<a bedae venerabilis><t retractatio in actus apostolorum>/ +
/praefatio/  scimus eximium doctorem ac pontificem augustinum, cum esse+
t senior, libros retractationum in quaedam sua opuscula quae iuvenis co+
ndiderat fecisse, ut quae ex tempore melius crebro ex lectionis usu ac +
munere supernae largitatis didicerat; non ut de prisca confusus imperit+
ia, sed ut de suo magis profectu gavisus monumentis inderet litterarum +
ac posteris legenda relinqueret.  cuius industriam nobis quoque pro mod+
ulo nostro placuit imitari, ut post expositionem actuum apostolorum, qu+
am ante annos plures rogatu venerabilis episcopi accae quanta valuimus +
sollertia conscripsimus, nunc in idem volumen brevem retractationis lib+
ellum condamus, studio maxime vel addendi quae minus dicta vel emendand+
i quae secus quam placuit dicta videbantur.  in quo etiam quaedam quae +
in graeco sive aliter seu plus aut minus posita vidimus, breviter comme+
morare curavimus; quae, utrum neglegentia interpretis omissa vel aliter+
 dicta an incuria librariorum sint depravata sive relicta, nondum scire+
 potuimus.  namque graecum exemplar fuisse falsatum suspicari non audeo+
; unde lectorem admoneo ut haec ubicumque fecerimus gratia eruditionis +
legat, non in suo tamen volumine velut emendaturus interserat, nisi for+
te ea in latino codice suae editionis antiquitus sic interpretata reppe+
rerit.  nam et hieronimus pleraque testimonia veteris instrumenti, ut h+
ebraica veritas habet, edocet, nec tamen haec ita in nostris codicibus +
aut ipse interpretari aut nos emendare voluit.  verbi gratia: non aspic+
iam hominem ultra et habitatorem, quievit generatio mea, et, erit sepul+
chrum eius gloriosum, et, a finibus terrae laudes audivimus, et, omnis +
qui occiderit cain septuplum punietur, dicit in hebraeo haberi, septem +
vindictas exsolvet, et, ab alis terrae, et, requies eius gloriosa, et, +
habitatorem quietis, generatio mea ablata est; quae sic apud hebraeos h+
aberi lectorem voluit, eruditionis solummodo, non autem emendandi grati+
a, nosse.  /expositio/  actus 1,1.  primum quidem sermonem feci de omni+
bus, o theophile, quae coepit iesus facere et docere  quod ait, primum +
quidem, non est adverbium ordinis iuxta illud apostoli, primum quidem g+
ratias ago deo meo, sed, sicut ex graeco facillime patet, primum nomen +
est adiungendum ad hoc quod sequitur sermonem, ut sit sensus: quod prim+
um sermonem fecerit de iesu evangelium scribendo, secundum sit modo fac+
turus apostolorum actus addendo.  et quidem commemorationem primi sermo+
nis adimplet, cum subdit: usque in diem qua praecipiens apostolis per s+
piritum sanctum quos elegit adsumptus est; ac deinde initium secundi se+
rmonis facit cum sequitur: quibus et praebuit se ipsum post passionem s+
uam in multis argumentis per dies quadraginta, et cetera.  nam etsi in +
evangelio illum caelos conscendisse ac discipulos a bethania hierosolym+
am regressos esse testatus est, non tame n ibi dixit quod per dies quad+
raginta post passionem suam eis creber qpparuerit, quod eum ascensurum +
de regno israhel interrogaverint, quod illo caelum petente angeli eis a+
dstiterint qui eum simili modo rediturum esse praedicerent, et cetera h+
uiusmodi.  i,5.  quia iohannes quidem baptizavit aqua, vos autem baptiz+
abimini spiritu sancto  baptisma graece, latine tinctio dicitur, unde e+
t in quibusdam codicibus ita interpretatum invenimus: quia iohannes tin+
xit aqua, vos autem tinguemini in spiritu sancto, ubi miranda concordia+
 sermonum domini et praecursoris eius.  ille enim eis quos baptizabat a+
iebat de domino: ego baptizavi vos aqua, ille enim eis quos baptizabat +
aiebat de domino: ego baptizavi vos aqua, ille vero baptizabit vos spir+
itu sancto; et dominus ipse: iohannes quidem baptizavit aqua, vos autem+
 baptizabimini spiritu sancto.  notandum et hoc, quod baptisma domini i+
n spiritu sancto, de quo praedixerat iohannes, non ad illud solummodo t+
empus respicit, quando apostoli et ceteri fideles illius temporuis bapt+
izati sunt aqua in remissionem peccatorum per gratiam spiritus sancti d+
onatam sibi a domino, verum etiam ad hoc, quamdo mittente ipso domino p+
lenius eiusdem dona spiritus accepere de caelis.  sed et nunc quicumque+
 baptisma in remissionem peccatorum accipiunt utique in spiritu sancto +
baptizantur, per cuius donum et a peccatis abluuntur omnibus et, ut in +
bonis proficere actibus possint, adiuvantur.  i,6.  domine, si in tempo+
re hoc restitues regnum israhel?  non huius israhel sed huic israhel, s+
icut in graeco manifestum est, ubi    'i      et non     'i      script+
um est; quod facilius intellegeretur, si addito uno verbo diceretur, do+
mine, si in tempore hoc restitues regnum populo israhel?  i,10.  cumque+
 intuerentur in caelum euntem illum  in graeco ita habetur: et cum inte+
nderent in caelum eunte illo, quod videlicet in caelum intenderent quo +
ibat ipse; unde eis et angeli dicunt: quid statis aspicientes in caelum+
?  quia vero etiam eum qui in caelum ibat intuebantur sequente angeloru+
m verbo demonstratur, cum dicitur: sic veniet quemadmodum vidistis eum +
euntem in caelum.  i,13.  et cum introissent in cenaculum ascenderunt u+
bi manebant  et cum introissent civitatem, ascenderunt in cenaculum ubi+
 mansionem habebant; nam et in graeco ita positus est ordo verborum: et+
 cum introissent in cenaculum ascenderunt ubi erant manentes petrus et +
iohannes, iacobus et andreas.  in graeco ita se habet ordo nominum: pet+
rus et andreas et iacobus et iohannes et simon zelotes et iudas iacobi.+
  hos referunt historiae, in quibus passiones apostolorum continentur e+
t a plurimis deputantur apocryfae, praedicasse in perside ibique 'a tem+
plorum pontificibus in civitate suanir occisos' gloriosum subisse marty+
rium.  quibus adstipulatur et liber martyrologii qui beati hieronimi no+
mine ac praefatione adtitulatur, quamvis idem hieronimus libri illius n+
on auctor sed interpres, eusebius autem auctor extitisse narretur.  por+
ro isidorus arbitratur hunc simonem esse qui post iacobum fratrem domin+
i hierosolymorum rexit ecclesiam ac sub traiano crucis martyrio coronat+
us est, cum centum viginti esset annorum; quem et nos olim in primo in +
actus apostolorum libro secuti sumus, non ea quae scripsit scrupulosius+
 discutientes, sed simpliciter eius dictis auscultantes, rati quod haec+
 ipse de certis veterum historiis didicerit.  quod ne adhuc quidem nega+
re audemus, maxime cum ille qui praefatas apostolorum passiones scripsi+
t ipse se certissime incerta et falsa scripsisse prodiderit.  dicit eni+
m quia candacis eunuchus, quem baptizasset philippus in iudaea, eo temp+
ore fuerit in aethiopia quo matheus ibi docebat eique docenti auxilium +
tulerit, cum manifestum sit candacen nomen esse non viri sed feminae, i+
d est, non eunuchi sed dominae eius, reginae videlicet aethiopum, quae,+
 sicut ex veterum monumentis comperimus, omnes antiquitus sic appellari+
 solebant.  scripsi in eodem opere, commentarium secutus hieronimi, et +
de iuda fratre iacobi qui etiam taddeus vocabatur, missum fuisse eum ad+
 abgarum regem osroene, ut ecclesiastica traderet historia.  sed dilige+
ntius postmodum ipsam historiam ecclesiasticam inspiciens, repperi non +
ibi esse scriptum, quia taddeus apostolus unus exduodecim, sed taddeus +
unus ex septuaginta discipulis ad sanandum regem memoratum fuerit desti+
natus.  non autem mihi imputandum errorem reor, ubi auctoritatem magnor+
um sequens doctorum, quae in illorum opusculis inveni, absque scrupulo +
suscipienda credidi.  i,14.  cum mulieribus et maria matre iesu et frat+
ribus eius  fratribus iesu non mariae dicit; namque in graeco manifesta+
 distinctio est, ubi non       sed       scriptum est, quod absque ulla+
 dubietate pronomen est apud eos generis masculini.  curavit namque bea+
tus lucas intimare legentibus, quia fratres domini eo tempore fidei eiu+
s erant participes, de quibus ante passionem eius dictum erat: neque en+
im fratres eius credebant in eum.  i,19.  et notum factum est omnibus h+
abitantibus hierusalem ita ut appellaretur ager ille lingua eorum achel+
demach   lingua eorum dicit qui habitabant hierusalem, quia nimirum, et+
si utrique loquebantur hebraice, distabat tamen proprietas linguae hier+
osolymorum a galilaeis de quibus apostoli erant; quod in historia domin+
icae passionis discimus, ubi idem petrus etiam nolens loquela sua prodi+
tus est esse galilaeus.  i,23.  et statuerunt duos  in graeco habet plu+
s: et his dictis statuerunt duos.  i,23.  ioseph qui vocatur barsabbas +
qui cognominatus est iustus, et mathiam  ubi nos in hac sententia iustu+
s legimus in ipso quoque graeco iustus est positum; quod si latinum nom+
en esse credimus, videtur quia tantae virtutis vir ille fuerit ut etiam+
 a romanis qui eum nosse poterant iustititiae nomen acceperit.  sin aut+
em hebraeum nomen est, poterit interpretari parcens vel ipse allevatus,+
 ut in libro hebraeorum nominum hieronimus docet.  quod vero latine ius+
tus dicitur, hoc hebraice sadoc, graece appellatur        .  refert aut+
em clemens alexandriae presbyter, vir per omnia doctissimus, ambos hos +
qui ad sortem apostolatus statuti sunt de numero fuisse septuaginta apo+
stolorum.  ii,1.  et cum complerentur dies pentecostes erant omnes pari+
ter in eodem loco  male quidam codices habent pentecosten; nam pentecos+
te nominativo casu quinquagesima dicitur, pentecostes genetivo quinquag+
esimae, pentecosten accusativo quinquagesimam.  nulla autem ratio loque+
ndi sinit ut dicamus, cum complerentur dies quinquagesimam, cum dici de+
beat, cum complerentur dies quinquagesimae vel certe, sicut in graeco l+
egitur, numero singulari, et cum compleretur dies quinquagesimae.  at v+
ero in precibus eiusdem diei dicendum est, 'et diem sacratissimam pente+
costen celebrantes,' id est quinquagesimam; a cuius verbi consuetudine +
putatur huius diei sollemnitas a quibusdam qui graecam linguam nesciunt+
 etiam nominativo casu pentecosten appellari debere.  ii,2.  et factus +
est repente de caelo sonitus, et cetera  et in ipsa datione legis et gr+
atiae apparet evidentissima veteris et novi testamenti distantia.  ibi +
plebs longe stabat, timor erat, amor non erat.  nam usque adeo timuerun+
t ut dicerent ad moysen: loquere tu ad nos et non ad nos loquatur domin+
us, ne moriamur.  descendit ergo deus, sicut scriptum est, in sina in i+
gne sed plebem longe stantem territans legem digito in lapide, non spir+
itu suo scribebat in corde.  hic autem, quando venit spiritus sanctus, +
congregati erant fideles in unum, nec in monte terruit sed intravit dom+
um.  de caelo quidem factus est sonus, subito quasi ferretur flatus veh+
emens sonuit, sed nullus expavit.  audisti sonum, vide ignem; quia et i+
n monte utrumque erat et ignis et sonitus, sed illic etiam fumus, hic i+
gitur linguae divisae velut ignis.  numquid de longinquo territans?  ab+
sit; nam insedit super unum quemque illorum et coeperunt loqui linguis,+
 prout spiritus sanctus dabat eis pronuntiare.  audi linguam loquentem +
et intellege spiritum non in lapide sed in corde scribentem.  ii,3.  et+
 apparuerunt illis dispertitae linguae tamquam ignis  huius ignis, non +
hic ignis; in graeco enim       habet, non    .  quae distinctio facili+
us pateret, si addito verbo diceretur, apparuerunt illis dispertitae li+
nguae tamquam ignis ardentis sive tamquam ignis fulgentis, ut intellega+
tur in speciem ignis linguas esse visas.  ii,4.  et coeperunt loqui var+
