ARGVMENTVM OMNIVM EPISTVLARVM
PRIMVM quaeritur qua re post euangelia, quae supplemen-
tum legis sunt et in quibus nobis exempla et praecepta
uiuendi plenissime digesta sunt, uoluerit apostolus has epistu-
las ad singulas ecclesias destinare. ut initio nascentis ecclesiae
nouis causis exsistentibus et praesentia atque orientia resecaret 5
uitia, et post futuras excluderet quaestiones, exemplo pro-
phetarum, qui post editam legem Moysi, in qua omnia dei
mandata legebantur, nihilo minus tamen doctrina sua rediuiua
semper populi conpressere peccata, et propter exemplum
libris ad nostram etiam memoriam transmiserunt. 10
Deinde quaeritur cur non amplius quam decem epistulas
ad ecclesias scripserit; decem sunt enim cum illa quae dicitur
ad Hebraeos, nam reliquae quattuor ad discipulos specialiter
sunt porrectae. ut ostenderet nouum non discrepare a uetere
testamento, et se contra legem non facere Moysi, ad numerum 15
primorum decalogi mandatorum suas epistulas ordinauit, et
quot ille praeceptis a Pharaone instituit liberatos, totidem hic
epistulis a diaboli et idololatriae seruitute edocet adquisitos.
nam et duas tabulas lapideas duorum testamentorum figuram .
habuisse uiri eruditissimi tradiderunt. 20
Epistulam sane quae ad Hebraeos scribitur, quidam Pauli
non esse adfirmant, eo quod non sit eius nomine titulata, et
propter sermonis stilique distantiam, sed aut Barnabae iuxta
Tertullianum aut Lucae iuxta quosdam uel certe Clementis
discipuli apostolorum et episcopi Romanae ecclesiae post
apostolos ordinati. quibus respondendum est : si propter ea
5 Pauli non erit quia eius non habet nomen, nec alicuius erit
quia nullius nomine titulatur : quod si absurdum est, ipsius
magis esse credenda est, quae tanto doctrinae suae fulget
eloquio; sed quoniam apud Hebraeorum ecclesias quasi de-
structor legis falsa suspicione habebatur, uoluit tacito nomine
10 de figuris legis et ueritate Christi reddere rationem, ne odium
nominis fronte praelati utilitatem excluderet lectionis. non est
sane mirum si eloquentior uideatur in proprio id est Hebraeo
quam in peregrino id est Graeco, quo ceterae epistulae sunt
scriptae sermone.
15 Mouet etiam quosdam qua re Romanorum epistula in
primo sit posita, cum eam non primo scriptam ratio manifestet.
nam hanc se proficiscentem Hierosolimam scripsisse testatur,
cum Corinthios et alios ante iam, ut ministerium quod secum
portaturus erat colligerent, litteris adhortatus sit. unde
20 intellegi quidam uolunt ita omnes epistulas ordinatas ut
prima poneretur quae posterior fuerat destinata, et per singu-
las epistulas gradibus ad perfectiora ueniretur. Romanorum
namque plerique tam rudes erant ut non intellegerent dei se
gratia, non suis meritis, esse saluatos, et ob hoc duo inter se
25 populi conflictarent. idcirco illos indigere adserit confirmari,
uitia gentilitatis priora commemorans.
Corinthiis autem iam dicit scientiae gratiam esse concessam,
et non tam omnes increpat quam cur peccantes non incre-
pauerint reprehendit, sicut ait : ' auditur inter uos fornicatio,'
et iterum: ' congregatis uobis cum meo spiritu tradere huius
modi satanae.' in secunda uero laudantur et ut magis ac
magis proficiant admonentur.
Galatae iam nullius criminis arguuntur, nisi quod calli- 5
dissimis pseudo-apostolis crediderunt.
Ephesii sane nulla reprehensione sed multa laude sunt
digni, quia fidem apostolicam seruauerunt.
Philippenses etiam multo magis conlaudantur, qui nec
audire quidem falsos apostolos uoluerunt. 10
Thessalonicenses nihilo minus in duabus epistulis omni
laude prosequitur eo quod non solum fidem inconcussam
seruauerint ueritatis, sed etiam in persecutione ciuium fuerint
constantes inuenti.
Colosenses autem tales erant ut, cum ab apostolo uisi 15
corporaliter non fuissent, hac laude digni haberentur : ' et
si corpore absens sum, sed spiritu uobiscum sum gaudens et
uidens ordinem uestrum.'
De Hebraeis uero quid dicendum est, quorum Thessaloni-
censes, qui plurimum laudati sunt, imitatores facti esse 20
dicuntur, sicut ipse ait: 'et uos fratres imitatores facti estis
ecclesiarum dei, quae sunt in Iudaea ; eadem enim passi estis
et uos a contribulibus uestris quae [et] illi a Iudaeis'? apud
ipsos quoque Hebraeos eadem commemorat dicens : ' nam et
uinctis compassi estis, et rapinam bonorum uestrorum cum 25
gaudio suscepistis, cognoscentes uos habere meliorem et
manentem substantiam.'
INCIPIT PROLOGVS EPISTVLAE
AD ROMANOS
ROMANI ex Iudaeis genti[li]busque crediderunt. hi[i]
superba contentione uolebant se alterutro superponere.
nam Iudaei dicebant : " Nos sumus populus dei, quos ab initio
dilexit et fouit; nos circumcisi ex genere Abraham ex stirpe
5 sancta descendimus, et ' notus ' retro ' apud Iudaeam' tantum
' deus ' ; nos de Aegypto signis [dei] et uirtutibus liberati, mare
sicco pertransiuimus pede, cum inimicos nostros grauissimi
fluctus inuoluerent; nobis manna[m] plu[u]it dominus in
deserto, et quasi filiis suis caeleste pabulum ministrauit; nos
10 die noctuque in columna nubis ignisque praecessit, ut nobis in
inuio iter ostenderet; atque ut cetera eius circa nos inmensa
beneficia taceamus, nos soli digni fuimus dei legem accipere et
uocem dei loquentis audire eiusque agnoscere uoluntatem, in
qua lege nobis promissus est Christus, ad quos etiam ipse se
15 uenisse testatus est dicens : ' non ueni nisi ad oues quae peri-
erunt domus Istrahel,' cum uos canes potius quam homines
appellau[er]it. aequumne ergo est ut hodie idola deserentes,
quibus ab initio deseruistis, nobis conparemini, et non potius in
proselytorum locum ex legis auctoritate et consuetudine depu-
20 temini? et hoc ipsum non merebamini, nisi quia larga dei sem-
per clementia uoluit uos ad nostram imitationem admittere.'
Gentes [etiam] e contrario respondebant : ' Quanto maiora
erga uos dei beneficia narraueritis, tanto maioris uos criminis
reos esse monstrabitis: semper enim his omnibus extitistis
25 ingrati. nam ipsis pedibus quibus aridum mare transistis,
ludebatis ante idola quae fecistis, et ipso ore quo paulo ante
ob necem aduersarii domino cantaueratis, simulacra uobis
fieri poposcistis, illis oculis quibus ueneranda deum in nube
uel igne conspicere solebatis[, simulacra intuebamini]. manna
quoque [uobis] fastidio fuit, et semper in deserto contra do-
minum murmurastis, ad Aegyptum, unde uos manu ualida
eiecerat, uolentes redire. quid plura? ita patres uestri
crebra prouocatione dominum inritauerunt, ut omnes in 5
heremo morerentur, nec plus ex senioribus eorum quam duo
homines terram repromissionis intrarent. sed quid antiqua
replicamus, cum etiam si illa minime fecissetis, [de] hoc solo
uos nemo dignos uenia iudicaret, quod dominum Christum,
prophetarum semper uobis uocibus repromissum, non solum 10
suscipere noluistis, sed etiam morte pessima peremistis, quem
nos ut cognouimus statim credidimus, cum nobis de eo non
fuerit ante praedictum ? unde probamus quod idolis seruiuimus,
non obstinationi mentis, sed ignorantiae deputandum : qui enim
agnitum ilico sequitur, olim utique sequeretur, si ante 15
agnouisset. sic autem uos de generis nobilitate iactatis, quasi
non morum imitatio magis quam carnalis natiuitas filios
nos faciat esse sanctorum: denique Esau et Ismahel, cum
ex Abrahae stirpe sint, minime [tamen] in filiis reputantur.'
His taliter altercantibus apostolus se medium interponens, 20
ita partium dirimit quaestiones, ut neutrum eorum sua iustitia
salutem meruisse confirmet, ambos uero populos et scienter
et grauiter deliquisse, Iudaeos quod per praeuaricationem
legis deum inhonorauerint, gentes uero quod, cum cognitum
de creatura creatorem ut deum debuerint uenerari, gloriam eius 25
in manu facta mutauerint simulacra. utrosque etiam similiter
ueniam consecutos, aequales esse uer[ac]issima ratione demon-
strat, praesertim cum in eadem lege praedictum [sit] et Iudaeos
gentes ad Christi fidem uocandos [ostendit]. quam ob rem
uicissim eos humilians, ad pacem et [ad] concordiam cohortatur. 30
INCIPIT AD ROMANOS
1<1Paulus.>1 Quaerimus quare Paulus scribat, cum Saulus
est, qui in uirtutibus proficientes mutato nomine sunt uocati,
ut essent etiam ipso nomine noui, ut Abraham et Sarra et
5 Cefas. <1Seruus Iesu Christi.>1 A seruo coepit, ut exemplum nobis
humilitatis ostenderet, quasi imitator eius, qui 'exinaniuit se
ipsum formam serui accipiens, et humiliauit se [ipsum] factus
oboediens usque ad mortem: propter quod et deus illum
exaltauit.' ita hic per fidele primum seruitium meruit aposto-
10 latum. <1Uocatus apostolus.>1 [Iam in praescientia ad hoc uocatus
ut esset apostulus.] <1Segregatus.>1 Sicut in Actibus Apostulorum
spiritus sanctus dicit: `segregate mihi Barnaban et Saulum
ad opus quod elegi eos.' <1In euangelium dei.>1 Euangelium
Hierusalem esse uenturum. <1Suos in scripturis sanctis>1. Ipsos
uirgine, sit creatus, secundum quod praedixerat Esaias.  <1De
multi filii gratia, hic natura, cuius etiam in carne
uatiuitas dissimilis ceteris inuenitur [eo quod sancta Maria
uirgo et concepit et peperit]. <1Qui factus est [ei] ex semine
Dauid>1. Factus per spiritum [sanctum]. <1Secundum carnem>1.
