- 1 - H. EGGERS, ed., Die althochdeutsche †bersetzung: Der altochdeutsche Isidor, TŸbingen, Max Niemeyer Verlag, 1964. ISIDORI HISPALENSIS EPISCOPI DE FIDE CATHOLICA EX VETERI ET NOVO TESTAMENTO CONTRA IUDAEOS AD FLORENTINAM SOROREM I. QUOMODO CHRISTUS A DEO PATRE GENITUS EST. 1. Iudei nefaria incredulitate christum dei filium abnegantes, impii, duri corde, prophetis ueteribus increduli nouis obstrusi, aduentum christi malunt ignorare quam nosse, negare quam credere. Quem enim uenturum accipiunt, uenisse iam nolunt. Quem resurrecturum legunt, resurrexisse non credunt. 2. Sed ideo ista non intellegere se fingunt, quia sacrilegio suo hec impleta cognoscunt. Ad quorum refellendam perfidiam quaedam ex ueteri testamento adgregauimus testimonia, quibus christum genitum ab omnipotente patre cognoscant ipso testante: >Tecum principium in die uirtutis tu&, in splendoribus sanctorum, ex utero ante luciferum genui te<. Ex utero itaque, id est ex illa intima et inconpre- DIE ALTHOCHDEUTSCHE †BERSETZUNG: DER ALTHOCHDEUTSCHE ISIDOR hensibili patris substantia siue ex illo diuino atque inmenso paterni pectoris archano, quo pater genitor de corde bono bonum eructat uerbum. 3. Sicut et alias ipse ait: >Eructauit cor meum uerbum bonum<. Atque alibi ipse pater sic dicit: >Filius meus es tu, ego hodie genui te<. Quod non est dictum dauid neque ulli sequentium regum. Nam et ibi additur: >Pete a me et dabo tibi gentes hereditatem tuam et possessionem tuam terminos terr&<. Quod neque dauid neque genti hebreorum concessum est nisi tantummodo christo, cuius nomen est per omnes gentes diffusum, cui reges obediunt et gentes seruiunt. Sicut et alibi de eo scribtum est: >Adorabunt eum omnes reges terr&, omnes gentes seruient ei<. 4. Item salomon, dum patris nomen mysteriumque natiuitatis christi secundum deitatem uellet agnoscere, his uerbis intonat in prouerbiis dicens: >Quis ascendit in c&lum atque descendit? Quis conligauit aquas quasi in uestimento? Quis suscitauit omnes terminos terr&? quod nomen est illi? Aut quod nomen filii eius, si nostis?< 5. Hunc filium dei in danihelo rex ille impius aspiciens dixit: >Ecce ego uideo uiros quatuor solutos et ambulantes in medio ignis, et nihil corruptionis in eis est et species quarti similis filio dei<. Quem fideliter credimus nec ullatenus dubitamus dominum saluatorem esse. Sed obicitur quod in danihelo iste filius dei superius etiam angelus nominatur. Adsentio; nam et christus filius dei angelus dicitur. Sic enim ait propheta de ipso: >Ueniet ad templum sanctum suum dominator, quem uos quaeritis, et angelus testamenti, quem uos desideratis<. 6. Christus enim in eo quod a patre genitus est, filius dei uocatur, in eo uero, quod sepe a patre missus ad adnuntiandum patribus legitur, angelus nominatur. De quo etiam ipse pater ad legislatorem ita protestatur dicens: >Ecce mitto angelum meum, qui praecedat et custodiat te in uia et introducat ad locum, quem paraui. Obserua eum et audi uocem eius nec contempnendum putes, qui non dimittet, cum peccaueritis, et est nomen eius in illo<. 7. Quis est ergo iste angelus, cui deus dat potestatem suam? Dedit et nomen. Quodsi dicitur aliqua alia est potestas 5. zuiflomes stritant sun gotes Sus gauuisso quad der forasago sinemo den ir sohhet, des ir neotot. 6. daz er fona fater ist gaboran, gotes sunu ist ganemnit ist galesan bifora za chundenne fona demo selbo fater bifora chundita, quad: enti dih za deru steti, dea ih garauuida. imo du inan suntot 7. Huuer ist danne dese aengil gauualtida angelica, hoc nefas est credere. >Quis enim in nubibus aequabitur domino, aut quis similis erit deo inter filios dei?< Qui enim non aequabitur natura, non potest aequari et nomine. Ipse est enim filius, qui semper a patre missus uisibiliter apparebat hominibus. Ex ipsa ergo missione angelus recte nuncupatur. Esaias autem apertius filium a deo genitum confirmans ita adnuntiat: >Uox domini reddentis retributionem inimicis suis<. Ipsis uidelicet iudeis, qui non credunt. >Antequam parturiret, peperit, et antequam ueniret partus eius, peperit masculum<. 8. Quasi aperte diceret: Antequam christum uirgo parturiret in carne, genuit filium in diuinitate pater, et antequam tempus uirginis parturiendi ueniret, genuit eum sine tempore pater. Unde inferius ait: >Quis audiuit umquam tale aut quis uidit huic simileNumquid qui alios parere facio, truhtine gote untar allem gotes sunim der selbo gauuisso ist sunu, der simbles fona fater gasentit augta sih sid auar az aucsiuni manno. Fona deru selbun sentidu ist angil . . . ganemnit. Isaias auh offonor den selbun sunu fona fater gaboranan gafestinota, duo er quad: >Truhtines stimna geldenti uuidarloon sinem fiantum<, bauhnenti dea selbun iudeoliuti, dea ni galaubant. Sus chuad auh der forasago: Aer danne ... gabar, enti aer denne iru biquami ... gabar manchunt<. 8. So selbo der forasago offono quati: Aer danne diu magad christan gabar in fleische, gabar sunu in sineru gotnissu fater, enti aer danne dera magadi ziit biquami za gaberanne, gabar inan fater ano einigero ziteo bigin. Umbi diz quad der forasago dar after: >Huuer ist, der eo . . . gahorti, odo huuer gasah eo desiu ... galihhes eo neouuiht mit mannum ... ... diu eouuiht kalihhes. ipse non pariam? dicit dominus, et qui generationem ceteris tribuo, sterilis ero? dicit dominus<. Quibus omnibus testimoniis cogendus est infidelis, ut eligat sibi de duobus: aut christum filium dei credere aut mendaces putare prophetas, qui ista cecinerunt. II. QUIA CHRISTUS ANTE SAECULA INEFFABILITER GENITUS A PATRE EST. 1. Querunt multi, quando sit dei filius genitus, dum sit sua nativitate eternus, sicut scriptum est de eo: >Egressus eius a principio, a diebus eternitatis<. Et iterum: >Ante solem permanet nomen eius et ante lunam sedes eius<. 2. Sed et pater eundem ante luciferum, id est ante omnia tempora genuisse testatur, quod et ipse filius dei, uerbum, uirtus et sapientia, de sua natiuitate confirmat enti dar after quad: >Inu ga ih andre gaborane katuoe, selbo ni gabere? quad truhtin. Enti ih andrem gibu za beranne, sculi ih uuesan unberandiSin uzganc 2. dicens: >Necdum erant abyssi, et ego iam concepta eram. Necdum fontes aquarum eruperant. Necdum montes graui mole constiterant, ante colles ego parturiebar. Adhuc terram non fecerat et flumina et cardines orbis terre. Quando praeparabat c&los, aderam; quando certa lege et gyro uallabat abyssos, quando appendebat fundamenta terr&, cum eo eram cuncta componens<. 3. Tali igitur auctoritate ante omnia s&cula filius a patre genitus esse declaratur, quando a patre per illum cuncta creata esse noscuntur. Illud denuo queritur, quomodo idem sit genitus, dum sacr& natiuitatis eius archana nec apostolus dicit nec propheta conperit nec angelus sciuit nec creatura cognouit esaia testante, qui dicit: >Generationem eius quis enarrauitnoh umbihringa mittingardes &rdha. Dhuo ir himilo garauui frumida, dhar uuas ih; dhanne ir mit &rcna euua abgrundiu uuazssar umbihringida, dhuo ir &rdha stedila uuac, mit imu uuas ih dhanne al dhiz frummendi<. 3. Mit so mihhiles h&rduomes urchundin ist nu so offenliihho armarit, dhazs christ gotes sunu &r allem uueraldim fona fater uuard chiboran. Dhanne ist nu chichundit, dhazs fona dhemu almahtigin fater dhurah inan ist al uuordan, dhazs chiscaffanes ist. Dhazs suohhant auur nu ithniuuues, huueo dher selbo sii chiboran, nu so ist in dheru sineru heilegun chiburdi so daucgal fater chiruni. Dhazs ni saget apostolus enarrari, quis confitebitur nosse, quomodo potuit a patre filius generari? 