, saporum, colorum, &c. ita in recessu abdita ponuntur, ut nihil certi de eorum Natura, & statu, affirmare possimus: de quibus, igitur, hoc, unicè, absque errore dici potest, qualitatibus illis solennibus Elementorum, non responde­re: quid enim cum calido, sicco, humido, vel frigido, com­mune obtinet caeruleum? iniquè igitur ex jejunis istis prin­cipijs, universas differentiarum classes, educere conata est Schola, licet intra Elementorum ambitum, quodammo­dò delitescant: Haec autem de ijs quae ad quaestionem istam attinent, & facultates Analogas denique, breviter, & mo­re nostro, dicta sunto: Ad complicationes primas hujus quaestionis accedimus. Complicationes autem primae sunt, quantum-an, quantum-quid, quantum-quale, quantum-quan­tum, quantum-aliquid, quantum-quomodo, quantum-ubi, quantum-quando, quantum-undè, quantum-cujus gratia.

FACVLTAS quae movet quaestionem AD-QVID.

SVB quaestione quid sit, rerum quidditates, sive Natu­ras individuales & genuinas explicavimus; huc igitur earum ad-quidditates, sive Relationes & Analogiae reducun­tur: Quemadmodum enim, illa, quid res sint per se; ista, quid sint ad alia, disquirit; arctissimè igitur, quod suprà adnotavimus, connectuntur, quaestiones istae, discuneatae licet, & distinctae satis, ex Methodo nostra, exponantur; Huic interea quęstioni, tanquam omnium latissimae, totam rerum Analogiam vindicamus, neque enim solùm conve­nientias rerum, & conformitates, sed & disconvenientias, & difformitates quascunque, & ipsa tandem contradictoria disparata, opposita, & contraria, &c. hujus census expen­dit; in quam idcirco, universa actionum & passionum, sym­pathiarum [Page 183] & Antipathiarum prędicamenta & series digessi­mus, cùm sine relatione aliqua praecedente, nulla vel actio, vel passio dari possit; Haec igitur actionum & passionum sum­ma norma esto; uti, quae ab Analogiâ illâ mutuâ, in qua constituuntur res universae, ita pendent, ut si conditiones illae adsint, (sine quibus virtutes rerum quaecunque, vel languidae fuerint, vel nullae) in actum veniant; qua ratio­ne quaestio ista, cum quaestionibus, quomodo, ubi, quando, &c. complicatur; Nos interea qui paucis, ijsque maximè distinctis quaestionibus, ad memoriae sublevationem, usi sumus, simul cum relationibus, actiones & passiones in con­templationem adducimus: cùm, sine relatione illa, (cujus vis maximè in principiorum energia cernitur) omnis ma­teria, iners & sopita, suis in Elementis, delitescat; quo pacto, relationum seriem primò, posteà etiam actiones & passiones, tanquam earum resultantiam, & subolem quan­dam in complicationem quaestionis istius, cum reliquis quaestio­nibus deducimus; quibus ita statutis, relationem, sive ad­quidditatem istam, ad totam rerum compagem promiscuè extendimus, ita ut triplex omninò fuerit relatio. Primò, realis, secundò, attributionis, tertiò, & mixta, quarum una­quaeque denuò triplicem sortitur considerationem. Primò, in Analogiarerum ad nos, secundò, in Analogia rerum inter se, tertiò, in Analogiâ horum omnium ad Deum, sive primam illam causam, rerum seriem & momenta disponentem; quorum explicationem ut aggrediamur, quaedam de ter­minis, sive postremis differentiarum notis, in memoriam, revocanda sunt, quos triplices etiam observamus quiddita­tivos, Analogicos, & mixtos; Quidditativos terminos (su­prà in quaestione quid est) illos vocavimus, per quos, hę res non sunt aliae, quos ideo, inter differentias essentiales consti­tutivas enumeravimus. Relativi, sive Analogici termini, illi sunt, qui cum constitutivi respectu subjecti dici possint, quia [Page 184] tamen relationem ad extra obtinent, ad aliud quiddam, sub conditionibus suis, pręfiniuntur; proinde termini mixti fuerint, qui utriusque Naturam, ita prae seferunt, ut ex uno termino quidditativi, ex altero Analogici, dici possint: Quia autem terminos inter se, componi & committi posse declaravimus, apertè constat, varias rerum considerationes, novos & ponere, & tollere terminos: de relativis hic erit sermo: igitur adquidditas, sive relatio realis, in Analogia rerum ad nos, ea est, quae terminos suos, verè & realiter, absque omni attributione, in rerum Natura possidens, à facultatibus nostris, per sensum atque notitias communes (conditionibus debitis intercedentibus) percipi valet: Est­que vel ad conformitatem, vel ad difformitatem; ad conformi­tatem, uti verum, bonum: quo pacto, conditiones debitas obtigisse, existimandum est: ad difformitatem, ut error, im­pietas: in quibus vel totas, vel aliquas saltem, quae ad ve­ram objecti conformitatem desiderantur, conditiones de­fuisse, statuendum est: Adquidditas sive relatio realis, in A­nalogia rerum inter se, ea est, quae terminos suos relativos, verè & realiter, absque omni attributione, extra nos possi­dens, à facultatibus nostris per sensum aliquem, ex rela­tione rerum reciprocâ oriundum, & ad facultates nostras subinde terminatum, conditionibus debitis intercedenti­bus, percipi valet: Estque vel ad conformitatem rerum inter se, vel ad difformitatem: ad conformitatem rerum inter se, ut actiones naturales & debitae Elementorum, mineralium, vegetabilium, animalium; huc denique majoritas, minoritas, totum & partes, (cùm inter se proportionatae fuerint) redu­ci possunt; ad difformitatem, ut monstra, anomala, dispropor­tiones: Adquidditas sive relatio realis, in Analogia rerum ad primam causam, etiamsi ex termino ad nos, desumi possit, quia tamen, non solùm in nobis, sed extra nos, & ubique describuntur relationis istius termini, ideo per se spectabilis, [Page 185] proprium sibi adsciscit locum: adquidditates autem sive re­lationes reales quaecunque, ex instinctu naturali, potissimùm mediante discursu & sensu interno, percipiuntur. In quae enim discursus jus integrum habere videtur, ad relationem attributionis attinent. Adquidditas autem sive relatio attribu­tionis, ea est, quae fundamentum ex utroque termino, non propriè, vel realiter, in rerum Natura, sed in modo intel­ligendi obtinet, ut dominia quaedam, & servitutes, honores, Encomia, Ceremoniae, &c. Relatio mixta, ea est, quae cum fundamento alicui reali innitatur, super-additum tamen aliquid ex attributione obtinet, estque praecedentium latissi­ma: cùm enim nihil adeò castum & sincerum in doctrinis quibuscunque deprehendi possit, quod non corruptionem & imposturam, sive ab ingenijs subtilioribus, sive quidem à crassioribus patiatur aliquam, objectum quodcunque, ultra propriam Naturam, fortasse non satis exploratam, aliquid ex attributione obtinebit; ideo in educationibus puerorum, legibus, Religionibus (in omni denique Ana­logia) plurima depravata, iniqua, prophana, qua ratione, in omni adquidditate sive relatione, fundamenta relationum (in quaestione unde-adquid) quatenus licet, inspicienda sunt: Cùm enim fundamenta varia esse possint, (in actionibus enim & passionibus, mutuas inesse ad relationem vires existi­mandum est) verum fundamentum illud vocamus, quod maximè est actionis principium: licet, interea, in relationi­bus nota sit legitima, quod simul cum correlatis, ponantur & tollantur, hoc tamen interest, quod fundamentum si ma­neat integrum, actionis reiteratio quaedam, sive regeneratio dari potest, quod neutiquam fit, ex altera parte: etiamsi enim sublato filio, aeque ac sublato patre, tollatur relatio: fundamentum tamen, scilicet vis generativa, manere po­test; at sublato patre, tollitur & relatio, & fundamentum pa­ternitatis: semper igitur fundamenta, quatenus licet recen­senda [Page 186] sunt, & à proximo ad remotum, & deinde ad remo­tissimum deveniendum est, ut tandem in illo acquiescatur; veluti, si per terminorum multiplicationem, Bonitas illa nostra (ex Analogia cum objectis secundùm sensus internos, legitime conformatos, oriunda) ad primam deferatur causam, tanquam suum fundamentum ultimum, altero termino Analogico, subjectivè in nobis manente, sequitur quod cessante Bono in nobis, cessat ex parte nostrâ, relatio illa, quam ad primam causam obtinet; ęquè enim tollitur relatio, moriente filio, ac patre: Bonitas tamen primae causae, tan­quam Bonitatis nostrae fundamentum, novam generare re­lationem potest, & nobis tribuere olim, ut boni simus: Mi­ra hinc oriuntur consectaria, sed cùm difformitas realis no­stra ex parte dari possit, habemus etiam unde cruciemur in aeternum, cùm sine resipiscentia vera, ijsdem semper hae­serimus vestigijs: misere interea torqueri Auctores obser­vamus, dum verum & bonum illud, quae sunt relationes reales, à vero & Bono illo, quae sunt relationes attributionis sive dis­cursus, distinguere nescientes, subinde in Antilogias miser­rimas passim impingunt; est denique scitu dignissimum, in omni actione naturali, illud, quod est actionis principium sive fundamentum, conformitatem aliquam (juxta Ana­logiam in quâ constituitur) attentare: Ideo ignis assimi­lationem aque molitur, & aqua, ignis, quorum actio­ne mutuâ, observabis, à principijs validioribus excludi he­terogenea, ut homogeneam aliquam conforment Naturam: ubi interea plurima dantur similia, facilis erit actio, & vice versa. Haec igitur est actionum naturalium (sive sympathias re­rum spectes, sive Antipathias) ratio, nexus, & norma, quae tota, ab Analogiâ illâ in qua constituuntur res universae, ita pendet, ut si conditiones (immediatum providentiae Divi­nae opus) adsint, in actum verè & realiter deducantur; quod non solùm in Analogia rerum inter se, sed in nostrâ aequè [Page 187] constat: Quòd enim ex sensibus externis, audiamus, videa­mus, tangamus, &c. ab Analogiâ ista & proportione rerum inter se, ortum ducit; quod Bonum denique vel malum ex sensibus internis videtur, ijsdem leg [...]bus adstringitur, modò in animo habeamus semper, ea omnia quorum causae nos la­tent, ab occultis Dei judicijs temperari, quam tanquam uni­cam notitiam communem, dubia ejus modi, quaecunque enodantem ubique proponimus: cujus usum egregium id­circo, in ijs omnibus quae te vexant, comperies, Lector; justè enim & piè administrari omnia, utcunque eorum causae clam nos sint, solennis est notitia communis: ultimò, ut quan­ti sit usus doctrina nostra de fundamentis relationum constet, advertes Lector, in ceremonijs, ineptijs, erroribus & figmen­tis quibuscunque, aliquas vel aliquam saltem subesse noti­tiam communem, unde tota suffulcitur moles, quam vel quas, extricare, seponere, & in seriem reliquarum notitiarum communium digerere, & antehac suasimus & continenter suadebimus, ut habeas primò quod scias, deinde quod credas, Lector; Affatim enim omni ferè in doctrinâ, maxime verò in Theologiâ suppetunt objecta intellectus & fidei, adeo ut in utrius (que) exercitationem satis, (nedum super (que) aliquando) propositum sit; Distinguitur autem adquidditas sive relatio, à quidditate, quod sit posterior Naturasuâ; quod terminos ex­tra se habeat, & sit ad aliud; à qualitate verò, qnod neque intendi possit, neque remitti; neque (ubi rcalis fuerit) cor­rumpi; A quantitate verò, affectionibus ferè totis distat. Fa­cultates denique quę in ista quaestione respondent, sunt in­stinctus naturales, sensus interni, & discursus; nihil enim adjumenti (nisi quatenus sunt in ordine ad superiores) sen­sus externi, in quaestione ista, suppeditant; Quomodo ve­rò instinctus naturalis, & sensus internus, circa relationes rea­les, discursus circá relationes attributionis, & isti omnes deni­que circa mixtas versentur, suprà docuimus: ad complica­tionem [Page 188] igitur hujus quaestionis cum reliquis quaestionibus accedimus, quam uti longe latissimam, ita maxime necessa­riam, inter quęstiones universas, apud te statue Lector. Complicationes igitur primae hujus quaestionis sunt, ad­quid-an, ad-quid-quid, ad-quid-quale, ad-quid-quantum, ad-quid-ad-quid, ad-quid-quomodo, ad-quid-ubi, ad-quid-quando, ad-quid-undè, ad-quid-cujus gratia.

FACVLTAS quae movet quaestionem QVOMODO, PER QVOD, vel QVIBVS MEDIIS.

MEDIA, sive conditiones, quae ad actiones cujuscunque generis perficiendas desiderantur, exagitat facultas ista; sunt autem omninò diversa juxta objecti, facultatis & Analogiae differentiam: alia igitur exigunt media, quae per meatum visus; alia quae per meatum auditus; alia quae per meatum olfactus; alia denique quę per meatus gustus & tactus traijciuntur; quaedam deinde diversa, ad conformationes sensuum inter norum postulantur, quae ad externos (propriè) non specta nt; quaedam denique ad discursus conformatio­nem, quae ad instinctum naturalem non attinent, & vice versâ, supra & quidem abundè docuimus; in hoc igitur omne situm est opus, sive Analogiam rerum ad nos, sive Analogiam rerum inter se, respicias, ut media investiges, quae si dantur, nihil in se non mutuò agere posse existima, Lector; quo pacto omnis scientię arcanum erit mediorum investigatio; proinde leges & normae actionum universae, ex quaestione istâ, eruendae sunt; quibus datis & licita illa à veteribus decantata magi [...] insurget; Hęc igitur potissi­mùm, in suas classes distinguenda sunt, ut deinde ad me­diorum complicationem devenias, & subinde in objectis complexis, (sive rerum, sive verborum, sive fignorum) an [Page 189] universa accesserint media, expendas, Media enim medijs complicantur, & quod respectu hujus est principium, respe­ctu illius esse medium, ubique comperies, cùm igitur alia media, in objectis simplicibus, alia in ijs, quae commiscentur, vel quidem complicantur, subesse constet, Media quibus objecta, sive simplicia, sive composita cum facultatibus suis Analogis conformantur, ut in promptu sint, quomodo, in seipsis ita se habeant, nos ferè latent. Te igitur incalescere, ut ex igne vicino sentias, quomodo ignis in seipso sit cali­dus, nun quam conijcies: ita de colore, sono, &c. existiman­dum est, (nisi notitia aliqua communis subsit) quia sunt ex Natura; sed in artificialibus aliter fit, quia sunt ex mente nostra: media igitur artis, dignosci possunt, ita denique sunt necessaria, ut sine illis nulla artis institui pòssint prae­cognita; in mediorum igitur investigatione, & pulcherri­ma, & difficillima, sive artem intelligas sive Naturam, sita esse cogita: cùm tamen discursus, per similitudines suas, de­fectus, cujuscunque generis, supplere conetur, extra limites elatus in errorem proclivis labitur; pauca enim sunt, eaque obscura, quae in naturalibus deprehendimus; quippe pulsus, & arteriarum micantium motum & rationem, in seipso, nemo mortalium vel cepit vel capiet unquam; causam effi­cientem & formalem, interea immo & materialem quatenus est caussa, in quaestione undè exponemus; Hoc interea de medijs cape, scilicet in eorum defectum, omnem ignoran­tiam nostram reijci debere: neque enim facultates, ad ob­jecta quaecunque, neque quidem fidem ad eorum confor­mationem deesse posse, existimandum est: quis enim, de­bita si media adsint, se objectum quodcunque percepturum (vel Divinum dicas vel humanum) inficias ibit? quod igi­tur non intelligas veritatem quamcunque, vel fidem ei non adhibeas, vel ex mediorum indigentia, vel ex obstructione, sive medijs indebitis, provenit; mens enim per se, & inter­minata [Page 190] est, & ad ipsa [...] extenditur: Rectè igitur dicitur, senem si organa eadem, quibus in juventute usus est, resti­tuerentur, objecta quaevis, eâdem facilitate quâ olim, per­cipere posse; Callus membranis oculorum, sordes auribus (vel si quod aliud obstaculum) tollantur, singula munere suo pristino defungentur membra; neque enim senescit anima: Haec autem breviter, de quaestione quo-modo, sive medijs rerum, dicta sunto; A quaestione istâ autem, reliquae quęstiones, tota ratione ita distinguuntur, ut pluribus non sit opus: Quę autem facultates respondent, sunt instinctus naturalis & discursus, neque enim sensus vel externi vel in­terni, modum vel leges actionum, per se attingunt, in quibus, quae consensu universali firmata (nullo ut rationis indicio constent) ad instinctum naturalem tanquam postli­minio revocamus, reliqua discursui permittentes. Com­plicationes autem primae hujus quaestionis sunt. Quomodo-an, quomodo-quid, quomodo-quale, quomodo-quantum, quo­modo-ad quid, quomodo-quomodo, quomodo-ubi, quomodo-quando, quomodo-undè, quomodo-cujus gratia.