Addendo ' secundum carnem' et Fotinum extinxit et Arrium.
si enim secundum carnem factus est, secundum uerbi utique 5
substantiam non est factus.  <1Qui praedestinatus estfilius dei
in uirtute>1. ' Ut sit in omnibus ipse primatum tenens.' <1Secun-
dum spiritum sanctificationis ex resurrectione mortuorum>1.
Secundum spiritum sanctificationis praedestinatus, ut prior
omnibus [in] incorruptibilitatis uirtute resurgeret et uiam 10
resurrectionis dei filiis aperiret, de quibus ipse dicit quia 'filii
dei sunt, cum sint filii resurrectionis.' <1Iesu Christi domini>1
mostri. Non omnium resurgentium, sed ad Christum perti-
nentium, in ipso Christo resurrectionis forma portenditur.
<1Per quem accepimus gratiam et apostolatum>1. Gratia[m] in 15
baptismo, apostolatum, quando ab spiritu sancto directus est :
apostolus enim graece latine dicitur missus. <1Per oboedientuam
fidei in omnibus gentibus>1. [In omnibus gentibus] apostolatum
accepi[t], ut [iam] nonlegi sed fidei oboedirent. <1Pro nomine eius>1.
Uice nominis eius fungimur, ut ipse ait : `sicut misit me pater, 20
et ego mitto uos,' et iterum: `qui uos recepit me recepit.'
6 <1In quibus estis et uos Hocati Iesu Christi>1. Et in uobis, id est
Romanis, apostolatum accepimus. <1Omnibus qui sunt Romae in
caritate dei>1. Hoc est omnibus credentibus, quos aequaliter dili-
gi[t] deus sine acceptione personae Iud[a]ei uel Gr[a]eci. Uocalis 25
<1sanctis>1. Sanctis uocatione dei, non merito sancti[tatis]. <1Gratia
<1uobis et pax a deo patre nostro et domino Iesu Christo Talis est>1
ubique salutatio eius, ut et commemoret beneficia dei, et [ea]
optet in nobis integra permanere, quia et gratis nobis peccata
5 remissa sunt et `reconciliati sumus deo per mortem filii
eius. commonet etiam pacificos esse debere unam eandem-
que gratiam consecutos. [HUC USQUE PRAEFATIO.]
8 <1Primum quidem gratias ago deo meo per Iesum Christum>1.
Natura deus omnium est, merito et uoluntate paucorum, ut
10 deus Abraham,' secundum quod hic suum nominat deum.
<1Pro omnibus uobis>1. Non pro Iudaeis solis. <1Quia fides uestra
praedicatur in uniuerso mundo>1. Prudenter laudat ut prouocet
ad profectum. Siue : Quia omni mundo mirum fuit [Romanos]
credidisse, qui[a] idolorum nimia fuerant cultura possessi, ita
15 ut omnium gentium diis quas uicerant deseruirent. sed et
simpliciter eam fidem laudasse credendus est, cuius nunc
deuotio demonstratur. 9 <1Testis enim mihi est deus cui seruio
in spiritu meo in euangelio filii eius>1. Hoc est: in toto corde
meo et prompta deuotione dese[r]uio ; ` si enim uolens hoc ago,
20 mercedem habeo.' Siue: Uerbum hic spiritum nominauit, ut
est illud : ' uerbo domini caeli firmati sunt, et spiritu oris eius
omnis uirtus eorum.' <1Quod sine intermissione memoriam uestri
facio  [semper] in orationibus meis obsecrans>1. Hic et ostendit
se omnia ex dilectione dicturum, ut libentius audiatur, et dat
25 exemplum sine intermissione orandi. <1Si [quo modo] tandem>1
aliquando prosperum iter habeam in uoluntate dei ueniendi ad
<1uos. ii desidero enim uidere uos.>1 [Si] qualibet ratione ad uos
quandoque perueniam in uoluntate dei. aliter enim prosperum
iter non habeo nisi me uoluntas dei, quae omnia nouit, illo
direxerit ubi aliquem habeam fructum. unde in Actibus
Apostolorum legimus eos alio ire uolentes alio destinatos. 5
Siue : Secundum illud Iacobi : ' si dominus uoluerit et si uixeri-
mus, faciemus hoc aut illud.' <1Ut aliquid inpertiar uobis>1
<1gratiae spiritalis ad>1 confirmandos uos.>1 Hic ostendit quo modo
eos superius laudauerit, qui[a] ad confirmandum aliquid gratiae
indigent spiritalis. 12 <1Id est simul consolari uobiscum per eam>1 10
<1quae inuicem estfidem uestram atque meam.>1 Ut per communem
fidem in inuicem consolemur. 13 <1Non enim arbitror ignorare>1
<1uos, fratres, quia saepe proposui uenire ad uos.>1 Per commeantes
enim fratres audire potuistis. <1Et prohibitus sum usque adhuc.>1
"Prohibitus' hic occupatus accipitur [,dum aliis prouinciis 15
praedicaret, sicut ipse exponit in fine epistulae, dicens:
"propter quod [et] impediebar plurimum uenire ad uos']. <1Ut>1
<1aliquem fructum habeam et in uobis.>1 Mercedem laboris sui
nominat fructum. <1Sicut et in ceteris gentibus.>1 Subauditur:
"habeo.' 14 <1Graecis ac barbaris sapientibus et insipientibus.>1 20
Sapientes Graecos [apud quos omnis philosophia est], barbaros
insipientes appellat. Debitor <1sum:>1 15 <1ita quod in me est, promptus>1
<1sum.>1 Hoc est " paratus.' <1Et uobis qui Romae estis euangelizare.>1
Aeque sapientibus ut Graecis. 16 <1Non enim erubesco [super]>1
<1euangelium.>1 Hoc ad taxationem suptiliter pertinet paga- 25
norum, qui, cum non erubescant credere deum suum Iouem
propter immanem libidinem in animalia inrationabilia et
insensibile aurum esse mutatum, nobis erubescendum putant
dominum nostrum propter salutem imaginis suae in carne
5 suscepta credere cruci fixum, cum in altero horrendum sit
dedecus, in altero insigne pietatis atque uirtutis. simul et illos
haereticos tangit, qui haec tamquam indigna deo refugiunt,
[ut hominem indueret, quem pro salute humani generis
passioni traderet,] non intellegentes nihil dignius creatori
10 quam creaturae suae salutem curare, maxime cum ipse per
haec naturae suae detrimentum quasi inpassibilis sentire non
possit. <1Uirtus enim dei est in salutem.>1 Nulla maior uirtus est
quam quae deuicta morte homini perditam reddidit uitam.
<1Omni credenti>1 [in eo]. Quamuis infirmitas incredulis uideatur.
15 <1Iudaeo primum et Graeco. 17 <1iustitia enim dei in eo reuelatur.>1
Siue: Quod iustum fuerit ut, quo modo Abraham credens
ex gentibus per solam primum fidem saluatus est, ita ceteri
credentes saluarentur. Siue : Quod illud testamentum quod
per legem deus uerax promiserat, debuerit exhiberi. <1Ex fide>1
20 in <1fidem.>1 Siue: Quod ex fide iustificatur Iudaeus et in fide
gentilis, et ideo [' ex' et] 'in' posuerit, ut tautologiae uitium
declinaret. <1Sicut scriptum est: iustus autem exfide uiuit.>1 ' Non
ex operibus legis.' 18 <1Reuelatur [enim] ira dei de>1 caelo. Incipit
ad partem [gentium loqui dicitque dei iram per euangelium
25 reuelari, siue per naturae testimonium]: nouerunt enim
homines et beneficia et plagas expectare de caelo. <1In omnem>1
<1impietatem et iniustitiam hominum.>1 [Ideo dixit 'in omnem,'
quia] tres esse uidentur impietates : prima et maxima in deum,
quae aut per blasphemiam aut per idololatriam admittitur;
secunda in parentes aut iniuriae aut contemptus, sicut scriptum 5
est in Leuitico : ' si quis dormierit cum uxore patris sui, morte
moriantur ambo ; impietatem fecerunt, rei sunt;' tertia in
extraneum, ut illud : ' et tu remisisti impietatem cordis mei:'
et plura alia [sunt super hoc testimonia], quae enumerare
perlongum est. Siue: Omnis impietas ad diuersas idolorum 10
culturas referenda est, ut impietas ad iniuriam dei, iniustitia
uero ad omnia peccata pertinere uideatur. <1Eorum qui>1
<1ueritatem>1 [dei] <1in iniustitia detinent.>1 Ueritatem nominis dei
[in] iniustitia indignae materiae detinent idolorum. 19 <1Quia>1
<1quod notum est dei.>1 Quod potest naturaliter sciri de deo, 15
quod sit et quod iustus sit. <1Manifestum est in illis.>1 In con-
scientiis eorum: omnis namque creatura deum se no[n e]sse
testatur, se[que] ab ali factam indicat, cuius uoluntati sibi
parere necesse sit. si enim deus summum magnum e[s]t,
inuisibilis, inconprehensibilis, inaestimabilis, et qui super 20
omnia sit, id est, cui neque praeponi aliquid neque possit
aequari, siue magnitudine, siue claritate, uel potentia,
manifestum est hoc nulli creaturae posse conpetere, quae
et oculis uidetur et ratione colligitur et aestimatione iudicatur.