iis linguis  in graeco non habetur in hoc loco variis linguis sed aliis+
 linguis.  dixerat namque esaias: in aliis linguis et labiis aliis loqu+
ar populo huic; et nec sic exaudient me, dicit dominus; quam nimirum pr+
ophetiam beatus lucas, ut hac datione spiritus impletam esse ammoneret,+
 idem etiam verbum quod in propheta vidit in hac sacra historia ponere +
curavit.  ii,6.  quoniam audiebat unusquisque lingua sua illos loquente+
s  scio me esse reprehensum a quibusdam, quod hanc sententiam duobus mo+
dis posse intellegi dixerim, vel potius qualiter sit intellegenda quaes+
ierim.  quibus breviter respondeo quod omne quicquid de eadem sententia+
 in praecedente meo volumine scripsi non hoc ex proprio sensu protuli, +
sed ex verbis sancti et irreprehensibilis per omnia magistri, hoc est, +
gregorii nazianzeni assumpsi.  et quidem constat quod repleti spiritu s+
ancto apostoli linguis omnibus loquebantur neque de hoc ulli dubitare f+
idelium licet.  sed quomodo loquerentur merito quaeritur, utrum videlic+
et sermo apostolorum tantam habuerit virtutem ut ab omnibus qui diversa+
s linguas noverant auditus aequaliter posset intellegi; an vero quicumq+
ue eorum loquebatur-necesse enim erat unum in conventu tantae multitudi+
nis, tacentibus interim ceteris, sermonem proferre doctrinae-ipse qui l+
oquebatur primo hebraeis hebraice fecerit sermonem, nescientibus ceteri+
s quid diceret, deinde graecis graece, ignorantibus et expectantibus ce+
teris, dein parthis, post haec medis et sic elamitis et quae per ordine+
m enumerantur gentibus propria ipsorum sit lingua locutus, praestolanti+
bus singulis ac silentibus, donec adventante suo ordine quid diceretur +
intellegerent et sic verbis docentium fidei assensum praeberent.  refer+
t autem lucas loquentem ad turbas petrum, et secundo vel tertio eadem q+
quae dixerat repetentem non refert, sed tantum eas accepto salutis cons+
ilio christianae fidei consecratas esse mysteriis.  non autem errasse r+
eor illum, si quis utrumque fieri posse credat, et apostolos videlicet +
in spiritu sancto omnium gentium linguas intellegere ac loqui potuisse,+
 et ipsorum quoque verba maiore miraculo quacumque lingua essent edita +
ab omnibus qui audiebant aeque potuisse cognosci.  ii,9.  et qui habita+
nt mesopotamiam et iudaeam et cappadociam, pontum et asiam, frygiam et +
pamphiliam  hae quae post iudaeam nominantur provinciae quinque omnes q+
uidem graece loquuntur, sed si nihil diversum patria consuetudine sonar+
ent, nequaquam tam subtili distinctione commemorarentur; unde mira in a+
postolis spiritus gratia contuenda est, quae non solum eos diversitatem+
 omnium edocuit linguarum, verum etiam distantiam proprietatum in una q+
uaque lingua iuxta numerum provinciarum quae hac utebantur in eorum fec+
it loquelis agnosci.  ii,10.  et advenae romani  rectius habetur in gra+
eco, et peregrinantes romani, id est, iudaei qui peregrinam romae vitam+
 agebant, sicut alii alibi de quibus supra dictum est.  nam quod advena+
e ibi fuerint, qui graece dicuntur proselyti, id est, hi qui ex gentibu+
s ad iudaismum relicto gentilitatis ritu convenerant, sequente versu ma+
nifestatur, cum dicitur: iudaei quoque et proselyti.  ii,19.  sanguinem+
 et ignem et vaporem fumi  de igne et fumo in praecedente libro dictum +
est; sanguinem autem non solum dominici vulneris sed etiam dominici sud+
oris dicit, quando orante illo ante traditionem factus est sudor eius s+
icut guttae sanguinis decurrentis in terram, quod ideo inter signa divi+
nitus gesta numeratur quia in consuetudine naturae nequaquam inveniri p+
robatur humanae.  signum est ergo quia significabat universum orbem san+
guine domini esse abluendum, ut, sicut aliquando tabernaculum sive temp+
lum sanguine victimarum erat domino consecratum, ita nunc per omnem mun+
dum populus fidelium illi in domum sanctam ipsius sanguine dedicaretur,+
 nec solum hierosolymis esset locus orandi, verum in omni loco dominati+
onis eius levarent electi manus suas per orationes puras ad dominum.  i+
i,20.  sol convertetur in tenebras  tenebrarum nomen in graeco singular+
i numero legitur, id est        ,quod latinus interpres, quia singulari+
 numero proferre nequibat, necessario pluraliter tenebras posuit.  hoc +
autem ideo commemorandum putavi, ut sciret omnis quicumque haec de gent+
e anglorum legeret non sibi esse necesse propter latinae linguae auctor+
itatem tenebras in suam loquelam pluraliter proferre, sed potius singul+
ariter, cum et hoc aeque possit propter graecam nimirum auctoritatem, u+
nde in latinum scriptura translata est.  ii,23.  hunc definito consilio+
 et praescientia dei traditum per manus iniquorum adfigentes interemist+
is  in graeco habet uno verbo plus, quod tamen multum ad causam pertine+
t: et praescientia dei traditum accipientes.  traditus namque est a pra+
eside in potestatem eorum illa condicione, ut sive hunc sive latronem e+
ligerent; et illi accepta hac optione donaverunt latroni vitam, iesum v+
ero per manus militum suis tamen clamoribus ac precibus interemerunt.  +
ii,24.  quem deus suscitavit solutis doloribus inferni iuxta quod impos+
sibile erat teneri illum ab eo  videtur esse sensus huius sententiae, q+
uia soluti sint domino ad inferos descendenti dolores poenarum, id est,+
 tangere illum minime valuerint.  verum si graecam inspexerimus auctori+
tatem ubi scriptum est, quem deus suscitavit solvens per ipsum dolores +
mortis iuxta quod non erat possibile teneri illum ab ea, patet profecto+
 quia solutos per dominum dicit dolores inferni sive mortis, hoc est, p+
er descensum eius ad inferos liberatos a locis inferorum sanctos; qui, +
quamvis in sinu abrahae, id est, in consolatione secretae quietis, tene+
bantur, eo ipso tamen a dolore mortis sive inferni non erant in totum l+
iberi, quo necdum superna in caelis gaudia videre et intrare meruerunt,+
 donec fieret quod dictum est domino a propheta, tu quoque in sanguine +
testamenti eduxisti vinctos tuos de lacu in quo non est aqua.  si enim +
in lacu locorum infernalium liberi prorsus a dolore mortis erant sancti+
, quare dicit eos vinctos donec educerentur in sanguine christi?  solvi+
t ergo per illum dolores mortis iuxta quod impossibile erat teneri illu+
m ab ea; nam, sicut inmunis erat ipse a potestate mortis, ita erat pote+
ns etiam quoscumque vellet a dominio mortis eruere.  ii,25.  david enim+
 dicit in eum, id est, in personam eius, providebam dominum coram me se+
mper quoniam a dextris est mihi ne commovear  'exponendo mediator dei e+
t hominum quid ipse fecerit, dat nobis qui puri homines sumus consilium+
 quo peccata vitemus; nam qui auctoris sui praesentiam iugiter oculo me+
ntis intuetur, nullatenus hunc ad delicta convertit.  dicit etiam causa+
m qua motus non est: domino siquidem a dextris opitulante sinistra non +
praevalent, sed animus quem ille custodit in eo firmus perseverat.  con+
grue autem sibi dominum a dextris esse dicebat, quia si non ille hanc p+
artem tenuerit, statim eam insidians diabolus occupabit, sicut de iuda +
scriptum est: et diabolus stet a dextris eius.'  ii,26.  propter hoc de+
lectatum est cor meum et exultavit lingua mea  'propter hoc quod ille s+
cilicet a dextris adstitit et in cogitationibus suis iucunditatem et ex+
ultationem in lingua obortam sibi esse testatur.'  et quidem imminente +
passione dicebat quia tristis est anima mea usque ad mortem coepitque p+
avere et taedere; sed contristabatur ut verum se esse hominem in anima +
et corpore ac veraciter passibilem demonstraret, exultabat vero animo e+
t lingua quia passione sua salvandum esse noverat genus humanum.  ii,26+
.  insuper et caro mea requiescit in spe  gaudebat quidem quod ab inimi+
cis moveri ac superari nequibat, sed super hoc gaudium adhuc sibi dicit+
 crevisse laetitiam, quod in carne sua cuius nos morte salvavit exemplu+
m quoque resurrectionis nobis esset praebiturus.  ii,27.  quoniam non d+
erelinques animam meam in inferno nec dabis sanctum tuum videre corrupt+
ionem  constat quidem animam domini non esse derelictam apud inferos, q+
uae ablatis eis propter quos ibi descenderat mox ad superna rediit, con+
stat nec carnem eius esse corruptam quae cita resurrectione glorificata+
 est.  sed quaerendum quomodo ipse in alio psalmo improperans impaenite+
ntibus et contumacibus laborem suae passionis dicat: quae utilitas in s+
anguine meo dum descendo in corruptionem?  quod ita solvitur quia 'ibi +
se dicit descendere in corruptionem, cum corpus eius affigentium clavor+
um et lanceae irruptione penetratur, quia et ipsa solidi corporis trans+
verberatio non immerito quaedam probatur dicta corruptio.  hic autem co+
rruptionem, id est, putrefactionem iuste negat fieri quae generaliter c+
arnem vastat humanam,' sed sacrosancto eius corpori nullatenus valuit p+
rovenire.  ii,28.  notas mihi fecisti vias vitae, replebis me iucundita+
te cum facie tua  haec non solum de domino recte intelleguntur qui non +
alio duce ad superandum mortis regnum egebat, sed accepta semel plenitu+
dine divinae virtutis et sapientiae per se mortem destruere, ad vitam r+
esurgere, atque ad dexteram patris ascendere valebat, verum etiam de el+
ectis eius qui ipso donante viam veritatis inveniunt per quam ad vitam +
quam in protoplasto perdidere redeant, qui et ipsi replebuntur iucundit+
ate cum facie dei patris.  quia haec est perfecta nostra beatitudo, cum+
 ipsum videre meruerimus facie ad faciem, sicut optime intellexit phili+
ppus cum ait: domine, ostende nobis patrem et sufficit nobis.  sufficit+
 enim illa iucunditas faciem domini videre neque aliud amplius requiret+
ur, quia nec erit quid amplius requiratur cum visus fuerit ille qui est+
 super omnia, et hae sunt quae in psalmo sequuntur delectationes in dex+
tera eius usque in finem.  ii,30.  propheta igitur cum esset et sciret +
quia iureiurando iurasset illi deus de fructu lumbi eius sedere super s+
edem eius  in graeco habet plus, de fructu lumbi eius suscitare christu+
m et sedere super sedem eius; sed et in eo quod sequitur providens locu+
tus est de resurrectione christi, quia neque derelictus est in inferno.+
  in graeco consequentius habetur, quia neque derelicta est anima eius +
in inferno, et sanctus fulgentius ad trasamundum scribens ita ponit; 'n+
am et de corporis excitatione a mortuis continuo subiecit dicens, neque+
 caro eius vidit corruptionem, iuxta quod et prophetia utrumque complex+
a est dicens, quoniam non derelinques animam meam in inferno nec dabis +
sanctum tuum videre corruptionem.'  ii,33.  et promissione spiritus san+
cti accepta a patre effudit hunc quem vos videtis et auditis  in graeco+
 habetur ita: effudit hoc donum quod nunc vos videtis et auditis.  et q+
uidem supra iesum quem crucifixere iudaei resuscitatum a deo et esse ch+
ristum edocuit, nunc autem ad altiora paulatim fidem provocans audienti+
um et deum hunc esse verum designat, dum eum sancti spiritus donum effu+
disse confirmat quod divinae tantum esse potentiae sapiens quisque cogn+
oscit.  et pulchre eodem verbo effusionis usus est quod superius, comme+
morata prophetae sententia, dominum dixisse praemiserat, ut ex hoc quoq+
ue et illud auditores colligerent, ipsum esse dominum iesum christum qu+
i, et antequam carnem adsumeret, loqui consuesset in prophetis, qui fut+
ura saeculi tempora, prout ipse vellet, disponeret, qui ***    salvos f+
aceret, ceteraque quae propheticus sermo describit quasi dei filius ac +
deus verus expleret.  ii,34.  non enim david ascendit in caelos; dicit +