FACVLTAS quae movet quaestionem VBI.

DE objectis quatenus sunt in loco, sive extra locum in spatio, quęrit facultas ista, quae subinde in situm, (qui in quaestione quantum-ubi respondet) terminata, universas rerum capacitates integrat; Distinguitur antem situs à loco, quod hic terminos ambientes, ille terminos describentes ob­jecti denotet; quod etsi subtile quiddam videatur, ad rem tamen imprimis facit; ita enim huic, sua latitudo, illi sua angustia obtingit; est autem locus omnis, quatenus ad ob­jectum refertur, aptissima quędam circumstantia, memo­riae imprimis familiaris; ideo per locos, ad reminiscentiam [Page 191] facillimus datur transitus; differentiae autem localis motus enumerantur, ante, retro, sursum, deorsum, dextrorsum, sini­strorsum, obliquè, &c. quae enim propriè ex sententiâ no­strâ, ad situm spectant, in principio libri, inter conditio­nes ad conformitatem objectorum cum facultatibus postu­latas, posuimus; ut facultates interea, quae modo quo­dam universali, per maxima distantiarum intervalla, sen­tiunt, & quidem praesentiunt, modò meatus non obstruan­tur, (quia non sunt hujus loci) mittamus, ad facultates ac­cedimus, quę hac in quęstione appositè respondent, sunt autem sensus externi, & quidam interni: ex quibus exter­ni, circa eorum locum quae sunt extra nos, interni, mediante discursu, circa facultatum internarum ordinem, distribu­tionem, & latitudinem versantur; quod accurata illa ob­servatio, quam in doctrinis nostris poscimus, satis indicat: Complicationes autem primae hujus quaestionis recensen­tur, ubi-an, ubi-quid, ubi-quale, ubi-quantum, ubi-adquid, ubi-quomodo, ubi-ubi, ubi-quando, ubi-undè, ubi-cujus gratia, quae quidem, quia nihil absque loco, neque fingere possumus, ubique occurrunt.

FACVLTAS quae movet quaestionem QVANDO.

SVB quaestione istâ, quaerimus, de objectis, quatenus mensurantur à Tempore, sive praesente, sive praeterito, sive futuro; sive, extra omne tempus, per aeternitatem suam, describantur: Huc igitur spectant: momenta temporum; cùm interea communis ratio temporis, ex motu corporum coelestium, ritè desumatur, ad immortalitatis spem, non parum juvamur, dum in corporibus illis Divinis, eandem constantiam & virtutem, nulla ex parte imminutam, quam à praecedentibus accepimus saeculis, observamus; eaedem [Page 190] [...] [Page 191] [...] [Page 192] igitur herbae, ijdem qui olim fructus, &c. ijsdem denique viribus pollent: neque igitur in nobis quod coelestis fuerit originis, esse potest morti obnoxium, suas ut abeant sin­gula in partes: ad facultates quę respondent hac in quaestio­ne accedimus; quaedam autem circa Tempus praesens, quę­dam circatempus praeteritum, quaedam denique circa futu­rum tempus, versantur: Cùm enim sint omninò distincta tempora ista, & diversas denique conditiones ad eorum conformationem postulent, diversis idcirco facultatibus respondent; ab instanti incipiemus, quae autem circa prae­sens, vel instans tempus versatur, est facultas aliqua Analoga particularis, neque enim è motu desumi posse, exinde con­stat, quod posterior sit motus, ut qui habeat partes in quibus plurima instantia subsunt; quae igitur circa motum versatur facultas, nimis haeret, ita ut totum effluxerit necesse est, ex quo indicatur instans: habet igitur facultatem Analogam distinctam in nobis, quod ipse sensus docet; aliter enim se non jam esse, sed solummodo fuisse unusquisque sentiret; licet interea tempus & motus inter se denuò conformari pos­sint, omninò per se distinguuntur: quod ex eo patet, quòd non solùm instans, sed ipsa etiam aeternitas illa, quam nul­lus mortalium, primo Enti non tribuit, ex motu describi nequeat; uti enim non pertingit aeternitatem, motus, ita qui­dem in illo praeterit instans. Alia datur etiam, circa praete­rita facultas, à priori prorsus distincta, quod diversae condi­tiones, & sensus diversus, satis probant: quae igitur circa praeterita versatur, facultas, (ut memoriam, sive quidem re­miniscentiam mittam) fide quadam tacitâ respondet, quam tamen ita à credulitate distinguimus, ut licet historiam o­lim conscriptam, inter verisimilia relegemus, (uti quae à narrantis auctoritate pendeat) quaedam sacra tamen in Au­ctoribus ocrurrere posse, quibus, nemo ferè adsensum ne­gaverit, pro confesso habemus; quo pacto tanquam instin­ctus [Page 193] naturalis, vel saltem Gratię opus genuinum, hujusmodi omne agnoscendum est; sed quia obscuri satis, sunt istius­modi sensus, summâ attentione ad eorum distinctionem, opus fuerit: cùm maxima ex parte, qui ad Auctorum le­ctionem excitantur sensus, f [...]nt notitiae illae communes, quę nos esse justos, temperantes, fortes, vindictam Divinam prae­cavere, &c. monent, quod apertiùs docebitur, ubi de ve­risimili erit sermo; Nullane autem datur circa futura facul­tas, & tota erit de subsequentibus conjectura? anne impro­vidus ille, qui in praesentibus ita haeret corporeus sensus, ut ab illis aegrè divelli patiatur, ita totum occupatione pessi­mâ habebit hominem, ut nullus Diviniori facultati futu­rum statum praetentanti pateat exitus, nisi à morbo, vino, dementiâ, enthusiasmo reserentur, & soli sutura aeterna, fru­straneo, & inani conatu, consectabimur? An verò futur am vitam non magis adsequitur, homo, quàm conclusus in utero, istam? utcumque certissimum est, non temerè in­ditas fuisse facultates istas, quas suum desertura domicilium, ita mirè explicare solet anima nostra, ut tanquam volatu­ra, alas quatiat: si non igitur, hac in vita, saltem post illam, sese exerturas facultates istas, par est credere, (cùm nefas sit putare srustra à Natura dari) & nos praeterita & futura, con­silio sapientissimo perspecta habituros existimandum est; De modo illo universali, ex quo futura sentire, imò & prae­sentire possumus, suprà dictum fuit; ad distributionem facultatum quae in istâ quaestione respondent, accedimus; Sensum autem illum praecipitem, qui totus ad praesentia com­ponitur, inter corporeos, & ad Belluinam Naturam spectan­tes facultates, reijcimus, (sua licet ipsi menti circa praesentia non desit facultas) quae enim facultates circa praeterita & futura versantur, altius quiddam spirant, & tanquam Di­viniores habendae sunt: Est [...] porrò in nobis facultas aeterni­tati respondens, quae medio notitiarum communium, in [Page 194] unum & praetorita & praesentia, & futura cogit; Complica­tiones autem primae hujus quaestionis, quę ubique se im­miseet, (est enim, fuit, vel erit, est veritatis cujuscunque co­pula) sunt, quando-an, quando-quid, quando-quale, quando-quantum, quando-adquid, quando-quomodo, quando-ubi, quan­do-quando, quando-undè, quando-cujus gratia.

FACVLTAS quae movet quaestionem VNDE.

QVAESTIONE istâ, causas rerum indagamus, sive formales, sive efficientes, sive materiales fuerint; un­de, enim, haec omnia sonat; quo pacto quaestiones, a quo, è quo, ex quo, de quo, & propter quod, huc reducuntur: Plurimae igitur heic subsunt quaestiones, quas tamen, com­pendij gratiâ, in unam contraximus, ita, ut universas de causis quaestiones, praeter quaestionem cujus gratia, sive propter-quid, complectatur quaestio ista; quo in argumen­to, notandum venit, quaestionem istam, quatenus efficien­tem in se continet, à quaestione quomodo distingui, quod haec efficientem simpliciter, illa, efficiendi modum, exagitet; qua ratione, imprimis inter se distant, quod non advertit Scho­la, quę tamen formalem ab efficiente distinguere conatur, licet, ferè ubique eaedem in naturalibus sint; causa enim for­malis si daretur, quae non ageret, non jam causę formalis, sed principij Naturam referre dicendum foret: Causa autem in universum id denotat, à qua, esse rei pendet, quo pacto, & quod latius quiddam & magis indeterminatum sit prin­cipium, ab illo distinguitur: quae igitur sub quaestione ista designantur, jam vides Lector; si cui tamen, in plures se­care partes lubeat quaestionem istam, per me nihil vetabit, cùm in universis doctrinis, differentiarum investigatio ve­ritati sternat viam; inter cunctas autem quaestiones, non [Page 195] est quae magis accuratam postulet disquisitionem; uti enim nihil fit sine Causae, ita nihil sine illâ perfectè cognoscitur; ideò in rerum resolutione ultimâ, ad primam aliquam Cau­sam deveniendum est, quae si sensus corporeos lateat, cum & anima seipsam quodammodò lateat, haud equidem mi­rum est; satis est, intellectui patere, & nullo non ex objecto constare posse; Sequitur divisio Causarum, in causam & concausam, in causam perse, & causam per accidens, in so­litariam & complexam, in communem & propriam, in magis & minùs principalem, in remotam, propinquam, & proxi­mam, in quarum distributione satis superque ab Auctori­bus sudatum est; quos consule ea lege, ut cùm, ad medias causas deventum fuerit, illas scilicet, quae inter primam & ultimam intercedunt, id semper in animo habeas, ex quâ facultate probant, quia praepedita & quidem ardua valde est catenae illius causarum investigatio; denique ubi plures subesse possunt causae, ut cautè pronuncies: Exempli gratia, durus lapis ex calore, ex siccitate, ex frigore, ex sale, &c. reddi potest; temerè igitur in unam aliquam causam im­pingetur; vulgus tamen in hâc, vel illâ haeret, cùm enim notitia sit communis, unam omnium esse Causam, à discur­su, notitia ista communis, in particularia ita deducitur, ut non nisi unam uniuscujusque objecti, ut plurimum statuat; sed de hijs libro nostro de errorum Caussis, (juvante Deo) instituetur sermo, ubi non solùm in omni falso, veritatem aliquam subesse, demonstrabitur, sed media etiam dabun­tur, quibus illam eruere possis; in mistis igitur mistas po­nere causas, nihil vetat, quoniam à simplicitate formae il­lius internae, quae ista omnia in se coëgit, minimè adimi­tur: cùm enim forma, sive anima uniuscujusque agentis na­turalis, sive viventis id sit, quod habet scientiam suae speciei, potens erit sub quibusdarn conditionibus, signare mate­riam, & per vim suam plasticam, seipsam educere, & ad [Page 196] facultates denique nostras explicare; materia interim, opti­mè per susceptibilitatem suam formarum describitur, ne­que enim aliter indigitari posse existimandum est; Facul­tates denique quae hac in quaestione egregiè respondent, sunt instinctus naturalis & discursus; plurimę igitur circa causas notitiae communes, quas discursus mirè exasciat, dedu­cit, dedolat, nullibi ferè suas non supponens causas, nul­libi ferè non imponens, denique discursus à causa ad cau­sam regrediens, nullibi sisteret, nisi instinctus aliquam primam doceret causam; Haec igitur imprimis distinguen­da sunt, ut quae ab instinctu naturali notitiae, quę etiam à discursu ortum ducunt, suo reponantur loco, & nulla fa­cultas ultra suam provinciam sapiat, quo pacto omnis er­rori praecludetur via; Complicationes primę hujus quae­stionis sunt, unde-an, unde-quid, unde-quale, unde-quan­tum, unde-adquid, unde-quomodo, unde-ubi, unde-quando, unde-unde, unde-cujus gratiâ.

FACVLTAS quaemovet quaestionem CVIVS GRATIA.