4. Hinc est et illud in libro iob: >sapientiam dei patris unde inuenies? latet enim ab oculis hominum et a uolucribus caeli absconsa est<, id est etiam ipsis angelis incognita. Item ibi: >Radix sapienti& cui reuelata est<, origo scilicet filii dei. Ideoque quod etiam super angelorum intellegentiam atque scientiam est, quis hominum potest narrare? 5. Scire autem manifestum est solum patrem, quomodo genuerit filium et filius quomodo genitus sit a patre. Siquidem et gignendi filii queritur ratio, eo quod filius non nisi ex duobus nascatur. Habeat, inquam, sibi huiusmodi generis ortum condicio caduca mortalium. noh forasago ni bifant noh angil gotes ni uuista noh einic chiscaft ni archennida. Isaias so festinoda, dhar ir quhad: >christes chiburt huuer sia chirahhodaSpahida dhes gotliihhin fater huuanan findis? dhiu chiholan ist fona manno augom, ioh fona allem himilfleugendem ist siu chiborgan<. Siu ist chiuuisso selbem angilum unchundiu. So dhar auh ist chiscriban: >Dhiu uurza dhera spaida huuemu siu uuard antdhechidiuSedis tua, deus, in saeculum saeculi, uirga &quitatis uirga regni tui. Dilexisti iustitiam et odisti iniquitatem. propterea unxit te deus, deus tuus, oleo l&titie pre consortibus tuisDhiin sedhal, got, ist fona euuin in euuin, rehtnissa garda ist garde dhines riihhes. Dhu minnodos reht endi hazssedos unreht; bidhiu auur chisalboda dhih got dhiin got mit freuuuidha olee fora dhinem chihlozssom,< 2. Huuer ist dhanne dhese chisalbodo got fona gote? antuurdeen nu uns dhea unichilaubendun. See hear christus ipsa unctione monstratur, cum deus unctus insinuatur. Dum enim audis deum unctum, intellege christum. christus enim a chrismate, id est ab unctione uocatur. Hunc christum sub persona cyri per isaiam pater deum et dominum ita esse testatur dicens: >H&c dicit dominus christo meo cyro, cuius adprehendi dextram, ut subiciam ante faciem eius gentes et dorsa regum uertam et aperiam ante eum ianuas, et port& non claudentur. Ego ante te ibo et gloriosos terr& humiliabo. Portas aereas conteram et uectes ferreos confringam et dabo tibi thesauros absconditos et archana secretorum, ut scias, quia ego dominus, qui uoco nomen tuum, deus israhel<. 3. In persona enim cyri christus est prophetatus, ubi ei subiugat& sunt gentes in fide et regna; pr&terea, quia nullus in regno israhel cyrus est dictus. Quodsi de cyro persarum rege quis hoc crediderit prophe- nu ist fona gode chiquhedan got chisalbot, endi chiuuisso ist christus in dheru selbun salbidhu chimeinit, dhar chiquhedan uuard got chisalbot. Dhar dhu chihoris umbi dhen chisalbodon got meinan, ziuuare firnim dhanne, dhazs dhar ist christ chizeihnit, so auh fona dhes chrismen salbe ist chiuuisso christ chinemnit. Umbi dhesan selbun christ chundida almahtic fater dhurah isaian, dhoh ir in cyres nemin quhadi, dhazs ir ist got ioh druhtin: >Dhiz quhad druhtin minemu christe cyre, dhes zesuun ih chifenc, dhazs ih fora sinemu anthlutt& hneige imu dheodun, endi ih uuendu imu chuningo hrucca, endi ih antluuhhu duri fora imu, endi dor ni uuerdant bilohhan. Ih faru dhir fora endi chidhuuingu dhir aerdhriihhes hruomege. Erino portun ih firchnussu, iisnine grindila firbrihhu endi dhiu chiborgonun hort dhir ghibu, endi ih uuillu, dhazs dhu firstandes heilac chiruni. Huuanda ih bim druhtin, dher dhih nemniu, israelo got<. 3. In dhemu nemin cyres ist christ chiuuisso chiforabodot, fora dhemu sindun dheodun ioh riihhi chihneigidiu in ghilaubin. In andra uuiis ni uuardh eo einic in israhelo riihhe cyrus chinemnit. Ibu dhanne einic tatum, absurdum et profanum esse cognoscat, ut homo impius et idolatri& deditus christus et deus et dominus nuncupetur. Unde et in translatione LXX non habet >christo meo cyro<, sed habet: >H&c dicit dominus christo meo domino.< Quod in persona specialiter christi domini nostri accipitur. 4. Si christus deus non est, dicant nobis, quem sit affatus deus in genesi, cum diceret: >Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram<. Sic enim subiungitur: >Et creauit deus hominem, ad imaginem et similitudinem dei creauit illum<. Qu&rant ergo, quis deus creauit aut ad cuius dei imaginem condidit hominem, quem creauit. 5. Quodsi respondeat >ad angelorum<: Num angelus &qualem cum deo habet imaginem? Dum multum distet chilaubit, dhazs dhiz fona cyre persero chuninge sii chiforabodot, bichnaa sih dher, dhazs izs uuidharzuomi endi heidhanliih ist eomanne zi chilaubanne, dhazs dher aerloso man endi dher heidheno abgudim gheldendo christ, got endi druhtin uurdi chinemnit. Umbi dhiz nist auh so chiscriban in dhero sibunzo tradungum: >Minemu christe cyre<, oh sie scribun: >Dhiz quhad druhtin minemu christe druhtine<. Endi ioh dhazs ist nu unzuuiflo so leohtsamo zi firstandanne, dhazs dhiz ist chiquhedan in unseres druhtines nemin. 4. Ibu christ got nist, sagheen nu dhea unchilaubun uns, zi huuemu got uuari sprehhendi in genesi, dhar ir quhad: >Duoemes mannan uns anachiliihhan endi in unseru chiliihnissu<. So dhar auh after ist chiquhedan: >Endi got chiscuof mannan, anachiliihhan endi chiliihhan gote chifrumida dhen<. Suohhen dhea nu auur, huuelih got chiscuofi odho in huuelihhes gotnissu anachiliihhan mannan chifrumidi, dhen ir chiscuof. 5. Ibu sie antuurdant endi qhuedant >in angilo<: Inu ni angil nist anaebanchiliih gote? Dhanne so dhrato imago creatur&, ab eo, qui creauit? Aut numquid angelus cum deo potuit facere hominem? quod ita existimare magn& dementi& est. Cui ergo dicitur aut ad cuius imaginem conditus homo creditur, nisi ad eius, cuius una imago cum deo est et unicum nomen diuinitatis est? 6. Item si christus dominus non est: Quis dominus pluit ignem in sodomis a domino? Sic enim ait in genesi: >Et pluit dominus super sodomam et gomurram sulphur et ignem a domino<. In qua sententia nemo dubitet secundam esse personam. Nam quis est ille dominus nisi procul dubio filius a patre? Qui semper ab eodem patre missus descendere solitus est et ascendere. Quo testimonio et deitas et distinctio personarum patris filiique luce clarius demonstratur. mihhil undarscheit ist undar dhera chiscafti chiliihnissu endi dhes izs al chiscuof. Odho mahti angil so sama so got mannan chifrumman? Dhazs so zi chilaubanne mihhil uuootnissa ist. Huuemu ist dhiz nu zi quhedanne odho zi huues chiliihnissu uuardh man chiscaffan, nibu zi dhes, dher anaebanliih ist gote endi chinamno ist mit godu? 6. Endi auh ibu christus druhtin nist, huuelih druhtin regonoda fyur in sodoma fona druhtine? So chiuuisso chiscriban ist in genesi: >Endi regonoda druhtin fona druhtine ubar sodomam endi gomorram suuebul endi fyur<. In dhesemu quhide ni bluchisoe eoman, ni dhiz sii chiuuisso dher ander heit godes, selbo druhtin christ. Endi huuer ist dhanne dher druhtin, nibu ist zi &rnusti sunu fona fater? Dher simbles fona dhemu fater chisendit chiuuon ist fona himile nidharquheman endi uphstigan. Mit dheseru urchundin dhiu eina gotnissa endi undarscheit dhero zuueiio heido fater endi sunes hluttror leohte ist araugit. 7. Item si christus dominus non est, de quo dicit dauid in psalmo: >Dixit dominus domino meo: sede a d&xtris meisDixit uir, cui constitutum est, de christo dei iacob, egregius psalta israhel: spiritus domini locutus est per me et sermo eius per linguam meamH&c dicit dominus deus exercituum: Post gloriam misit me ad gentes, qu& expoliauerunt uos. Qui enim tetigerit uos, tangit pupillam oculi eius; quia ecce leuabo manum meam super eos, et erunt preda his, qui seruiebant sibi, et cognoscetis, quia dominus exercituum misit me<. 