maior autem omnibus per omnia nulla est creatura, quia 25
omnes se alter utrum uincunt, aliae magnitudine, ut caelum
ac terra, aliae claritate, ut sol et luna uel stellae, aliae altitu-
dine, ut mare. ita ergo peruidetur quia nullum elementum sit
deus. quod autem facta sint, mutabilitas eorum, quae non
5 potest cadere in aeternitatem, demonstrat. quod uero non
se ipsa fecerint manifestum est, quia, si se ipsa fecerunt,
iam erant ante quam fierent, ut se facere possent, quod ualde
absurdum est dici. cum uero uariant et ordines suos per-
mutant et alterutro cedunt, ostendunt se et ab uno auctore
10 facta, et non suam, sed domini sui facere uoluntatem, cuius
transgredi non possint imperium. <1Deus enim illis manifestauit.>1
20 <1inuisibilia enim eius a creatura mundi per ea quaefacta sunt.>1
Uirtutes eius occultae ex his quae palam sunt aestimantur.
si enim ea quae uidentur, tam praeclara ab eo facta sunt, ut
15 quidam illa deos putarent et aeterna adserere temptarent,
quanto magis factorem sempiternum et omnipotentem et in-
mensum esse intellegere potuerunt, secundum Sapientiae
librum dicentem: ` ad cuius magnitudinem creatura com-
parata poterit horum creator uideri,' et cetera [quae secuntur] !
20 <1Intellecta conspiciuntur sempiterna quoque eius uirtus et di->1
<1umitas ita ut sint inexcusabiles.>1 Tam euidenter intellecta sunt
[et] ut ` conspecta' dicantur. 21 <1Quia cum cognouerunt deum,>1
<1non sicut deum magnificauerunt.>1 Siue per naturam siue per
facturae rationem. <1Aut gratias egerunt.>1 Pro eo quod tales facti
25 sunt ut deum possent agnoscere si uellent. Sed <1euanuerunt in>1
<1cogitationibus suis.>1 Putantes se dei magnitudine[m] cogitatione
posse comprehendere, euanuerunt a naturali sapore, creaturas
pro creatore uenerando. <1Et obscuratum est insipiens>1 cor
<1eorum.>1 Recedens a lumine ueritatis. 22 <1Dieentes enim se esse>1
<1sapientes.>1 Quasi qui inuenissent quo modo inuisibilis deus
per simulacrum uisibile coleretur. <1Stultifacti sunt.>1 23 <1et muta->1 5
<1uerunt gloriam incorruptibilis dei in similitudine[m].>1 Non in-
tellegentes nullam similitudinem habere mortuum immortalis
et corruptibile sempiterni. [In] <1imaginis corruptibilis hominis et>1
<1uolucrum [et quadrupedum] et serpentium.>1 Nec in hominis solum,
sed [in] imaginis hominis, et non hoc tantum, sed etiam ani- 10
malium. hic Iouis cultores appellat, qui eum [propter amores
foedissimos in ista adserunt] transformatum, et idcirco se illi
tales imagines consecrare, in quibus [suae] libidini satis fecit.
24 <1Propter quod tradidit illos deus in desideria cordis eorum.>1
`Tradere' in scripturis dicitur deus, cum non retinet delin- 15
quentes propter arbitrii libertatem, sicut in psalmo [dicit]:
`et dimisi eos secundum desideria cordis eorum' et reliqua.
<1In immunditiam.>1 Quae est in turpibus mysteriis idolorum.
<1Ut contumeliis adfieiant corpora sua.>1 Dum sibi in sacramentis
eorum cauteria et conbustiones infligunt. <1Inter semet ipsos.>1 20
Ut quasi amentes ipsi in se suorum sint uindices delictorum.
25 <1Qui conmutauerunt ueritatem dei in mendacio et coluerunt.>1
C onmutauerunt ueri dei cultum in mendacium idolorum, quae
falso pro d[i]is coluntur, et quodam modo hoc se stultis men-
tiuntur esse quod non sunt. <1Et seruierunt creaturae potius>1
<1quam creatori.>1 Non solum dilexerunt sed etiam seruierunt:
sed et quicumque alicuius creaturae cupiditate uincitur, ipsi
seruit: `a quo enim superatus est quis, huius et seruus est.'
5 <1Qui est benedictus in saecula.>1 Cui si serui[ui]ssent, et ipsi fieri
benedicti in saecula potuissent: ` qui' enim `fecerit uolun-
tatem dei, manet in aeternum, sicut [et] deus manet in aeter-
num.' 26 <1Propter ea tradidit illos deus in passiones ignominiae.>1
Propter causas superius memoratas in his flagitiis sunt dimissi.
10 <1Nam>1 [et] <1feminae eorum immutauerunt naturalem usum in eum>1
<1[usum] qui est contra naturam.>1 Omnia peruerterunt in deum
peruersi: neque enim ordinem naturae seruare possent, qui
naturae dereliquerunt auctorem. ` infandorum enim idolorum
cultura,' [inquit,] `omnis mali causa est et initium et finis.'
15 27 <1Similiter autem>1 [et] <1masculi, relicto naturali usu feminae, ex->1
<1arserunt in desideriis suis inuicem, masculi in masculos turpitu->1
<1dinem exercentes.>1 Effrenata libido modum seruare non nouit.
<1Et mercedem quam oportuit erroris sui in semet ipsos recipientes.>1
Sic cucurrit ordo, ut qui deioblitierant nec se ipsos agnoscerent.
20 28 <1Et sicut non existimauerunt deum habere in notitia[m].>1 Non
nescierunt, sed minime probauerunt. ille enim probat[ur] deum
habere in notitia, qui semper illum praesentem habens peccare
non audet. <1Tradidit eos deus in reprobum sensum.>1 Non pro-
bando sunt traditi in reprobum sensum. <1Utfaciant quae non>1














































<1conueniunt.>1 [Ut faciant quae non conueniunt] Homini
facere. 29 <1Repletos omni iniquitate [et] malitia.>1 Iniquitatem et
malitiam principales causas ostendit esse uitiorum. <1Forni->1
<1catione [et]>1 auaritia. Fornicationem et auaritiam simul iunxit,
quiautraeque paene idololatriae conparantur. <1Nequitia, plenos>1 5
<1inuidia homicidiis.>1 Pulchre homicidium inuidiae sociauit, quia
prima huius criminis ipsa materia est. <1Contentione.>1 Contentio
est ubi non ratione aliquid [sed] animi pertinacia defenditur, et
ubi non [tam] ueritas quaeritur, sed intentio fatigatur. <1Dolo.>1
[Dolus est] occulta malitia blandis sermonibus adornata. 10
<1Malignitate.>1 Malitiae uotum uel opus malignitas appellatur.
30 <1Susurratores.>1 [Id est] murmuratores. [Siue : ] Non in facie[m]
sed in aure[m] loquentes. <1Detractores deo odibiles.>1 Nihil est enim
tam odibile deo quam idololatria, cui per similem eradicandi
poenam detractio in scripturis coniungitur. [ait enim : ` sacri- 15
ficans dis eradicabitur,' et alibi scriptum est: ` noli dilegere
detrahere, ne eradiceris.'] <1Contumeliosos.>1 Qui ueloces sunt in
uerbis iniuriae. <1Superbos elatos inuentores malorum.>1 Qui uult
Irgredi quod est, superbus est, sicut diabolus [qui per hanc]
perdidit ipsum quod erat. qui enim super alios uult esse, hic
infra se fict, et ideo sequitur `inuentores malorum,' quia
semper superbia excogitat et inuenit mala, sicut auctor
superbiae per elationem suam inuenit sibi malum quod ante
5 non fuerat. ` elatus ' autem dicitur qui effertur super mensuras
suas. <1Parentibus non oboedientes.>1 Ueri parentes sunt qui
per semen uerbi generant in lucem et uitam aeternam.
31 <1Insensatos incompositos.>1 Qui a fonte sapientiae recesserunt
[et] necesse [est] ut inordinate ferantur. <1Sine affectione.>1 Af-
10 fectio est adimpletio caritatis. <1Sine misericordia.>1 Quo modo
aliis poterant misereri qui in se misericordes esse noluerunt?
haec omnia per ordinem digesta peccata de illis dicit, qui
[de]relinquentes deum ab eo [uicissim] sunt derelicti. caueamus
ergo et nos ne qua mala ex his habentes similiter relinquamur.