QVAESTIONE ista, cujus synonima sunt, quare, quapropter, cur, quamobrem, vel propter quid, obje­ctorum caussam finalem investigamus. Caussa autem fina­lis ea dicitur cujus gratiâ, aliquid est; Cùm autem omne agens naturale, propter finem agere, (qualiscunque tandem ille fuerit) communis sit notitia; finis ille (quatenus licet) in rerum scrutinio, primo explorandus est; omnia enim à fine quodammodo pendent; ideoque an sit aliquis finis per accidens, intermedius vel subordinatus, loco veri finis, sub­stitutus, accuratè disquirendum est; distribuuntur autem fines, in finem per se, & finem per accidens, in magis & mi­nùs principalem, in communem & proprium, in proximum, [Page 197] medium, & remotum, ulteriorem & ultimum; in quibus ob­servatu dignum est, finem per se, non tollere finem per acci­dens, neque magis principalem, minùs principalem, neque ultimum, intermedium, neque proprium, communem, vel vice versa, nisi ubi subordinati fuerint: Quemadmodum igitur caussarum, ita finium series quaedam datur, & ordo; & uti caussae caussis, ita fines finibus terminantur; licet in­terea, praeter finem proximum & ultimum, pauca de rerum finibus, constent, eaque in Analogiâ propria (extra illam enim sapere non datur, nisi ultra facultates sapere lubeat) sobriè, de rerum caussa finali statuendum, nisi communis aliqua subsit notitia; ideo sive plantas, sive animalia, &c. spectes, attentè & cautè admodum de fine propter quem in hanc lucem prodiere, pronunciandum, tali licet in A­nalogia erga nos, sint constituta; ultimum interea rerum fi­nem, illum vocamus, cujus gratiâ intermedij sunt, qui enim propter aliud est, ultimus esse non potest; Hunc igitur imprimis suspiciendum volumus; Cùm autem communis rerum finis, sit Beatitudo aeterna, ut quae sit optimus propriae conservationis status, nihil non in Beatitudinem illam aeter­nam, pro viribus suis contendit, quae nisi in Deum caderet, quidni ulteriùs ferantur? Omnia igitur Deum, Beatitudi­nem scilicet aeternam, quodammodo adoriuntur, quod ut clariùs constet, attributum Dei quod maxime receptum, & ex consensu universali sancitum, Beatitudo est; qui enim providentiam Dei particularem è medio tollere conati sunt, in eâ stetêre sententiâ, ut Deum omni molestia liberarent, & Beatum agnoscerent; sub hoc denique nomine, ab in­fantibus cognoscitur, imo & appetitur Deus, quo pacto, ab obscuritate illa, imo & distantia, in qua latere videbatur, asseritur Deus; Facultates denique quae in hac quaestione respondent, sunt instinctus naturalis & discursus, illae ipsae nimirum, quae in quaestione praecedente versantur, maximè [Page 198] ijdem cùm sit, & prima caussa rerum, & finis ultimus. Complicationes primae denique hujus quęstionis sunt, cu­jus gratia-an, cujus gratia-quid, cujus gratia-quale, cujus gratia-quantum, cujus gratia-ad quid, cujus gratia-quomodo, cujus gratia-ubi, cujus gratia-quando, cujus gratia-unde, cu­jus gratia-cujus gratia.

SEQVVNTVR Conscientiae quaestiones, anita esse debeat illud de quo agitur, deinde quid esse debeat, &c. donec post examen debitum foro interiori factum sit satis; Huc igitur reducenda, quę ad nostras spectant partes, sive ea quae in foro interiori exagitantur; in naturalibus enim, sive in ijs quae sunt extra nostram provinciam, nimis est procax & petulca quaestio ista, de quibus fusiùs, libro no­stro, de Conscientia, erit sermo.

Hijs denique, (ne fucum desideres) addi possent cognata, similia, diversa, disparata, &c. sed quia ex superioribus quaestionibus ritè complicatis, quaecunque ad veritatem postulantur, erui possunt, cautè istis utendum: cùm enim similitudo non minùs erroris, quàm differentia veritatis sit ansa, similitudines & speciosas illas ęquiparationes, tan­quam praestigias, & falsariorum artes, à veritatibus nostris, longè ablegamus.

RESTAT ut de complicationibus ac denique de usu no­strorum Zeteticorum, quaedam subjungamus; circa complicationes autem, non est quod prolixiores simus, quia unusquisque è prioribus quaestionibus, rationes posterio­rum usque ad tertiam & quartam conjugationem, (quas ae­què utiles comperiet) facillimè eruere possit; in quibus insistendum, ubi accurata rei notitia proponitur; Hasce [Page 199] igitur alternatim copula, ut tandem de omni objecto sive in­complexo, sive complexo, quaecunque sciri possint explora­ta habeas; neque obstat, quod Barbarè sonent complica­tiones istae, cùm neque verba rebus, neque res verbis ubi­que respondeant, sed aliquando supervacanea, aliquando etiam nulla existant; satis habes, si exinde ad proprias regre­di facultates, & universas in examen revocare doctrinas, possis. Neque enim ultra quęstiones istas, modò compli­centur juxta methodum nostram vel cogitari datur; Neque aliae demùm quae respondeant, subsunt facultates; Neque aliâ lege demùm inter se conformantur: Vniversae igitur rerum conformitates, ex istis desumendae sunt; qui enim cis quaestiones nostras sistit, (in objecto quocunque) rem non pertingit, ultra illas autem, neque fingi potest; quod unicè interea agendum restat, est, ut differentiarum enume­rationem & dispositionem aptam apud te statuas: ex qui­bus & quaestionibus nostris nihil non perficies: exempli gra­tia, cogita objectum quodvis sive simplex sive complexum, facultates Analogas adhibe, ut quaeras an sit, demùm quid sit, postea etiam quaestiones nostras complica, & nihil prę­terea superesse comperies: Cùm denuò propositioni alicui, novum aliquod praedicatum adtexere placuerit, ijsdem gra­dibus insiste, scilicet quaerens an sit, quid sit, &c. quae de­nique facultates in hijs omnibus respondeant, adverte, ut tandem etiam in sententiam venias: Admiratione dignum interea oscitantibus videri potest, universa Authorum dog­mata, complicationes quasdam esse differentiarum (nem­pe illarum quibus facultates in nobis respondent) per quae­stiones nostras, & copulam est (non est enim ad est reduci po­test) neque ulteriùs ferri posse, quod qui expertus fuerit, (estiamsi operosum alicubi esse possit,) nos integram do­ctrinae Methodum tradidisse comperiet; Dùm igitur Au­thores evolvimus, in id incurnbendum est, ut propositio­nes [Page 200] singulas, juxta quaestiones in qua praedicantur, expen­damus, ut denuò facultates respondentes (sive in classe in­stinctus naturalis, sensus interni, sensus externi, sive discur­sus reponantur) & conditiones denique conformitatum, exploratas habeamus; Authores interea vices objectorum supplere, cogita, dum notitias communes excitant, quod ipse sensus, si expendis, docet; eousque igitur juvat Autho­rum lectio, maximè verò eorum qui circa caussas rerum & fines versantur; undè enim res sint, & cujus gratia disquire­re, ita nobis à Natura insitum, ut in quaestionibus istis in­stinctus naturalis, quemadmodum suprà docuimus, impri­mis respondeat; neque igitur ut Philosophias mittam, re­ligio, vel lex justa, à Sacerdote vel Magistratu jubetur, sed à Conscientia, neque magis ille, quàm ipsa, sibi ipsi impe­rat, Praevaricatores interea utriusque ut dentur, hoc ipsum à Conscientia non habent, licet facultas consciens, (veluti omnis praeterea facultas,) hoc decreto alligetur, ut oppila­ri ad tempus, absque objecto suo debito denique silere pos­sit; universae igitur veritates, ab objectorum perceptione debitâ pendent; quae enim obstruitur facultas, objectum suum non pertingit, quô modô opiniones falsas pręcon­ceptas, totum veritatis systema pessundare, principio libri, docuimus: quando igitur aliquem erroris redarguis, tota opinio convellenda non est: aliqua enim in omni ferè er­rore subest veritas; haec igitur primò extricanda, & eous­que vos convenire asserendum est: postea per quaestiones nostras & facultates proprias, quomodo error irrepserit, demonstrandum est: quo pacto & pertinaciam illam, quae (in iis qui mordicùs suas tuentur opiniones) inveniri solet, declinabis, & ad veritates reliquas sternes viam: quando igitur ex obiectis, sive rerum, sive verborum, sive signorum facultates excitantur, magnum in veritate progressum fa­cies, si diversitatem sensuum sive affectuum, in teipso ex­pendens [Page 201] quod novum est, ubique novâ notâ in memo­ria signas; omnes enim facultatum operationes ex sensu in­terno, aestimantur; Neque enim aliter intellectum à volun­tate, amorem ab odio, &c. distinguere vales; sensu autem illo interno si rectè usus fueris, quot sunt rerum differen­tiae quidditativae, tot facultates internas in te comperies, quemadmodum in principio libri docuimus; Hijsce igitur sua adaptabis nomina, ut tandem & facultatum & objecto­rum numerus constet; quaestionum enim quae de illis scisci­tari possumus, methodum facillimam, heic exhibuimus Lector, quorum rationem tamen (prout à nobis exhibetur) haud ita servare necessum fuerit, ut ubique à serie nostra incipiendum sit; in aliquibus enim objectis post quaestio­nem an, & quid, quaestiones ubi, quando, undè, &c. exagi­tari debent, Porrò in plurimis, quaestiones nostrae comple­xae & complicatae ante simplices, & incomplexas, in examen veniunt: Vsus denique quaestionum nostrarum est, ut earum ope, homo quicunque sive doctus, sive indoctus, sive Grę­cus, sive Barbarus, ex puris naturalibus, & experientia, doctrinam certissimam conficere possit, secundùm defini­tiones, divisiones & conclusiones quascunque, absque ullius praeceptoris adminiculo, quid verum, quid verisimile, quid possibile, quid falsum, indubiè, ex facultatibus proprijs ad­struens, primum certitudinis locum, notitijs communibus, medium sensibus internis & externis, ultimum denique dis­cursui tribuens; aliorum scripta ad normam istorum, vel approbans, vel quidem reprobans & damnans; quaecun­que enim ex facultatibus sciri possunt, heic docentur; ex­tra illas autem, neque fidus conjecturae locus; desinant igitur deinceps imponere Authores, cujuscunque tandem classis fuerint; cúm enim, circa eadem versemur objecta, cur hic illo solertior evaderet? sobriè interea sapiendum & potiùs intra facultates quàm extra; Neque igitur calami­toso [Page 202] juveni, à praeceptoretetrico miserè distorto, probro­sum videatur, si subtilitates & ineptias Scholarum se mini­mè adsequi occlamitet, ea lege, ut res ita esse non posse mi­nimè diffiteatur; neque enim facultates quae res ita esse probant, res aliter esse non posse, probabunt, nisi, id quod dicitur, cum aliqua notitia communi ex diametro, pugnet; Brevi, in id redeat omnis Scholarum disputatio, ut constet, ex qua facultate probant, suas quas asserunt sententias, qua in re summoperè curandum, uti saepè monuimus, ne ex dis­cursu probent ea, quae sunt objecta sensuum externorum & internorum, vel vice versa: Neque denique notitiarum com­munium fidem convellant, sed unicuique facultati, ita suos tribuant cancellos & metas, ut errori pręcludatur via: ne quid interea desit, Methodum quandam studendi, ex ipsis vocabularijs exhibemus, in quibus non solùm nomi­na ad differentias rerumincomplexas, satis accommodata, sed earum etiam complicationes quasdam in unum aliquod vocabulum contractas, deprehendes. Haecigitur utcunque exagita, de verbo unoquoque quaerens, primò, an sit, quid sit, quale sit, quantum sit, ad quid sit, &c. deinde cui facultati respondeat, denique quibus legibus conformetur, quo pa­cto non solùm rerum essentias, sed earum relationes diver­sas per universum vocabularium disseminatas, in ordinem coges; quo in scrutinio, simul cum facultatibus proprijs, Auctores qui saniores ex communi sententia sunt habiti, in subsidium voces; Hęc igitur facillima habeatur studen­di methodus; neque erit, quod te moretur, si ea quae de differentiarum, specierum, & generum investigatione in sectione nostra de quaestione quid adduximus, probè intel­ligas: Tua solummodò interest igitur, ut Grammaticam discas, cui & Logicam adijcere potes, quam tanquam uti­lissimum inventum, tibi commendatam volumus; modò naevos & errores illos, quos passim hoc in libro perstrinxi­mus, [Page 203] animadvertas; Quin & Prędicamentorum nomina, (modò ex ijs quae suprà adduximus, explicentur) retinere licet; sub finem Zeteticorum nostrorum jam superest, ut numerum propositionum, quae de re quacunque praedicari pos­sunt, (sive verae fuerint, sive falsae) doceamus; multiplica primum verbum per secundum, & per productum multiplica tertium, per cujus productum denique, quartum, multipli­candum est, atque ita pari lege usque ad calcem libri, syn­onimis solummodo demptis, in cujus locum, modi, decli­nationes verborum, &c. quae ad Grammaticam spectant, substituantur; quâ ratione in postremo, omnis compositionis numerus insurget: quod quidem hoc in loco adnotare pla­cuit, ut, & veri & falsi, terminos dari posse scias, cùm ali­ter inventum sit omninò inutile: jam autem Lector habes Zetetica nostra, in quibus non satis fuerit, quęstiones & nu­da verba tenere, nisi quaestionum illarum explicationes, im­mò & complicationes, juxta methodum nostram, animo infi­gas; quod quidem eò difficiliùs comperies, quòd voces nostrae in alienum sensum ab Authoribus torqueantur; hoc igitur imprimis adverte, ut tandem in Anatomen & disse­ctionem opinionum vulgarium, devenias; propositiones enim dividit, & frustulatim exhibet methodus nostra; Plu­rima denique de Praedicamentorum vulgarium Angustia, iniquâ distributione, divisione, confusione dici possunt; quia tamen ex professo, contra Authores scribere nostri non est instituti, quia denique ex eorum collatione cum nostris, (quibus utinam satis Latina extarent nomina) ista facilli­mè deprehendi possunt; ideò manum è tabula. Ne quid in­terea in doctrinâ nostrâ ingenuus Lector desideret, defini­tionem aliquam veritatis, (scilicet nostrae) ex methodo su­prà allata, aggrediemur.

[Page 204]

[Page 205] RESTAT ut ex quaestionibus nostris, & simplicibus, & usque ad tertiam aut quartam conjugationem alterna­tim complicatis, expendas, quid sit illa conformitas, quaenam sint illae conditiones, deindè quales sint, & quantae, &c. Deni­que facultates respondentes adhibendę sunt, ut tandem etiam in sententiam venias; quo pacto veritatis systema pulcher­rimum suis numeris absolutum insurget: Quàm jejunę igi­tur, & imperfectae sint vulgatae Scholarum definitiones, quae ex genere aliquo subalterno, & differentiâ quâdam solum­modò constituuntur: quàm procaciter etiam veritates suas obtruserunt Auctores, cùm nullam veritatis definitionem praemisêre, jam vides Lector: Attamen eorum nullus non veritatem puram putam, se tradere existimat; imò & sibi uni credi postulat; sed quam rectè ex nostris patet, ex qui­bus nisi vera illa ars apodeictica, huc usque ignota, confecta sit; neque confici posse, contendam: Plurima interea istis adijci possunt, quod Scholarum sit opus; satis enim fuerit, hoc in opere veritatis jecisse fundamenta, quod qui ambi­gunt, videant Auctorum definitiones, cujusmodi sunt, veritas est conformitas cum mente Divina, veritas est forma verorum, veritas est proprietas uniuscujusque rei, quod sta­bilitum est ei, &c. frustella definitionum & ramenta, quae piget referre, videant, inquam, an vel definierint verita­tem, vel ita distinxerint, ut ad molem librorum suorum sustinendam sufficiat.