7. Inu ibu christus druhtin nist, umbi huuenan dauid in psalmom quhad: >Quhad druhtin druhtine minemu: sitzi azs zesuun halp miinSus quhad dher gomo, dhemu izs firgheban uuard, adhalsangheri israhelo, umbi christan iacobes got: Druhtines gheist ist sprehhendi dhurah mih endi siin uuort dhurah mine zungunSus quhad druhtin uuerodheoda got: sendida mih after guotliihhin zi dheodom, dhem euuuih biraubodon. Dher euuuih hrinit, hrinit sines augin sehun. See bidhiu ih hepfu mina hant ubar sie, endi sie uuerdant zi scaahche dhem im aer dheonodon, endi er sculut bichennen, dhazs uuerodheoda druhtin mih sendida<. 9. Age nunc cuius sit hec uox nisi saluatoris, qui omnipotens deus a patre omnipotente missum se esse testatur? Missus est autem ad gentes post gloriam deitatis, quam habuit apud patrem, quando exinaniuit se ipsum et formam serui accipiens effectus est oboediens usque ad mortem. Quique etiam in sequentibus loquitur dicens: >Lauda et letare, filia sion, quia ecce ego uenio et habitabo in medio tui, dicit dominus. Et adplicabuntur gentes mult& ad dominum in die illa et erunt mihi in populum, et habitabo in medio tui, et scies quia dominus exercituum misit me ad te<. 10. Quis est igitur iste dominus a domino exercituum missus nisi idem dominus iesus christus? Superest de spiritu sancto, de cuius deitate sic ait iob, et quia spiritus dei est: >Spiritus domini fecit me et spiraculum omnipotentis uiuificauit me. Ecce et me sicut et te 9. Uuala nu auh huues mac dhesiu stimna uuesan nibu dhes nerrendin druhtines? Ir almahtic got sih chundida uuesan chisendidan fona dhemu almahtigin fater. So chisendit uuard chiuuisso zi dheodum after dheru sineru gotnissa guotliihhin, dhea ir samant hapta mit fater. Dhuo ir sih selban aridalida endi scalches farauua infenc, uuordan uuardh chihoric untazs zi dode. Dher selbo auh hear after folghendo quhad: >Lobo endi freuuui dhih, siones dohter, bidhiu huuanda see ih quhimu endi in dhir mitteru ardon, quhad druhtin. Endi in dhemu daghe uuerdhant manego dheodun chisamnoda zi druhtine endi uuerdhant mine liudi, endi ih ardon in dhir mitteru, endi dhu uueist dhazs uuerodheoda druhtin sendida mih zi dhir<. 10. Huuelih ist auur nu dhese druhtin fona uuerodheoda druhtine chisendit, nibu auur dher selbo druhtin nerrendeo christ? Ubar dhazs ist auh hear bifora fona dhemu heilegin gheiste, fona dhes gotnissu ioh dhazs ir gotes gheist ist, sus quhad iob: >Druhtines gheist fecit deus.< De quo enim dixerat: >Spiritus domini fecit me<, Deo rursus adiecit: >Ecce et me sicut et te fecit deus<: Ut eundem spiritum ostenderet esse deum.< IV. DE TRINITATIS SIGNIFICANTIA 1. Pateat ueteris testamenti apicibus patrem et filium et spiritum sanctum esse deum. Sed hinc isti filium et spiritum sanctum non putant esse deum eo, quod in monte sina uocem dei intonantis audierint: >Audi, israel, dominus deus tuus deus unus est<. Ignorantes in trinitate unum esse deum patrem et filium et spiritum sanctum. Nec tres deos, sed in tribus personis unum nomen indiuidu&, maiestatis. chideda mih endi adum dhes almahtighin chiquihhida mih. See endi mih deda got so selp so dhih<. Umbi dhen selbun ir aer chiuuisso quhad: >druhtines gheist chiuuorahta mih<. Dhazs heftida auur zi gote, dhar ir after dhiu quhad: >See endi mih chideda got so selp so dhih<. Dhazs ir chichundida dhazs dher selbo gheist ist got. IV. HEAR QUHIDIT UMBI DHEA BAUHNUNGA DHERO DHRIO HEIDEO GOTES 1. Araugit ist in dhes aldin uuizssodes boohhum dhazs fater endi sunu endi heilac gheist got sii. Oh dhes sindun unchilaubun iudeoliudi dhazs sunu endi heilac gheist got sii, bidhiu huuanda sie chihordon gotes stimna hluda in sinaberge quhedhenda: >Chihori dhu, israhel, druhtin got dhin ist eino got<. Unbiuuizssende sindun, huueo in dheru dhrinissu sii ein got fater endi sunu endi heilac gheist. Nalles sie dhrie goda, oh ist in 2. Queramus ergo in scribturis ueteris testamenti eandem trinitatem. In libro quippe primo regum ita scribtum est: >Dixit dauid filius isai, dixit uir, cui constitutum est, de christo dei iacob, egregius psalta israel: Spiritus domini locutus est per me et sermo eius per linguam meam<. Quis autem esset, adiecit: >Deus israel mihi locutus est, dominator fortis israel hominum iustus<. 3. Dicendo enim >christum dei iacob< et filium et patrem ostendit. Item dicendo >Spiritus domini loquutus est per me< sanctum spiritum euidenter aperuit. Idem quoque in psalmis: >Uerbo<, inquit, >domini celi firmati sunt et spiritu oris eius omnis uirtus eorum<. In persona enim domini patrem accipimus, in uerbo fi- dhesem dhrim heidem ein namo dhes unchideiliden meghines. 2. Suohhemes nu auur in dhemu aldin heileghin chiscribe dhesa selbun dhrinissa. In dhemu eristin deile chuningo boohho sus ist chiuuisso chiscriban: >Quhad dauid isais sunu, quhad gomman, dhemu izs chibodan uuard, umbi christan iacobes gotes, dher erchno sangheri israhelo: Gotes gheist ist sprehhendi dhurah mih, endi siin uuort ferit dhurah mina zungun<. Endi saar dhar after offono araughida, huuer dher gheist sii, dhuo ir quhad: Israhelo got uuas mir zuo sprehhendi, dher rehtuuisigo manno uualdendeo strango israhelo<. 3. Dhar ir quhad >christ iacobes gotes<, chiuuisso meinida ir dhar sunu endi fater. Dhar ir auh quhad >Gotes gheist ist sprehhendi dhurah mih<, dhar meinida leohtsamo zi archennenne dhen heilegan gheist. Auur auh umbi dhazs selba quhad dauid in psalmom: >Druhtines uuordu sindun himila chifestinode endi sines lium credimus, in spiritu oris eius spiritum sanctum intellegimus. Quo testimonio et trinitatis numerus et communio cooperationis ostenditur. 4. Sic in consequentibus idem propheta ait: >Mittit uerbum suum et liquefaciet ea, flat spiritus eius et fluent aque<. Ecce tria: pater, qui mittit, et uerbum, quod mittitur, et spiritus eius, qui flat. Nam et cum dicitur in genesi: >In principio fecit deus celum et terram, et spiritus dei ferebatur super aquas<. Ibi in dei uocabulo pater intellegitur. In principio filius agnoscitur, qui dicit: >In capite libri scriptum est de me, ut faciam uoluntatem tuam<. Qui dixit deus et fecit deus. In eo uero, qui superferebatur aquis, spiritus sanctus significatur. mundes gheistu standit al iro meghin<. In dhemu druhtines nemin archennemes chiuuisso fater, in dhemu uuorde chilaubemes sunu. In sines mundes gheiste instandemes chiuuisso heilegan gheist. In dheseru urchundin ist ziuuare araughit dhera dhrinissa zala endi chimeinidh iro einuuerches. 4. So hear after dher selbo forasago quhad: >Ir sendit siin uuort endi chiuueihhit dhea, adhmuot siin gheist endi rinnant uuazssar<. See hear meinit nu dhri: fater ist, dher sendida, endi uuort ist dhazs chisendida, endi siin gheist ist, dher adhmot. Endi auh in genesi quhidhit: >In dhemu eristin chideda got himil endi aerdha, endi gotes gheist suueiboda oba uuazsserum<. Dhar ist auh in dhemu gotes nemin fater zi firstandanne; in dhemu eristin ist sunu zi archennanne, huuanda ir selbo quhad: >In haubide dhes libelles azs erist ist chiscriban umbi mih, dhazs ih dhinan uuillun duoe<. Got ist dher quhad, endi got dher deta. In dhiu auh dhanne, dhazs ir oba dhem uuazsserum suueiboda, dhen heilegun gheist dhar bauhnida. 