15 32 <1Qui cum iustitiam dei cognouissent, non intellexerunt quoniam>1
<1qui talia agunt digni sunt morte.>1 Cum ex eo quod sibi quoque
displicet malum, dei iustitiam cognouissent, non intellexerunt
tales ab eo, et si non in praesenti, tamen in futuro esse punien-
dos ; si enim intellexissent, utique talia committere timuissent.
20 <1Non solum quifaciunt ea, sed et qui consentiunt facientibus.>1 Ne
quis diceret haec non omnia se fecisse, addidit ` qui consentiunt
facientibus.' sed et qui in istis [forsitan] non consentit, quia iu-
dicabant huius modi, tamen [in] idol[ol]atria[m] consentiendo,
quae horum omnium caput et causa est, omnibus consensisse
25 uidebatur.  <1Propterea inexcusabilis es, o homo omnis qui>1
<1iudicas. in quo enim alium iudicas, te ipsum condemnas: eadem>1
<1enim agis quoe iudicas.>1 Omnes huiusmodi iudicabant, maxi-
me tamen de his qui habe[ba]nt in reprehendendo iudicium.
iudices et domini conueniuntur. naturali enim iudicio dignam
factis profert unus quisque sententiam, omnesque norunt et 5
innocentiam mereri praemium et malitiam habere supplicium.
2 <1Scimus autem quoniam iudicium dei est secundum ueritatem>1
<1in eos [qui talia agunt].>1 Secundum ueritatem est iudicium
quo iudica[bu]ntur huiusmodi, qui condemnare in aliis potue-
runt quae per se committere non timebant. si enim tu, 10
peccator, peccatorem tui similem iudicas, quanto magis deus
iustus te iudicabit iniustum, ne illi mala placere et displicere
bona forsitan uideantur, quippe quem sine personarum
acceptione [constat] nec amicis suis nec angelis peccantibus
[legimus] pepercisse ! humanum autem iudicium multis modis 15
corrumpitur ; amore, odio, timore, auaritia saepe iudicum inte-
gritas uiolatur, et contra iustitiae regulam interdum miseri-
cordia inclinatur. 3 <1Existimas autem hoc, o homo [omnis] qui>1
<1indicas de his qui talia agunt, et facis ea. qu[on]ia[m] tu>1
<1effugies iudicium dei?>1 4 <1an diuitias bonitatis eius et patientiae>1 20
<1et longanimitatis contemnis, ignorans quoniam bonitas dei ad>1
<1paenitentiam te adducit?>1 Aut numquit propterea tibi de
impunitate blandiris, quia deus in praesenti non reddit, et
ongitudinem temporis et abundantiam bonitatis intuens,
putas iam non esse iudicium? audi [immo] scripturae sen- 25
tentiam : ` non tardat dominus promissi[s], sed patienter agit
propter uos, nolens aliquem perire, sed omnes ad paenitentiam
conuerti.' bonus [est] expectando, iustus est puniendo, unde
admonet propheta : ` non tardes conuerti ad dominum, neque
5 differas de die in diem : subito enim uenit ira eius, et in tempore
uindictae disperdet te.' et iterum: ` ne dixeris : peccaui, [et]
quid accidit mihi triste? est enim altissimus patiens redditor.'
multum se homines per patientiam dei seducunt, [et] quia non
uult statim punire peccantes : putatur [enim] res humanas aut
10 minime curare aut culpas donare, quia differt. plerique etiam
contra se calumniantur, cur in praesenti non reddit, non
intellegentes quod, si ita fieret, nullus paene hominum re-
mansisset, nec umquam de iniustis fierent iusti. ideo autem
hominibus uidetur deus diu expectare peccantes, quia nos,
15 cum parui temporis simus, annos centum aeternitatem puta-
mus. ille autem, ` aput quem mille anni pro una sunt die,'
centum annos unius horae spatio non coaequat : quapropter
hoc parum est apud [d] eum, cum etiam homines soleant multo
tempore correctionem sperare peccantium. 5 <1Secundum autem>1
20 <1duritiam tuam et cor inpaenitens.>1 Tu autem, inprudens aeger,
ad uulnera maiora uteris ipso remedio, qui, iuxta sententiam
beati Iob, ` paenitentiae locum abuteris in superbia.' unde
non agnita pietas maius iudicium parat, ut uindictam sentiat
qui misericordiam sentire contempsit. <1Thesaurizas tibi>1 iram
<1in die>1 irae <1et reuelationis iusti iudicii dei, 6 qui reddet uni>1
<1euique secundum opera sua.>1 In die[m] iudicii iram tibi ipse
super iram recondis, qui dies definito [apud deum] et certo 5
tempore apparebit. 7 <1His quidem qui secundum [deum]>1
<1patientiam boni operis.>1 Boni operis merces per patientiam
expectatur, quia in praesenti uita non redditur: ` per fidem
enim ambulamus, et non per speciem.' Siue: Tunc erit per-
fectum opus, si in finem usque durauerit, quia ` [qui] perse- 10
uerauerit [usque] in finem, hic saluus erit.' <1Gloriam et honorem>1
ei <1[in]corruptionem.>1 ` Gloriam,' qua ` sancti fulgebunt ut sol ;'
` honorem,' filiorum dei, quo nihil [est] maius, per quem etiam
angelos iudicabunt ; ` incorruptionem,' uitae perpetuae. <1Quae->1
<1rentibus uitam aeternam.>1 [Qui per patientiae opera quaerit 15
uitam aeternam,] ista omnia consequetur, et ` qui habet hanc
spem in eo, sanctificat se, sicut et ille sanctus est.' 8 <1His autem>1
<1qui ex contentione [et incredulitate sunt].>1 Audiant qui saepe
uicti animositate contendunt, et timeant in consuetudine
pessima permanere, ne super eos ista omnia deputentur. iam 20
superius dictum est contentiosum hunc esse specialiter qui
aliquit contra suam conscientiam nititur defensare. [Et] <1qui>1
<1diffidunt ueritati, credunt autem iniquitati.>1 Euangelicae ueri-
tacti non credunt, et consentiunt iniquitati, ut relicto creatore
deseruiant creaturae. Ira <1et indignatio.>1 In iudicio poenae 25
sunt. 9 <1Tribulatio et angustia.>1 Conscientia[e et] infructuosae
paenitentiae, sicut scriptum est : ` tunc dicent inter se paeni-
tentiam agentes et per angustiam spiritus gementes.' <1In>1
<1omnem animam hominis operantis malum, Iudaei primum et>1
5 <1Graeci.>1 Animae poenam apostolus comminatur propter haere-
ticos, qui solaiu carnem delinquere dicunt et animam negant
posse peccare. Siue: Anima pro toto homine dicitu, sicut
in Genesi `Iacob cum septuaginta [et quinque] animabus
Aegiptum' refertur `intrasse.' 10 <1Gloria autem et honor et>1
10 <1pax omni [homini] operanti bonum.>1 Gloria contra iram, honor
contra indignationem, et quam supra incorruptionem [dixerat],
hic pacem appellat. <1Iudaeo primum et Graeco.>1 Quod supra
` animam,' hic ` hominem' nominauit. ` primum' autem pro
` quidem' ponit, quia `non est personarum acceptio aput
15 deum.' Siue: Primum credulitatis tempore, non honore.
11 <1Non est enim personarum aput deum acceptio.>1 Ergo ne
gentes sibi de ignorantia falsa, nec Iudaei de legis et cir-
cumcisionis priuilegio blandiantur. 12 <1Quicumque enim sine>1
<1lege peccauerunt, sine lege>1 [et] <1peribunt, et quicumque in lege[m]>1
20 <1peccauerunt, per legem iudicabuntur.>1 Sine lege litterae in lege
naturae. hic ` peribunt' et `iudicabuntur' unum uoluit in-
tellegi, quia et qui perit per dei iudicium perit, et qui iudicatur
peccator perit, sicut scriptum est : ` quia peccatores peribunt .'
nam et similes illos facit, dicendo non auditores tantum legis
25 iustos esse, sed factores, et paulo inferius dicit gentes in die
domini iudicandas. qui[s] enim dubitat tam sub lege positos
quam sine lege degentes, nisi Christo crediderint, perituros?