FVERVNT facultates, objecta, & conditiones deni­que, quibus inter se conformantur; methodus jam & ordo concinnus, instituenda superest, ut tota series constet; quia autem prima ultimis nisi per media, connecti ne­queunt, [Page 206] facultatum autem prima, in omni homine (immo & in universo) sit instinctus ille naturalis, qui circa propriam conservationem uniuscujusque individui, speciei, & generis versatur; objectorum autem ultimum, sit Beatitudo illa aeterna, cujus gratia, caetera quaecunque bona expetuntur, (reliquis facultatibus & objectis intercedentibus) Beatitu­dinis istius conformationem (quatenus scilicet ex veritati­bus Naturae, sive providentiae Divinae universalis elici po­test) unicâ tantùm propositione complectemur. Totis fa­cultatibus intermedijs ritè conformatis, ipsa conformatur Bea­titudo aeterna. Quaenam sint facultates illae intermediae, quâ lege denique cum objectis suis, sive proprijs, sive commu­nibus in nobis conformentur, abundè dictum est suprà. Iam autem habes Lector veritatis systema pulcherrimum, è sapientia, sive providentia rerum communi desumptum; cujus ad amussim sententia Divina explicanda venit, quae totam animam, id est, totam notitiarum communium seriem, probè dispositam; totum cor, i. e. totos sensus noëticos & Di­vinos internos; totas vires, id est, totos affectus corporeos cultui Divino vindicat. Heic igitur rigidissimo cuivis satis aspera exhibetur doctrina; neque enim satis fuerit, praeco­cem quandam fidem, sive credulitatem obtendisse; neque demùm ex una quâvis facultate, Beatitudinem ambijsse; totae conspirent, concurrant, oportet; neque igitur petulca vel mollis est notitiarum communium doctrina, sed gravis & seria, talis nimirum ut totum postulaverit hominem. Hujus ad normam demùm intelligendum, quod omnium ore teritur, nempe, non esse nifi unam veritatem, cùm enim facultatum intermediarum debitâ conformatione, prima ultimis conjungantur, in unicam veritatem sive conformi­tatem fit reditus; Ne quid interea isto argumento deside­ret Lector, operae pretium duximus, hoc in loco, paucis subjungere, cur à veteri Scholâ, doctrina illa de Beatitudine [Page 207] aeternâ verbis disertis, omissa videatur; nos quidem, re ipsâ, non omitti contendimus; si enim summum Bonum est, quod ab omnibus expetitur, eodem, cum Beatitudine aeterna, re­cidit; nihil enim interest, si explicationem advertas; quod namque aeternum non est, summum esse nequit, neque emi­nenter Bonum, quod non Beatum omni ex parte, efficit; idem igitur fuerit summum Bonum & Beatitudo aeterna. Mi­serè interea à definitione sua defecit, dum vel in honore, di­vitijs, voluptate corporea, &c. (quorum 288. recensentur opiniones) ex quibus nulla summa, quaedam neque Bona, summum illud posuit Bonum. Cur interim Beatitudinem il­lam aeternam (quod in hacuita esse nequit) apertè non expli­cabant veteris Scholę tenebriones, rationes istae reddi pos­sunt. 1. quod intra hujus vitae commoda stantes, de futuris parum solliciti, non adverterant se aeternum aliquid expetisse; neque enim in promptu fuit, aeternum esse, quod summum cupiebant. 2. quod leges, quibus facultates cum objectis cognatis proprijs conformantur, (i. e. veritatem) sive ever­tentibus, sive non satis explorantibus, spes illa Beatitudinis aeternae in interno foro interdicta fuit, inter quos tamen vox communis obtinuit, neminem ante obitum Beatum; ut nun­quam satis mirari possimus, foelicitatem illam aeternam, in requie quâdam à laboribus, adeò frigidè ponere voluisse; magno igitur bono, concionatores celeberrimi audiuntur, dum vera facultatum objecta proponentes, coetum frequen­tem ad melioris vitae spem componunt, facultates quae ali­quando silent, expergiscentes; Atque ita ad revelationem mox accessurus, (ut te aliquô saltem onere, in pr [...]positâ investigatione sublevarem) notitias communes solennio­res circa religionem praemittendas curavi.

Notitiae communes circa Religionem.

DE Revelatione, sermonem illicò habituri, quaedam tanquam ipsius Revelationis praecognita, exaranda duximus; neque enim omnis Revelationem ostentans Reli­gio, bona, neque demum quae ejus auspicijs prodit, vel ne­cessaria quęvis vel quidem utilis doctrina. Quaedam expun­gi, exscindi possunt, quaedam debent: cui usui notitiarum communium doctrina, adeò inservit, ut citra earum opem, nullus cōmodè institui possit Revelationis, vel ipsius quidem Religionis, delectus. Quę enim de implicitâ fide, non solū or­be nostro, sed etiam inter remotissimas gentes vulgo jactan­tur, minùs ad rem faciunt; Hujusmodi autē sunt, rationem hu­manam exauctorandā, fidem substituendam esse; Penes Eccle­siam suam (quę errare non potest) jus Divini cultus extare, cu­jus judicio idcircò in omnibus insistendum; Neminem ita proprijs viribus confidere debere, ut sacrosanctam Anti­stitum, Verbique coelestis Praeconum potestatem, in exa­men revocare sustinuerit? Eorum quae praedicantur (tametsi captum humanum superent) veras adeò subesse caussas, ut non tam ventilanda, quàm reponenda fuerint; Deum ista immo & majora posse: Haec omnia, inquam, & istius fari­nae Argumenta, (pro saeculi & regionis diversitate) tam fal­sam quàm veram adstruere solent Relligionem: Quęlibet ex [...] isto, ne dicam [...] vernabit semine, quaelibet spicabit fides. Quis enim gregi suo immundo non ista sug­gerat solennis impostor? Quae non hoc pacto barbara asse­ratur [...] Quodnam ullo aevo abrogabitur commentum, praesertim ubi placita sua coelitùs tradita asseveraverint No­mothetae vaferrimi, quibus falsa veris admiscere, vera falsis diluere, in more fuit; Proinde, nisi ex notitijs communi­bus, [Page 209] veritati sternatur via, & sua unicuique articulo tribua­tur dignatio, quidni vel ineptissima quaevis obtinuerit sen­tentia? Certè utcunque nugentur, qui ex ambiguis Les­bijsque credulitatis regulis, doctrinas suas stabilire conan­tur, perinde faciunt ac illi, qui ut oculos viatoris minori molestia eruerent semetipsos duces in stadio (quod confi­cere oportet) mira benignitate pollicentur: Caeterum ali­ter se res habet; Neque enim ex alienâ, sed propriâ unius­cujusque fide rationem factorum suorum exiget supremâ die Iudex; Quapropter ex sapientia universali praecognita Relligionis sancienda sunt, ut quicquid deinde ex vero fidei dictamine adjectum fuerit, tanquam superliminare & fasti­giatum aliquid, substructione istâ fulciatur; Ex quibus pa­tet, haud ita temerè Relligionem quamlibet recipiendam esse, adeoque ea primò exquirenda esse, undè suus illi con­stiterit Honos, quae omnia notitiis communibus inniti comperies Lector. Quis enim (obsecro) magnam illam li­brorum struem, tanto verborum apparatu & pompa ex­aggeratam evolvens, sęculorum quorundam figmenta & imposturas non rideret, nisi vitae sanctitatem quocunque modo prae se ferret? Quis demum personato illi Eccle­siae nomini, tot ritibus, ceremonijs, ineptijs ludenti, tot diversis denique mundi plagis, sub vexillis diversis militanti, se totum ad fidem usque implicitam traderet, nisi cultus Dei, pietas, resipiscentia, praemium & poena, ipsâ con­scientia attestante indicerentur? Quis denique ipsi Prophe­tae, viva voce praedicanti, fidem adhiberet, nisi Supremo Nu­mini, quaecunque dixerit sive fecerit, acceptum referret; Nimius essem, si singula recenserem; satis habeamus isto­rum nihil, citra communes notitias, constare posse, quas adeò magni facimus, ut qui proximè ad earum observantiam accesserit, optimum librum, Religionem, Prophetam, dixe­rim; quarum seriem, quatenus nimirum ad cursum Theolo­gicum [Page 210] spectat, in medium allaturis, satis fuerit indicasse ab omni homine sano & integro receptas esse, vel fuisse; nulla enim praeterea explicatione indigebunt; primò igitur, do­ctrina notitiarum communium, sive Ecclesia verè Catholica, quae neque deficit, neque deficiet unquam, illa demùm in quâ solâ, providentia Divina universalis triumphat, agno­scit.

ESSE SVPREMVM ALIQVOD NVMEN.

DE Dijs non conventum est, sed de Deo; Supremum aliquod in Deorum classe, nulla non professa est Reli­gio, nulla non profitebitur: Ideò Attributum Dei inter Romanos olim Opt. Max. inter Gręcos [...], & sexcenta ejusmodi inveniuntur: Porrò in­ter Indos ejusmodi quaedam obtinent nomina; Quod igi­tur de Supremo Numine (quocunque tandem vocabulo in­signiatur,) ubique receptum est, Deum vocamus, cujus at­tributa eâdem methodo investigaturi, primo loco Beatum esse deprehendimus. 2. Esse rerum finem. 3. Esse rerum caussam, saltem quatenus bonae sunt; undè sequitur (nempe ex providentia sua.) 4. Esse rerum medium, quomodo enim à principio ad finem, nisi per media fieret transitus? neque obstat è palliatorum grege, quosdam aliquam Providentiae speciem è medio tollere voluisse; cùm enim res ex votis suis cedere nisi perrarò, adverterent; Providentiam particula­rem elevare pro viribus conati sunt, quasi res non pro arbi­trio Divino, sed uniuscujusque proprio starent; si tamen ita intelligendi sunt hujus classis Auctores, qui de medio operante Providentiae Divinae, potiùs quàm de ipsâ Provi­dentiâ, ex sententiâ nostrâ tergiversantur; utcunque de Pro­videntia universali, sive rerum Naturâ summus datur con­sensus; [Page 211] sed cùm orari imò & exorari posse Numen illud, omnis moneat Religio; & Providentia particularis statuen­da est, quod ut caetera mittarn argumenta, in summis re­rum angustijs, sensus auxilij Divini passim docet. 5. Esse aeternum, quod enim in rebus primum, aeternum utique esse, communis notitia docet. 6. Esse Bonum, quia cau­sam omnis Boni, summè bonam esse, communis notitia do­cet. 7. Esse justum, quia ex providentia sua, res summâ aequi­tate temperari, communis notitia, ipsa experientia demùm, & historiae passim testantur; piè enim & justè administra­ri omnia, etiamsi eorum causae nos lateant, est (uti saepè mo­nuimus) quae difficillimas in Theologia, & Philosophia quaestiones expedit, notitia communis. 8. Esse sapientem, quia sapientiae suae specimina non solùm in attributis suprà allatis, sed in operibus suis quotidianis egregiè elucent; sequuntur quae maximè controversa esse observamus, scili­cet infinitas, omnipotentia, libertas, sed infinitatem suam pro­bat ipsa loci sive spatij infinitas, omnia enim permeare Nu­men Supremum communis docet notitia; omnipotentiam suam probat infinitas sua, quod enim infinitum est, nihil non posse, extra controversiam situm est; libertatem suam pro­bat omnipotentia sua; quod enim nihil non potest, summè liberum esse, nemo sanus, vel dubitavit unquam. Hos ta­men qui diverso modo sentiunt, aliter aggrediendos censeo, & quia quod in nobis per participationem existit, in Deo eminenter deprehendi, communis sit notitia; si captum nostrum ita superat, ut termino nullo claudi queat, erit in­finitus Deus; si omnia, absque materia praeexistente fecit, erit omnipotens; si denique libertatis nostrae est Author, sum mè erit liber; iniquè enim veteres Scholae, seipsos liberos, Deum compedibus primae sphaerae devinctum voluere: quo pacto attributa Divina, quemadmodum inter se nectuntur, ita sese mutuò probant; sed de attributis Divinis uti ctiam [Page 212] de attributorum synonimis, Scholę consuli possunt, quas appositè hoc in argumento loquentes maximâ ex parte comperimus; Nos quidem istorum nomenclaturam, variè, & aliquando quidem absurdè componi observamus; dùm enim attributa infiniti, & unius malè inter se committunt Ethnici, plures confingunt Deos; vel si sub diversis Apol­linis, Martis, Cereris nominibus, &c. diversas providen­tiae Divinae partes agnitas fuisse cum quibusdam sentias, sal­tem quae sub istis contexebantur nominibus fabulas tan­quam insulsissimas semper habitas fuisse, non est quod so­lus dubites, cùm de illorum side malâ, nullus mortalium, quod sciam, dubitaverit unquam. Attributa denique hoc examine reprobata, sunt quę novum, corporeum, multifarium, particularem, damnantem ex beneplacito statuunt: cujus mo­di Numen omne tanquam imaginationis eidolum existi­mandum est, nullibi enim praetereà reapse existit. Ad se­cundam notitiam communem Theologicam pergimus.

SVPREMVM ISTVD NVMEN DEBERE COLI.

DE Adoratione Deorum, Divorum, Sanctorum, Ange­lorum, &c. non conventum est; solam unius Dei ado­rationem, communis notitia, sive consensus universalis docet: inde Divinailla Religio, (sine cujus aliquâ formulâ, nulla gens, vel quidem barbara extitit) non solùm ob beneficia exipsâ providentiâ rerum communi collata, sed ob ea etiam, quae ex gratia, sive providentia rerum particulari impende­bantur, ubique gentium sancita est: inde (quod suprà ad­notavimus) non solùm orari, sed exorari posse Numen il­lud coeleste ex facultatibus omni homini sano & integro in­sitis creditum est, inde denique (quod adhuc majus quid­dam spirat) ad eventuum futurorum dignotionem consule­batur [Page 213] Numen à Vatibus, quibus solenne fuit nihil serium Numine inconsultô aggredi; Hucusque igitur ab instinctu naturali edoctae perducebantur gentes, & rectè; Neque enim se operibus suis claudi patitur, caussa rerum sapientis­sima, ultra communem, dilectis suis particularem exhibens Gratiam; quod cùm in seipso, unusquisque experiri possit, nonne injustum fuerit, eandem Deo Opt. Maximo, dene­gare potentiam? Neque igitur se frustra interpellari patie­tur Deus, quod ut reliqua mittam argumenta, ipse Divini auxilij sensus passim docet: licet igitur doctrinam de pro­videntia rerum particulari, sive gratia, à veteribus, quate­nus ex eorum libris (qui extant) colligi potest, remissius credi observemus, quia tamen cultus ille Divini Numinis ab omni saeculo receptus, doctrinam illam de gratia sive providentia rerum particulari necessariò infert; ideò doctri­nam gratiae, sive providentiae rerum particularis tanquam notitiam communem proponimus: Hucigitur spectant oratio­nes, preces, sacrificia, gratiarum actiones, &c. Isto fine de­lubra, Fana, templa, aedes sacrae, &c. edita sunt; Hac de­nique de caussa Sacerdoti, Vati, Mystae, Pontifici, & reli­quis hujus census, honor, & nomen; quorum etiamsi egre­gius usus, non solùm in Divinis, sed etiam in humanis pa­tuit; quia tamen gens aliquando vafra & subdola (lucro nimirum proprio) aliquando etiam & inepta fuit, pluri­ma sub Religionis nomine, quae Religionem minimè sapiunt, invexit; quapropter, artificio miro, sacra prophanis, vera falsis, possibilia verisimilibus, cultum Dei legitimum, cere­monijs adulterinis & superstitionibus insanis commiscentes, totam ferè ausim dicere corruperunt, constupraverunt, prostituerunt, Religionis castitatem. Quatenus necessarij utcunque fuerunt Antistites, dum contemnebantur, timor Dei, & reverentia erga sacra exuebatur simul; Hijsce igi­tur suus habeatur Honos. Nos interea, externum illum Dei [Page 214] cultum (sub aliqua Religionis specie) ex omni saeculo, regio­ne, gente, evincimus; est igitur in se communis notitia; neque obstat quod inter Barbaros, neque moles Templo­rum, neque ipsa fortasse Tesqua extent; suo more enim, oracula scitantes, nihil arduum, nisi propitiato Numine, moliuntur; sed in remota quadam regione nullam Religio­nis formulam deprehendi posse, inquit non obscurus Au­thor, at à posteriori quodam refellitur, qui linguae verna­culae regionis istius imperitiam illi obijcit; utcunque, si in­ficias eat quispiam, respondendum est, easdem omni homi­ni sano & integro, facultates ad Religionem superesse, quas in seipso unusquisque experiri potest, variè licet, & fortasse, nullo sub cultu externo, puta genu-flexione, &c. explicen­tur; Hoc igitur assumimus, ut exinde Religio, tanquam ultima hominis differentia insurgat; neque moramur, ir­religiosos quosdam, immò & Atheos videri posse; re ipsa enim Athei non sunt; sed cùm falsa & horrenda attributa à quibusdam Deo affingi deprehenderint, nullum potiùs quàm tale Numen, credere maluerunt; Veris honestetur, tantum aberit, ut non credant, quod si nullum hujusmodi daretur, tale exoptaverint Numen. Si tamen irreligiosos quosdam prorsus, immò & Atheos inveniri posse conten­das, (quod tamen non credimus,) cogita & insanos & irrationales non paucos, deprehendi posse inter illos, qui rationale tanquam ultimam hominis differentiam tuentur; Neque enim aliter inter tot miras circa Religionem contra­dictiones, tot dari potuisse Martyria, nulla ferè ut [...] Ecclesia, suis non glorietur Agonistis, qui non solùm (ejus caussâ) austerissimum aliquod vitae genus professi sunt, sed ultroneam etiam subjêre mortem, nisi quod hominum pertinacissimi, & summè irrationales, verum à verisimili, à possibili, & à falso distinguere nequiêre, statuendum est; Ad partes cultus Divini, ex consensu universali, agnitas [Page 215] transimus, exquibus ea qua ad Analogiam hominis ad Deum, Analogiam hominis ad res, Analogiam denique rerum inter se reduci possunt, sub probâ facultatum conformatione describi­mus, & proindè dicimus.