5. Nam et cum ibi dicit deus: >Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram<: Per pluralitatem personarum patens significatio trinitatis est. Ubi tamen ut unitatem deitatis ostenderet, confestim admonet dicens: >Fecit deus hominem ad imaginem suam<. Et cum dicit idem deus >Ecce adam factus est quasi unus ex nobis<: Ipsa pluralitas personarum trinitatis demonstrat mysterium. 6. Cuius trinitatis sacramentum et aggeus propheta ita aperuit ex persona domini dicens: >Spiritus meus erit in medio uestri<. Ecce deus, qui loquitur, ecce spiritus eius. post hec de tertia persona, id est de filio, ita subiecit: >Quia ecce ego commouebo celum et terram et ueniet desideratus cunctis gentibus<. 5. Inu so auh chiuuisso dhar quhad got >Duoemes mannan anachiliihhan endi uns chiliihhan<: Dhurah dhero heideo maneghin ist dhar chioffonot dhera dhrinissa bauhnunc. Endi dhoh dhiu huuedheru nu, dhazs ir dhea einnissa gotes araughida, hear saar after quhad: >Got chiuuorahta mannan imu anachiliihhan<. Endi auh so dhar after got quhad >See adam ist dhiu chiliihho uuordan so einhuuelih unser<: Dhiu selba maneghiu chinomideo araughit dhazs meghiniga chiruni dhera dhrinissa. 6. Dhera selbun dhrinissa heilac chiruni aggeus dher forasago sus araughida in druhtines nemin quhedhendi: >Miin gheist scal uuesan undar eu mittem<. Seegi got dhar sprah, seegi siin gheist ist auh after dhiu saar chimeinit. Umbi dhen dhrittun heit, dher fona suni ist, sus quhad dher selbo forasago: >Huuanda see ih chihruoru himil endi &rdha. endi quhimit dher uuilligo allem dheodom<. 7. In esaia quoque sub propria cuiusque persona distinctio trinitatis dicente eodem filio ita ostenditur: >Ego primus et ego nouissimus. Manus quoque mea fundauit terram et dextera mea mensa est c&los. Nam a principio in abscondito locutus sum, ex tempore antequam fieret, ibi eram<. et consequenter adiecit: >et nunc dominus deus misit me et spiritus eius<. Ecce du& persone dominus et spiritus eius, qui mittunt, et tertia persona eiusdem domini, qui mittitur. 8. Item alibi per eundem prophetam trinitatis sic demonstratur significantia: >Ecce, inquit, puer meus, suscipiam eum; dilectus meus, complacuit sibi in illo anima mea; dedi spiritum meum super eum<. Pater filium dilectum puerum uocat, super quem dedit spiritum sanctum. De quo dominus iesus christus propria uoce testatur: >Spiritus domini super me<. 7. So sama so auh araughit ist in isaies buohhum eochihuueliihhes dhero heideo sundric undarscheit, selbemu dhemu gotes sune quhedhendemu: >Ih eristo endi ih aftristo. mino hendi chifrumidon auh &rdha endi miin zesuua uuas mezssendi himila. ioh fona eristin uuas ih chiholono sprehhendi fona ziidi, endi aer huuil uurdi, ih uuas dhar<. Dhar after saar auh quhad: >Endi nu sendida mih druhtin got endi siin gheist<. See hear zuuene dhero heido, got endi siin gheist, dhea sendidon, endi dher dhritto heit ist selbes druhtines christes dhes chisendidin. 8. So auh in andreru stedi dhurah dhen selbun heilegun forasagun uuard dhera dhrinissa bauhnunc sus araughit: >Quhad got, see miin chnecht, ih inan infahu. chiminni mir, chiliihheda iru in imu mineru seulu. Ih gab ubar inan minan gheist<. Fater meinida dhar sinan sun, dhuo ir chiminnan chneht nemnida, ubar dhen ir sinan gheist gab. Umbi dhen druhtin nerrendo christ sineru selbes stimnu urchundida, dhuo ir quhad: >Druhtines gheist ist ubar mir<. 9. Alio quoque in loco idem isaias totam trinitatem in digitorum numero comprehendens sic predicat dicens: >Quis mensus est pugillo aquas et celos palmo quis ponderauit? Quis appendit tribus digitis molem terreUidi dominum sedentem super solium excelsum. Seraphin stabant super illud, sex al& uni et sex al& alteri. Duabus uelabant faciem eius et duabus uelabant pedes eius et duabus uolabant<. Quem ut trinum in personis ostenderet et unum in diuinitate monstraret, sequenter ait: >Et clamabant alter ad alterum et dicebant: sanctus sanctus sanctus dominus deus exercituum. plena est omnis terra gloria eius<. 9. Endi auh ir selbo isaias in andreru stedi alle dhea dhrinissa in fingro zalu bifenc, dhuo ir sus pr&dicando quhad: >Huuer uuas mezssendi in einemu hantgriffa uuazssar? Endi huuer uuac himila sineru folmu? Huuer uuac dhrim fingrum allan aerdhuuasunIh chisah druhtin sitzendan oba dhrato hohemu hohsetle, endi seraphin dhea angila stuondun dhemu oba. sehs fethdhahha uuarun eines, sehse andres. mit zuuem dhehhidon siin antlutti endi mit zuuem dhecchidon sine fuozssi endi mit zuuem flugun<. Dhazs dher forasago auh dhen selbun druhtin dhrifaldan in sinem heidim araughida endi einan in sineru gotnissu chichundida, dhar after quhad fona dhem angilum: >Endi 11. Ecce trinam sanctificationem sub una confessione celestis persultat exercitus. unam gloriam trinitatis Seraphin trina repetitione proclamant. Nam quid ter sanctus indicat, nisi eiusdem trin& omnipotenti& gloria demonstrata est? In deitate trium personarum significatio, non autem sicut tres persone ita et tres dii credendi sunt, sed in eis personis una diuinitas praedicanda est. Secundum moysi sententiam dicentis: >Audi, israel, dominus deus tuus deus unus est.< Et iterum: >Ego sum deus et preter me non est alius<. hreofun ein zi andremu quhedhande: heilac heilac heilac druhtin uuerodheoda got. folliu ist al &rdha dhinera guotliihhin<. 11. See hear nu dhea dhrifaldun heilacnissa undar eineru biiihti dhazs himilisca folc so mendit. Endi dhoh eina guotliihhin dhera dhrinissa syrafin mit dhemu dhrifaldin quhide meinidon. Inu huuazs andres zeihnit dhar dhea dhri sanctus chiquhedan, nibu dhera selbun almahtigun dhrinissa guotliihhin ist araughit? Endi dhoh dhiu huuedheru in dhemu bauhnunge dhero dhrio heido gotes ni sindun zi chilaubanne dhazs sii dhrii goda siin, so sama so dhea dhrii heida sindun; oh in dhem dhrim heidim scal man ziuuaare eina gotnissa beodan. After moyses quhidim, dhar ir quhad: >Chihori dhu, israhel, druhtin got dhiin ist eino got.< Endi auur ist auh chiscriban: >Ih bim eino got endi ano mih nist ander<. V. QUIA CHRISTUS FILIUS DEI DEUS HOMO FACTUS EST 1. Hucusque misterium celestis natiuitatis in christo et significantiam diuine trinitatis ostendimus. Dehinc scribtur& auctoritate eundem filium dei natum in carne monstremus. Manifestantes primum quia idem filius dei propter nostram salutem incarnatus et homo factus est. sic enim de eo praedicat esaias: >Paruolus<, inquit, >natus est nobis, filius datus est nobis, et factus est principatus eius super humerum eius, et uocabitur nomen eius admirabilis, consiliarius, deus fortis, pater futuri saeculi, princeps pacis. multiplicabitur imperium eius et pacis non erit finis<. 2. Paruolus enim christus, quia homo et natus nobis, non sibi. Quod enim homo factus est, nobis profecit, et ideo nobis natus est. filius autem datus est nobis, cuius nisi dei filius? Principatus eius super humerum eius, siue quia crucem propriis humeris ipse portauit, V. HEAR QUHIDIT, HUUEO GOT UUARD MAN CHIUUORDAN CHRIST GOTES SUNU 1. Untazs hear nu aughidom uuir dhazs gheistliihhe chiruni dhera himiliscun chiburdi in christe endi dhera gotliihhun dhrinissa bauhnunga. Hinan frammert nu chichundemes mit h&rduome dhes heilegin chiscribes, dhazs ir selbo gotes sunu uuard in liihhe chiboran. Araughemes saar azs erist, huueo ir selbo gotes sunu dhurah unsera heilidha in fleisches liihhe man uuardh uuordan. So isaias umbi inan predigondo quhad: >Chindh uuirdit uns chiboran, sunu uuirdit uns chigheban, endi uuirdit siin h&rduom oba sinem sculdrom, endi uuirdit siin namo chinemnit uundarliih, chirado, got strengi, fater dhera zuohaldun uueraldi, frido herosto. chimanacfaldit uuirdhit siin chibot, endi sinera sipbea ni uuirdit endi<. 