13 <1Non enim auditores legis iusti sunt aput deum, sed factores>1
<1legis iustificabuntur [apud deum].>1 Reddit rationem quare non
sint gentibus meliores ; unde et nobis timendum est ne audien- 5
tes legem et non facientes, cum gentibus pereamus, secundum
quod ipse alibi dicit : ` ne cum hoc mundo damnemur.' 14 <1Cum>1
<1enim gentes, quae legem non habent.>1 Ne quis forte diceret,
legem non habent; ad quam formam pot[u]erunt iudicari? "
<1Naturaliter quae legis sunt faciunt.>1 Siue: De his dicit qui 10
naturaliter iusti fuerunt ante legem. Siue: Qui etiam nunc
boni aliquid operantur. <1Eius modi legem non habentes ipsi>1
<1sibi sunt lex.>1 Ostendit illos non esse sine lege, ut et gentes
inexcusabiles faciat et Iudaeis de proprietate legis gloriam
tollat. 15 <1Qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis,>1 15
<1testimonium reddente illis conscientia.>1 Natura agit legem in
corde [illis] per conscientiae testimonium. Siue: Conscientia
testatur legem se habere timendo dum peccat et uictis gratu-
lando peccatis, etiam si nullum hominem uereatur ipse qui
peccat. <1Et [inter] inuicem se cogitationibus accusantibus aut>1 20
<1et defendentibus>1 16 <1in die cum iudicabit deus occulta hominum.>1
Dicit altercationes cogitationum esse, cum quid faciendum
uel non faciendum diutina deliberatione decernimus, et
secundum hoc nos in die domini iudicandos, quia bonum
malumue non ignorasse conuincimur. Siue: Conscientia et 25
cogitationes nostrae erunt in die iudicii ante oculos nostros
tamquam quaedam historiae cognoscendae; aut ips[a]e nos
accusabunt aut etiam excusabunt, sicut scriptum est: `ar-
guam te et statuam ea contra faciiem tuam.' <1Secundum euange->1
<1lium meum per Iesum Christum [dominum nostrum].>1 Secundum
5 quod adnuntio per Iesum. Siue : Per Iesm Christum iudicabit
deus. 17 <1Si autem tu Iudaeus cognominaris.>1 Hinc conuertitur
ad Iudaeos, [docens] opere, non nomine tantum debere esse
Iudaeum [deputat], eumque uerum probari cuius occulta sint
bona. <1Et requiescis in lege.>1 Confidis uel securus es. <1Et gloriaris>1
10 <1in deo>1 18 <1et scis uoluntatem.>1 Gloriaris te solum nosse deum
eiusque agnoscere uoluntatem. <1Et probas utiliora instructus>1
<1per legem.>1 Eligis maiora et inter minora discernis: quae enim
per naturam utilia probantur, utiliora per legem fiunt. 19 Con-
<1fidis te ipsum ducem esse caecorum. Quorum obscuratum est
15 lumen [scientiae]. <1Lumen eorum qui in tenebris sunt.>1 Ignor-
antiae. 20 <1Eruditorem insipientium.>1 Qui dei non habe[n]t
sapientiam. <1Magistrum infantium.>1 Paruulorum, aetate uel
sensu. <1[H]abentemformam scientiae et ueritatis in lege.>1 Ad quam
semper respiciens, errare non possis. 21 <1Qui ergo alium doces,>1
20 <1te ipsum non doces.>1 Similiter [ut] gentibus dixerat : ` qui enim
alium iudicas, te ipsum condemnas.' qui [enim] in lege
requiescis, o Iudaee, cur transgrederis legem ? qui gloriaris in
deo, quare inhonoras deum ? qui nosti uoluntatem eius, quare
non optemperas uoluntati? qui probas utiliora, cur inutilia
25 sectaris? dux caecorum, quo modo uiam non uides rectam?
si enim uideres per ipsam utique ambulares. si lumen es
aliomm, cur non abicis opera tenebrarum? eruditor insipien-
tium ut quid timorem domini, qui est initium sapientiae,
reliquisti? magister infantium, quo modo puer es sensu? qui
habes formam scientiae et ueritatis in lege, quare nec ipse 5
sequeris nec alios sequi pessimo exemplo permittis? quare
non conuenit uita tua doctrinae tuae et opus tuum destruit
fidem tuam, unde fiet ut lex a te non custodita non solum
tibi nihil prosit sed etiam maioris criminis reum ut suum
contemptorem optineat. <1Qui dicis non furandum furams->1 10
Quidam dicunt : abscondendo ab hominibus furaris Christum.
22 <1Qui doces non moechandum, moecharis.>1 Non est una moechia :
nam omne quod totum deo debet anima, si alicui praeter
deum reddideris, moecharis. <1Qui exsecraris idola, sacrilegium>1
<1facis.>1 Sacrilegium est quod proprie in deum committitur, 15
quasi sacrosancti uiolatio. 23 <1Qui in lege gloriaris, per>1 prae-
<1uaricationem legis deum inhonoras.>1 Exposuit quid sacrilegium
dixerit. 24 <1Nomen [enim] dei per uos blasphematur inter gentes,>1
<1sicut scriptum est.>1 Praeposterato ordine ante posuit testi-
monium quam diceret scriptum: ita enim dicentis sermo 20
delapsus est, ut quod ex propria intentione dicebat, eodem
sensu scriptum in propheta repperiret. [et] re uera [uae illis],
quorum iniustis actibus nomen domini fuerit blasphematum,
sicut scriptum est: ` polluerunt nomen meum inter gentes,
dum dicuntur populus domini hi,' inter quas gentes captiui, 25
suis peccatis facientibus, morabantur. 25 <1Circumcisio quidem>1
<1prodest, si legem custodias. si autem praeuaricator legis sis,>1
<1circumcisio tua praeputium>1 facta <1est.>1 Quo modo [ergo] ` nihil
est,' si prodest? [sed] prodest tempore suo. signum prodest,
si iustitia, cuius est ` signaculum,' adsit; ceterum sine illa
5 superfluum erit. Siue: [In eo prodest,] quia uiuere faciebat
Iudaeum et in infantia non exterminari ante quam saperet.
Siue : Quia in lege facit esse, [qua] perspecta inuenitur, carnis
circumcisione cessante, uera[m] illa[m] cordis esse uentura[m].
et praeuaricator legis est, dum non sequitur id quod ibi prae-
10 dictum est. 26 <1Si igitur praeputium [iustitias legis custodiat,>1
<1nonne praeputium] eius in circumcisione[m] reputabitur?>1 Uisi-
bilia indigent inuisibilibus, inuisibilia non indigent uisibilibus,
eo quod uisibilia imago sint inuisibilium, et inuisibilia ueritas
sint [uisibilium], ideoque circumcisio carnis indiget cordis,
15 circumcisio autem cordis non indiget carnis, quia imagine
non indiget [ueritas, imago autem indiget] ueritate. quaeritur
sane quare sit data circumcisio, si [per se] ipsa non prodest.
primum, ut cognosceretur dei populus inter gentes ; denique
quando soli erant in heremo, circumcisi non fuerunt. Siue :
20 Ut corpora eorum agnoscerentur in bello. nam quod in tali
membro signantur, haec causa est prima, ne aliut membrum
aut debile fieret aut turpe, quod publice uideretur, secunda,
propter gratiae promissionem, in qua erat [per] castitate[m]
placendum. Siue: Ut Christus significaretur ex eius semine
nasciturus, usque ad quem futura erat ista carnalis, qui
spiritalem habebat adferre, cuius typum gerens Hiesus Naue
populum secundo circumcidere iubetur. 27 <1Et iudicabit quod>1
<1ex natura est praeputium, flegem perficiens, te, qui per litteram>1 5
<1et circumcisionem praeuaricator es legis.>1 Siue: Dum litterae
circumcisionem sectaris, spiritus accipere dedignaris. Siue:
Non sequendo quod lex dixit, hoc est, ut Christo credens
neram circumcisionem acciperes. 28 <1Non enim qui [in] mani->1
<1festo Iudaeus est, neque quae palam in [carne] circumcisio,>1 10
29 <1sed qui in occulto Iudaeus est.>1 Ipse est uerus : omnia enim
quae antea circa exterioreni hominem gerebantur, figuram
interioris habebant. <1Et circumcisio cordis, qui spiritu non>1
<1littera,>1 [Neque qui in carne circumcisus est] <1cuius laus non ex>1
<1hominibus, sed ex deo [est].>1 De qua scriptum in lege est: `in 15
nouissimis diebus circumcidet deus cor tuum et cor seminis
tui ad dominum deum tuum amandum': et iterum: ` cir-
cumcidite uos deo uestro et circumcidite praeputium cordis
uestri,' non secundum litteram legis, sed secundum nouum
testamentum, quod interiora quaerit quae solus uideat deus. 20
1 <1Quid ergo amplius est Iudaeo, aut quae utilitas circumcisionis ?>1
2 <1multum per omnem modum.>1 Reddita ratione quod lex con-
tempta non prosit et quod carnalis circumcisionis praerogatiua,
nullis operibus fulta, sit uana, [quasi] interrogat quid amplius
habeat Iudaeus, ex cuius persona respondetur: ` multum per 25
omnem modum.' nam si ipsius est sensus ` multum per omnem
modum' et `omnis homo mendax,' quo modo postea contra
uenit dicens: `8i autem iniquitas nostra iustitiam dei com-
mendat, quid dicemus? numquid iniquus deus? absit,' et
cetera. postremo quo modo Iudaeos nihil amplius habere
5 confirmat, si hic multum habere commemorat? <1Primum>1
<1quidem, quia credita sunt illis eloquia dei.>1 Hoc estis dicturi
primum, quod credita sint illis eloquia dei et gentibus nulla.