PROBAM FACVLTATVM CONFORMATIONEM, PRAE­CIPVAM PARTEM CVLTVS DIVINI SEMPER HA­BITAM FVISSE.

DE ritubus, ceremonijs, traditionibus, sive scriptis, sive non scriptis, &c. minimè conventum est; sed de pro­bâ facultatum conformatione, summus datur ubique consen­sus; Quâ lege, proba illa facultatum conformatio insti­tuenda sit, suprà ubi de sensibus internis abundè dictum est, quae idcirco repetat Lector; ubi, ex conscientiâ notitijs com­munibus instructâ, veram spem, ex verâ spe, fidem, ex ve­râ fide amorem, ex vero amore gaudium, ex vero gaudio Bea­titudinem insurgere docetur; & in praesens satis habeat, nul­lam facultatem, quae ad pietatem, puritatem vitae, sanctitatem, virtutem facere possit, hac in classe non reponi; quarum seriem aliquam, (pro aetate uniuscujusque & mensurâ sa­pientiae, à Deo collatae) subtexuri, dicimus ab infantibus, sub ratione Beatitudinis agnosci quodammodò & appeti, sub ratione allubescentis cujusdam gratitudinis in benefa­ctores, recoli neque inscienter Deum. Ideò nulla indoles, gratitudine pulchrior, ingratitudine turpior: in adultiori­bus demum, gratiarum actione emergente, & communibus notitijs sese gradatim ad objecta explicantibus, cultus Di­vinus uberior factus in plura transit; dignior tamen grati­tudine illâ, nullus exhibetur cultus; procedente denique aetate, pietas illa & vitae sanctitas sese in conscientiae foro ex­promentes, amorem, & fidem ingentem in Deum excitant, [Page 216] cum hijs denique maxima ex parte, non solùm superstitio­nes & ineptiae, sed ipsa etiam vitia & scelera pullulant & connascuntur, quae uti Zizania & lolium ex tritici quodam semine Hermaphroditico oriunda, serius ut germen emit­tant, citiùs tamen (ni fortè sarriantur) maturitatem suam assequuntur, quod naturae eorum, ex quibus corpus confi­citur, tribuimus; Ideò posterior re ipsâ ut sit Natura bel­luina, ante rationalem tamen Naturam in nobis absolvi­tur, quod mirum non videbitur ijs, qui bestias triennio ferè perfectionem suam attingere advertunt, quod an ex trans­plantatione, an verò diverso modo proveniat, non lubet heic explicare; Ne cui Paradoxum interea videatur, duram & rigidam illam virtutem, quae sensibus corporeis, & (ut ita dicam) genialibus adversatur, ab humano genere ta­men omni saeculo & regione ita celebratam esse & fuisse, ut nullibi non veneranda audiat, hanc reddimus rationem; Nempe quod cùm animae è corporeâ mole tandem mi­graturae, perpetuo obstetricetur opere Natura, virtutem istam tanquam modum & caussam optimam undè paula­tîm distineatur, laxetur, & in suum jus asseratur mens no­stra, secreto ejusdem Naturę dictamine habuerint; quod (pluribus quidem suffultum argumentis) nullo luculentio­re tamen constat indicio, quàm quod animam nostram medijs voluptatibus immersam & quidem volutantem non solùm revocet & abducat, sed suis etiam Natalibus ita foe­liciter restituat sola virtus, ut à foedo subinde vitiorum con­sortio, & ipso demum mortis timore emancipata, rotun­dè proprio defungi munere, & [...] illam internam, ęter­nam comparare possit.

VITIA ET SCELERA QVAECVNQVE EXPIARI DEBERE EX POENITENTIA.

FEBRVIS, lustrationibus, sacrificijs, [...] illis protritis scelera expiari, non conventum est; sed verâ ex poenitentiâ elui, & novum cum Deo iniri posse foe­dus, Religionum consensus universalis, Bonitatis Divinae conditio, & ipsa conscientia imprimis docent; quo enim interno soro, maximè interdicuntur scelera, eô ipsô, verâ ex poenitentiâ emaculari posse, sensus internus (sub conditio­nibus suis) docet; An verò aliud & quidem convenientius detur medium, unde justitiae Divinę sit factum satis, non est heic in animo exponere, cùm nihil hoc in opere pręter ve­ritates incontroversas ex sensu, & consensu universali peti­tas, propositum habeamus; Hoc solummodo dicimus, (quicquid in adversam partem, à quibusdam suggeratur,) quod, nisi solâ ex poenitentia & fide in Deum, vitia & scele­ra quaecunque eliminari poss [...]nt, & justitiae Divinae, boni­tas Divina adeò sit [...] ut non sit ulterius quò provocetur, Nullum universale ita patere, vel olim patuisse remedium, ut fuerit quò confugeret, misera ex peccati sensu languen­tium turba, vel haberet, unde gratiam & pacem illam in­ternam conciliaret, & tandem in id deveniendum sit, ut quosdam, imò longè majorem hominum partem inscios (nedum invitos) & creaverit, & damnaverit Deus Opt. Max. quod adeò horrendum & providentiae, bonitati, imò & Iustitiae Divinae incongruum sonat, ut mitiori, immò & ęquiori sententiâ dicendum sit, totum humanum genus, ex poenitentiâ semper habuisse media, unde Deo acceptum esse potuit; quibus si exciderit, non jam ex Dei beneplaci­to, sed ex proprio hominum peccato, perditionem unius­cujusque [Page 218] extitisse, nec per Deum stetisse, quò minùs salvi fierent; Vtcunque, huc recidit omnis concionatorum cele­berrimorum, circa salutem aeternam doctrina, cùm citra poenitentiam istam, adeò nullum proficiat remedium, ut igna­vum & inutile omninò, (vel ex eorum sententiâ) reddatur. Restat, quod tanti momenti (pro Bonitate Divina) esse credant, ut in ijs quibus nulla commodior data est via, to­tum salutis mysterium exinde absolvi posse existiment; sed regerunt quîdam, Naturae, sive providentiae Divinae univer­salis suggillatores, nos non posse semper pro arbitrio nostro resipere; ipsi diximus neque sapere posse; distinctionem motus voluntarij & involuntarij (quod suprà innuimus) nesciunt, ista praedicantes, neque advertunt se aliquos mo­tus cohibere, aliquos neque ciere posse: neque recordatur homo quando vult, neque quidem vigilat, aut dormit; Istorum quidem uti plurium motuum internorum quae­dam dantur vicissitudines & gradus; sed affirmare Deum praeclusisse media (modò quod in nobis situm est, prae­stiterimus) unde ad illum fiat reditus, adeo blasphemum est, ut non jam humanam, sed etiam Divinam bonitatem hujus sententiae assertores, è medio tollere conentur: Ab istis igitur resipiscant, & saltem de occultis Dei judicijs modestè sentiant & loquantur, cùm, si non ex providentia communi, saltem ex gratia, sive providentia particulari etiam revelata cadere potuisse media, unde placetur Deus, non est quod diffiteantur; nos interea, affatim tributum gra­tiae existimamus, quod ex illâ perficiantur, per illam acci­piantur opera nostra: Haec autem sunt in primis, unde Deo misericordi, factum satis, pro bonitate sua arbitramur: in Analogia enim illâ mutuâ, quam mutuò obtinemus, quando expilatione, peculatu, &c. bona diripiuntur, ultra resipiscentiam, restitutionem jubet gentium lexilla commu­nis, sive consensus universalis; si quispiam interea prurien­ti [Page 219] ingenio praeditus, à nobis postulaverit, cur intra nostram, stet arbitrij libertatem, peccata & scelera ista perpetrare pos­se; optimè quidem responde bimus, ista ab occultis Dei ju­dicijs pendere, si quid tamer [...] ulterius pro modulo faculta­tum humano generi insitarum petat, respondendum est, ho­minem esse animal finitum, neque igitur aliquid simplici­ter, vel bonum, vel quidem malum facere; horum interea rationes in unaquâque actione ita temperari, ut utriusque quodammodo fiat particeps denominatio ut sequatur ma­jorem partem; Qui tamen plura hoc in Argumento desi­derat, consulat quae supra pag. 84. attulimus; atque ita bre­viter transactis, quae circa cursum Theologicum in hoc vi­tae stadio in primis recipiuntur notitijs communibus, ad futurum vitae statum accedimus, quem unicâ tantùm pro­positione complectimur, nernpe.

ESSE PRAEMIVM, VEL POENAM POST HANC VITAM.

QVIDAM in Coelo, quidam in Astris, quidam in Eli­sijs campis, quidam in Contemplatione, praemium aeter­num polliciti sunt; Quidam in metempsychosi, quidam in inferno, (aliquibus ardente, Chinensibus fumoso tantum) sive in infernis quibusdam, quidam in media aëris regione, quidam in ipsa morte, quidam demum ad Tempus, quidam aeternam comminati sunt poenam, sed praemium vel poenam nos manere post hanc vitam transactam, omnis Religio, Lex, Philosophia (& quod magis est, Conscientia) docet, aper­tè vel implicitè: apertè docet, supra allatis nominibus freta, implicitè docet, vel animi immortalitatem statuens, vel Deum ultorem scelerum, quae impunè hac in vita quispiam commiserit: quo sensu, nulla gens adeo barbara visa est, [Page 220] quae praemium & poenam non agnovit, non agnoscet: est igitur praemium & poena, notitia communis in quaestione an, licet in quaestione quid, quale, quantum, quomodo, &c. ut plurimùm disceptetur; neque obstat, à quibusdam asseri, animam unà cum corpore interire, aut enim hoc ipsum tanquam peccati poenam asserunt, aut saltem, eam animae partem qua maximè usi sunt, (sensibus nimirum corporeis) hoc ipso intelligunt, vel omnino inter insanos reijciendi sunt, cùm ea quae dicunt, nullo facultatum indicio constent; Animam enim posse esse immortalem, si Deus voluerit, adeo est notitia communis, ut inter gentes remotissimas, sex­centis insaniarum generibus ęstuantes, sanctitatem vitae & fortitudinem beatam esse, summè conventum sit; ideo dicun­tur ossa strenuè morientium recolere; Sed nos qui neque superstitiones, neque ceremonias, neque ea quae plures, sed ea quae omnes sani & integri asserunt investigamus, adeo circa ista non torquemur, ut satis habeamus ineptiarum & figmentorum cumulum immensum ruspantes, aliquam vel minimam notitiam communem eruere posse; quod adeo ma­gni suerit momenti praestitisse, ut, quod totas exhaurit vel totas respuit doctrinas (nullo utens delectu) vulgus, ex me­thodo istâ, usque quo fides adhiberi possit, addiscat.

Ex quibus patet, quae Supremum Numen agnoscit, cultum ejus jubet, vitae sanctitate n praecipit, poenitentiam scelerum indicit, & praemium vel poenam post hanc vitan denunciat, esse à Deo profectas & in nobis descriptas notitias communes; quae verò plures Deos confingit, scelera & peccata non ve­tat, impoenitentiam invehit, & circa eternum animi statum vacillat, neque notitias communes, neque quidem verita­tes habendas esse: non est idcirco omnis Religio (si totum sumas contextum) bona; neque in omni Religione salva­ri posse homines perhibemus. Quomodo enim qui plus justo credit, minùs justo perficit, salvus fuerit? sed in omni [Page 221] Religione, imo & conscientia, sive ex Natura sive ex Gra­tia, media sufficientia dari, unde Deo accepti esse possint, ultrò credimus, modo nova & particularia quocun (que) saeculo fuerint, suis Authoribus vindicentur; neque enim satis fue­rit, vetusta ut sint, si aliquando nova; tam innovari enim quàm antiquari possunt, quae supervacanea, vel falsa; ne­cessaria demum in universum esse nequeunt, quae pauco­rum captui solummodo subijciuntur: Revelationi, inter haec sua stet veritas, cui, hijs nostris adeò nulla derogatur fides, ut quaecunque praeterea adjecerit, in lucro ponamus; ipsius revelatae veritatis denique fundamenta jaciantur, ut tandem in omnibus controversijs in id rediri possit, ex quâ facultate probas; quo pacto doctrinis vulgaribus adeo non repugnant, quae heic attulimus, vel novum quiddam in­nuunt, ut nihil nisi notitiarum communium symbolum, & maxime receptam sententiam omni Religione, saeculo, re­gione, propositum habeamus; non negamus interea & sa­cras dari posse ceremonias; immò aliquas in omni Religio­ne, ceremonias, ad ornatum commodissimè insertas adverti­mus; harum igitur quidam est usus; dum tamen ab Anti­stitibus tanquam Religionis essentiales partes vindicantur, & Religioni, & nobis ipsis imponitur; stent igitur intra can­cellos suos, ealege demum adhibeantur, ut semper in ani­mo infigatur, Religionem castam, qualia matronam decere re­dimicula, ea scilicet, quibus magis augusta, spectabilis & reverenda prodeat, pigmentatas demum & fucatas, artem [...] & quaestuariam nimis redolere.