autem ipse, dixit dominus domino meo, sede a dextris meis  quidam codic+
es habent, dicit dominus sed graeca exemplaria et in hoc libro et in ps+
alterio habent, dixit dominus.  manifestissime autem beatus petrus per +
hunc psalmum exponit, quomodo sit intellegendum quod de alio psalmo sup+
erius adsumpserat, iurasse dominum david de fructu lumbi eius suscitare+
 christum et sedere super sedem eius; quia videlicet haec sedes regni n+
on in terrena hierusalem in qua regnavit david, sed ad dexteram intelle+
genda esset maiestatis in caelis, ubi utramque unius eiusdemque redempt+
oris nostri naturam de scripturis propheticis evidenter adstruxit, et h+
umanam videlicet quae de fructu lumbi david per virginem orta est et di+
vinam propter quam ascendens in caelum homo ad dexteram patris assumptu+
s est.  in hac namque veraciter filius david, in illa dominus david ext+
itit, propter quod et congruenter adiunxit:  ii,36.  certissime ergo sc+
iat omnis domus israhel quia et dominum eum et christum deus fecit  dom+
inum namque illum esse probavit ex verbo david quo ait, dixit dominus d+
omino meo, et ex eo quod dixit propheta iohel, et erit in novissimis di+
ebus, dicit dominus, effundam de spiritu meo super omnem carnem, cum ho+
c eum veraciter ipso die perfecisse declarasset.  christum vero illum e+
sse docuit verbo eiusdem david quo ei dictum a domino cecinit, sede a d+
extris meis, simul et ex eo quod per prophetam loquens spiritum sanctum+
 suum esse spiritum declaravit, quodque hunc sua potestate hominibus da+
re potuit.  hoc etenim nulli prorsus hominum competere excepto mediator+
e dei et hominum, homine iesu christo, quis nisi infidelis dubitat?  na+
m quomodo esse potuit ut non ille vere christus, id est, omni plenitudi+
ne spiritus sancti unctus esse recte crederetur, qui de eodem spiritu p+
otentialiter quibus voluit dare probatus est?  ait ergo, quia et dominu+
m eum et christum deus fecit; nam quia dominus christus et deus et homo+
 est, una in duabus naturis existente natura, in divinitate quidem aete+
rnaliter a patre natus est, in humanitate autem ex tempore ab ipso patr+
e factus est, cum eum operante spiritu sancto in utero virginis incarna+
ri disposuit.  ii,36.  et dominum, inquit, eum et christum deus fecit, +
hunc iesum quem vos crucifixistis  quia iesus proprium nomen est homini+
s illius quem crucifixere iudaei, sicut aaron sive david propria sunt h+
ominum nomina, dominus autem potestatis ac maiestatis vocabulum est, cu+
i merito debeat omnis creatura subici, de qua ipse discipulis post resu+
rrectionem apparens ait: data est mihi omnis potestas in caelo et in te+
rra.  porro christus regiae sive pontificalis appellatio dignitatis est+
; namque pontifices et reges per legem oleo sancto ungi et ob id       +
  nuncupari solebant, in figuram nimirum eius qui oleo laetitiae, id es+
t, spiritu sancto prae consortibus suis a deo unctus rex nobis et sacer+
dos magnus fieri dignatus est; sacerdos videlicet ut hostia nos suae pa+
ssionis emundet ab omni peccato, ut ad dexteram dei positus etiamnunc i+
nterpellet pro nobis, rex autem ut devictis omnibus adversariis nostris+
 ad regnum nos immortale perducat.  ii,37.  quid faciemus, viri fratres+
?  in graeco habet plus, monstrate nobis, quod verbum in opusculis eoru+
m qui scripturas sanctas exposuerunt saepius huic sententiae adiectum i+
nvenimus.  ii,38-39.  et accipietis donum spiritus sancti; vobis enim e+
st repromissio et filiis vestris, dicente per prophetam domino: effunda+
m de spiritu meo super omnem carnem et prophetabunt filii vestri et fil+
iae vestrae.  quod vero addidit, et omnibus qui longe sunt quoscumque a+
dvocaverit dominus deus noster, ad illud testimonium respicit quod de p+
ropheta ultimum posuerat, quia omnis quicumque invocaverit nomen domini+
 salvus erit, quod ad gentium vocationem specialiter pertinet quae a so+
cietate filiorum israhel et cognatione et merito longe fuerant segregat+
ae attamen per invocationem nominis domini iuxta promissionem prophetae+
 a suo erant errore salvandae.  ii,41.  qui ergo receperunt sermonem ei+
us baptizati sunt  hunc locum alia translatio iuxta proprietatem graeca+
e veritatis ita habet: illi quidem libenter recipientes verbum eius bap+
tizati sunt.  qua interpretatione videtur manifestius expressum, quia n+
on quidam ex eis qui audierant verbum petri, sed omnes qui ad audiendum+
 confluxerant libenter hoc audientes baptizati sunt.  ii,47.  dominus a+
utem augebat qui salvi fierent cotidie in id ipsum  in graeco ita legit+
ur, dominus autem augebat qui salvi fierent cotidie ecclesiae; ac deind+
e altera narratio ita incipit: <iii,1> in id ipsum autem petrus et ioha+
nnes ascendebant in templum ad horam orationis nonam, quod superiori se+
ntentiae ita potest aptari: cum dominus cotidie praedicantibus apostoli+
s in ecclesiam suam credentes aggregaret, ascendebant apostolorum primi+
 in templum, dominum rogaturi in id ipsum, id est, ut ecclesiae suae se+
mper augmenta procuraret.  iii,7.  et protinus consolidatae sunt bases +
eius et plantae  bases nomen graecum est et in ipso graeco sic positum,+
 quod latine fulturas significat; quo nomine gressus eius confirmatos i+
ndicat, sicut etiam latine quidam interpretati sunt.  sed sciendum quod+
 gressus proprie apud graecos           vel         vocantur.  iii,10. +
 et impleti sunt stupore et extasi  alia editio pro extasi, id est, exc+
essu mentis, admirationem non proprie posuit, quia maior admiratio sole+
t nonnunquam mentem ad excessum deducere et ultra consuetum cogitandi m+
odum ad altiora transferre.  iii,13.   deus patrum nostrorum glorificav+
it filium suum iesum quem vos quidem tradidistis, et cetera  in graeco +
habetur consequentius: deus patrum nostrorum glorificavit puerum suum i+
esum.  conveniebat namque ut, sermonem de domino his qui eum occiderant+
 faciens, doctor sapiens primo humanitatis quae tradi et interfici potu+
it recordaretur, deinde paulatim resurrectionis eius gloria patefacta d+
eum quoque hunc et dei filium esse declararet; denique paulo post eum a+
uctorem vitae appellat et in clausula sermonis apertius inquit: primum +
deus suscitans filium suum misit eum benedicentem vobis, ut cum venerin+
t tempora refrigerii a conspectu domini tunc deleantur vestra peccata. +
 tempora autem refrigerii                                              +
                               discretionem universalis iudicii et iust+
orum redemptionis dicit, de quo ipsi tribulationes quidem passi sed spe+
 salvificati dicunt domino in psalmo, transivimus per ignem et aquam et+
 induxisti nos in refrigerium.  tunc etenim plene delebuntur nostra pec+
cata cum virtute resurrectionis novissima inimica destructa fuerit mors+
.  in quadam translatione hunc versum ita propter explanationem sensus +
positum invenimus: ut cum venerint tempora refrigerii veniant et vobis +
a facie domini; et re vera in graeco sic scriptum est cum additamento p+
ronominis illius: ut cum venerint tempora refrigerii vobis a facie domi+
ni.  iii,21.  quem oportet caelum quidem suscipere usque in tempora res+
titutionis omnium quae locutus est deus per os sanctorum suorum a saecu+
lo prophetarum  hoc est quod eidem domino  iesu christo a deo patre dic+
tum psalmista testatur: sede a dextris meis donec ponam inimicos tuos s+
cabellum pedum tuorum.  adsumptus namque est in caelum et sedet a dextr+
is dei, in qua nimirum sede paternae maiestatis semper divinitus manet,+
 neque inde unquam afuit; verum in adsumpta humanitate venturus est de +
caelo ad iudicandos vivos et mortuos, quando omnes inimici eius subdent+
ur pedibus eius et restituentur omnia quae locutus est deus per omnes p+
rophetas ab initio saeculi; quia, cum sanctis omnibus ad aeternam vitam+
 cum domino intrantibus reprobi omnes cum diabolo perpetuas poenas subi+
bunt, nihil restabit omnino quod prophetae nobis ultra sperandum promit+
tant, eo quod utraque pars, et boni scilicet et mali, inrevocabilem in +
ultimo examine sententiam a iusto iudice perceperint.  multumque fallit+
ur et fallit origenes, qui se post hoc iudicium, longissimo licet tempo+
rum distante intervallo, cum ceteris peccatoribus qui a sinistra iudici+
s cum diabolo missi fuerint in gehennam, liberandum putat et ad regnum +
caeleste perducendum, quasi hoc eis promittente propheta qui ait, et cl+
audentur ibi in carcerem et post dies multos visitabuntur; cum manifest+
a sit iuxta sanos sensus prophetae sententia, qua hostes ac persecutore+
s sanctae ecclesiae singulos in die exitus sui in gehennam rapiendos pr+
aedixit, sed cunctos in die iudicii ad modicum inde relaxandos praevidi+
t, dum recepto corpore immortali denuo duplicem in poenam mortis praeci+
pitentur aeternae.  nam et hoc prophetam in hac sententia intendisse se+
quentia ipsius verba declarant, qui cum dixisset, et post dies multos v+
isitabuntur, continuo subiecit, et erubescet luna et confundetur sol, q+
uod in die iudicii futurum non solum prophetica sed et evangelica verba+
 declarant.  iii,22.  moyses quidem dixit quia prophetam vobis suscitav+
it dominus deus vester de fratribus vestris tamquam me ipsum audietis i+
uxta omnia quaecumque locutus fuerit vobis, et cetera  initium huius lo+
ci in graeco plus habet: moyses quidem dixit ad patres vestros quia pro+
phetam suscitabit vobis dominus deus vester.  patet autem virtus senten+
tiae, quia dominus noster de populo israhel veritatem carnis adsumpsit +
apparens in similitudinem moysi ut, sicut carnalem ille israhel caerimo+
niis et sacris legalibus instructum ac purificatum in terram repromissi+
onis introduxit, ita et dominus per gratiam evangelii spiritalem israhe+
l de toto orbe congregans ad caelestia regna perduceret; et, sicut illi+
 qui legem moysi contempserunt de terra repromissionis sunt ab inimicis+
 nationibus eiecti, sic et hi qui doctrinam evangelii gratiae despexeru+
nt de coetu sanctorum per ultores spiritus expellantur.  hoc est enim q+
uod sequitur: iii,23.  erit autem omnis anima quaecumque non audierit p+
rophetam illum exterminabitur de plebe  verum notandum quia beatus petr+
us hic non verba mosaicae sententiae sed sensum tenere curavit; scriptu+
m namque est in deuteronomio, dicente moyse ad filios israhel: propheta+
m de gente tua et de fratribus tuis, sicut me suscitabit tibi dominus d+
eus tuus, ipsum audies, ut petisti a domino deo tuo in horeb.  et paulo+
 post: et ait dominus mihi: bene omnia sunt locuti, prophetam suscitabo+
 eis de medio fratrum suorum similem tui et ponam verba mea in ore eius+
 loqueturque ad eos omnia quae praecepero illi.  qui autem verba eius q+
uae loquetur in nomine meo audire noluerit, ego ultor existam, pro quo +
petrus posuit, exterminabitur de plebe, manifestius insinuans hunc esse+
 modum divinae ultionis, ut qui caelestia mandata contemnunt ab elector+
um sorte reddantur extorres.  et hic ergo et multis aliis in locis, ubi+
 et apostoli et evangelistae de veteri testamento exempla posuerunt, pe+
rspicuum est eos scripturarum sensum quaesisse non verba, nec magnopere+
 de ordine sermonibusque curasse cum intellectui res pateret.  iii,25. +
 dicens ad abraham: et in semine tuo benedicentur omnes familiae terrae+
  ex utroque hoc testimonio, et illo videlicet quod ad moysen et illo q+
uod ad abraham a domino promulgatum est, et severitas eius et bonitas d+
eclaratur; bonitas quidem in eis qui accepta fide christi benedici mere+