3 <1Quid enim>1 [si] <1quidam eorum non crediderunt? numquid in->1
<1credulitas illorum fidem dei euacuabit? 4 absit!>1 Fidem pro-
10 missorum Abrahae, cui dictum est quia : ` in semine tuo bene-
dicentur omnes gentes.' <1Est autem deus uerax.>1 Illi ita dicunt
quasi ideo deus uerax, quia homo sit mendax. <1Omnis>1 autem
<1homo [sit] mendax.>1 Hic omnes pro maxima parte dicit, sicut
` omnes sua quaerunt,' et ` omnes me dereliquerunt,' `Lucas
15 est mecum solus.' <1Sicut scriptum est: ut iustifi ceris in sermoni->1
<1bus tuis et uincas cum iudicaris.>1 Hoc testimonium pars aduersa
ita [pro]posuit, quasi dixerit Dauid ` propter ea ego peccaui,
ut tu iustus appareres me iudicando.' sed uerus sensus sic
se habet quia promiserat se deus sine personarum acceptione
20 in peccantibus uindicare, et quidam eius patientiam menda-
cium iudicabant. ui[n]cit cum iudicarit, quando eorum facta
punit in quibus nemo putauerat [u]indicari. Aliter : Probasti
te curam de hominibus habere, qui per prophetam mea
abscondita reuelasti, et uicisti eos qui te incuriosum huma-
25 norum actuum esse confingunt. HUC UQUE OBIECTIO CUCURRIT :
IAM INCIPII APOSTOLU8 RESPONDERE. 5 <1Si autem iniquitas>1
<1nostra dei iustitiam commendat, quid dicemus ? numquid iniquus>1
<1deus?>1 Iniquum est si in illis uindicat, qui ideo peccauerunt ut
ille iustior appareret. <1Qui infert>1 iram. Ut in diluuio et Sodoma,
ita in iudicio. <1Secundum hominem dico?>1 6 <1absit!>1 Secundum
te qui taliter sentis. <1Alioquin quo modo iudicabit deus hunc>1 5
<1mundum?>1 Qua iustitia damnabit iniustitiam, si secundum
te humana iniquitate fit iustior? 7 <1Si enim ueritas dei in meo>1
<1mendacio abundauit in gloriam ipsius.>1 Hoc est: creuit. <1Quid>1
<1adhuc et ego tamquam peccator iudicor?>1 Hoc est: insuper
iudicor ego, quicumque mentior homo, qui laudari deberem, 10
si meo mendacio dei ueritas confirmatur. 8 <1Et non sicut>1
<1blasphemamur, et sicut aiunt nos quidam dicere.>1 Ut quid me
ita iudicat quasi peccantem, et non sicut quidam nos aiunt
dicere, [quod] quanto maiora mala fecerimus, tanto maiora
bona recipiamus. <1Faciamus mala, ut ueniant bona.>1 Hoc 15
fortassis ideo putabant quia non intellexerunt quod dicebat :
"ubi abundauit peccatum, superabundauit gratia.' . <1Quorum>1
<1damnatio iusta est.>1 Quid iust[i]us quam ut hanc poenam senti-
ant, quam nos negare mentitisunt, quinihil magis quam iustum
dei iudicium praedicamus? 9 <1Quid ergo tenemus amplius?>1 20
<1causati enim sumus Iudaeos et Grecos omnes sub peccato esse.>1
Nos ex Iudaeis nullam unde maiores simus inuenio causam.
hoc enim inuestigauit ratio sub peccato esse et Iudaeos et
gentes, quod non ratione sola colligimus, sed etiam de Iudaeis
testimonio conprobamus. 10 <1Sicut scriptum est quia: non est>1 25
<1iustus quisquam.>1 Psalmus ipse unde hoc testimonium sump-
tum est, de insipiente loquitur ; quod testimonium in aduentu
Christi praecipue ostendit impletum, quo tempore nullus,
puto, cum pateretur, iustus inuentus est. 11 <1Non est intellegens,>1
<1non est requirens deum.>1 Quia non intellegit, non requirit. Siue :
5 Ideo non intellegit quia non quaerit. deus autem tunc quae-
ritur cum eius uoluntas inquiritur, quia ` omnis qui peccat,
non uidit eum nec cognouit eum,' eo quod qui peccat domini
sui non cognouerit uoluntatem. nam et uulgo nesciri dicitur,
cuius uoluntas ignota est. 12 <1Omnes declinauerunt.>1 Qui non
10 requirit firmamentum, necesse est ut declinet. <1Simul inutiles>1
<1facti sunt.>1 Inutiles ad opus in quod fuerant procreati. <1Non>1
<1est qui faciat bonum, non est usque ad unum.>1 Si non est qui
faciat bonum, quo modo inferius plebem suam arguit de-
uorantes et inopum consilium confundentes? pleps enim dei
15 non erat, si bonum non faciebat, maxime cum iusta ibidem
generatio appelletur. [sed] hoc magis ad psalmi expositionem
pertinet quam ad apostoli causam. 13 <1Sepulcrum patens est>1
<1guttur eorum.>1 Faetore doctrinae et adulationis suae contami-
nans et interficiens audientes. ideo enim sepulcrum diligenter
20 clauditur, ne adhuc uiuentibus exhalatione sui generet pestem.
<1Linguis suis dolose agebant.>1 Aliut ore promentes, aliut corde
uoluentes. <1Venenum aspidum.>1 Horum serpent[i]um pessimum
esse dicitur uenenum. <1Sub labiis eorum.>1 Hoc est: in corde.
4 <1Quorum os maledictione.>1 Non est unius generis male-dictio :
duitquit enim malo uoto dicitur, sine dubio male dicitur. <1Et>1
<1amaritudine plenum est.>1 Amaritudo contraria est dulcedini
uerborum dei. 15 <1Ueloces pedes eorum>1 ad <1effundendum san->1
<1guinem.>1 Siue : Simpliciter homicidas dicit. Siue : Interficientes 5
animas adulando, unde in Actibus Apostolorum dicit sanctus
Paulus : ` mundus sum ab omnium sanguine : non enim subter-
fugi quo minus adnuntiarem uobis omne consilium dei.'
16 <1Contritio et infelicitas in uiis eorum.>1 Conteruntur et infelices
funt animae in doctrinis eorum uel in exemplis conuersationis 10
eorum. 17 <1Et uiam pacis non agnouerunt.>1 Doctrinam qua
deus hominibus [pacaretur] ; quia simile omne pacificum est
et contrarium inimicum. 18 <1Non est timor dei ante oculos>1
<1eorum.>1 In timore dei conclusit, quia si timorem dei semper
ante oculos habuissent, non utique [tam grauiter] deliquissent : 15
neque enim audet seruus domino praesente peccare. 19 <1Scimus>1
<1autem quoniam quaecumque lex loquitur, his qui in lege sunt>1
<1loquitur.>1 Ne dicerent haec in psalmo de gentibus dicta, ostendit
quae in lege dicta sunt his qui in lege sunt dici. quaeritur
sane quo modo Iudaei dixerint non esse deum. non utique 20
uerbo dixerunt, sed opere: [` deum'] namque ` confitentur se
nosse, factis autem negant.' ergo gentes hic non appellat, quia
nam de illis talia dixerat in propria causa. <1Ut omne os ob->1
habent unde gloriari. <1Et subditus>1 fiat <1omnis mundus deo.>1 In
confessione peccati. 20 <1Quoniam non iustifica[bi]tur omnis>1 caro
<1ex operibus legis coram illo.>1 Modo non iustifica[bi]tur. Siue:
Opera legis circumcisionem dicit sabbatum et ceteras caeri-
5 monias, quae non tam ad iustitiam quam ad carnis laetitiam
pertinebant. <1Per legem enim cognitio peccati.>1 Non remissio,
[nec] peccatum, sed cognitio. ideo enim per legem quid sit
peccatum agnoscitur, quia aut in obliuione[m i]erat lex naturae
aut ante legem litterae leuiora quaeque non cognoscebantur
10 esse peccata, id est, quae aliis non nocebant, ut concupiscentia
ebrietas et cetera huius[ce]modi. 21 <1Nunc autem sine lege>1
<1iustitia dei manifestata est.>1 Sine lege litterae iustitia mani-
festa[ta], quae nobis gratis a deo donata est, non nostro labore
quaesita, et apertius per exempla Christi euidentiora pate-
15 facta, quae lateba[n]t in lege. <1Testificata per legem et prophetas.>1
Siue: Iustitia haec praedicata est a lege et prophetis in nouis-
simis temporibus esse uentura. Siue: Cognitio peccati a lege
et prophetis testimonium accepit. 22 <1Iustitia autem dei per>1
<1fidem Christi Iesu [in omnes et] super omnes qui credunt>1
20 <1[in eum].>1 Qua creditur Christo. <1Non enim est distinctio.>1 Inter
Iudaeum et gent[il]em. 23 <1Omnes enim peccauerunt et egent>1
<1gloria dei.>1 Quia non habent suam. 24 <1Iustificati gratis per>1
<1gratiam ipsius.>1 Sine legis operibus per baptismum, quo
omnibus non merentibus gratis peccata donauit. <1Per redemp->1
<1tionem quae est in Christo Iesu.>1 Qua nos redemit sanguine suo
de morte, cui per peccatum uenditi fueramus, secundum
Isaiam dicentem: ` peccatis uestris uenundati estis,' quam
mortem Christus euicit, qui non peccauit. omnes enim rei 5
eramus mortis, cui se ille indebite tradidit, ut nos suo sanguine
redim eret. unde propheta praedixerat : ` gratis uenundati estis,
et sine pecunia redimemini.' hoc est quia nihil pro uobis
accepistis et Christi estis sanguine redimendi. simul illut
notandum quia redemit nos, non emit, qui[a] ante per naturam 10
ipsius fueramus, licet simus nostris ab eo alienati delictis.
tiinc sane fructuosa erit redemptio nostra, si peccare cesse-
mus. 2s <1Quem proposuit deus.>1 In promptu ante oculos
omnium posuit, ut qui redemi uult accedat. <1Propitiatorem>1
<1fidei in sanguine ipsius>1 [ad <1ostensionem iustitiae suae].>1 Ut 15
propitietur eis qui credunt se eius sanguine liberandos.