HAE autem sunt omninò notitiae cōmunes, ex quibus vera Ecclefia Catholica sive universalis constat. Ne (que) enim il­la macerie quacun (que) sive lapide exciso & calce vivâ, sive qui­dem marmore extructa moles, Ecclefia quae errare non potest, nuncupanda est; immò nec ipsi homines, sive dicto, sive [Page 222] scripto sua promiscuè & tumultuariè effutientes suffragia, Ecclesiam verè Catholieam constituunt; minus adhuc quae sub aliquo insigni particulari militans, vel in aliquem gre­gem compulsa, angustijs alicujus (orbis terrarum) partis, vel saeculi concluditur, Ecclesia verè Catholica sive universa­lis censenda est; sola Catholica, sola [...] Ecclesia, est no­titiarum communium doctrina, omne spatium, omnem numerum complens; haec sola enim providentiam Divi­nam universalem, sive Naturae sapientiam pandit; haec sola, rationem, unde Pater communis invocatur Deus Opt. Max exponit; extra hanc denique nulla salus: quę igitur particulari cuicunque Ecclesiae attexuntur encomia, huic conveniunt; à qua, quae maximè recesserit, maximè errori obnoxiam esse suprà docuimus; Recedit autem, quaecun­que à certis providentiae Divinae universalis veritatibus, ad incerta animum pelliciens, nova fidei dogmata cudit: si cui tamen, aliquid ex Revelatione constiterit, quod fieri pos­se, sive in vigilijs, sive in somno agnoscimus, in usum repo­nat, ea lege, ut sibisapiat, nisi publico aliquid permittatur bono; neque enim ad humanum genus spectare posse vide­tur, quod facultatum indicio communi, non constat: Piè tamen plurima credi posse, nihil autem negari, nisi cum at­tributis Divinis ex diametro pugnat, non semel monuimus: neque est igitur, quòd nos calumnietur quispiam, qui me­dia providentiae Divinae universalis exquirentes, in propa­tulum denique afferentes, suo nitori & luci, restituimus: Hjsce per me accedant quaecunque, unde Deus Opt. Max. benè audire possit: nos quidem ea omnia, quae saeculis prio­ribus, de Bonitate & Misericordia Divina decantantur, so­lenni fide, & gratiarum actione accipimus, & non solùm fieri potuisse, sed etiam facta fuisse cum maximâ hominum parte credimus; ex veritatibus tamen providentiae Divinae universalis fundamenta fidei, rectè petita esse contendimus; [Page 223] cum nullo praeterea pacto, conspirationem Naturae, sive pro­videntiae illius communis, cum Gratia, sive providentia rerum particulari salvari posse perspexerimus; An verò haec media ad salutem ęternam sufficiant, viderit cui ista curę sunt, Deus Opt. Max. Nos quidem occulta Dei judicia minimè rima­mur: sed huc usque sapere posse & potuisse omnes homines asseveramus; quę an praestiterint, an verò hijs pręstitis ne­cessariò salventur non disputamus, sed à sapientiâ & boni­tate Divina consulenda ducimus; si impugnas tamen pro­pugnabimus, neque enim alia lege providentiam Divinam universalem (summum Dei attributum) sospitari posse, vel invitus fateberis; Hijsce interea si exciderimus, (nam ultra media, Naturam sive providentiam rerum communem fer­ri, non semel monuimus) & blasphemijs impijs, sceleribus horrendis, & denique impoenitentia nosmetipsos sacra­mento quô tenemur, exolverimus, vel superstitionibus in­sanis, & figmentis putidis, Religionis puritatem conspurca­verimus, adeo inique, adeo injuste, inculpatur illa suprema bonitas, ac si in adijciali coeriâ, lautissimo ferculorum appa­ratu instructâ, Crapula, Heluatio, & [...] illa, ponentis vitio vertenda esset; quod satis enim à Deo quod nimium à nobis ipsis fuerit.

DE REVELATIONS.

EST & veritas quaedam revelata, quam nisi ingrati, ta­cere non possumus; cujus ratio tamen, à priori adeò distat, ut veritatis nostrae fundamentum, à facultatibus no­stris, veritatis revelatae fundamentum, è revelantis auctori­tate desumenda sit; summa igitur cautelâ, ipsis de revela­tionibus decernendum; cùm enim revelationes falsae esse pos­sint, ultra facultates, ipsis in revelationibus sapere, vix tutum arbitramur: Istae tamen conditiones si adsint, fidem reve­lationi adhibere consulimus. 1. Vt Oratio, votorum nuncu­patio, fides, & cunctae demum quae providentiam sive uni­versalem, sive particularem provocant facultates, praemittan­tur. 2. Vt tibi ipsi patefiat; quod enim tanquam revelatum ab alijs accipitur, non jam revelatio, sed traditio, sive historia habenda est; cùm autem historiae, sive traditionis veritas, à narrante pendeat, fundamentum relationis extra nos possi­det, & proinde tota est verisimilis. 3. Conditio est, ut Bo­num aliquod suadeatur; ita enim revelationes sanae, à tenta­tionibus insanis & impijs distinguuntur. 4. Conditio est, ut afflatum Divini Numinis sentias, ita enim internae faculta­tum circa veritatem operationes, à revelationibus externis distinguuntur; Quando igitur quod datur, humanum su­perat captum, & conditiones suprà enumeratae adsunt, & in opere perficiendo denique, Divinum persentis auxilium, propitium Numen venerare; verùm enim verò, vehiculum quô ad nos ferri possit, revelatio istius modi quaecunque, adeò non praefinire certum est, ut quae supra Naturam, ali­quibus concludere legibus, ultra nostram situm sit provin­ciam; sive igitur in somno, sive vigilijs, sive Ecstasi, sive ser­mone, sive lectione, &c. compareat, istae si adsint conditio­nes, [Page 225] Revelatio Divina habenda est: Magnoperè interea ca­vendum ne imponatur, quòd atrabilarijs, superstitiosis, & causas rerum ignorantibus, ubique contingit, quo de argu­mento, ubi de errorum causis, (juvante Deo) fusiùs tracta­bitur: quatenus ad media tamen spectat, communis quidem fert sententia, ministerio spirituum quorundam, revelatio­nes ut plurimùm fieri, quos tanquam existentias quasdam Naturâ suâ; invisibiles, impalpabiles à corporea mole liberas, dote agilitatis praeditas, sive Angelorum, sive Daemonum, sive Intelligentiarum, sive Geniorum, &c. nominibus insignian­tur, omne agnovit saeculum; cùm tamen indolem illis adeò ancipitem tribuerit, ut quidam boni, quidam etiam prorsus noxij existimentur, de hijs ipsis non sine ratione ambigi po­test: praecedentes tamen si adsint conditiones, non est quod te sollicitum habeas, cùm aliundè, quàm à Deo proficisci ne­queat hujus modi explicatio quaecunque: Haec autem bre­viter de Revelatione, strictiore sua acceptione, dicta sunto: latiore enim suo significato, quodcunque ex gratia Divina demandatur, Revelatio est. Inde votorum damnatis, è coe­lo demissum in rerum angustijs auxilium, Revelatio est; inde sensus illi interni, Numinis operantis circa fidem, bona opera, resipiscentiam, revelationes sunt; inde compunctiones quaedam & precum ejaculationes, à revelatione ortum habent, & in il­lam denique terminantur; & ut paucis dicam, omnis novus sensus Divinus, beatus, (qui in foro interno excitatur) Revela­tio est; propriè tamen loquendo, revelationes fuerint solum­modo, quas supra providentiam rerum communem constitutas, sensus internus dictat; ideo nisi sensus quidam supernaturalis, & [...] explicetur, intra providentiam suam universalem stetisse Deum, & facultatibus ad fidem, orationem, &c. omni homine sano & integro insitis (de quibus suprà) respondisse existimandum est; quae igitur ex providentia universali, quę etiam ex particulari, quae demum tanquam ipsissimae reve­lationes [Page 226] haberi debent, ex istis patet; Ne interea parum tributum gratiae Doctores qui se totos in illâ esse existimant, hjsce nostris animadvertant; iterum & iterum dixisse non gravabimur, quod ex gratia perficiantur, per illam accipian­tur opera nostra. Principia tamen actionum bonarum, è notitijs communibus, sive sapientiâ Divinâ nobis imperti­tâ derivari, sensu interno edocti, perhibemus; Quemadmo­dum igitur nullum mortalium conscientiam suam ex indu­striâ adeo oppilare posse, ut rationem boni & mali in actione quâvis tandem non percipiat, extra controversiam situm arbitramur: ita quidem quando ex ratione istâ non satis ex­pensa, malo perpetrato, totum hominem commoveri, & horrore quodam percelli sensus internus dictat, quando de­mum ab istis ita resipiscit, ut factorum poeniteat, & in mu­nere suo sese aliter praebuisse, omninò exoptat; quando de­nique precibus, oratione, & votis ad Deum, quem maximè conscientia docet isto nomine offensum contendit, & consi­lium de vita emendatiori init, nihil ultra gratiae communis la­titudinem cecidisse existimandum est: Huc usque igitur pro­videntia Divina universalis pertingit; quando tamen fide intensiore factâ, Deum insolito more provocamus, & ope sua salutari, dein in foro interno egregiè & inusitatè suble­vari nosmetipsos sentimus, exgratia, sive providentia sua par­ticulari illustrari animam, & attributo Divino novo, sese explicante, nos inconsueto modo affici, exploratum habe­mus; Quod igitur (ut paucis dicam) principia actionum ex sapientia Naturae, sive providentiae rerum communis de­sumpta consummat, & in finem perducit: quod denique actiones istas in Dei conspectu, gratas & acceptas exhibet, ex gratiâ est: qua lege terminos & metas Naturae, sive provi­dentiae rerum communis, & gratiae sive providentiae rerum parti­cularis optimè poni arbitramur; Ex quibus patet, quae stri­ctiore, quae latiore etiam suo significato, Revelationes, exi­stimandae [Page 227] sint; quô modô licet omnes fidei articulos, ita propriâ luce conspiciendos exhibeamus, ut nisi à revela­tione aliquâ, quae nobis ipsis constiterit, suam auctoritatem accipiant, tanquam aliorum placita, in examen perduci pos­sint, quia tamen nullo non utitur medio, pro bonitate suâ Deus Opt. Max. non tam organum per quod transmittitur revelatio, quàm illa sensus ratio, quam suprà adduximus, ex­pendi debet: Quae igitur de Relligionis magnalibus expecta­verit quispiam, ex hijsce eruenda relinquimus; neque enim [...] loqui profitemur, Lectori satis fuerit interea ea om­nia, quae quovis saeculo, vel regione pie dicta vel facta ad miraculum usque perpetuâ serie perhibentur, summa fide & gratiarum actione accipi posse & debere; praesertim ubi nulla insignis datur contradictio; Antequam tamen ad ve­risimilia transeamus, paucis expendere lubuit, an quae in de­calogo continentur praecepta, sint notitiae communes, an verò veritates revelatae: A nobis quidem omninò tanquam noti­tiae communes habentur, cùm nulla vel Religio, vel Lex non ita jusserit. Quae enim in imperijs maximè imperat, provi­dentiam Divinam universalem in necessarijs non deficere, sę­piùs adnotavimus; variè igitur ut compositę fuerint, in com­positionem demum ut plurima venerint, quae fortasse neque pietatem neque justitiam sapiebant, citra istas stetisse sine pia­culo, haud existimandum est; Parum interea refert utrùm ab Antistitibus sacris, an verò à Nomothetis suis promulga­tae fuerint istae leges, cùm legum observantiam non solùm civili, sed relligioso etiam cultu sancitam fuisse docuerint antiquorum doctissimi; sunt igitur notitię communes; qua­tenus tamen circa earum [...], in errorem proclivis fuit via, quandam quasi explicationem ex misericordia sua (eam­que modo quodam Divino & supra communem) indulsisse Deum Opt. Max. credere par est. 1. Supremus igitur ex notitia communi, ut Deo Opt. Max. debeatur Honos, ne [Page 228] fortè tamen inferiorem aliquem cultum sanctitate praeclaris tribuendum esse suspicarentur homines, se solum coli jubet. 2. Quia ejus simulachrum aliquod effingere potuerunt, quod etiam ad adspectum patens, venerationem & reveren­tiam concitaret, signa quęcunque, & imagines interdixit. 3. Quia bonitas illa suprema, in nimiam quandam facilitatem & contemptum venire & subinde traduci omni levi ex re, vel sermone potuit, seipsum in testimonium vanum vocari non passus est. 4. Ne vel negotijs vel ęrumnis frangerentur homines, vel ex adversâ parte nimis feriarentur (feriari enim Deo, est notitia communis) sex dies labori & curę, septimum vacationi, & cultui Divino dicavit. 5. Ne parentum seriem, tanquam primam aliquam caussam suspicerent homines, & proinde cultum aliquem Divinum illis deferrent, qualem exhonore parentum, sperare liceat benedictionem, docuit. 6. Ne sibi ipsis, vel aliis iniicerent manus, nisi propriae con­servationis ratione necessaria adducti homines, occisionem vetat. 7. Ne nihil in amore non licitum existimarent ho­mines, adulteria inhibet. 8. Ne ex subreptione alieni neces­sitatibus suis subvenirent homines, furtum interdicit. 9. Ne nulla non constaret veritas, falsum testimonium prohibet. 10. Ne denique in alienum ius trahi posse, quod merito quisque possidet, existimarent homines, suum cuique etiam in foro interno vindicat; Hae igitur ut sint affatim notitiae communes, quia tamen illis superaddere aliquid in prom­ptu fuit, hoc ipsum revelatione sive providentia sua particu­lari praecavisse Deum piè creditur, cui fidem lubentiùs adhi­bemus, quod primoribus saeculis, lege Naturae inconcussâ, ut vixerint parentes nostri, quia tamen praevaricatores tan­dem foro interno audiebant, DEVM OPT. MAX. normam istam dedisse, unde rectiùs deinceps viverent, aequum sit cre­dere.

DE VERISIMILI.