ntur ab illo, severitas vero in illis qui merito sui contemptus et inob+
oedientiae de plebe benedictorum exterminantur, id est, extra terminos +
aeternae beatitudinis eiciuntur.  ita autem dictum est, in semine tuo b+
enedicentur omnes familiae terrae quomodo in evangelio dictum est, erat+
 lux vera quae inluminat omnem hominem venientem in mundum.  non enim v+
el omnes familiae terrae benedicentur in christo vel omnis homo veniens+
 in mundum inluminatur a christo, cum plures multo sint qui in tenebris+
 et maledictione qua nati sunt primae transgressionis vitam transigente+
s vel etiam peiora addentes in aeternum damnentur.  sed intellegendum q+
uod in semine abrahae, hoc est, in christo benedicantur omnes familiae +
terrae quaecumque benedicendae sunt; eius gratia inluminetur omnis homo+
 quicumque ad sortem sanctorum quae est in luce pertinet; nec sit aliud+
 nomen sub caelo datum hominibus in quo oporteat nos salvos fieri, quam+
vis et ita recte possit intellegi, nallam esse cognationem sive familia+
m terrae in qua non aliqui benedictionem supernae hereditatis accipiant+
, ex illis dico familiis sive cognationibus septuaginta et duabus, in q+
uas post diluvium in construcione turris divisum esse genus humanum leg+
imus.  benedicuntur ergo in semine abrahae, videlicet mediatore dei et +
hominum homine iesu christo, omnes electi, non solum qui post incarnati+
onem eius in eum crediderunt, verum etiam hi qui incarnationis eius tem+
pora nascendo in carne praecesserunt; omnibus namque idem homo, dius ad+
 caelos ascendens, ianuam regni caelestis aperuit, omnibus in die iudic+
ii dicturus est: venite, benedicti patris mei, percipite regnum.  iv,1.+
  supervenerunt sacerdotes et magistratus templi  magistratus numero si+
ngulari legendum, quod ex graeco facillime claret ubi           singula+
riter scriptum est, pro quo latine in quibusdam codicibus praepositum t+
empli, in aliis rectius praetorem templi scriptum invenimus; nam graece+
 praetor          , magistratus autem sive princeps       dicitur.  iv,+
8.  dixit ad eos, principes populi et seniores  in graeco habet plus: e+
t seniores israhel audite.  similiter in sequentibus, ubi dictum est, i+
n hoc iste adstat coram vobis sanus, in graeco habetur, coram vobis hod+
ie sanus et in alio nullo.  iv,13.  videntes autem petri constantiam et+
 iohannis, conperto quod homines essent sine litteris et idiotae, admir+
abantur  sine litteris dicit non quod litteras nescirent, sed quod gram+
maticae artis peritiam non haberent; namque in graeco apertius pro hoc +
verbo           , hoc est inlitterati habetur.  idiotae autem proprie i+
nperiti vocantur; denique in epistola ad corinthios, ubi scriptum est, +
etsi inperitus sermone sed non scientia, pro inperito in graeco        +
 habetur.  iv,21.  quia omnes clarificabant id quod factum fuerat  meli+
us habetur in graeco, omnes enim glorificabant deum in eo quod factum f+
uerat, et quod in nostris codicibus additum est, in eo quod acciderat, +
in graeco non habetur.  et quidem glorificabant et clarificabant ex uno+
 graeco, quod est         ,solent indifferenter in latinum transferri, +
sed distat inter clarificari factum et deum in facto clarificari sive g+
lorificari.  clarificari namque est facta sive dicta aliqua in notitiam+
 haec plurimorum fama vulgante deferri, quod etiam de humanis rebus mir+
ifice gestis fieri potest; deum autem clarificari sive glorificari in f+
actis hominum proprium est christianae pietatis et humilitatis, praecip+
iente ipso ac dicente: videant opera vestra bona et glorificent patrem +
vestrum qui in caelis est.  iv, 25.  quare fremuerunt gentes et populi +
meditati sunt inania?  non quasi nescius interrogat propheta, sed vesan+
iam mirando impiorum corripit eos qui adversus dominum salvatorem nihil+
 ab eo laesi immo multis beneficiis adiuti consurrexerunt.  gentes aute+
m propter milites romanorum, populos propter iudaeos posuit, unde apte +
gentes fremuisse, populi autem inania adversus dominum meditati esse di+
cuntur.  iudaeorum namque proceres sedula meditatione quomodo dominum m+
orti traderent tractabant, milites vero nihil ei invidisse, nihil insid+
iarum tetendisse reperiuntur, sed tantum in contumeliam et mortem eius +
imperii obtemperasse praesidis; unde et fremere dicti sunt inperito sci+
licet motu atque incondito agitati, et, quia fremitus proprie ferarum e+
st, merito fremere sunt dicti qui ratione postposita beluino furore suc+
censi sunt.  quod autem populi inania meditati esse perhibentur, respic+
it ad hoc quod in praecedente psalmo de beato viro dicitur: sed in lege+
 domini voluntas eius et in lege eius meditabitur die ac nocte.  sicut +
enim beatus est qui in meditatione divinae legis suum tempus omne trans+
igit, ita perpetuis est miseriis iure deputandus ille populus qui non s+
olum a meditanda lege dei se superbiens avertit, sed et contra ipsum le+
gis auctorem deum ac dominum suum crebra sese meditatione insanus exerc+
uit.  iv,26.  adstiterunt reges terrae et principes convenerunt in unum+
 adversus dominum et adversum christum eius  principes et iudaeorum et +
ipsum pilatum dicit, reges autem plurali numero propter herodem tetrarc+
ham ponit, sicut sequentia apostolorum verba testantur, quamvis possit +
recte plurali numero regum appellatione designari ipse herodes tetrarch+
a, qui in nece domini pilato consensum praebuit, et pater illius eiusde+
m nominis ac malitiae, qui in persequendo dominum mox natum pueros neca+
vit in bethleem; qui etsi non eodem tempore, eodem tamen odio ac nequit+
ia mentis cum principibus iudaeorum adversus dominum adstiterunt et con+
venerunt in unum.  notandum autem quod horum versuum talis est concaten+
atio, ut et prior de secundo accipiat clausulam, qua dicitur adversus d+
ominum et adversus christum eius, et secundus de primo accipiat adverbi+
um, quare, ut sit plena utriusque positio: quare fremuerunt gentes et p+
opuli meditati sunt inania adversus dominum et adversus christum eius? +
 quare adstiterunt reges terrae et principes convenerunt in unum advers+
us dominum et adversus christum eius?  reges autem terrae dicit ad dist+
inctionem eorum quibus in terra peregrinantibus regnum servatur in cael+
is.  iv,30.  in eo quod manum tuum extendas sanitates  et signa et prod+
igia fieri per nomen sancti filii tui iesu  in graeco habetur, per nome+
n sancti pueri tui iesu, quod magis apostolorum votis congruere videtur+
, qui per omnia satagebant ut homo quem crucifixerunt iudaei, clarescen+
tibus per nomen eius miraculorum signis, in caelum adsumptus et dei ess+
e filius innotesceret.  iv,31.  et loquebantur verbum dei cum fiducia  +
in graeco habet additum, omni volenti credere, sed et in sequenti lecti+
one, cum dictum esset, multitudinis autem credentium erat cor unum et a+
nima una, et hic in graecis exemplaribus, quod nostri codices non haben+
t, adiunctum est, et non erat separatio in eis ulla; ac deinde, quod et+
 in nostris codicibus continetur, subinlatum: nec quisquam eorum quae p+
ossidebant aliquid suum esse dicebant.  quam sententiam etiam beatus cy+
prianus in libro testimoniorum tertio sic posuit, dicens: 'turba autem +
eorum qui crediderunt anima una ac mente agebant, nec erat inter illos +
discrimen ullum nec quisquam suum iudicabat ex bonis quae eis erant.'  +
convenit autem hic locus et aptissima ratione concinit ei quod supra di+
ctum est, quia qui spiritum sanctum acceperunt in die sancto pentecoste+
s, cum omnes galilaei essent, cunctorum qui de diversis mundi partibus +
aderant et iudaeorum et proselytorum linguis loquebantur.  ibi etenim p+
er adunationem linguarum discrepantium pulcherrimo praesagio designabat+
ur, quod sancta ecclesia per donum eiusdem spiritus in diversis per orb+
em nationibus et linguis unum esset cor et animam habitura.  non enim o+
mnium credentium est linguis loqui omnibus, sed diversarum adunatio lin+
guarum in fide christi indicio fuit, quia unus dominus, una fides, unum+
 baptisma, unus deus, et pater omnium.  iv,32.  sed erant illis omnia c+
ommunia  latine communia, graece dicuntur      , a quo nomine constat p+
erfectos dei famulos             graece, id est, communiter viventes, e+
t          habitacula eorum esse vocata.  b    namque lingua eorum vita+
m constat appellari, non eam vitam quae morti contraria est, sed illam +
dum quaerimus qua quis conversatione vitam ducat, in militia an in agri+
cultura an in arte qualibet honesta vel turpi, monachus sit an laicus a+
n clericus.  ceterum vita qua a mortuis discernimur     nuncupatur a gr+
aecis; qui ergo ita vivunt ut sint eis omnia communia in domino, recte +
composito ex duobus uno nomine             vocantur.  quae nimirum vita+
 tanto ceteris saeculi huius conversationibus felicior est, quanto stat+
um futuri saeculi etiam in praesenti imitatur, ubi sunt omnia omnibus c+
ommunia bona beatis, cernentibus eius gloriam a quo sunt omnia bona; et+
 quia ibi summa pacis et securitatis gratia regnat, recte civitas in qu+
a huius vitae typus praecessit hierusalem, id est visio pacis, dicta es+
t.  unde notanda rerum simul locorumque distantia, siquidem in opere su+
perbiae turris lingua et mens humani generis cum esset una, merito iniq+
uitatis discissa est ita ut, cum omnibus ibi linguis loquerentur homine+
s, nemo tamen proximi sui voluntatem aut verba cognosceret.  porro in h+
ierusalem eaedem sunt linguae merito humilitatis unitae unaque omnibus +
lingua eadem erat voluntas et anima, quod nimirum usque hodie toto orbe+
 geritur, dum electi in multifaria divisione loquelarum uno ac non divi+
so corde et intentione domino famulantur.  at vero reprobi ita omnes di+
abolo deserviunt, ut eadem servitus diversa mente et pugnaci plerumque +
inter se studio et certamine geratur, propter quod eorum civitas recte +
babylon, id est confusio, nominatur.  iv,36.  ioseph autem qui cognomin+
atus est barnabas ab apostolis, quod est interpretatum filius consolati+
onis, levites cyprius genere cum haberet agrum vendidit illum, et ceter+
a  mirum quomodo hunc barnaban, qui postea cum paulo gentium est ordina+
tus apostolus ac post longum eius contubernium denuo cyprum unde ortus +
fuerat praedicaturus rediit, eusebius in historia ecclesiastica de nume+
ro esse septuaginta discipulorum salvatoris domini arbitretur, cum mani+
feste scribat beatus lucas eum post ascensionem domini ad discipulatum +
apostolorum venisse; nisi forte putandum est eum prius ita discipulatum+
 christi secutum, ut necdum renuntiaverit omnibus quae possidebat, quod+
 utrumque evangelicae doctrinae convenire cuivis facillime patet.  v,17+
.  exsurgens autem princeps sacerdotum et omnes qui cum illo erant, et +
cetera  haec lectio in graeco ita incipit, respiciens ad priora: et hae+
c videns exsurgens princeps sacerdotum  v24.  ut audierunt autem hos se+
rmones magistratus templi et principes sacerdotum ambigebant de illo qu+
idnam fieret  et hic magistratus singulari numero legendum, sicut etiam+
 in sequentibus ubi dicitur, tunc abiit magistratus in templo cum minis+
tris; graecum namque exemplar utroque in loco singulariter          , i+
d est praetor, habet.  verum sciendum quod hic locus plus habet in grae+
co; ita etenim scriptum est: ut audierunt autem verba haec sacerdotes e+
t magistratus templi et principes sacerdotum mirabantur et ambigebant d+
e his quidnam vult esse hoc.  v,27-28.  et interrogavit eos princeps sa+
cerdotum, dicens; praecipiendo praecepimus vobis, et cetera  consequent+