2. Meinida dher forasago chiuuisso in dheru christes lyuzilun, huuanda ir uns uuard chiboran, nalles imu selbemu. Huuanda chiuuisso, dhazs ir man uuardh uuordan, unsih hilpit, endi bidhiu uuard ir uns chiboran. Sunu auur uuard uns chigheban, huues nibu gotes sunu? Siin siue quia titulum regni super humeros et caput eius pilatus scribsit. 3. Erubescant itaque impii et agnoscant uocari christum filium dei siue natum et per adsumptionem corporis paruolum factum. De quo dauid ait: >Minuisti eum paulo minus a deo<. >Quia dum in forma dei esset, non rapinam arbitratus est esse se &qualem deo. Sed semetipsum exinaniuit formam serui accipiens<. Ad quem dum pater in psalmis de illa &terna natiuitate diceret: >Ex utero ante luciferum genui te<, rursus futuram eius in carne natiuitatem ostendens subiecit dicens: >Et quasi de uulua orietur tibi ros aduliscenti& tu&<. 4. Hanc incorporationem filii dei et spiritus sanctus in psalmis ita praenuntiauit dicens: >Ad sion autem dicitur uir, et uir natus est in ea et ipse fundauit eam excelsus<. Ecce qui nascitur in sion et qui in ipsa ciuitate h&rduom oba sinem sculdrom, ioh bidhiu huuanda ir in siin selbes sculdrom siin cruci druoc, ioh bidhiu huuanda dhen titulo sines riihhes oba sinem sculdrom endi sinemu haubide pilatus screiph. 3. Oh schameen sih nu dhea aerlosun endi bichnaan sih zi nemnanne christ gotes sunu ioh chiboranan chilauben endi dhurah dhes liihhamin infancnissa lyuzilan uuordanan. Umbi inan quhad dauid: >Dhu chiminnerodes inan liuzelu minnerun dhanne got<. >Huuanda innan dhiu ir uuas in gotes faruuu, ni uuas imu dhuo einighan fal ardeilendi, dhazs ir gote uuas ebenchiliih. Oh ir sih selbun aridalida, dhuo ir scalches chiliihnissa infenc<. Zi dhemu dhuo fater in psalmom umbi dhea sine euuigun chiburt quhad: >Fona hreue aer lucifere ih dhih chibar<. Dhuo saar dhar after araughida dhea zuohaldun sine chiburt in fleische, dhuo ir quhad: >Endi so sama so fona dhemu berandin hreue so arspringit dher dau dhinera iugundhi<. 4. Dhesa infleiscnissa auh dhes gotes sunes heilac gheist in psalmon sus chundida, dhar ir quhad: >Zi sion quhad man, endi man uuirdit in ira chiboran, endi dher selbo chiuuorahta sia, ir hohisto<. See dher in sion uuard factus at humillimus, ipse est qui fundauit eam excelsus. et quia idem est dominus sequitur: >Dominus numerauit scribens populos, iste natus est ibi<. Quis iste uir? scilicet excelsus et dominus. Uir, quia homo factus est, excelsus, quia eum supra se c&li et angeli suscipiunt. Dominus, quia cuncte celi terr&que creatur& illi deseruiunt. 5. Uerum quotiens inimici christi omnem hanc prophetiam natiuitatis eius audiunt, conclusi dum non habeant quod proponant, argumentantur dicentes necdum uenisse christum, de quo hec omnia ore prophetarum praesaga cecinerunt. Qu&ramus ergo tempus natiuitatis christi, utrum iam aduenerit an uenturus adhuc exspectetur. In danihelo igitur tempus aduentus eius certissime ostenditur et anni numerantur et manifesta signa eius pronuntiantur, et post aduentum eius et post mortem futura iudeorum excidia ibi certissime manifestantur. chiboran endi dher in dheru selbun burc uuard uuordan allero odhmuodigosto, dher selbo ist dher hohista, dher sia chiuuorahta. Endi auh huueo dher selbo druhtin ist, dhar ist after chiscriban: >Druhtin saghida dhazs chiscrip dhero folcho, dhese ist dhar chiboran<. Huuer ist dhanne dhese man, dher dhar scoldii chiboran uuerdan? chiuuisso ist izs dher hohisto endi druhtin. Man, bidhiu huuanda got uuard man chiuuordan. Hohisto, bidhiu huuanda inan himila endi anghila ubar sih infahant. Druhtin ist auh, bidhiu huuanda imu elliu himilo endi aerdha chiscafti sindun dheonondiu. 5. Uuaar ist, dhazs so ofto so dhea christes fiant dhesiu heilegun foraspel chihorant umbi christes chiburt, so bifangolode sindun simbles, dhazs sie ni eigun eouuihd, huuazs sie dhar uuidhar setzan. Oh sie dhanne zellando quhedant dhazs noh christ ni quhami, fona dhemu dhiz al in forasagono mundum dhea aldun aer langhe bifora sungun. Suohhemes auur uuir nu ziidh dhera christes chiburdi, huuedhar ir iu quhami odho uuir noh sculim siin quhemandes biidan. In dhemu heilegin daniheles chiscribe ist umbi dhea christes chumft &rnustliihho araughit endi iaar arzelidiu, ioh offono sindun siniu zeihhan dhes bifora chichundidiu, ioh 6. sic enim ait ad eum angelus: >Daniel, aduerte sermonem et intellege uisionem. LXX ebdomades adbreuiat& sunt super populum tuum et super urbem sanctam tuam, ut consummetur praeuaricatio et finem accipiat peccatum et deleatur iniquitas et adducatur iustitia sempiterna et impleatur uisio et propheti& et unguatur sanctus sanctorum<. Qu& scilicet LXX ebdomad&, si a tempore danielis numerentur, procul dubio sanctus sanctorum dominus iesus christus olim uenisse cognoscitur. 7. Ebdomada namque in sacris eloquiis septem annis terminatur. Dicente domino ad moysen: >Numerabis dhar ist auh offanliihhost chisaghet huueo dhero iudeo quhalm after christes chiburdi ioh after sineru martyru quheman scoldi. Dhar ist izs chiuuisso so zi ernusti araughit, 6. so dher angil gotes zi dhemu heilegin forasagin quhad: >Danihel, nim gaumun dhesses uuortes endi fyrstant dhiz chisiuni. Sibunzo uuehhono sindun chibreuido oba dhinem liudim endi oba dheru dhineru heilegun burc, dhazs chiendot uuerdhe dhiu aboha ubarhlaupnissi, endi dhazs sundono uuerdhe endi, endi unrehd uuerdhe ardilet endi euuic rehd biquhime endi chisiuni ioh forasagono spel uuerdhen arfullit endi dhero heilegeno heilego uuerdhe chisalbot<. Chiuuisso nu, ibu dhea sibunzo uuehhono fona daniheles zide uuerdhant chizelido, buuzssan einigan zuuiuun ist dhanne archennit, dhazs dher allero heilegono heilego druhtin nerrendeo christ iu ist langhe quhoman. 7. Dhea uuehhun auur in heilegim quhidim arfullant sibun iaar. So ir selbo druhtin quhad zi moysi: >Zeli tibi VII ebdomadas annorum, id est septies septem, que simul faciunt annos XL et VIIII<. A tempore itaque danihelis prophete usque ad presens tempus plus quam CXL ebdomade adnumerantur. Ideoque iam aduenit christus, quem adnuntiabat sermo propheticus. 8. Post LXX enim ebdomadas et natus et passus ostenditur christus et ciuitatem hierusalem in exterminatione fuisse et sacrificium unctionemque cessasse. Sic enim subiecit idem propheta: >Et occidetur christus, et ciuitatem et sacrificium dissipabit populus cum duce uenturo, et finis eius uastitas et post finem belli statuta desolatio<. Post passionem igitur christi uenit titus et debellauit iudeos et destruxit urbem et templum. Et cessauerunt libamina et sacrificia, que ultra illuc celebrare non potuerunt. Ut impleretur quod fuerat ante a propheta predictum. dhir sibun iaaro uuehhon. Dhazs meinit sibun stundom sibuniu, in dhem sindun zisamande chizelide eines min dhanne fimfzuc iaaro<. Fona daniheles ziide auur dhes forasagin untazs dhiu selbun christes chumfti ziidh mera sindun dhanne zehanzo endi feorzuc uuehhono chizelido, endi bidhiu iu chiuuisso quham christ, dhen dhes forasagin uuort bifora chundida. 