VNIVERSA traditio, Historia universa, universum il­lud demum, quod demandatur olim de rebus, sive verè, sive falsè, sive piè, sive impiè gestis, respectu nostri, est verisimile; à narrantis enim authoritate pendet: proinde extra propriam facultatū Analogiam, fundamentum suum, (seu veritatem rei in seipsa, sive veritatem intellectus, spectes) obtinet: prout verus igitur ille, vel falsus fuerit, qui ista nar­rat, ita etiam & fides quae illi adhibetur: in hijs tamen dan­tur quidam gradus; quemadmodum enim ad veritatem rei, proximè accesserit, qui res testimonio communi exploratas, & quae fieri consueverunt, annunciaverit; Ueritatem de­mum intellectus sui maximè stabiliverit, qui rationem loci, temporis, & reliquarum circunstantiarum (unde existimatio­nem promereantur, quae credi postulat) adduxerit, ita ma­ximè decoquunt fidem historiae, quae nulla probabili ratione statuminantur; quae tamen haud ita intelligi volumus, quasi mira quaecunque & extra communem morem posita, abdi­caremus; & mira quaedam & prodigiosa, omnis ferè docet historia; hijs igitur sua stet fides; fieri enim potuisse, si Deus voluerit, agnoscendum; ea lege tamen, ut si infecta fuerint, nihil minùs, intra veritates aeternas stari (idque commodè) posse, tecum reputes; quaedam enim affirmare, nihil nisi contradictoria negare doctrinam nostram, non semel pro­fessi sumus: Vtcunque non haec veritas tua, sed Authoris fue­rit, cui si conditiones obtigerunt, unde facultates suae cum objectis, sive proprijs sive communibus conformari potue­runt, verum in relationibus suis prodijsse existimandum est; qua ratione quod ille scire potuit, te credere par est: cùm tamen quod isto pacto creditur, nullo [...] facultatum indi­cio [Page 230] constet, quod in narrante verum, in accipiente erit so­lummodo verisimile; ex quibus patet, nullam alienae veri­tatis esse normam, sed quod verum in Authore sonare vide­tur, re ipsa falsum, quemadmodum absonum quodvis, (contra­dictiones & [...] si tollas) verum esse posse; & proinde tanquam extra Analogiam suam constituta, ad te necessariò non spectare; neque enim veritates tuae fuerint sed verisi­milia: quo pacto ut nullus de rebus gestis detur scriptor, ut nulla de praeteritis extent commentaria, veritates aeternas, ipsis ex objectis, & notitijs communibus, medio providentiae Di­vinae universalis elici posse, statuendum est; sed ita ne in­quies, historiarum fidem convellis, infirmas, quasi parum fe­cisse videantur, qui historiam Creationis, Redemptionis mun­di, &c. tradiderunt? immo maxime; sed Deum à quo, per quem, in quo, ad quem omnia, non tanquam historiam, sed no­titiarum communium doctrinam accipio, de modo, tempore, &c. penes Auctores ut sit fides; neque igitur historiae sacrae, hjsce nostris concidit fides, vel détrahitur, cui cum maximâ ho­minum parte, adsensum ita lubentissimè praebeo, ut & ista & majora fecisse Deum, si prędicarentur, omninò crederem; sed cognitionem & certam scientiam, à fide per auditionem, ita distinguo, ut quid sciri, quid credi possit, in omni Reli­gione advertam; stet igitur inter libros summus, ille Scri­pturae saerae, cujus ut varij fuerint Auctores, quos miro ne­xu inter se composuit, saeculum istud posterius, quid tamen non [...] toto contextu, quid non tanquam sanctum, & à Deo profectum opus, piè credi possit? Istum igitur librum, caeteris abjectis, summa veneratione accipimus, neque ul­libi solamen comparamus, vel praesidium firmius; dum enim notitijs communibus quibus scatet, instauratur scientia, uti miraculis, fides, totus internus homo exuscitatur, & in futurum qui disertè enunciatur statum, componitur; si quid tamen, in sacrum quemvis, vel prophanum librum, ex incu­riâ, [Page 231] sive quidem cura temporum olim irrepsisse compertum fuerit, unde Deus Opt. Max. malè audiret, & attributa Di­vina ex consensu universali agnita convellerentur, si non emendandum codicem, (quod novum non est) saltem in­terpretes incusandos, qui à mente Authorum, & ipsa de­mum Analogia fidei discedentes, opiniones invexerunt, no­titijs communibus repugnantes, quidni arbitremur? sed de hijs modestè & intra terminos, quia adeo nihil redarguit, ut neque in examen perducere aliorum scripta sustineat in­stitutum nostrum: Totâ igitur historiae mole ita constituta, quòd, vera veritate rei ut fuerit, vera, veritate intellectus (cu­jus fundamentum in nobis) esse nequeat, & proinde veri­simile optimè dictum existimemus, (cùm non sit magis cre­dibile illum olim fuisse falsum, quàm te modo futurum) omnem historiam legitimam, adeo parum à veritatis Natu­ra recedere existimandum est, ut quę [...] dixerint, summę impudentiae fuerit dubitare, veritates istius classis, ut in fidem & fortasse credulitatem, Illius, in scientiam & intellectum desi­nant: Heic igitur judicio & delectu opus est; quemadmo­dum enim ad stabiliendam fidem sive legem aliquam no­vam & fortasse iniquam, miracula quę consarcinaverit quis­piam, imposturam redolere semper nobis visum est, ita qui­dem quae bonis artibus, nedum miraculis sancita Lex, sive Relligio, à nobis semper summo honore habita est; ipsa in­terea [...] non solùm tanquam possibilia, sed & revera facta fuisse, (maximè verò cùm in bonum aliquem finem edebantur) ubique accepimus; Quorsum enim solus du­bitaret quispiam, cùm pluribus celeberrimis Provincijs, sae­culis, scriptoribus, Authoritas Historiae alicujus sive sacrae sive prophanae, vallata, stipata, munita sit? Hujus modi scripta igi­tur, si non tanquam veritates ipsas, saltem prout veritatis Civitate donatas quidni habere licuerit? Quod tamen sobriè, & intra cancellos intelligendum; Te enim ex axiomate isto [Page 232] falli posse continget, si infoelici saeculo, regione, ingenio natus sis; Axiomata autem parum, vel non omninò veritatis di­gnitatem tuentur, quae indebitè applicata ut fuerint, falsum eâdem facilitate adstruent; neque enim concludit & impo­nit idem Argumentum; Proinde non est ut rudis & ineru­diti saeculi aut regionis consensus te moveat, sive incola fue­ris, sive inquilinus; Nos quidem istius farinae plurima ne­que vera, neque falsa esse perhibemus, sed suis Auctoribus & saeculis vindicanda relinquimus; hoc solummodo obser­vamus, miracula quaedam centum post annos obitus illius, qui ea patraverit conscripta, centum deinde post annos, cre­dita ut plurimùm fuisse, quę adeo, tanquam dubiae fidei, in omne aevum quidni supersint, cùm argumenta unde Autho­res, vel veri fuerint, vel falsi, nos aequè ac posteros lateant? Ne interea fructum illum eximium, qui ex historiarum le­ctione capi potest, omisisse videamur, praemittendum est, Historiam vicem objectorum supplere, & proinde providentiae Divinae universalis & particularis specimina egregia, exhi­bere; cùm igitur aliquid sapienter, fortiter, pie, justè, tempe­ranter gestum, legeris, facultates Analogas, sive notitias com­munes in te excitari senties, & res rectè se habere, apud te statues; Heic igitur (quemadmodum ubique) quae notitia communis, sive incontroversa veritas subsit, in te explorabis; adsensum enim (ex facultate aliquâ conformante oriundum) in foro interno senties; quô modô ad teipsum regrediens, fa­cultates illas, quę docent te debere esse sapientem, fortem, pium, justum, temperantem, in te exciri deprehendes; flagitiorum verò & scelerum peractione, reluctationem quandam & hor­rorem, ex ijsdem notitijs communibus, (vires suas in nobis exercentibus provenientem) in te urgeri animadvertes. Porrò, de liberatione innocentium, de assertione veritatis alicu­jus suppressae, de funesto proditorum exitio, de vindictâ perjurij sive fidei datae non exolutae, etiam ad posteros transmissâ, &c. [Page 233] quae praedicantur, ad sanctionem attributorum Divinorum in foro interno descriptorum facere observabis; & ut pau­cis dicam, quodcunque ad providentiae Divinae sive univer­salis, sive particularis decreta stabilienda conducit, ex historia, & antiquorum monumentis utilissimè erues; Quinimò, si quid istâ lege, animo, sive votis non respondere, animad­vertes, judicia Dei secreta hîc subesse apudte statues, & Au­thorem in caussis rerum explicandis, si non tanquam falsum omninò, saltem tanquam mutilum conijcies; nullibi enim à seipso recedere, Deum Opt. Max. caussae rerumut nos dam sint, notitia est communis. De usu lectionis historiarum, in politicis, naturali Philosophia, &c. aliorum sit sermo, circa quae uti plurimae notitiae communes subsunt, ita earum disqui­sitioni, adeo inseruit historia, ut nondum exploratae indè ex­citentur, dubiae confirmentur, constantes reponantur; Magno igitur bono nostro, Historiarum lectioni impendi­tur tempus, cùm exinde non solùm verum, sed etiam Bo­num, elici possit.

Attamen, non solùm circa priorum saeculorum gesta hallu­cinari contingit, sed & nos, nobis ipsis in plurium obje­ctorum conformatione imponere, ita in more est, ut ali­qua tanquàm vera, quae vix quidem verisimilia fuerint, ac­cipiamus; cujus generis enumerari possunt, ea quaecun­que, ad quorum conformationem desiderantur conditio­num aliquae quae circa libri principium attulimus; quibus sanè, ut latitudo aliqua detur, intra quam, satis commodè stari possit; ubi tamen earum quaevis omninò deest, nul­lam tutò adhiberi fidem, procul dubio existimamus: inde classe notitiarum communium, verisimilia vocamus, quae nec­dum satis in seipsis constant, cujus modi fuerit omnis, non satis intellecta, expensa, recognita, & cum reliquis ejusdem seriei collata propositio. Ideò tota ferè Astronomia, sive Phaenomenorum ex visu doctrina, Praesagiorum ars super­stitiosa, [Page 234] & vulgaris, commenta Philosophica ex solis con­jecturis conflata, Hypotheses, & postulata nonnulla in qui­busdam Theologorum Scholis recepta verisimilia tantum­modò fuerint; inde classe sensuum internorum anomala & phanatica deliria quaedam deprehendimus, quibus (perin­de ac res ipsae extarent) fidem ad tempus adhibemus. Inde classe sensuum externorum, imperfectae & rudes notiones; Inde denique in discursu, ex miris Rhetorum praestigijs, opiniones & dogmata, non satis cohęrentia, emergunt; quibus nisi sua certitudo per quaestiones nostras, (verum, à verisimili, à possibili, & falso distinguentes) asseratur, fide dubia & ancipiti, nosmet intus vexari sentiemus; Hu­jus modi universa demum quae, post examen debitum, ne­que planè recipi, neque reijci contingit, inter verisimilia nu­merantur; quatenus tamen istis, sua (obscura licet aliquan­do & sublustris) vindicari potest fides, meliorem historiâ sortiuntur conditionem, quam neque approbare, neque quidem reprobare ob defectum circunstantiarum, ad veri­tatem exantlandam postulatarum, licet. Haec autem brevi­ter hoc in loco dicta sunto; quia libro nostro de errorum caussis, ista fusiùs, Deo juvante, tractabuntur: Cùm igitur omne verisimilis genus, historiâ exceptâ, medio conditio­num, & pensitationis debite in veritatem evadere, vel sal­tem tanquam falsum dimitti possit; satis quidem liquet quantum methodo nostrae deferendum sit, quae propositiones singulas, sub quaestione propria expendens, (illorum more qui nil nisi praemansum, stomacho commendant) hęc con­ficit, illa reijcit: quo pacto, quod secundùm totum & par­tes suas, rite intellectum fuerit, haesitatione nullâ excipi senties, velut, alterâ ex parte, ubi conditionum aliquę, aut aliqua saltem defuerit, vel praeconceptae opiniones fuerint fal­sae, aversationem & dissensum quendam, (organa si constent) incuti animadvertes; Ex quibus patet, non solùm illud, [Page 235] quod verum in seipso fuerit, dubium & ancipitem inducere posse sensum, sed & verisimilia, immo & ipsa falsa tanquam vera exhiberi posse, donec ad quaestiones nostras, & calcu­lum facultatum revocentur, sine quibus, de veritate illâ per­fectâ & consummatâ desperandum est; Quemadmodum enim errores turpissimi, ex veritatis alicujus admistae con­dimento, saepenumerò non ingratè sapiunt; Ita quidem ipsissimae veritates errorum levi fortasse embammate deli­nitae, satis fastidiosè respui solent; qua ratione etiamsi quae vetera videntur, (exortum si spectas) fuerunt aliquando no­va; ita, quae ex falsarum opinionum praeconceptarum ob­structione, nova videntur, antiquissimae immò & aeternae esse possunt veritates; cùm enim in confesso sit, hoc ipsum ab omni aevo verum fuisse, novum tibi ut fuerit, non jam no­vum seu recens in seipso existimandum est: Aeternas, igi­tur, ex probâ facultatum conformatione, quęrite veritates, Haec nostra denique veri bonique consulite, quibus, licet plurima circa Authores & nomina magna, quasi ex indu­striâ, omissa videantur, id tamen fastui & supercilio, non tribuatis, sed modestiae cuidam, quae aliorum scripta in examen perducere non sustinuit, quo nomine, neque Or­thodoxis, neque Heterodoxis Ecclesijs bilem movisse, hijsce nostris speramus quidem; eoque magis quòd communem sententiam venari potiùs, quàm particularem aliquam do­ctrinam attexere in votis habuerimus.

DE POSSIBILI.