ius habetur in graeco, nonne praecipiendo praecepimus vobis?  namque it+
a loqui magis interroganti convenit.  v,29.  oboedire oportet deo magis+
 quam hominibus  interrogative legitur in graeco, oboedire oportet deo +
magis an hominibus?  et apte stultam ac temerariam pontificis interroga+
tionem apostoli fixa ac prudenti responsione refutarunt.  v,30.  deus p+
atrum nostrorum suscitavit iesum  in graeco habet, puerum suum iesum, i+
 xta illud psalmistae: da potestatem puero tuo et salvum fac filium anc+
illae tuae.  v,32.  et nos testes sumus horum verborum et spiritus sanc+
tus quem dedit deus omnibus oboedientibus sibi  nos sumus testes quia g+
loriam resurrectionis eius vidimus, quia ascendentem in caelos oculis p+
rosecuti sumus.  testis est et spiritus sanctus quem deus omnibus in se+
 credentibus dedit quia, ut magnalia dei vobis licet resultantibus invi+
ncibiliter praedicemus, ipse nos sua praesentia roboravit, ipse in nobi+
s loquens haec quae auditis verba formavit.  et hoc est quod eis dominu+
s promisit, dicens: cum autem venerit paracletus quem ego mittam vobis +
a patre, spiritum veritatis qui a patre procedit, ille testimonium perh+
ibebit de me, et vos testimonium perhibebitis, id est, ille vos inspira+
ndo ut loquamini, vos autem foras testimonium loquendo perhibebitis de +
me.  v,34.  surgens autem quidam in concilio pharisaeus nomine gamalihe+
l legis doctor, et cetera  de hoc gamalihele et in libro sancti clement+
is legimus, quia discipulus apostolorum occulte fuerit, sed eorum consi+
lio inter iudaeos ad mitigandum  eorum furorem, ubi necessitas ingruere+
t, sit manere praeceptus; sed hoc ita esse veraciter gestum certius hod+
ie per revelationem reliquiarum beatissimi protomartyris stephani cunct+
is late christi ecclesiis innotuit, quae per eundem virum divina dispos+
tione facta est.  apparuit namque in visione sancto dei famulo et presb+
ytero luciano, ut idem lucianus postmodum omnibus ecclesiis scripsit, e+
t, ubi sanctus stephanus esset tumulatus, simul et nicodemus, qui domin+
um cum ioseph sepelivit, necnon et ipse gamalihel cum filio suo abiba s+
uavissima ostensione perdocuit.  v,37.  post hunc extitit iudas galilae+
us in diebus professionis  in graeco habetur, in diebus            , ho+
c est, 'in diebus conscriptionis census,' quo modo etiam in historia ec+
clesiastica latine interpretatum habemus.  v,38.  et nunc itaque dico v+
obis, discedite ab hominibus istis et sinite illos  in graeco plus habe+
t: non coinquinantes manus vestras.***v,39.  ne forte et deo repugnare +
inveniamini  pro eo quod nos habemus deo repugnare vel, sicut quidam in+
terpretati sunt, deo repugnantes, in graeco unum nomen est positum,    +
      , quod ideo commemorandum putavi ut, cum in historiis theomachos +
aut theomachiam invenimus, virtutem nominis certius scire possimus.  vi+
,6.  hos statuerunt ante conspectum apostolorum et orantes imposuerunt +
eis manus  non illi qui eos statuerunt sed apostoli imposuerunt eis man+
us; etenim communis quidem dispensatio exigebat ut ministri pro viduis +
viri eligerentur.  verum ubi inventi sunt qui digni ad hoc ministerium +
esse viderentur, crescente gradatim ut solet providentia consilii salut+
aris, placuit eosdem ipsos altaris quoque sacri ac dominici sanguinis, +
sicut et refectionis mensaeque communis multitudini credentium ministro+
s ordinari, quod probatum est verbo quod dictum est, quia orantes impos+
uerunt eis manus.  hoc etenim proprium est eorum qui de communi fideliu+
m numero ad sacrosancti altaris promoventur officium.  vi,8.  stephanus+
 autem plenus gratia et fortitudine faciebat prodigia et signa magna in+
 populo  in graeco habet additum:  in nomine domini nostri iesu christi+
.  scripsi autem in praecedente libro stephanum interpretari coronatum,+
 nec longe est a vero quod scripsi; verum sollertius ediscens inveni no+
n coronatum graece, sed coronam significare stephanum-est enim hoc nome+
n generis masculini apud eos ideoque viro conveniens-coronatum autem   +
             appellari, quasi coronam ferentem.  denique in psalmo, ubi+
 canimus, benedices coronam anni benignitatis tuae, versus ille apud gr+
aecos ita incipit:                          .  cuius mysterium nominis +
pulchre exponens eusebius, 'statim,' inquit, 'post ordinationem suam la+
pidatur ab his qui et dominum occiderunt, per quod et nominis sui steph+
ano corona datur a christo.'  vocatur autem corona apud graecos etiam n+
eutro genere       , quod ideo commemorandum putavi quia saepe latinis +
etiam libris nomen hoc inditum repperimus.  vi,9.  surrexerunt autem qu+
idam de synagoga quae appellatur libertinorum et cyrenensium, et cetera+
  et in graeco ipso nomen libertinorum scriptum est.  dicuntur autem li+
bertini filii libertorum, hoc est, eorum qui post servitutem manumissi +
ac libertate donati sunt.  constat ergo quia de servili erant stirpe pr+
ocreati qui primi adversus fidem christi rebellarunt, qui, etsi emancip+
ati sunt a dominis hominibus, servi tamen esse peccati nequaquam destit+
erunt, in quorum persona decenter figurati sunt nequissimi fidei et tot+
ius sanctitatis persecutores haeretici, de quibus ait petrus: superbia +
enim vanitatis loquentes pellicent in desideriis carnis luxuriae eos qu+
i paululum effugiunt, qui in errore conversantur; libertatem illis prom+
ittentes cum ipsi servi sint corruptionis.  cui nimirum servituti contr+
aria est libertas spiritus quam habebant beroenses, in quorum laude pra+
edicantibus paulo et sila dicitur: hi autem erant nobiliores eorum qui +
sunt thessalonicae qui susceperunt verbum cum omni aviditate cotidie sc+
rutantes scripturas.  vi,10.  et non poterant resistere sapientiae et s+
piritui quo loquebatur  in graeco habet plus: et non poterant resistere+
 sapientiae quae erat in eo et spiritui sancto quo loquebatur, propter +
quod redarguerentur ab eo cum omni fiducia.  cum ergo non possent contr+
adicere veritati, <vi,11> tunc summiserunt viros qui dicerent, et ceter+
a  vii,1.  dixit autem princeps sacerdotum  in graeco additum est, step+
hano, ac deinde subiunctum, si haec ita se habent?  vii,2.  qui ait, vi+
ri fratres et patres, audite: deus gloriae apparuit patri nostro abraha+
m, et cetera  quia beatus stephanus insimulabatur dixisse verba blasphe+
miae in moysen et deum, in ipso initio sui sermonis vigilantissime illo+
rum calumniae occurrit, dicens ipsum deum qui loquebatur patribus et pr+
ophetis deum esse maiestatis et glroiae, qui, etiam ubi ad moysi usque +
tempora loquendo pervenit, ipsum quidem dignis laudibus extulit, sed il+
los rebelles eiusque verbis semper inoboedientes extitisse probavit.  s+
ed notandum quanta utatur arte loquendi; sic etenim 'ad suos persecutor+
es coepit loqui, quasi timeret eos: viri fratres et patres, audite.  qu+
id lenius, quid clementius conciliabat auditorem ut commendaret salvato+
rem?  blande coepit ut diu audiretur; et quia hinc fuerat accusatus quo+
d verba dixerit contra deum et legem,' sicut verum se deum praedicare p+
rincipio monstravit contionis, 'ita legis quoque lationem illis exposui+
t, ut eius legis esse praedicator cuius accusabatur esse vastator.'  ve+
rum in processu sermonis, cum errores eorum et novos redargueret et vet+
eres, manifestissime quantae auctoritatis animum haberet, quantum a tim+
ore inimici libera esset sua anima, perdocuit.  vii,16.  et positi sunt+
 in sepulchro quod emit abraham pretio argenti  in graeco habet, pater +
noster abraham, quod ipsum beatus stephanus auditoribus blandiendo, ut +
diutius ac libentius audiretur, adiecit.  vii,17.  cum adpropinquaret a+
utem tempus repromissionis quam confessus erat deus abrahae  melius hab+
etur in graeco: quam pollicitus erat deus abrahae.  vii,31-32.  et acce+
dente illo ut consideraret, facta est vox domini: ego dominus patrum tu+
orum  in graeco ita scriptum est: facta est vox de caelo dicens ad eum:+
ego sum deus patrum tuorum,...<vii,33> solve calciamenta de pedibus tui+
s; locus enim in quo stas terra sancta est.  hic locus iuxta moralem se+
nsum hoc admonet, ut stantes in ecclesia, quae merito terra sancta voca+
tur mortuis operibus renuntiemus.  vii,42.  et tradidit eos servire mil+
itiae caeli, sicut scriptum est in libro prophetarum  bene in libro pro+
phetarum numero singulari dicit, quia duodecim prophetarum unus apud he+
braeos liber est et non duodecim libri iuxta numerum eorundem prophetar+
um, militia autem caeli aliquando quidem angelorum exercitus appellatur+
.  hoc tamen in loco videtur consequentius quia militiam caeli sidera d+
ixerit, cum protinus addit testimonium prophetae in quo sidus dei sui p+
ro deo et tabernaculum moloch pro tabernaculo dei veri suscepisse coarg+
uuntur.  vii,51.  dura cervice et incircumcisi cordibus et auribus vos +
semper spiritui sancto restitistis  ostendit eis cicumcisionem praeputi+
i, de qua contra gratiam evangelii gloriabantur, nihil valere ad salute+
m qui cogitationem et auditum habere probabantur immundum, et simul hae+
c loquendo quasi interpretans exponit eis quid significaverit angelus c+
um moysi in igne flammae rubi apparuit, ita ut rubus arderet nec combur+
eretur.  ignis namque spiritum sanctum designat, rubus, quod 'est genus+
 quoddam spinarum' peccata populi illius figurate denuntiabat.  apparui+
t ergo moysi dominus in rubo ignem habente sed non combusta, ut indicar+
et quod ipse quidem cum inlustratione atque ardore sancti spiritus ad e+
rudiendum populum veniret nec tamen peccata eiusdem populi esset consum+
pturus, quin potius eius piis beneficiis ille densissimis suae nequitia+
e spinetis semper obsisteret.  vii,56.  ecce video caelos apertos  quod+
 latine dicimus video, graece dicitur       , a quo verbo derivatum est+
 nomen theoreticae, id est contemplativae vitae, per quam nonnulli elec+
torum in hac adhuc vita retenti, mundato diligentius oculo cordis, futu+
rae vitae gaudia speculari divinitus sublimati meruerunt, quomodo in pr+
aesenti sanctus stephanus, quomodo paulus quando ad tertium caelum rapt+
us est, et multi alii alias; unde etiam deus graece       vocatur eo qu+
od universa videat omniaque nuda et aperta sint oculis eius.  vii,60.  +
domine, ne statuas illis hoc peccatum; et cum hoc dixisset obdormivit  +
pulchre dixit, obdormivit, et non dixit, mortuus est; obtulit enim sacr+
ificium dilectionis et obdormivit in spe resurrectionis.  viii,1.  fact+
a est autem in illa die persecutio magna in ecclesia quae erat hierosol+
ymis, et omnes dispersi sunt per regiones iudaeae et samariae praeter a+
postolos  si dispersa ecclesia apostoli remanserunt in hierusalem, ut l+
ucas ait, constat quia mendacium scripsit ille qui ex persona militonis+
 episcopi asiae, librum exponens de obitu beatae genetricis dei, dicit +
quod secundo post ascensionem domini anno apostoli fuerint omnes toto o+
rbe ad praedicandum in suam quisque provinciam divisi.  qui universi ad+
propinquante obitu sanctae mariae de locis in quibus praedicabant verbu+
m dei elevati in nubibus rapti sunt hierosolymam ac depositi ante ostiu+
m domus eius,' inter quos etiam paulus nuper ex persecutore ad fidem ch+
risti conversus, qui adsumptus fuerat cum barnaba in ministerium gentiu+
m.  quae scriptura etiam specialiter de iohanne apostolo refert quod eo+
 tempore ephesi praedicaverit.  quae cuncta verbis beati lucae aperte c+
ontradicunt, quibus narrat apostolos ceteris fidelibus ab hierosolyma p+
ropulsis remansisse ibidem et praedicasse per omnia, donec ecclesia per+