<1Propter propositum praecedentium delictorum>1 [quae iam pridem
facta erant]. Propter ea passus est Christus, ut propositum
dei sedaret, quo tandem punire decreuerat peccatores. 26 <1In>1
<1sustentatione dei.>1 Uult ostendere deum quidem ad hoc ex- 20
pectasse, ut tandem corrigerent[ur] delinquentes, illos uero,
male usos patientia dei, ad maiora profecisse peccata. unde
Iob ille iustissimus sui temporis ait de peccatore: ` dedit illi
deus locum paenitentiae, et ille abutitur eo in superbia.' Ad
<1ostensionem iustitiae suae in hoc tempore.>1 Ut reuelaret iustitiam 25
quae ex fide est. <1Ut sit ipse iustus>1 [et] <1iustificans eum qui ex>1
<1fide [est] Iesu Christi.>1 Qui solus iustus inuentus est, et quem
ipse iustificauerit, non ex operibus, sed ex fide. 27 <1Ubi est>1
<1[ergo] gloriatio [tua]? exclusa est.>1 Ad Iudaeum loquitur : [ubi
est] in qua gloriabaris te operibus meruisse iustitiam? <1Per>1
5 <1quam legem ? factorum ? non.>1 ` Est' : subauditur. <1Sed per legem>1
<1[fi]dei.>1 Legem dicit statutum fidei terminum, hoc est, Nouum
Testamentum. 28 <1Arbitramur enim iustificari hominem per>1
<1fidem sine operibus legis.>1 ` Certi sumus' uel ` iudicamus.'
Abutuntur quidam hoc loco ad destructionem operum iustitiae,
10 solam fidem [baptizato] posse sufficere adfirmantes, cum idem
alibi dicat apostolus: ` et si habuero omnem fidem, ita ut
montes transferam, caritatem autem non habeam, nihil mihi
prodest,' in qua caritate alio loco legis adserit plenitudinem
contineri, dicens: ` plenitudo legis est caritas.' quod si haec
15 eorum sensui uidentur esse contraria, sine quibus operibus
[legis] apostolus iustificari hominem per fidem dixisse cre-
dendus est? scilicet circumcisionis uel sabbati et ceterorum
huius[ce]modi, non absque iustitiae operibus, de quibus
beatus Iacobus dicit: `fides sine operibus mortua est.' hic
20 autem de illo dicit, qui ad Christum ueniens sola, cum primum
credit, fide saluatur. addendo autem ` operibus legis,' ostendit
esse et[iam] gratiae opera[m] [,quae debent facere baptizati].
29 <1An Iudaeorum deus tantum? nonne et gentium?>1 Numquit
Iudaeos solos deus creauit, ut de ipsis solis curam gerat? nam
25 et si gentes peccauerunt, et uos ; et si uos conuertimini, et illi;
si uobis uenit Christus ex lege promissus, et illis [similiter].
nam frequenter prophetae etiam de eorum uocatione dixerunt.
<1Immo et gentium.>1 Pulchre modum seruauit in uerbis. immo
dixit, ut ostenderet magis gentes, quia primi sancti non erant
circumcisi, et Abraham ante circumcisionem iustus. et red- 5
didit, ne Iudaeos excludere uideretur. 30 <1Si quidem unus deus>1
<1qui iustifica[ui]t.>1 Utrique uni deo et uni Christo credidistis.
<1Circumcisionem ex fide et praeputium per fidem.>1 Sane unum
est ` ex fide' et ` per fidem,' sed usus scripturarum hic est, ut
[in] hisdeIn causis malint mutare quam repetere sermoneIn, 10
sicut in Danihelo scriptum est: `propter Abraham seruum
tuum et Isaac dilectum a te et Is[t]rahe] sanctum tuum.'
31 <1Legem ergo destruimus perfidem? absit! sed legem statuimus.>1
Legem ergo quae circumcidi praecepit, superfluam iudicamus ?
absit! immo stare facimus, dum probamus uerum esse quod 15
dixit, legem legi, testamentum testamento, circumcisionem
circumcisioni successuram. 1 <1Quid ergo dicemus inuenisse>1
<1Abraham?>1 Reuocauit illos ad caput circumcisionis, ut quod
in initio constiterit, id habeatur in toto. <1Patrem nostrum>1
<1secundum carnem.>1 Patrem secundum carnis circumcisionem; 20
nam fides in mente consistit. 2 <1Si enim Abraham ex operibus>1
<1iustificatus est, habet gloriam, sed non aput deum.>1 Si ex eo
quod [se] circumcidit, iustificatus est, nihil ergo illi deus
donauit, sed ex se habuit gloriam. Aliter: Si iussa perfecit,
aput semet ipsum habet gloriam, non aput deum. 3 <1Quid>1 25
<1enim scriptura dicit? credidit Abraham deo.>1 [Re] tam magna
fuit fides Abrahae, ut [et] pristina ei peccata donarentur et
sola pro omni iustitia duceretur accepto, et tanto deinceps
amore flagrauit, ut super omnia se opera praepararet. <1Et>1
5 <1reputatum est illi ad iustitiam.>1 Et ideo habet gloriam aput
deum, secundum quod lex probauit. 4 <1Ei autem qui operatur>1
<1merces non inputatur secundum gratiam.>1 Exponit exemplum.
<1Sed secundum debitum.>1 Debitori[s] enim est facere quae iuben-
tur, et nisi paruerit damnatur. si autem fecerit, non habet
10 gloriam, quia inutilis adhuc seruus dicitur qui nihil amplius
quam [quod] praeceptum est operatur. Aliter : Non illi dona-
tur gratis iustitia, sed merces redditur operum pristinorum.
5 <1Ei autem qui non operatur, credenti autem in eo qui iustificat>1
<1impium, [per fidem] deputatur fides eius ad iustitiam.>1 Conuer-
15 tentem impium per solam fidem iustificat deus, non per opera
bona quae non habuit: alioquin per impietatis opera fuerat
puniendus. simul attendendum quia non peccatorem [dicit]
iustificari per fidem sed impium, hoc est nuper credentem, adse-
ruit. <1Secundum propositum [gratiae] dei.>1 Quo proposuit gratis
20 per solam fidem peccata dimittere. 6 <1Sicut et Dauid dicit beati->1
<1tudinem hominis.>1 Magna beatitudo est sine labore legis et
paemtentiae domini [gratiam] promereri, sicut si quis [inter
homines] aliquam dignitatem gratis accipiat. <1Cui deus accepto>1
<1fert iustitiam sine operibus.>1 Ad hoc fides prima ad iustitiam
reputatur, ut et de praeterito absoluatur et de praesenti
iustificetur et ad futura fidei opera praeparetur. 7 <1Beati quo->1
<1rum remissae sunt iniquitates et quorum tecta sunt>1 peccata.
8 <1beatus uir cui non inputauit dominus peccatum.>1 Quod 5
remittitur non tenetur, et quod tegitur non apparet, et
idcirco rninime imputatur. quidam dicunt remitti per
baptismum, tegi laboribus paenitentiae, non imputari per
martyrium : alii autem dicunt remissis per baptismum peccatis
augeri caritatem in deo, quae operit multitudinem peccatorum, 10
[et] deinceps non sinit imputari, dum bonie cottidie operibus
mala praeterita superantur. 9 <1Beatitudo ergo haec in circum->1
<1cisione [tantum dicta est]>1 an <1[etiam et] in praeputio ?>1 Uult istam
beatitudinein tribus temporibus adsignare, naturae circum-
cisionis et Christianitatis. <1Dicimus enim quia reputata est>1 15
<1Abrahaefides ad iustitiam.>1 Omnes enim [hoc] confitemur et
consentimus; ergo quod ratio de Abraham inuenerit, hoc de
ceteris obseruemus. 10 <1Quo modo ergo deputata est? in cir->1
<1cumcisione cum esse[t],>1 an <1in praeputio ?>1 Videalnus utrum cir-
cumcisio ex iust[iti]a, an iustitia ex circumcisione sit nata. <1Non>1 20
<1in circumcisione, sed in praeputio.>1 Quia ante iustus quam
circumcisus. 11 <1Et signum accepit circumcisionis.>1 Ne dicerent
"Ergo superflue circumcisus est," signum ait esse iustitiae,
non [initium uel] augmentum. <1Signaculum iustitiae>1 fidei,
<1quoe est in praeputio.>1 Signaculum accepit illius iustitiae 25
quam praeputiati fides meruit. tam perfecta enim fuit ut
signaculum mereretur : semper enim res plena signatur. Siue :
Ut ostenderet quam iustus et fidelis esset, qui dolorem sibi
ex mandato dei non dubitauit inferre, non putans superfluum
5 quod [a ` scientiarum] domino' iubebatur, sicut nec parrici-
dium credidit impium quod fons praeceperat pietatis. <1Ut sit>1
<1pater omnium credentium in praeputio [,ut illi accepto feratur>1
<1iustitia,>1 12 <1et sit pater circumcisionis, qui non solum ex circum->1
<1cisione sunt, sed et eorum qui secuntur uestigia patris nostri>1
10 Abrahae]. Ut omnes qui ex gentibus credunt filii sint Abrahae,
dum et illi[s] sola fides ad iustitiam reputatur, et fiunt et ipsi
circumcisi, sed corde. Siue : Quia in praeputio iustus fuit, ut
esset incircumcisorum [fidelium] pater, et circumcisus iustus
permansit, ut circumcisorum iustorum fieret pater. 13 <1Non>1
15 <1enim per legem promissio [facta est] Abrahae aut semini eius.>1
Hic legem ipsam circumcisionem appellat, eo quod omne
praeceptum lex possit intellegi. <1Ut heres esset mundi, sed>1