QVOD praeterita spectat, à nobis verisimile vocatur, uti denuò possibile, quod futura; Ita enim ubique hoc in opere accipiuntur; Pulchra autem de Naturâ possi­bilis dici possunt; positis enim medijs ad finem, & ipsum finem poni, seu aeterna, sive ea etiam quae sunt ad tempus, atten­das, è Naturae sapientiâ desumpta est notitia communis; quemad modum interea facultates, circa praeterita, praesentia & futura, dudum partiti sumus, ita si medio facultatum, quae in hanc classem adoptantur, naturali quadam propen­sione, in objecta aeterna & infinita, eo nixu feratur mens nostra, ut in illis solis acquiescat, quidni (interpositis conditionibus) votorum compos fuerit? Quae igitur ad excitandam fidem (omninò à credulitate distinctam) concio­nibus & Doctorum scriptis adferuntur, utilissimè accipi ob­servamus, ut quae sola, ita futura anticipet, sola demum ipsa aeterna ita praeveniat, ut illis quodammodo, hac in vi­ta fruatur; neque igitur fidem circa praeterita, nisi communes notitiae viam sternant, huic nostrae commisceas; cùm quae circa futura, vera illa fides, hęc altera, fortasse (nisi quae sa­cris & [...] voluminibus continentur, excipias) credu­litas; illa facultas Divina noetica, haec non nifi facilitas & proclinatio quaedam, ad verisimilium conformationem, exi­stimanda sit. Huc accedunt, (consopitae in aliquibus ut la­teant) facultates ad praedictiones universales, facultates ad praedictiones particulares, quas medio conditionum suarum, nempe morborum, & furorum quorundam excitari non ra­ro advertimus; cùm enim praesentibus incumbere soleat mens nostra, extra se fuerit necesse est, cui futura reserantur; quod tamen haud ita intelligi volumus, quasi qui humanos [Page 237] sensus amiserit, (ut olim lepidè dictum) Divinas protinus attigerit; sed quod corpus immo & corporea objecta, pe­nitus obstaculo sint, quominus, Divinas explicet facultates mens nostra: ideo, morbô supremô, è mole prosiliens sua & quodammodo gestiens, futura praenunciat; Hinc dupli­cem faciem animae tribuit priscorum Auctor non invenustus; Vnam, obtutum in objecta caduca, hac in vita, figentem; Alteram, in aeterna, conversam, cujus post hanc vitam, usus fuerit; sed quia haec figuratè & quasi Poëticè dicta, vera ut re ipsâ fint, minùs ad rem nostram faciunt; nos quidem ca­duca & aeterna, neque ijsdem respondere facultatibus, ne­que simul percipi contendimus, ut proinde dilabidum heic statum mutari, & novum corporis habitum indui, mirum non sit; eoque potius, quod uti suprà docuimus, revelatio­nes quaecunque, diversam à communi, obtineant confor­mationem; quod ut caetera mittam argumenta, ipse doce­bit sensus; tractus denique quidam tenues, & vestigia sta­tus futuri, non solùm in facultatibus & notitijs circa honorem, gloriam, & praeclaram illam existimationem adumbrantur, sed in illis etiam, qui nos, uttempus suaviter conteramus, insti­gant; secreto enim stimulo, ad vitam futuram perducunt, & cum voluptate trahunt, facultates istae; quę (suo ut mu­neri desint facultates reliquę) adeo minimè labascunt, ut summâ fiduciâ, meliora, juventute nostrâ, & ijs quę acce­pimus delectationibus, superesse doceant; sed ut propiùs rem perstringamus, cùm in ordine ad Beatitudinem ęter­nam, sit facultas quaecunque, facultates uniuersae circa il­lum statum futurum, versantur, quem solum [...] statue­re, nefas fuerit; Est igitur Beatitudo aeterna, possibilis; Equidem, Embrioni (denunciare si licuerit) alium utero materno mundum, melio [...]em suâ demum superesse vi­tam, vel non crediturum, vel saltem rejecturum ex solis for­tasse coeli inclementijs adductum arbitror; Maturatus ta­men [Page 238] ad partum, & velo (ut ita dicam) sublato, excludebatur, nova subinde (etiam invitus) detegens objecta: secundanus manet iste objectorum orbis, quem adeò constrictum, humi­lem, angustum, homini scientiâ praedito omnifariâ, ac ute­rum Embrioni, non semel adnotavimus. Quidni fortasse & tertius, nulla si non in infinito spatia? Istis igitur unà cum corpore denudatus, & tanquam spolijs exutus, in Pa­triam prosilies, agilis, integer, Divinus. Habebis quas te­cum adduxisti facultates, ad numerum objectorum sese ex­plicantes, quibus praeterita & futura complectens, agnosces tandem, spem, fidem, amorem, in Deum (objectum nimirum proprium) collatas, plura quàm furores, dementiae & mor­bi illi (de quibus suprà) praestare posse: proinde universa re­rum consilia tibi patere, & in infinito te nihil non sperare, & adsequi posse, fateberis. At parum fidi, supremâ se totos excidere die putant, quod reduces demum haud videant mortales inde argumentantur animas Sophistae; sed quô modô in id quod jam seipsâ arctius, redierit anima? Igno­rant fortasse solutam jam omnibus, quae heic conspiciuntur majorem esse animam humanam? mundum demum istum repetere, aequè indecorum, ne dicam impossibile, ac recens nato uterum? sublimiorem tandem & illustriorem esse ani­mam, quàm ut in furvum & humile istud antrum remea­re vellet? Equidem, si mihi credis, non ad staturae vulgaris eminentiam, sed ad facultatum extensionem exporrigitur Anima; Cùm autem ad Solem & ipsa usque sydera feratur facultas visiva, cùm demum intellectus & voluntas circa in­finita & ęterna versetur, nonne ista adhuc spirantes pertin­gimus, prensamus, nonne ista quodammodò induimur? At frigidè fortasse de teipso sentiens, majora quàm ut credere par sit, praedicari existimas; teipsum tandem intra morti­cinlum tuum sistens, extra claustrum illud te produci negas: sed quaenam ista pusillanimitas, quînam spasmus? Nescis [Page 239] fortasse, te tandem exuere corpusculum, excutere pulviscu­lum istud, non ex eô egredi? Te interim ita procerum, ita excelsum, ut in ea omnia erigaris quae probè nosti, sive coe­lestia sive aeterna tandem fuerint? stupiditatem extremam dixerim, non sentire, te ad omnem mundi plagam expandi, ad coeli tantummodò non ad capitis verticem pręfiniri, dum coelestium motum & rationem inis; Qualis pumilio cluis, si intra ulnarum binarum complexionem te totum recipis; Quidni cum animo ipsum corpus quodammodò destituis, despondes? Caeterum majus est quàm ut angustijs istis con­cludi possit animal Divinum; Atqui neque ipsum corpus semper capit mensura sua; Tumet nimirum, & caecâ qua­dam ambitione inflatur, quę sua sunt tandem quaerit potiùs, quàm quae ad animam spectant; Quinnimò inaudita pror­sus narranti, inquies fortasse Lector, te non satis heic asse­qui vel animam, vel corpus; At ipse, neque ullum morta­lium; Quinam Embryon exploravit seipsum, quinam adul­tus explorabit unquam? Numinis vi tacitâ regimur, in no­strum jus non satis asserti, donec isto excludamur & corpo­re & mundo: Minùs interea liquet, quid corpus quā quid anima; neque enim quae nobis cum corpore intercedit ne­cessitudo, affatim constat; Ne tamen frustrà sint quae heic allata, dicam quod res est, sed aenigmate: Nempe corpus, sive carnem istam, pudenda animae sensitivae velare & obnu­bere; Hominem verò caetera nudum ad ea omnia ferri, quae vel capit intellectus, vel ipsa forsan fides; Hôc igitur tegmi­ne solo amictus, caput, (facultates scilicet noëticas) supra nu­bes exerens, & omnia latè speculans, intra coeli & terrae po­moeria liberè expatiatur Homo, mortem (natalitium scili­cet diem) magno praestolans animo: Attamen quia heic aliquod interponi solet tempus, non abs re fuerit, in ani­mum revocare qualis olim extitisti; Rem igitur ad umbi­licum (quod aiunt) perducens, ita tecum reputare licet; [Page 240] Mihi Embryoni parentis arvo delitescenti, nihil eorum quae posteà conspexi, vel praetentasse fas; Pupulus autem, immo & aeternae vitae alumnus factus, circa ea vacillarem, in quae ultrò exolvi debuissem? An mercatoris subdoli vafritie, ęter­nam (quę ostentabatur) foelicitatem, mihi quasi praestinanti, & tantum non potienti, exuetur pactum? An mihi fraudi erit, immortalitas & Beatitudo illa aeterna, quâ jam frui in­coeperam? Dicendum potiùs, melior mihi conditio obti­git, quàm non ita pridem, inter faecum aestuaria volutanti. Qui istam jamdudum erogavit, potiorem erogare potest vitam; Puerperium olim, debitum tempus sustinui; jam autem Coelitibus proximum nomen, nonne ijs quae mihi sanctè promissa immorer; Nonne meam, nonne suam li­berabit fidem Deus Optimus Maximus? E mundo, sublu­nari istâ scilicet & foecunda matrice egressus, quae praecepi­sti olim, jam stringes? Iter igitur conficienti, primò occur­ret coeruleum illud, quod Coeli laquearia existimat vulgus, sed imperitè; Est enim aëris portio tenuissima, ex distan­tia, (uti Optices periti norunt) colorem istum aemulans: Quo emenso, sydera comparebunt, non in scintillationem, non in nictationem duntaxat facta, sed in novos orbes: Recludetur demum (ut paucis dicam) etiam ipsum Infini­tum; Quae non autem in Infinito distantiae, quae non tran­scendentię? cujus momentum aliquod ex eô aestimabis, quod nullo impleatur aut depleatur numero: Ideo neque adjectione augetur, aut subductione minuitur, sed modò abit in suam Naturam, modò redit Infinitum; Vbique tandem sibi constans, ita nullum ambit locum, ut neque ab ullo ambiatur; In quantumvis igitur ut emanent ampli­tudinem sui compotes post hanc vitam animae, protrudetur potiùs quàm sistetur Infinitum; Quid opus igitur (si Infi­nitum respicias) in angustis quibusdam gurgustiolis, prę­mium vel poenam, animabus hâc vitâ excedentibus descri­bere? [Page 241] Cineres quidem brevis capit urna; sed animam quam solā heic fortasse (pro dignitate saltē) non cōplectimur, ne (que) totus quē heic vides, dehinc complectetur mundus; Satis ha­beant Authores igitur in Infinito, & praemij & poenae latissi­mas dari sedes, adeò denique accessione aliquâ non cumulari posse, ut laxetur undique, ut distendatur potiùs Infinitum; Brevi, in Infinito extare omnia, quae vel imaginari potes, & ad haec etiam omnia; Solus extra omnia situs, & sui juris solus Deus Opt. Max. cuivis transcendentię praesidens, uni­tatis suae immensitate, Infinitum ipsum imbuit, signat, & quodammodò coërcet; quod adeò certum, ut quemadmo­dum in Infinito, finita & universa demum rerum series, ita in quolibet finito, aliquod saltem Infiniti specimen depre­hendi possit; Ideò res unaquaeque in infinitas ferè partes videtur divisibilis, sed quia in unitatem, ultimum scilicet Infinitatis Characterismum, tandem resolvi necesse est, utra­que simul constare videtur; De augustiore illa signaturâ In­finiti, quae nostrâ arbitrij libertate consistit, suprà monui­mus; Ne prolixis tamen hijsce animae dimensionibus effe­ratur non nemo, adijcere placuit, haud secus extenuari & minui, quàm prolatari & ampliari posse animas, adeoque omnia geri, pro ęquo illo beneplacito Dei Opt. Max. ut vel constringi, & supprimi, vel rursum educi, & in con­spectum exhiberi possint; sed excurrimus nimis. Propria igitur facultatum objecta quaerite, & conditiones denique qui­bus inter se conformantur; mirè enim, respondere sensum internum & ad veritates suas, tanquam ad numeros Harmo­nicos subsilire comperies, quibus assuetus, & praesentia, & praeterita, & futura, ita in te discriminabis, ut nihil prae­terea morari necessum sit; errorem denique omnem adeò declinabis, ut non solùm in evolutione libri cujuscunque, sive sacri, sive prophani, veritatem, à revelatione, à verisi­mili, à possibili, & à falso exipso sensu proprio optimè di­stinguere; [Page 242] sed & supernaturalis illius sensus (qui immediatè ab ipso demandatur Numine) rationem quam supra addu­ximus, deprehendere possis; quo pacto omnis & praevari­catori, & quidem obvaricatori hęretico praecludetur via.

DE FALSO.

OMNEM veritatem incomplexam (supra) in veritatem rei, veritatem apparentiae, veritatem conceptus, & veritatem intellectus eâ de caussa dispertiti sumus, quod om­nis veritas rei, & intellectus, sit absoluta, apparentiae verò & conceptus, conditionalis: Ueritatem denique complexam, ex veritatum particularium conformatione inter se, medio no­titiarum communium oriri observavimus; quam idcirco uti conditionibus ita magis errori obnoxiam statuimus; deinde numerum veritatum ex differentijs, differentiarum investigatio­nem ex terminis exposuimus; leges denique quibus faoulta­tes cum objectis suis, sive proprijs, sive communibus confor­mantur, adtexuimus; ultimo Naturam Revelationis, veri­similis, & possibilis adjecimus; Restat ut quid sit falsum ex­plicemus, quod paucis absolvi potest, si superiora constant; Quodcunque igitur neque verum, (vel naturale intellige vel revelatum;) neque verisimile, neque possibile est, om­ninò erit falsum; quod non ineptè dicitur, ubi de praemissis conventum est; verisimile interea, ut quae magnam falsi mi­sturam obtinet, quemadmodum etiam possiblle, ubi condi­tiones desunt, medio quodam inter verum & falsum enu­merassemus loco, nisi quod, dum in ordine ad entelecheiam suam existunt, imperfectae veritates, potiùs quàm falsitates, existimandae sint; reliquum est, ut Naturam falsi, & ejus denique inhaerentiae subjectum, expendamus; cùm autem ne­que res, neque intellectum falsô se habere, supra & quidem abundè docuerimus, reliquum est, ut illud apparentijs & [Page 243] conceptui affigamus; quas defectu conditionum falsas esse satis liquet; mendaces enim dantur species; quoniam nisi conditiones, ad earum legitimam à prototypis suis decisio­nem postulatae adsint, corrumpuntur; conceptus demum ita falli potest, ut ex specie falsa, & organo vitiato novum super­inducere errorem possit. Quando denique ab incomplexis, ad complexa ventum est, & ex falsò exhibitis speciebus, univer­salis aliqua Natura compingitur, simplex error fit multiplex; perperam enim praeconceptae opiniones, non solùm tan­quam perfidae & adulteratae in seipsis, verum mentiuntur, sed & omni juxta veritati obstruunt viam: inde errores dis­cursus innumeri; Cùm enim hanc vel illam notitiam commu­nem detrahere, malim dicere quàm deducere, Scholis ita so­lenne sit, ut faciant maximâ ex parte, quod cum aliquâ aliâ pugnet, aberrare illis adeo minimè insolens, ut, nullo ferè in argumento, Auditores suis strophis non quodammodo emungant; quod nunquam contingeret, si notitiae communes, suo retexerentur ordine, quemadmodum in libro nostro, de errorum causis, (juvante Deo) fusiùs probabitur; ubi neque ex aliquibus notitijs communibus nisi universae adsint, neque ex universis, nisi in suam compingantur seriem pulcherrimum veritatis systema, insurgere docebitur. Iam autem patet, falsum solummodo esse, quod conditionale; neque enim vel res falsa, vel intellectus esse potest, uti qui de praemissis sem­per, citra errorem judicet; & proinde depravationem & fal­sum realiter in apparentiâ, (quatenus ad prototypum suum refertur) quemadmodum etiam in conceptu, (in Analogia illa quâ ad intellectum constituitur) inesse posse; in re verò, & intellectu, per se non dari; ideo intellectus medio notitiarum communium ad conditiones regrediens, errorem castigare po­test, & hanc defuisse, illam forsan redundasse adnotabit; & quę denique notitijs communibus, & ipsi sensui legitimè con­formato adversantur, summè falsa comperiet; Ex quo tan­dem [Page 244] discrimen, inter errorem & ignorantiam insurgit, nem­pe quod error ad conceptum, ignorantia ad intellectum attineat; cùm enim nisi excitentur, suâ involutae pace & silentio deli­tescant notitiae communes, in intellectu ignorantiam, errorem ve­rò nunquam deprehendere licet: proinde error est positivum quiddam, ignorantia privativum; ex quibus liquet, quid sit falsum; quod tamen Auctores una cum veritate latuit, ne­que enim de vero aut falso, (ubi vel falsarij fuerint vel falsi) rectè sensisse videntur; quod Aenigma aut Griphus si cui vi­deri possit, ex nostris solvendum relinquimus, nisi verita­tes hoc in libro descriptas non omninò capiens ignoret, vel non satis capiens erret, vel pro mensura facultatum satis capiens, & negans, ultrò insaniat: ex libertate enim arbitrij, sive ratione Infiniti in nobis signatâ, oculos occludi, aures obturari, & in foro interno demum nihil ferè non supprimi, & extingui posse, non semel monuimus: talibus igitur do­nec resipiant, interdicantur veritates nostrae.