8. After dhem sibunzo uuehhom ist hear offono araughit ziuuare christan iu chiboranan ioh chimartorodan, endi dhazs dhiu burc hierusalem aruuostit uuardh endi ghelstar ioh salbunga bilunnan uurdun. So dhar after auh chiuuisso quhidit dher selbo forasago: >Endi arslagan uuirdit christ, endi dhea burc ioh ghelstar fyrodhant liudi mit dhemu zuohaldin herizohin. Endi dhes endi uuirdhit odhin. Endi after dhes chifehtes ende uuirdhit dhar chisetzit idalnissa<. Dhiz uuard al so chidaan ziuuare, dhuo titus after dheru christes passione quham endi nam sigu in dhem iudeoliudim endi zistrudida dhea burc ioh dhazs gotes tempil. Endi dhuo bilunnun dhiu blostar iro ghelstro, dhiu sie eomaer furi dhazs in iro samnunghe dhar haldan ni mahtun. Dhazs arfullit uurdi so &r bifora uuardh chichundit dhurah dhen forasagun. 9. Sed duritia cordis iudaici quia ipsi christum interemerunt, inde eum adhuc uenisse non credunt. Probauimus dominum nostrum iesum christum secundum carnem iam natum fuisse. Sed adicit incredulus: cur in carne uenit? Audi ergo causam. Deus cum hominem fecisset summa beatitudine praeditum et diuine imaginis decore honoratum, posuit eum in paradiso, ut esset deo subiectus, ceteris creaturis praelatus. 10. Ille autem rebellis effectus contempta diuinitate interdictum uiolauit praeceptum. Quem proiectum ob superbiam deus non occidit, sed exulem paradiso fecit exspectans, ut per penitentiam reparari possit ad ueniam. Et cum ille non reuocaretur ad uiam uirtutis: Dedit legem per moysen, ut uel per ipsam reuerteretur ad amorem dei et operationem iustiti&. Sed cum nec hanc quidem contumax et incredulus custodiret: Uenit tandem filius dei et corpus humanum adsumpsit, ut dum uideretur crederetur, Omissisque mun- 9. Oh huuanda sie mit dhes iudeischin muotes hartnissu christan arsluogun, bidhiu ni uuellent sie inan noh quhomenan chilauban. Chiuuisso chioffanodom uuir nu hear dhazs unser druhtin nerrendeo christ after dheru fleiscliihhun chiburdi iu uuardh chiboran. Oh dher unchilaubo fraghet noh endi quhidit: bihuuiu uuard christ in liihhi chiboran? Chihori nu sahha bihuuiu. Got so ir erist mannan chifrumida mit dhem hohistom salidhom odagan endi mit scuonin dhera gotliihhun chiliihnissa chieredan, dhuo setzida inan in siin paradisi, dhazs ir chihoric uuari gote endi furiro uuari andrem gotes chiscaftim. 10. Oh ir uuardh dhanne uuidharbruhtic, mit unuuerdnissu gotes chiunhreinida dhazs undarquhedene chibot. Inan dhuo dhanan uzs dhurah geilin aruuorpanan ni arsluoc got, oh uurehhan chifrumida uzs fona paradises bliidhnissu; beit noh dhuo dher aluualdendeo dhazs ir sih auur dhurah hreuun mahti chigarauuan zi chinisti. Endi so ir auur dhuo ni uuas huuerfandi zi dhes &rrin meghines uueghe: Gab dhuo got moysi euua, dhazs ir dhoh in dheru chihuurfi zi gotes minniu endi zi rehtnissa uuerchum. Oh so ir dhuo ubarmuodic endi dus d&monum simulacris reconciliaretur grati& conditoris. 11. Hec est causa natiuitatis christi, quem iud&i etsi patiantur natum scandalizantur tamen crucifixum et mortuum. Non intellegentes quia sicut propter redemptionem mundi illum dicit nasci ita et pati oportuit. Cuius passionem et mortem in suo loco scripturarum testimoniis adprobabimus. Nunc uero sequamur debitum ordinem, et cuius demonstrata est post gloriam deitatis humana natiuitas, demonstretur et genus et patria: unchilaubendi noh dhea selbun euua ni uuereda: Dhuo azs iungist bidhiu quham gotes sunu endi antfenc mannes liihhamun, dhazs dhanne sie inan selbun chisahin, dhoh so chilaubidin. Endi dhazs mittingart firleizssi diubilo drugidha endi auur aruuegodi zi sines scheffidhes huldin. 11. Dhiz ist dhiu sahha christes chiburdi, dhen iudeoliudi, dhoh sie inan chiboranan chilauben, lastront inan dhoh dhiu huuedheru in cruci chislaganan endi dodan. Ni sindun firstandande dhazs so selp so ir dhurah uueraldi aloosnin uuardh chiboran chisaghet, so sama auh uuard chiquhedan dhazs ir bi mittingardes nara chirista chimartirot uuerdhan. Dhes martyrunga endi dodh uuir findemes mit urchundin dhes heilegin chiscribes, dhanne uuir in andreidim dhurahfaremes dhazs hear aer dhiu zi sagenne ist. Nu auur folghemes dhera bigunnenun redha. Endi dhes selben christes, dhes uuir iu sinera manniscnissa chiburt after dhera gotnissa guotliihhin chichundidom, chichundemes auh nu dhes &dhili endi odhil. VI. INCIPIENTES PRIMUM DE NOMINE EIUS LOQUI 1. Prima enim appellatio nominis iesu inuenitur in figura domini nostri iesu christi antea praedicata. Nam auses quidam, qui naue filius nominabatur, a moyse iesus cognominabatur. Hic enim post obitum moysi dux effectus principatum obtenuit et terram promiss& hereditatis distribuit. Mutatio nominis quid significabat? Nisi quia defuncto moyse, id est defuncta lege et legali praecepto cessante, dux nobis dominus iesus christus erat futurus? Qui nos per iordanis fluenta, id est per baptismi gratiam sanctificatos et omnibus uitiorum gentibus expulsis uel angelorum malorum hostibus effugatis perduceret ad terram repromissionis melle et lacte edentem, id est uit& aeternae possessionem, qua nihil dulcius. VI. BIGUNSTON AUH ERIST UMBI SINAN NAMUN SPREHHAN 1. Azs erist uuardh iesuses namo fundan in bauhnungum unseres druhtines iesus christus bifora chimeinit. Huuanda bidhiu uuardh chiuuisso auses dher naues sunu fona moysise in binamin iesus chinemnit. Dher selbo infenc haerduom dhes israhelischin folches, dhuo ir dhes leididh uuardh after moysises ablide endi dhea lantscaffi dhes im chiheizssenin arbes chideilida. Uuexsal dhes nemin huuazs bauhnida? Nibu dhazs after moysise dodemu endi dheru euu zifareneru ioh dhem aldom gotes chibodum bilibenem uns zuouuert leididh uuardh unser druhtin iesus christus, dher unsih dhurah iordanes runsa, dhazs ist dhurah dhea gheba dhera heilegun daufin chiheilegode, allem sundono chunnum ardribenem ioh allem herrum ubilero angilo arflaugidem, unsih dhurahleidit in dhea chiheizssenun lantscaf, dhar honec endi miluh springant, dhazs ist in dheo uuala¾hti dhes euuighin libes, huuanda dhemu neouuihd nist suuozssera. 2. Ideo enim ille huius sacramenti imaginem suscepit, ut iesus nominaretur ad significandum illum uerum iesum. De quo in psalmis scribtum: >Uenite, laudemus dominum, iubilemus petre iesu nostro<. Ubi ostenditur dominum esse iesum. De quo et alibi in psalmis: >Placet sibi dominus in populo suo et exaltabit mansuetos in iesu<. Hec enim in Hebr&o sic habentur. 2. Bidhiu antfenc chiuuisso dher naues sunu dhes heileghin chirunes chiliihnissa, dhazs ir iesus uuardh chinemnit in bauhnungum dhes chiuuarin iesuses. Umbi dhen in psalmum chiscriban ist: Quhemet endi lobemes druhtin, in hruofte singhemes gote unseremu iesuse<. Hear ist araughit dhazs iesus ist druhtin, umbi dhen auh in andreru stedi in psalmum quhidhit: >Liihhet imu druhtine in sinem liudim, endi arhehuit dhea mituuarun in iesuse<. Dhiz ist chiuuisso in dhemu hebr¾ischin chiscribe sus chiquhedan. VII. QUOD AUTEM EX SEMINE ABRAHAM FUTURUS ESSET DOMINUS IESUS CHRISTUS, 1. Genesis ostentit dicente abraham ad puerum suum: >Pone manum sub femore meo et iura per deum c&li<. Quo uerbo Christum deum c&li de genere suo testabatur in carne esse uenturum. Per femur enim genus intellegitur. Significabatur autem de semine abrahe futurum in carne deum celi. De quo semine per esaiam facta fuerat ei a domino repromissio: >In semine<, inquit, >tuo benedicentur omnes gentes<, id est in christo. De quo psalmista ait: >Et benedicentur in eo omnes tribus terre, omnes gentes magnificabunt eum<. 