 totam iudaeam et galilaeam et samariam pacem haberet, quod in uno anno+
 perfici non potuisse nulli dubium est; qui etiam manifeste insinuat pa+
ulum non secundo post ascensionem domini anno, sed longo post tempore i+
n ministerium gentium cum barnaba ordinatum.  absit autem ut credamus b+
eatum iohannem apostolum, cui dominus in cruce matrem suam virginem vir+
gini commendavit, post unum annum recessisse et eam reliquisse solam ac+
 tanto tempore deiectam, ut etiam corpus suum defunctae timeret ab host+
ibus esse comburendum eumque, postquam raptus in nubibus ad se redisset+
, velut oblitum sive incuriosum sui sollicita precaretur, dicens: 'rogo+
 te, fili iohannes, ut memor sis verbi magistri tui, domini mei, iesu c+
hristi, qui me commendavit tibi.  ecce enim vocata ingrediar viam unive+
rsae terrae]  audivi autem consilia iudaeorum dicentium, expectemus die+
m quando moriatur quae portavit iesum nazarenum et corpus eius igne com+
buramus.  nunc ergo curam habeto obsequiarum mearum.'  haec ideo commem+
orare curavi quia novi nonnullos praefato volumini contra auctoritatem +
beati lucae incauta temeritate adsensum praebere.  viii, 2.  curaverunt+
 autem stephanum viri timorati et fecerunt planctum magnum super illum +
 huius planctus et interfectionis beati stephani bene meminit liber rev+
elationis reliquiarum eius, cuius et supra mentionem fecimus, in qua re+
fertur gamalihel dixisse in visione inter alia luciano presbytero: 'ego+
 sum gamalihel qui paulum apostolum christi nutrivi et legem docui in h+
ierusalem.  hic mecum in orientali parte monumenti iacens ipse est domi+
nus meus stephanus, qui lapidatus est a iudaeis et principibus sacerdot+
um in hierusalem pro christi fide foris porta quae est ad aquilonem qua+
e ducit ad cedar, ubi die ac noctu iacuit proiectus, ut sepultura ei no+
n daretur secundum mandatum impiorum principum ut a feris consumeretur +
corpus.  ex dei autem voluntate non tetigit eum unus ex his, non fera, +
non avis, non canis.  ego gamalihel, compatiens christi ministro et fes+
tinans habere mercedem et partem cum sancto viro fidei, misi per noctem+
 quantos noveram religiosos et in christo iesu credentes habitantes in +
hierusalem in medio iudaeorum.  hortatus sum eos et necessaria substant+
iae ministravi ac persuasi illis occulte ire ut portarent eius corpus m+
eo periculo in villam meam, hoc est, in caphar gamalam, quod interpreta+
tur villa gamalihelis, viginti milia habens a civitate.  et ibi feci il+
li planctum fieri diebus quadraginta quinque et poni eum in meo monumen+
to novo in orientali theca, et praecepi eis quaecumque necessaria erant+
 pro eius planctu ex meo darentur.'  viii,4.  igitur qui dispersi erant+
 pertransiebant evangelizantes verbum dei  pro dispersis in graeco diss+
eminatos habet, id est             ; namque ipsi erant de quibus dixit +
esaias, omnes qui viderint eos cognoscent eos quia isti sunt semen cui +
benedixit dominus, et de quibus dominus in parabola evangelii, semen au+
tem bonum hi sunt filii regni.  disseminatum est ergo hoc semen per reg+
iones ut messis fidei, quae in hierosolymis coepta est, primo iudaeam e+
t samariam deinde totum orbem impleret.  denique de eisdem dispersis si+
ve potius disseminatis in sequentibus legimus, quia non solum iudaeis s+
ed et graecis loquebantur verbum nascentisque in antiochia ecclesiae pe+
r hos nobilissima sunt fundamenta posita.  viii,5.  philippus autem des+
cendens in civitatem samariae praedicabat illis christum  et hic ex num+
ero disseminatorum fuit qui primus samariae christum praedicabat, coept+
umque est praeconium quod ait apostolis christus: et eritis mihi testes+
 in hierusalem et in omni iudaea et samaria.  viii,9.  vir autem quidam+
...qui ante fuerat in civitate magus seducens gentem samariae  pro eo q+
uod est seducens in graeco scriptum est        , quod significat in ext+
asin, id est mentis excessum sive stuporem et admirationem convertens p+
er ostenta videlicet praestigiorum suorum.  viii,10.  cui auscultabant +
omnes a minimo usque ad maximum, dicentes, hic est virtus dei  hic non +
adverbium loci sed pronomen est, quasi diceretur, iste est virtus dei. +
 viii,20.  pecunia tua tecum sit in perditione  rectius scribitur in pe+
rditionem iuxta auctoritatem graecam quam in perditione; neque enim in +
ea perditione, qua homo nefarius erat damnandus, pecunia eius simul era+
t cum illo futura, sed pecuniam, quam pro sacrilego mercatu offerebat a+
postolis, secum retinere, illis accipere nolentibus, iussus est, et hoc+
 in perditionem sui, ut huius nimirum causa pecuniae quam ob iniustam e+
mptionem congregaverat poenas lueret aeternas. ix,11-12.  ecce enim ora+
t et vidit virum annaniam nomine introeuntem et imponentem sibi manus  +
in graeco habetur ita, et vidit in visu virum, hoc est,           , quo+
d nomen et iuvencus presbyter in evangelico carmine posuit, dicens: hor+
omatis huiusce expertes reddite cunctos.  apparet ergo, quia per triduu+
m illud quo caecatus futurae lucis gratiam expectabat nequaquam otiosus+
 torpebat, sed divina potius inlustratione sublimatus arcana caelestia +
rimabatur.  estque, ni fallor, credibile quod eo tempore mysterium evan+
gelicae dispensationis edoctus fuerit, de quo ipse gloriatur ad galatas+
 dicens: neque enim ego accepi ab homine illud neque didici, sed per re+
velationem iesu christi; et paulo post: cum autem placuit ei qui me seg+
regavit de utero matris meae et vocavit per gratiam suam ut revelaret f+
ilium suum in me, ut evangelizarem illum in gentibus, continuo non adqu+
ievi carni et sanguini neque veni hierosolymam, et cetera.  sed et huiu+
s libelli textus quo subditur, fuit autem cum discipulis qui erant dama+
sci per dies aliquos et continuo in synagogis praedicabat eis iesum, qu+
oniam hic est filius dei, nequaquam eum ab hominibus aliquid didicisse +
asseverat, sed tantum post baptisma statim doctoris eximii ministerium +
suscepisse confirmat, illi utique comparandus de quo scriptum est quia +
eloquium domini inflammavit eum.  ix,23-24.  consilium fecerunt iudaei +
ut eum interficerent.  notae autem factae sunt paulo insidiae eorum; cu+
stodiebant autem et portas die ac nocte ut eum interficerent  non iudae+
i custodiebant sed ipsi cives cum rege suo areta, ut ipse qui obsessus +
est et evasit apostolus scribit ad galatas; et gentiles namque et iudae+
i, quamvis inter se discordent, in christianorum semper insecutione con+
cordant.  ix,26.  cum autem venisset in hierusalem temptabat iungere se+
 discipulis  in hoc versu in graeco pauli est nomen appostitum, cum ven+
isset autem paulus in hierusalem, non quia illo adhuc tempore sic vocar+
etur, priusquam sergium paulum, cypri proconsulem, ad fidem christi con+
verteret, sed praeoccupando nunc ita vocatur, oportunum ducente beato l+
uca ibi praesignare qui  paulus esset vocandus, ubi eum primo post conv+
ersionem hierosolymam venire et apostolis iunctum esse narraret; ut, un+
de paulo ante superbus ecclesiae persecutor exierat illo nunc humilis e+
cclesiae propugnator intraret.  nam quia paulum latine modicum signific+
at, iure ille paulus vocari maluit, qui inter maximas virtutum operatio+
nes humilis permanere non omisit; neque enim putandum est paulum sive p+
etrum hebraea et non potius latina vel graeca esse vocabula, cum conste+
t hebraeos p litteram omnimodis non habere.  ix,27.  barnabas autem adp+
rehensum illum duxit ad apostolos et narravit illis quomodo in via vidi+
sset dominum, et cetera  quando haec facta sint et ad quos apostolos pa+
ulum duxerit barnabas, ipse paulus ostendit scribens ad galatas: cum au+
tem placuit ei qui me segregavit de utero matris meae et vocavit per gr+
atiam suam ut revelaret filium suum in me, et cetera usque dum ait: dei+
nde post annos tres veni hierosolymam videre petrum et mansi apud eum d+
iebus quindecim, alium autem apostolorum vidi neminem nisi iacobum frat+
rem domini.  quod ergo lucas subsequenter dicit, erat autem cum illis i+
ntrans et exiens in hierusalem, hoc per dies quindecim, quibus se cum p+
etro et iacobo mansisse asseverat,  actitatum esse credibile est; et qu+
od sequitur, ipse in epistola, deinde veni in partes syriae et ciliciae+
, hoc quomodo sit factum lucas sic consequenter insinuat, dicens: ix,29+
-30.  loquebatur quoque et disputabat cum graecis.  illi autem quaereba+
nt occidere illum; quod cum cognovissent fratres deduxerunt eum caesare+
am et dimiserunt tharsum  haec est enim civitas ciliciae et caesarea qu+
oque philippi civitas est syriae; quodque adiungit: eram autem ignotus +
facie ecclesiis iudaeae quae erant in christo, tantum autem auditum hab+
ebant quoniam qui persequebatur nos aliquando nunc evangelizat fidem qu+
am aliquando expugnabat, hoc est quod hic lucas praemisit quia temptaba+
t se iungere discipulis, et omnes timebant eum, non credentes quia esse+
t discipulus, donec barnaba narrante didicerunt.  cum ergo constet quod+
 paulus post annos tres suae conversionis venerit hierosolymam et apost+
olorum fuerit numero sociatus, existens adhuc, ut ipse scribit, ignotus+
 facie ecclesiis iudaeae quae erant in christo, errant multum qui apocr+
yforum libros sectando putant eum secundo post passionem domini anno in+
 apostolatum gentium cum barnaba iam fuisse ordinatum.  ix,31.  ecclesi+
a quidem per totam iudaeam et galilaeam et samariam habebat pacem  ubi +
latine dicitur per totam in graeco habet           , unde notandum quod+
 ex eo catholica cognominatur ecclesia, quod per totum orbem diffusa in+
 una pace versetur.  ix,31.  et consolatione sancti spiritus replebatur+
,sive multiplicabatur, ut in graeco scriptum est.  pro eo quod nos dici+
mus consolatione graece dicitur           , unde claret manifeste quod +
ideo spiritus sanctus paracletus cognominatur, quia fidelium corda inlu+
strans ecclesiam toto orbe multiplicat et sua gratia replet.  x,5-6.  e+
t accersi simonem qui cognominatur petrus.  hic hospitatur apud simonem+
 quendam coriarium cuius est domus iuxta mare  omnia plena figuris spir+
italibus in scriptura sancta, etiam nomina et positio locorum.  hospita+
tur petrus in domo simonis, id est, oboedientis, et ipse est coriarius,+
 quia doctor ecclesiae; ibi gratam habet mansionem et hospitium dilectu+
m ubi oboedientes invenerit auditores, ubi eos qui castigent corpus suu+
m et servituti subiciant, qui a deo muniti in virtutum arce consistant +
ut omnis saeculi labentis undas transgressi tranquilla mentis libertate+
 despiciant.  hoc est enim simonem coriarium domum, in qua petrum recip+
iat in ea parte civitatis quae est iuxta mare, habere, perfectos verbi +
auditores illam in sancta ecclesia conversationem tenere, qui vel fluxa+
m saeculi gloriam vel temporales ac volubiles eius terrores una fidei n+
on fictae constantia spernant.  x,10.  cecidit super eum mentis excessu+
s et vidit caelum apertum  apertio caeli futuram iam proxime gentibus r+
evelationem caelestium sacramentorum et ipsum regni caelestis pandendum+
 designat introitum.  x,13.  surge, petre, occide et manduca  quod lati+
ne dicitur occide, hoc graece hoc in loco dicitur       , quod non gene+
rale occisionis verbum est, sed illius occisionis proprium quo hostiae +
deo immolantur; nam et hostia sive sacrificium graece        et altare +
              vocatur, et in psalmo ubi canimus, sacrificate sacrificiu+
m iustitiae, graece dicitur,                , et immola deo sacrificium+
 laudis,                        .  iuxta hanc ergo significantiam dicit+