2. De hoc semine et per eundem esaiam uox domini loquitur: >Educam<, inquid, >de iacob semen et de iuda VII. HUUEO AUH FONA ABRAHAMES SAMIN UUARDH QUHOMAN DRUHTIN IESUS CHRISTUS. 1. Genesis saghet huueo abrahames chibot uuas zi sinemu chnehte: >Duo dhina hant undar miin dheoh endi suueri bi himilischin gote<. In dhemu uuorde chundida ir bifora umbi christan himilischun druhtin, dhazs ir in sines edhiles fleische quhoman scolda uuerdan. In dheohe ist chiuuisso zi firstandanne framchumft. Bauhnida dhuo fona abrahames samin zuouuerdan in fleische himiliscun got. In sinemu samin uuardh imu fona druhtine chiheizssan dhurah esaian quhedhandan: >In dhinemu samin uuerdhant chiuuihido allo dheodhun<, dhazs ist in christe. Fona imu quhad dher psalmscof: >Endi in imu uuerdhant chiuuihit alliu ¾rdhchunni, allo dheodun lobont inan<. 2. Endi umbi dhen samun dhurah dhen selbun esaian quhad druhtines stimna: >Ih bibringu fona iacobes samin possedentem montes meos<. De quo alibi idem propheta: >Nisi dominus reliquisset nobis semen<. VIII. ET QUIA DE TRIBU IUDA SECUNDUM CARNEM CHRISTUS EXPECTANDUS ESSET, 1. Iacob patriarcha significat dicens: >Non deficiet princeps ex iuda nec dux de faemoribus eius, donec ueniat qui mittendus est, et ipse erit expectatio gentium<. Certum est enim usque ad ortum christi non defuisse principes iudeorum populi ex genere iuda nec duces de femoribus eius usque ad herodem alienigenam regem. Qui per ambitionem regni inrepserat potestatem. 2. Statim enim ut hoc factum est et defecit dux ex semine iud&, aduenit ille, qui mittendus erat, quem gentes et populi expectabant. Iudei autem peruicacia endi fona iuda dhen mina berga chisitzit<. Umbi dhen auh in andreru stedi dher selbo forasago quhad: >Nibu druhtin uns firleazssi samun<. VIII. ENDI BIHUUIU MAN IN IUDASES CHUNNES FLEISCHE CHRISTES BIDENDI UUAS, 1. Iacob dher hoho fater bauhnendo quhad: >Ni zirinne herrin fona iud¾ noh herizohin fona sinem dheohum: Innan dhiu dher quhimit, dher chisendit uuirdhit, endi dher selbo ist dhes dheodun bidant<. Uuaar ist chiuuisso untazs dhea chumft christes chiburdi, dhazs ni bilibun ano herrun iud¾oliudi fona iudases chunne noh ano leididh fona sinem dheohum untazs herodan dhen elidheodigun chuninc. Dher in ghirin dhes riihhes dhurahsnuoh dhes chiuualdi. 2. Saar so dhuo so uuard chidaan, endi bileiph dhuo leididhduom fona iudases samin endi quham dher chisendit scolda uuerdhan, dhes dheodun endi liudi inpudice frontis ticunt nondum esse hoc tempus expletum mentientes nescio quem regem ex genere iud& in extremis orientis partibus regnum tenere. 3. Nec adtendunt mente cecati simulationis sue mendacia detegi. Quia iam sicut nullum templum nullum altare nullum sacrificium ita nullus r&x nullus sacerdos remansit iud&is. Neque enim mendax esse potest osee propheta, qui dicit: >Sedebunt filii israel sine rege sine principe sine sacrificio sine altari sine sacerdotio sine manifestationibus<. Qu& omnia quis non uideat nunc in ipsis esse completa? bidande uuarun. Dhea iudea auur dhurah iro grimmin mit dhemu unscama habendin andine quhedhant leogando dhazs noh ni sii dhazs ziidh arfullit, ni uueizs ih einigan chuninc fona iudases edhile noh in uzssonondem endum oostarriihhes uualdendan. 3. Ni nemant gaumun muotes blinde dhero iro chiliihsamono lugino antdhecchidero. Huuanda so selp so im noh ein tempel ni bileiph noh einich altari noh einich offerunc ghelstar, so sama ni bileiph im einich chuninc noh einich sacerdos iud&oliudim. Noh einich lughin ni mac uuesan osee propheta, dher quhad heilegu gheistu: >Sitzent israheles suni ano chuninc ano herrun ano offerunc ghelstar ano altari ano bisscofheit ano araucnissa<. Huuer ist dher dhiz al ni chisehe in im selbem nu uuesan arfullit? IX. QUIA CHRISTUS DE STIRPE DAUID NATUS EST 1. Ecce ex qua tribu nasciturus esset christus docemur. Ex dauid autem stirpe secundum carnem futurus esse per spiritum sanctum ita praenuntiatus est in psalmis: >Iurauit dominus dauid in ueritate et non frustrabitur eum: De fructu uentris tui ponam super sedem meam<. >Semel iuraui in sancto meo, si dauid mentiar: semen eius in eternum manebit. Et thronus eius sicut sol in conspectu meo et sicut luna perfecta in eternum et testis in celo fidelis<. 2. Item in libro paralipomenon: >Et factum est uerbum domini ad nathan dicens: Uade et dic seruo meo dauid: Hec dicit dominus, adnuntio tibi quod &dificaturus sit domum tibi dominus. Cumque impleueris dies tuos, ut uadas ad patres tuos, suscitabo semen tuum post IX. HEAR SAGHET HUUEO CHRISTUS FONA DAUID FRAMCHUMFTI CHIBORAN UUARDH 1. See chunnemes nu fona huueliihhemu ¾dhile christ chiboran uuerdhan scoldi, fona dauides framchumfti after fleisches mezsse quhoman uuerdhan dhurah heilegun gheist, so ir chiforabodot uuardh in psalmom: >Druhtin suuor dauite in uuaarnissu endi ni huolida imu: Dhinera uuomba uuaxsmin setzu ih ubar miin hohsetli<. >Eines suuor ih in minemu heileghin: ni liugu ih dauid, siin samo ardot in ¾uuin. Endi siin hohsetli ist solih so sunna azs minera antuuerdin endi in ¾uuin so sama so foluuassan mano, endi dher ist chitriuuui urchundo in himile<. 2. So auh in andreru stedi ist chiscriban in paralipomenon: >Endi uuardh uuordan druhtines uuort zi nathane quhedendi: Ganc endi saghe minemu scalche dauide: Sus quhad druhtin: Ih saghem dhir dhazs druhtin dhir ist huus zimbrendi. So huuanne so dhu dhina daga arful- te, quod erit de filiis tuis, et stabiliam regnum eius. ipse edificauit mihi domum, et firmabo solium eius usque in &ternum. Ego ero ei in patrem et ipse erit mihi in filium, et misericordiam meam non auferam ab eo, sicut abstuli ab eo, qui ante te fuit. Et statuam eum in domo mea et in regno meo usque in sempiternum, et thronus eius erit firmissimus in perpetuum<. 3. H&c omnia quisquis in salomone putat fuisse inpleta, multum errare uidetur. Nam qualiter in salomone intellegendum est quod dictum est: >Postquam dormieris cum patribus tuis, suscitabo semen tuum post te, quod erit de filiis tuis, et stabiliam regnum illiuscum repleti fuerint dies tui et dormieris cum patribus tuis, suscitabo semen tuum<. Ex quo intellegitur alius esse promissus, quia non ante mortem dauid sed post mortem eius pronuntiatus fuerat suscitandus. lis, dhazs dhu faris zi dhinem fordhrom, ih aruuehhu dhinen samun after dhir, dher uuesan scal fona dhinem sunim, endi chistiftu imu siin riihhi. dher selbo zimbrit mir huus, endi ih chifestinon dhes sedhal untazs in &uun. Ih scal imu uuesan in fater stedi endi ir scal mir uuesan in sunes, endi mina miltnissa ni nimu ih ab imu, so ih fona dhemu nam, dher ¾r fora dhir uuas. Endi ih inan chistiftu in minemu dome endi in minemu riihhe untazs in eouuesanden euun. Endi siin hohsetli scal uuesan festista untazs in euun<. 