ur petro        et manduca, quod noster interpres transtulit, occide et+
 manduca.  aeque autem interpretari poterat, immola et manduca, ut inte+
llegeret ad hoc sibi oblata caelitus diversi generis animantia, ut eos +
qui per huiusmodi animantia designabantur praedicando hostiam domini fa+
ceret, erutos videlicet de noxia vita paternae traditionis atque in nov+
am vitam divinae servitutis per sacramenta dominicae passionis translat+
os.  x,15.  quae deus purificavit tu commune ne dixeris  facilis quidem+
 huius divinae vocis patet sensus, quia gentiles, quos petrus adhuc imm+
undos putabat, interna sui conditoris provisio iam inter mundos computa+
bat; sed notanda scripturae sanctae consuetudo, quae immunda solet appe+
llare communia quia nimirum qui variis servire vult illecebris mundus e+
sse non valet, dicente scriptura: nemo potest duobus dominis servire, e+
t iterum, dominum deum tuum adorabis et illi soli servies.  qui ergo mu+
ndus esse desiderat, non diversis et multifariis cogitatibus mentem div+
idat, sed in sola sui conditoris sequenda voluntate constringat.  x,30.+
  et cornelius ait: a nudiusquarta die usque in hanc horam orans eram h+
ora nona in domo mea  in graeco plenius et apertius scriptum est: a qua+
rta die usque in hanc horam eram ieiunans et adorans a sexta hora usque+
 ad nonam, ubi aperte ostenditur quia quarta die, antequam haec cum pet+
ro loqueretur, ieiunus ad horam usque nonam permanebat et, ut ieiunium +
deo acceptabile fieri posset, a sexta diei hora usque ad nonam devotus +
precibus agebat; ideoque, quod tanta ieiunii et orationis instantia qua+
erebat, obtinere promeruit.  x,32.  hic hospitatur in domo simonis cori+
arii iuxta mare  sequitur in graeco: qui cum advenerit, loquetur tibi. +
 x,33.  nunc ergo omnes in conspectu tuo adsumus  in graeco habetur, in+
 conspectu dei adsumus, quod recte dicebatur ab eo qui promptum habebat+
 animum divinae voluntati, mox ut eam disceret obtemperare, et eius ubi+
que maiestatem credebat esse praesentem.  x,41.  nobis qui manducavimus+
 et bibimus cum illo postquam resurrexit a mortuis  in graeco additum e+
st, per dies quadraginta, et sanctus augustinus in suo codice ita haber+
i declaravit atque exponendo subiunxit:'non quod cotidie per dies quadr+
aginta cum illo manducassent atque bibissent.  nam erit contrarium ioha+
nni qui octo dies illos interposuit quibus eis visus non est, ut tertio+
 manifestaretur ad mare tiberiadis.'  cuius sacramentum refectionis sim+
ul et ieiunii eius per totidem dies alibi exponens ait: 'ieiunavit cum +
temptaretur ante mortem cibo adhuc indigens, manducavit autem et bibit +
cum glorificaretur iam cibo non indigens.  illic enim ostendebat in se +
nostrum laborem, hic autem in nobis suam consolationem quadragenis dieb+
us utrumque definiens.  nam quadraginta diebus ieiunavit cum temptaretu+
r in heremo, sicut in evangelio scriptum est, ante mortem carnis suae; +
et rursus, quadraginta diebus cum discipulis fuit intrans et exiens, ma+
nducans et bibens post resurrectionem carnis suae.  quo numero quadrage+
simo huius saeculi significari videtur excursus in his qui vocantur per+
 gratiam ad eum qui non venit legem solvere sed adimplere.  decem namqu+
e praecepta sunt legis iam gratia christi diffusa per mundum, et quadri+
pertitus est mundus et decem quadruplicata quadraginta faciunt, quoniam+
 qui redempti sunt a domino de regionibus congregavit eos ab oriente et+
 occidente, ab aquilone et mari.  ieiunans itaque quadraginta diebus an+
te mortem carnis, velut clamabat, abstinete vos a desideriis huius saec+
uli, manducans autem et bibens quadraginta diebus post resurrectionem c+
arnis, velut clamabat, ecce ego vobiscum sum usque ad consummationem sa+
eculi.  ieiunium quippe est in tribulatione certaminis quoniam qui in a+
gone est ab omnibus abstinens est, cibus autem in spe pacis quae perfec+
ta non erit nisi cum corpus nostrum cuius expectamus redemptionem indue+
rit inmortalitatem, quod nondum adipiscendo gloriamur sed sperando iam +
pascimur.  utrumque apostolus simul nos agere ostendit dicens, spe gaud+
entes in tribulatione patientes, tamquam illud esset in cibo, hoc in ie+
iunio.  simul enim cum viam domini carpimus et a vanitate praesentis sa+
eculi ieiunamus et futuri promissione reficimur, hic non apponentes cor+
, illic pascentes sursum cor.'  x,45.  et obstipuerunt ex circumcisione+
 fideles qui venerant cum petro, quia et in gentibus donum sancti spiri+
tus effusum est  huic simile est illud eiusdem apostoli petri, cum rati+
onem redderet iudaeis quare incircumcisis sacramenta baptismi commisiss+
et: si ergo, inquit, aequale donum dedit illis deus sicut et nobis, et +
cetera.  et multa alia sunt testimonia scripturarum quae concorditer ad+
testantur donum dei esse spiritum sanctum, in quantum datur eis qui per+
 eum diligunt deum.  in tantum ergo donum dei est in quantum datur eis +
quibus datur; apud se autem deus est, etsi nemini detur, quia deus erat+
 patri et filio coaeternus antequam cuiquam daretur, nec, quia illi dan+
t, ipse datur, ideo minor est illis.  ita enim datur sicut dei donum ut+
 etiam se ipsum det sicut deus; spiritus enim ubi vult spirat.  xi,29-3+
0.  discipuli autem, prout quis habebat, proposuerunt in ministerium mi+
ttere habitantibus in iudaea fratribus; quod et fecerunt mittentes ad s+
eniores per manus barnabae et pauli  videntur hic male intellegentibus +
discipuli non servasse mandatum domini quo ait, nolite solliciti esse d+
e crastino, vel, quod paulus saepe de se ipso testatur quod manibus sui+
s operatur est ne quem gravaret, non videtur iuxta mandatum domini imit+
atus volatilia caeli et lilia agri.  sed his et huiusmodi scripturarum +
locis satis apparet dominum nostrum non hoc improbare, si quis humano m+
ore ista procuret; sed si quis propter ista deo militet, ut in operibus+
 suis non regnum dei sed istorum adquisitionem intueatur.  ad hanc ergo+
 regulam hoc totum praeceptum redigitur, ut etiam in istorum provisione+
 regnum dei cogitemus, in militia vero regni dei ista non cogitemus.  x+
ii,8.  praecingere et calcia te galliculas tuas  pro galliculis sive ca+
ligis, ut quidam codices habent, in graeco          habentur, quod calc+
iamenti genus in evangelio legimus apostolis esse permissum, non utique+
 absque figura mystici sensus; habebant enim pedem apostoli neque tectu+
m neque nudum ad terram, ut admonerentur neque occultandum esse evangel+
ium neque terrenis commodis impendendum, ut possit esse quod scriptum e+
st: quam speciosi super montes pedes evangelizantium pacem, evangelizan+
tium bona.  xii,21.  seditque pro tribunali et contionabatur ad eos  pr+
o tribunali in tribunali dicit; est enim latinae consuetudinis ut in ho+
c nomine ponant pro, ut significent in sive supra.  xiii,2.  dixit spir+
itus sanctus: segregate mihi barnaban et paulum in opus quod adsumpsi e+
os  hoc post mortem herodis factum esse videtur, qui mortuus est tertio+
 claudii principis anno, qui est iuxta fidem chronicorum tertius decimu+
s a passione domini annus.  cum ergo constet paulum cum barnaba post ta+
ntum tempus peractae dominicae passionis in apostolatum esse segregatum+
, patet profecto eos multum errare qui librum cuius supra meminimus de +
obitu sanctae mariae domposuerunt vel susceperunt.  scriptum namque est+
 in eodem figmento, ut saepe commemoravimus, quod secundo anno post asc+
ensionem domini, cum moritura esset eadem beatissima dei genetrix, apos+
toli iam tunc per orbem ad praedicandum dispersi subito ad eam vistitan+
dam omnes in nube rapti convenerint, in quibus et paulus nuper ad fidem+
 conversus ac mox cum barnaba gentium factus apostolus.  quod longe ali+
ter factum esse, non eum secundo anno post passionem domini sed tertio +
decimo esse ordinatum apostolum, omnis qui beato lucae credit intellegi+
t, ac per hoc praefatum de obitu beatae mariae libellum, cum manifeste +
erret in tempore, in ceteris quoque suspectae fidei esse comperit.  xii+
i,6.  invenerunt virum quendam magum pseudoprophetam iudaeum cui nomen +
erat berieu  in graeco habetur plus: quod interpretatur elymas.  xiii,8+
.  resistebat autem illis elymas magus-sic enim interpretatur nomen eiu+
s-quaerens avertere proconsulem a fide  et hic quoque in graeco habetur+
 plus: quoniam libenter audiebat eos.  xiii,9.  saulus autem, qui et pa+
ulus, repletus spiritu sancto, et cetera  quomodo barnabae mox post abr+
enuntiationem mutatum est nomen, ut pro ioseph vocaretur barnabas, id e+
st, pro aucto filius consolationis-postquam enim auctus et appostius es+
t numero electorum continuo per acceptam spiritus gratiam filius       +
     , id est, consolationis, et vocari et esse meruit-ita saulus post +
acceptum apostolatus gradum pauli nomen accepit; quia enim de superbo h+
umilis factus fuerat recte pro saulo paulus vocatus est.  saulus quippe+
 pro saule impio et persecutore rege, paulus vero ab humili spiritu et +
modico nominatur; 'paulum enim modicum est, unde nomen suum quodam modo+
 interpretans ipse' dicebat: ego enim sum minimus apostolorum qui non s+
um dignus vocari apostolus quia persecutus sum ecclesiam dei.  xiii,11.+
  et confestim cecidit in eum caligo et tenebrae  nomen tenebrarum in g+
raeco singulari numero postium est       , quod latinus interpres ideo +
non est secutus, quia nomen hoc latine singularem numerum non habet, qu+
od idem et supra similiter positum docuimus.  xiii,19.  et destruens ge+
ntes septem in terra chanaan sorte distribuit eis terram eorum quasi po+
st quadringentos et quinquaginta annos.  et post haec dedit iudices  qu+
omodo hic numerus possit intellegi in praecedente libro nostrae exposit+
ionis diximus, sed sciendum quod in graeco aliter scriptum est: et dest+
ruens gentes in terra chanaan septem sorte distribuit eis terram eorum,+
 et post haec quasi annis quadringentis et quinquaginta dedit eis iudic+
es usque ad samuhel prophetam.  quod quomodo conveniat sententiae quae +
in libro regum continetur, quia ab exitu israhelis ex aegypto usque ad +
aedificationem templi fuerint anni quadringenti octoginta, non est nost+
rae facultatis exponere, nisi forte vulgarem in loquendo famam secutus +
est, quod fecisse beatus stephanus in contione cum iudaeis habita de se+
pultura duodecim patriarcharum probatur.  ciii,21.  et dedit illis deus+
 saul filium cis, virum de tribu beniamin, annis quadraginta  et hoc in+
 loco de regno saulis videtur apostolus vulgi opinionem secutus, sicut +
in praecedente libro iam diximus.  verum quod ibi dixi quia eusebius io+
sephum secutus principatui samuhelis et saulis quadraginta annos dederi+
t aequali inter eos numero dispertitos, postmodum historias iosephi dil+
igentius ex tempore perspiciens vidi quod non ipse quadraginta annos pr+
aefatae aetatis scripserit, sed duodecim tantum samuheli, viginti autem+
 annos adsignaverit sauli.  sed et relectis sollertius libris chronicor+
um animadverti quare eusebius hoc in loco auctoritatem iosephi sequi no+
luerit, sicut nec in annis iosuae, cui, cum iosephus viginti sex annos +
tribuat, ipse potius viginti septem adnotandos putavit.  hoc ergo in ca+
usa fuit quia, si illum sequeretur, nequaquam praescriptum quadringento+
rum et octoginta annorum numerum, ab exitu israhelis ex aegypto usquedu+
m templi aedificari inciperet, plenum posset habere, sed decem minus an+
nos eiusdem aetatis in suis codicibus inveniret.  quod ideo passus est +
quia septuaginta interpretes sequens achialon iudicem, qui post abessa +
decem annis rexit populum, in suis chronicis ponere supersedit, verum d+
eprehendens decem sibi annos praefiniti calculi in historia sacra iuxta+
 editionem quam sequebatur deesse, curavit hos de suo, ubi commodum et +
historiae sacrae minus contrarium videbatur, adicere.  adiecit ergo tem+
poribus iosuae annum unum, temporibus samuhelis et saulis annos octo, e+
t, ut decimus numerus impleatur, quartum ipsum annum regni salomonis, i+
n quo templum aedificari coeptum est, adnumerat, quod non esse faciendu+
m quisquis hebraicam veritatem sequitur invenit.  quod autem ipse in pr+
aecedente libro scripsi, iudices populum a moyse usque ad samuhel trece+
ntis et nonaginta sex annis rexisse chronicorum auctoritatem secutus su+
m, necdum animadvertens eam hebraicae veritati non esse consonam.  xiii+
,25.  dicebat, quem me arbitramini esse?  non sum ego  in graeco pleniu+
s dicitur: non sum ego christus.  xiii,26.  viri fratres filii generis +
abraham et qui in vobis timent deum  in graeco habet additum, audite.  +
xiii,32-33.  et nos vobis adnuntiamus eam quae ad patres nostros reprom+
issio facta est, quoniam hanc deus adimplevit filiis nostris  in graeco+
 consequentius legitur: quoniam hanc deus adimplevit filiis eorum nobis+
.  sequitur:  xiii,33.  resuscitans iesum sicut in psalmo secundo scrip+
tum est, et cetera  huius loci sanctus pater hilarius ita meminit: 'sed+
 id quod nunc in psalmo est, filius meus es  tu, ego hodie genui te, no+
n ad virginis partum neque ad lavacri regenerationem, sed ad primo geni+
tum a mortuis pertinere apostolica auctoritas est.  namque in libro act+
uum apostolorum ita dictum est: nosque vobis evangelizamus eam quae ad +
patres nostros facta est repromissio; hanc deus explevit filiis nostris+
, suscitans dominum nostrum iesum, sicut et in psalmo scriptum est, fil+
ius meus es tu, ego hodie genui te; cum suscitavit eum a mortuis ampliu+
s non regressurum in interitum.  vox ergo haec dei patris secundum apos+
tolum in die resurrectionis existit.  et paulo post commemorata apostol+
i sententia, qua dicit de illo qui cum in forma dei esset non rapinam e+
xistimavit se esse aequalem deo, sed se exinanivit formam servi accipie+
ns et cetera.  et in gloria, inquit, dei patris hodie genitus nascitur,+
 id est, in manentem ante dei formam per praemium mortis formae servili+
s adsumptio honestatur; fitque sub tempore nova nec tamen inusitata nat+
ivitas, cum ad praesumendam gloriam dei patris, qui ex forma dei in for+
ma hominis erat repertus, primogenitus ex mortuis nasceretur.'  xiii,41+
.  videte contemptores et admiramini et disperdimini  in graeco ita scr+
iptum est: audite contemptores et admiramini, respicite et disperdimini+
.  xiii,43-44.  qui loquentes suadebant eis ut permanerent in gratia de+
i  hic in graeco sequitur versus quem nostri codices non habent, factum+
 est autem per universam civitatem diffamari verbum, ac deinde, quod et+
 nos habemus, adiungitur, sequenti vero sabbato paene universa civitas +
convenit audire verbum dei.  xiv,13(12).  sacerdos quoque iovis qui era+
t ante civitatem tauros et coronas ante ianuas adferens, et cetera  mor+
is erat gentilium teste plinio ut deorum suorum 'honori sacrificantes s+
umerent coronas victimis simul coronatis.'  xiv,19(18).  supervenerunt +
autem quidam ab antiochia et iconio iudaei  in graeco ita incipit haec +
narratio: demorantibus autem eis et docentibus supervenerunt quidam ab +
antiochia et iconio iudaei.  xv,10.  nunc ergo quid temptatis deum impo+
nere iugum super cervices discipulorum quod neque patres nostri neque n+
os portare potuimus?  constat multipliciter intellegendum quod dictum e+
st, non temptabis dominum deum tuum; et ille ergo temptat deum qui ei a+
liter quam ipse praecepit famulari ac placere nititur, qui praecepta ei+
us absque auxilio gratiae eius servare se posse confidit.  verum beatus+
 petrus gravissimum legis observantiae iugum vult cervicibus discipulor+
um tollere, ut eis suave iugum evangelicae libertatis imponat, de quo e+
t paulus eiudem gratiae consortibus ait: non enim accepistis spiritum s+
ervitutis iterum in timore, sed accepistis spiritum adoptionis filiorum+
 in quo clamamus abba pater.  xv,20.  ut abstineant se a contaminationi+
bus simulacrorum et fornicatione et suffocatis et sanguine.  suffocatum+
 morticinum dicit, de quo ezechihel propheta scribit, omne morticinum e+
t captum a bestia de avibus et pecoribus non comedent sacerdotes; quod +
exponens hieronimus, 'et iuxta litteram,' inquit, 'omni generi electo, +
regali et sacerdotali, quod proprie ad christianos refertur, qui uncti +
sunt oleo spiritali de quo scriptum est: unxit te deus, deus tuus, oleo+
 laetitiae prae participibus tuis.  haec praecepta conveniunt ut mortic+
inum non comedant tam de avibus quam de pecoribus cuius nequaquam sangu+
is effusus est, quod in actibus dicitur suffocatum et quae necessario o+
bservanda apostolorum de hierusalem epistola monet; et captum a bestia,+
 quia et ipsum similiter suffocatum est, et condemnat sacerdotes qui in+
 turdis, ficedulis, gliribus et ceteris huiusmodi haec aviditate gulae +
non custodiunt.'  xv,24.  turbaverunt vos evertentes animas vestras qui+
bus non mandavimus  in graeco plus habet: evertentes animas vestras dic+
entes, circumcidi oportet et observare legem quibus non mandavimus.  xv+
,26.  qui tradiderunt animas suas pro nomine domini nostri iesu christi+
  in graeco additum est: in omnem temptationem.  xv,28.  visum est enim+
 spiritui sancto et nobis  in graeco scriptum est: placuit enim spiritu+
i sancto et nobis.  xv,33.  dimissi sunt cum pace a fratribus ad eos qu+
i miserunt illos   pro eo quod est, ad eos qui miserunt illos, in graec+
o habetur, ad apostolos.  xvi,3.  et adsumens circumcidit eum propter i+
udaeos  merito quaeritur quare apostolus qui timotheum circumcidit titu+
m circumcidere noluit, ut ipse scribit ad galatas, sed intellegendum qu+
ia timotheum circumcidit propter scandalum iudaeorum, ut per ipsum oste+
nderet non se mosaicae legis sacramenta damnare, sed ea gentibus tamqua+
m saluti necessaria non imponere.  sed posteaquam circumcidit timotheum+
, quidam ex iudaeis, qui propterea volebant circumcidi gentes, quod dic+
erent sine illis sacramentis salutem eis esse non posse, iactare se coe+
perunt et dicere: quia et paulus hoc tenet quod et nos dicimus, quod si+
ne his sacramentis salus esse non potest.  nam si hoc non credit, quare+
 timotheum circumcidit?  hoc cum audisset paulus, qui hoc fecerat liber+
tate non necessitate, propter scandalum iudaeorum non propter salutem t+
imothei, vidit illos accepisse occasionem alterius praedicationis et mo+
vendae in paulum malae suspicionis et noluit circumcidere titum.  appar+
et ergo quare illum voluerit, quare istum noluerit; illum propter scand+
alum iudaeorum voluit, istum propter occasionem male credentium noluit.+
  xvi,14.  et quaedam mulier nomine lydia purpuraria civitatis thyatire+
norum colens deum audivit, et cetera  purpurariam dicit purpurae vendit+
ricem, sicut etiam in alia translatione positum invenimus, quod graece +
dicitur              .  bene autem mulier quae prima praedicante aposto+
lo in illyrico credidit purpuraria esse dicitur; significat namque eccl+
esiam quae quasi purpuram vendere solet, quia sanguinem suum pro christ+
o dare non dubitat, ut per hoc vitam mercari possit aeternam.  siquidem+
 purpura recte sanguinis fusionem et colore et ipsa naturae suae propri+
etate, qua de sanguine conchyliorum conficitur, designat, lydia autem a+
postolum cum comitibus suis domum suam intrare ibique manere coegit, qu+
ia repulsam a iudaeis evangelii praedicationem ecclesia interna devotio+
ne cordis suscepit.  xvi,16.  factum est autem euntibus nobis ad oratio+
nem puellam quandam habentem spiritum pithonem obviare nobis, et cetera+
  qui purpuraruiam credentem ecclesiae sanctae membris misericorditer a+
dunavit, ipse mox pithonissam immundo ore dei magnalia praedicantem dis+
tricte iudicans nefaria arte privavit.  haec est namque potestas illa q+
uam a domino sancti accepere apostoli, cum ait: quaecumque alligaveriti+
s super terram, erunt ligata et in caelis; et quaecumque solveritis sup+
er terram erunt soluta et in caelis.  quod autem scripsi in libro prior+
e, quia pithona hebraice os abyssi posset significare, scripsi quod in +
libro hebraeorum nominum inveni.  verum sciat lector quod graecum hoc n+
omen est et violenter iuxta linguam hebraeam interpretatum, quod etiam +
ipse nominum hebraeorum interpres hieronimus non tacuit, quasi si fitho+
na diceretur; p namque litteram hebraei non habent, sed in verbis barba+
ris f pro illa utuntur.  sane notandum quia in hac lectione, ubi script+
um est puellam obviare nobis, pro eo quod est latine obviare in graeco +
scriptum est          ; quod ideo commemorandum putavi ut animadvertat +
lector dominicam sollemnitatem, quae vocatur          domini, inde nome+
n accepisse graece, quod adlato in templum domino symeon et anna ceteri+
que qui erant ibi fideles et electi eius obviam ei devoto corde et obse+
quio venerant.  xvi,35.  et cum dies factus esset miserunt magistratus +
lictores, et cetera  lictores dicebantur qui reis puniendis praeerant, +
unde et graece a virga           dicuntur.  graeci enim        virgam a+
ppellant, cuius officii meminit hilarius in expositione sententiae apos+
toli qua dicit, quid vultis?  in virga veniam ad vos an in spiritu mans+
uetudinis?-'numquid,' inquiens, 'paulo ius praetorium erat ut virgam co+
mminaretur et cum officio lictoris ad ecclesiam christi adesset?' xvii,+
6.  et cum non invenissent eos trahebant iasonem et quosdam fratres ad +
principes civitatis  in graeco scriptum est, et quosdam alios fratres, +
unde intellegendum est iasonem quoque fratrem, hoc est fidelem christo,+
 fuisse.  xvii,12.  multi quidem crediderunt ex eis et gentilium mulier+
um honestarum et viri non pauci  melius et consequentius habent quidam +
codices iuxta exemplar graecum, et virorum non pauci, ut intelligatur  +
         , et mulierum non paucae et virorum non pauci.  xvii,18.  et q+
uidam dicebant: quid vult seminiverbius hic dicere?  de hoc nomine sanc+
tus augustinus, 'legimus,' inquit, 'apostolum paulum dictum fuisse verb+
orum seminatorem.  dictum est quidem ab inridentibus sed non respuendum+
 est a credentibus erat enim ille re vera seminator verborum sed messor+
 morum.  et nos licet tantilli et nequaquam illius excellentiae compara+
ndi, in agro dei, quod est cor vestrum, verbum dei seminamus et uberem +
messem de vestris moribus expectamus.'  xvii,26.  fecitque ex uno omne +
genus hominum  quod dicit ex uno patet, quia ex uno homine significat, +
sed plenius habetur in graeco, fecit ex uno sanguine, quod idem signifi+
care nulli dubium est.  nomine enim sanguinis propaginem carnis designa+
t et per carnem, more solito scripturarum, hominem vult intellegi, iuxt+
a illud psalmistae, ad te omnis caro veniet.  xviii, 7.  et migrans ind+
e intravit in domum cuiusdam nomine titi iusti  iusti nomen etiam in gr+
aeco scriptum est, quia aut proprium viro hoc nomen fuit aut merito ius+
titiae a romanis qui eum noverant ita cognominabatur.  non autem putand+
um est hunc esse titum discipulum apostoli pauli, cui ipse scripsit epi+
stolam et eum cretensium ordinavit episcopum.  ille etenim titus multo +
ante haec tempore cum illo fuit, cum de antiochia hierosolymam pro quae+