3. Dhiz susliihhe so huuer so uuanit dhazs izs in salomone uuari al arfullit, filu aboho firstandit. Inu huueo ist in salomone zi firstandanne dhazs sus chiquhedan uuardh: >After dhiu so dhu slafis mit dhinem faterum, ih aruuehhu dhinan samun after dhir, dher uuesan scal fona dhinem sunim, endi ih chistiftu dhemu siin riihhiHuuanda so dhine daga arfullide uuerdhant endi dhu slafis mit dhinem faterum, ih aruuehhu dhinan samun<. Fona dhesiu ist zi firstandanne dhazs dhar ander uuard chi- 6. De quo per hieremiam ipse dominus dicit: >Ecce dies ueniunt, dicit dominus, et suscitabo dauid germen iustum et regnauit r&x et sapiens erit et faciet iudicium et iustitiam super terram. In diebus eius saluabitur iuda et israel habitauit confidenter, et hoc est nomen, quod uocabunt eum: dominus iustus noster< iste est. 7. Qui per nathan ex semine dauid promittitur, qui etiam et per isaiam prophetam ita pronuntiatur: >Egredietur<, inquit, >uirga de radice iesse et flos de radice eius ascendit<. Fuit enim de patria bethleem de domo dauid. H&c uirga de radice iesse uirgo est maria de dauid radice exorta, qu& genuit florem dominum saluatorem. De quo etiam sequitur: >Et re- heizssan Huuanda ni uuardh ir &r dauides dode nibu after sinemu dode chiforabodot zi aruuehhanne. 6. Umbi dhen dhurah hieremiam druhtin selbo quhad: >See daga quhemant, quhad druhtin, endi ich aruuechu dauide rehtuuisigan chimun, endi ir chuninc scal dhanne riihhison endi uuisi uuirdit endi frummit urdeili endi rehttunga oba ¾rdhu. In dhes dagum scal iuda uuerdhan chihaldan endi israhel auh ardot baltliihho. Endi ist siin namo, so sie inan nemnant: dhese ist unser druhtin dher rehtuuisigo<. 7. Dher dhurah nathanan uuardh chiheizssan fona dauides samin, ioh auh dher selbo uuardh dhurah esaian dhen forasagun chiforabodot; ir quhad: >Arliudit uph gardea fona iesses uurzom endi blomo arstigit fona dheru sineru uurzun<. Dhiz quhad ir, bidhiu huuanda ir uuas chiuuisso fona betlemes lantscaffi fona dauides chunne. Dhesiu gardea fona dheru iesses uurzun dhazs ist quiescit super eum spiritus domini, spiritus sapienti& et intellectus, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scienti& et pietatis et repleuit eum spiritus timoris domini<. 8. Ideo autem tanta dona spiritus super eum praedicantur, quia in eum non ad mensuram spiritus inhabitat sanctus sicut in nobis, sed tota inest plenitudo diuinitatis et gratiarum. Iste est qui >non secundum uisionem oculorum et auditum aurium iudicat, sed est iustitia cingulum lumborum eius et fides cinctorium renum eius<. In cuius &cclesia >habitat lupus cum agno<, ille utique, qui solebat ab ea rapere praedam. Dum ad eam conuertitur, cum innocentibus commoratur. dhiu unmeina magad maria fona dauides uurzun framquhoman, dhiu chibar blomun, dhen haldendan druhtin. Fona dhemu selbin folghet hear auh after: >Endi chirestit oba imu gheist druhtines, gheist uuiisduomes endi firstandendi chidhanc, gheist chirades endi meghines, gheist chiuuizsses endi armh&rzin, endi arfullit inan gheist gotes forahtun<. 8. Bidhiu auur sindun oba dhemu so manacsamo gheba dhes gheistes chiforabodot, huuanda in imu ni ardot dher heilego gheist zi mezsse so in uns. Oh in imu ist elliu folnissa gotes ghebono ioh gheistes. Dhese ist dher >ni ardeilit after augono chisiune endi orono chihlose, oh rehttunga ist bruohha sinero lumblo endi triuuua sindun sinero lendino gurdil<. In dhes chiriihhun >ardot uuolf mit lambu<, ioh dher chiuuon uuas fona dheru chiriihhun nama ardhinsan. Innan dhiu ir chiuuoruan ist, mit dhem unbalauuigom ist siin samuuist. 9. In cuius ouile >pardus cum hedo accubat<, permixti scilicet subdoli cum peccatoribus. Ibi etiam >uitulus< de circumcisione, >leo< de seculi potestate, >oues< de populari ordine >simul morantur<. Quia in fide communis est conditio omnium. >Puer autem paruulus minans eos< ille est utique, qui se humiliauit pro nobis ut paruulus. >Bos autem et leo ibi comedent paleas<, quia principes cum subiectis plebibus communem habent doctrinam. 10. >Delectatur quoque infans ab ubere super foramine aspidis<: Dum gentes, qu& solebant uenena praedicare aliquando, conuersi etiam paruoli christi fidem delectantur audire. >Cauerna enim reguli< corda sunt infidelium, in quibus ille serpens tortuosus requiescebat, quem >ablactatus< conprehensum exinde captiuum traxit, ut >in monte sancto eius<, quod est ecclesia, >non noceret<. 9. In dhes ¾uuiste >sitzit pardus mit gheizssinu<, bauhnit dhea nidhigun chimenghide mit sundigem. Dhar auh >chalp< fona dheru iud¾ischun euu, >leo< fona uueraltchiuualdidu, >scaap< fona smalero manno mezsse >samant uuonent< mit dhem sturirom in dheru christes chiriihhun, huuanda dhar ist in rehteru chilaubin allero uuesan chimeini. >Liuzil chind dribit auur dhiu alliu<: dher ist dhazs chiuuisso, dher sih dhurah unsih chiodmuodida so selp so chind. >Oxsso auh endi leo dhar ezssant samant spriu<, huuanda dhea herostun mit dheru smelerun dheodu eigun dhar chimeine lerunga. 10. >Dazs chind uuas gerondi fona muoter brustum ubar dhes aspides hol<. Bauhnit, innan dhiu dheodun chiuuon uuarun iuhuuanne eitar predigon, dhea auur chihuuoruane in miltnisso chindo, lustida sie christinheidi chilaupnissa chihoran. >Dhera nadrun hol< bauhnida chiuuisso dhero unchilaubono muotuuillun, in dhem dhiu chrumba nadra inne restida, dhea chisaughida gotes uuordes, chifangana ardhans sia christ dhanan uuzs alilenda, dhazs siu >in dhemu christes berghe<, dhazs ist dhera christinheidi chiriihha, >ni deridi<. 11. Adhuc idem esaias de christo quia ex semine dauid natus est secundum carnem sic in consequentibus dicit: >In die illa radix iesse, qui stat in signum populorum, ipsum gentes deprecabuntur et erit sepulchrum eius gloriosum<. In signum populorum stat radix iesse, quando christus signaculum crucis exprimit in frontibus eorum. Ipsum gentes deprecabuntur, quod iam obtutu cernitur fuisse completum. Sepulchrum autem eius in tantum est gloriosum, ut accepto quod redempti pro morte eius gloriam ei exhibemus, etiam locus ipse coruscans miraculis glorie su& causa ad se omnem contrahat mundum. 12. Hic locus in hebreo habet >et erit requies eius gloriosa<. Utique quia moriens caro eius non uidit corruptionem secundum psalmi sententiam: >Nec dabis sanctum tuum uidere corruptionem<. 11. Hear auh noh frammert saghet dher selbo forasago esaias fona christe, huueo ir fona dauides samin uuardh chiboran after fleisches mezsse, so sama so hear after quhidhit: >In dhemu daghe standit dhiu iesses uurza in zeihne dhero liudeo, dhen selbun sindun dheodun bitdande, endi siin grab scal siin guotliih<. In liudeo zeihne standit dhiu iesses uurza, dhanne christ dhes crucis zeihhan chidhuhit in iro andinum. dhen selbun sindun dheodun bitdande, dhazs iu azs antuuerdin chisehet arfullit uuordan. Siin grab ist auur so drado &ruuirdhic, dhazs uuir, dhea christ chihaloda, dhera alosnin uuidhar sinemu dodhe bi sculdim dheru stedi ¾rliihho &ra beremes. Ioh auh dhiu selba stat chischeinit uundarliihhem zeihnum dhes sines ¾ruuirdhighin chiuualdes sahha ioh zi imu chidhinsit allan mittingart. 12. Dheasa stat auh meinit in dhemu &br¾ischin chiscribe >Endi siin restin scal uuesan ¾rliihhu<. So chiuuisso ist dhazs imu arsterbandemu siin fleisc ni chisah enigan unuuillun. So after dhes psalmscoffes quhide ist chiquhedan: >Ni ghibis dhinemu heileghin zi chisehanne unuuillun<. This document was created with Microsof Word 5. 0 (but it can be opened with the former version of the program -MSWord 4.0). The text was written with the font Palatino (included in the standard System diskettes of your Mac), so the diacritical signs (¶, & and y$) will only appear when using this font. The text has been arranged using the utility Tables, so that the LATIN and ALT HOCH DEUTSCH version of the Gospels can be consulted as easily as possible.Remember that moving from one column to the other is possible using the mouse as well as with the tab key. Ma Pilar Fern‡ndez Alvarez & Miguel M. Garc’a-Bermejo Giner Universidad de Salamanca ESPA„A