<1per iustitiamfidei.>1 Siue : Ut in semine eius, quod est Christus,
benedicerentur omnes gentes quae illi in hereditate a patre
20 sunt datae. Siue: Ut ` cum eo recumbant' gentes `in regno
caelorum.' 14 <1Si enim qui ex lege heredes sunt, euacuata est>1
<1fides, abolita est promissio.>1 Si [illi] soli, ut uos uultis, circum-
cisi heredes sunt, non impleuit deus promissum Abrahae,
ut ` pater esset multarum gentium,' et, si ita est, iam uidebitur
deo sine causa cre[di]disse. 15 <1Lex enim iram operatur.>1 Quia
`iniustis est posita,' et magis grauauit peccare uolentes quam
absoluit, per scientiam cumulando delicta : `si' enim ` caeci
essetis,' [inquit,] ` peccatum non haberetis ' <1[Ubi enim non est>1
<1lex, nec praeuaricatio. 16 <1ideo ex fide, ut secundum gratiam>1 5
<1firma sit promissio omni semini eius, non ei qui ex lege est>1
<1solum, sed et ei qui ex fide Abraham, qui est pater omnium>1
<1nostrum.].>1 Quoniam [ergo] fides exinaniri non potest, nec pro-
missio aboleri, non est ex lege hereditas, sed ex fide. lex enim
non donat peccata, sed damnat, et ideo non potest omnes 10
gentes facere filios Abrahae, quia, secundum quod omnes
sub peccato inuenti sunt, omnes erant utique puniendi: fides
autem, dimissis per gratiam peccatis, omnes credentes filios
efficit Abrahae. <1[Ubi enim non est lex, nec praeuaricatio.]>1
Siue : Non est quod praeuaricetur, ubi lex non est. Siue : Non 15
est quod uindicetur, ubi lex necessaria non est. 17 <1Sicut scrip->1
<1tum est. `Quia patrem multarum gentium posui te.'>1 Non unius
gentis Is[t]rahelis. <1Ante eum cui credidisti [deo].>1 Ante deum
[qui] pater est omnium credentium. <1Qui iustificat mortuos.>1 Hic
mortuos ad generandum dicit, ut praesenti conueniat causae. 20
<1Et uocat [ea] quae non sunt [tamquam ea quae sunt].>1 Quamuis
[et] in principio uocauerit quae non erant, et statim esse
coeperunt, tamen hic, quia iam non erant eis tempora gene-
randi. 18 <1Qui praeter spem in spe[m] credidit.>1 Contra spem
naturae erat ut centum annorum homo ex muliere aeque
iam fessa, quae etiam in iuuentute sterilis fuisset, semen suum
sicut stellas caeli crederet esse futurum. <1ut fieret>1 pafter
<1multarum gentium, secundum quod dictum est>1 : <1Sic erit semen>1
s <1tuum.>1 Qui nec unius filii iam per se esse poterat pater ; [unde]
quaeritur quo modo Abraham, iam emortuo corpore, de
Cetura filios generauerit, qui de Sarra ante non potuit. id-
circo de Sarra non genuit, quia et anus erat et sterilis: in illa
uero, quasi in iuuene, cursu naturae facile potuit generare.
10 i9 <1Et non est infirmatus in fide. non considerauit corpus suum>1
[iam] <1emortuum, cum esset centum fere annorum, et emortuam>1
<1uuluam>1 Sarrae. Nihil naturae considerat fides, quia omni-
potentem nouit esse qui dixit. 20 <1In repromissione autem>1 de
<1non ffhaesitauit diffidentia, sed confortatus est~e.>1 Nec de se-
15 nectutis impossibilitate nec de promissionis magnitudine dubi-
tauit. <1Dans>1 glori2m <1deo,>1 2i <1pflenissime sciens quoniam quae->1
<1cumque promisit, potens est>1 [et] <1facere.>1 Tamquam de percepto
gratias agens. 22 <1Propter quod deputatum est illi ~ iustitiam.>1
Quia tam perfecte et firmiter credidit. 23 <1Non est autem.>1
20 <1scriptum propter ipsum tantum, quia deputatum est illi>1 [ad
<1iustitiam],>1 24 <1sed et propter nos, quibus reputabitur.>1 Non ut eius
fidem solum sciamus, sed [et] ut eius quasi patris imitemur
exemplum, sicut omnia exempla sanctorum, quibus domino
placuerunt, qui ideo etiam temptati sunt ut et ipsi se nossent
et nos [eorum uestigia] sequeremur. <1Credentibus in eum Qui>1
<1suscitauit Iesum [Christum] [dominum nostrum] a mortuis.>1 Si
tam perfecte crediderimus Christum a mortuis surrexisse
quam ille credidit corpus suum posse ad generandum uiuificari 5
iam mortuum. 25 <1Qui traditus est propter delicta nostra et>1
<1surrexit [propter] iustificationem nostram.>1 Qui morte sua
nostra peccata aboleuit, et in ea qualitate qua mortuus est
necessario resurgens apparuit, ut iustitiam credentium con-
firmaret. 1 <1Iust~ificati igitur ex fide, pacem habeamus ad deum>1 10
<1per dominum nostrum Iesum Christum.>1 Pertractata causa
qu[i]a neIno eorum ex operibus iustificatus sit, sed omnes ex
fide, quod exemplo Abrahae probat, cuius se solos filios esse
Iudaei putabant, et ostensa ratione quod non genus nec cir-
cumcisio, sed fides faciat filios Abrahae, qui ex sola primum 15
fide iustificatus est, qua ratione conclusa, pacem eos habere
hortatur, quia nemo suo merito, sed omnes aequaliter dei
gratia sunt saluati. [` Pacem habeamus ad deum.' ] Uel subiecti
simus utrique deo ; uel pacem dei, non tantum saeculi, habea-
mus. Per <1quem et accessum habe[a]mus perfidem in gratia ista.>1 20
Per quem accessimus prope, qui[a] eramuslonge. <1In qua stamus.>1
Qui ante iacebamus. <1Et gloriamur in spe gloriae [filiorum] dei.>1
Gloriamur nos sperare filiorum dei gloriam possessuros, tan-
tumque est quod speramus quantum ex se nullus auderet,
non spes, sed blasphemia putaretur, et quod multis pro 25
magnitudine incredibile uideatur. 3 Non <1solum autem[hoc],>1
<1sed et gloriamur in tribulationibus [nostris], scientes quod tribu->1
<1flatio patientiam operatur, 4 patientia autem probationem,>1
<1probatio autem spem.>1 Non solum in gloriae spe, sed etiam in
saluberrimis tribulationibus gloriamur, magnitudinem praemii
5 cognoscentes, sicut Iacobus ait: ` omne gaudium existimate,
fratres,' et reliqua. unde et optare debemus aliquid pati pro
nomine domini, ut adquiramus de tribulatione finienda prae-
mium infinitum. considerat[o] enim praemio nullum possumus
condignum aestimare laborem. nam et scimus homines
10 propter aurum ultro se ad bestias deputare, quod tamen in
aeternum non poterunt possidere. quanto magis nos exemplo
[apostolorum in tribulationibus gaudere debemus], quae qui-
dem cum sint temporales, aeternam salutem adquirunt et
a doloribus liberant sempiternis, cum [etiam] multi p,ropter
15 spem paruae salutis et curam corporis maximos sustinuerint
cruciatus, nec tamen perfectam potuerint consequi sanitatem,
quae etiam si prouenerit, paulo post morte intercedente
8oluetur ! habemus ergo unde honeste et si[ne] periculo glorie-
mur. magna enim gloria est de imis ad summa crescere et de
20 nihilo ad maxima peruenire. de limo ad caelum et de seruitute
uocamur ad regnum, si tamen, omni gloria saeculi et iucundi-
tate contempta, in illo solo quod nobis promittitur gloriemur.
quod et si feceris, tale est quale si quis nummo plumbeo
contempto gemmam regiam consequatur ; quamquam nec sic
25 sit digna conparatio, quia hic, quamuis pretium distet, manet
[et] utrisque corruptio: ibi uero incorruptibilibus corrupti-
bilia [et] aeternis caduca mutantur. s <1Spes autem non con->1
<1fundit.>1 Spes futurorum omnem confusionem expellit; unde
probatur non habere spem qui in praeceptis confunditur
Christi. <1Quia caritas dei diffusa est in cordibus nostris.>1 Magni- 5
tudo beneficiorum excitat in se magnitudinem caritatis, quae
perfecta confundi et timere non nouit. <1Per spiritum sanctum>1
<1qui datus est nobis.>1 Quo modo nos [deusl diligat ex hoc
cognoscimus, quia non solum nobis per filii sui mortem pec-
cata dimisit sed et spiritum sanctum nobis dedit, qui iam 10
ostendat gloriam futurorum. 6 <1lut quid e[ni]m Christus, cum>1
<1adhuc infirmi essemus?>1 Ut quid indebite pro nobis mortuus
est, nisi ut manifestaret suam caritatem, cum adhuc pecca-
torum et scelerum languoribus premeremur? <1Secundum>1
<1tempus.>1 Secundum tempus infirmi, quo iam defecerat paene 15
iustitia. Siue : Quia in ultimo [tempore] passus est Christus.
Siue : ad tempus tridui, ut praedicebatur, est mortuus. <1Pro>1
<1impiis .mortuus est.>1 Uult ostendere quia pro impiis mortuus
est, ut ex beneficiorum contemplatione eius gratiam com-
mendaret, et inmerito dilecti quantum eum debeamus dilegere 20
demonstrare[t], [et] an tam benefico et sancto aliquit prae-
ponendum sit uideremus, cum ille nobis impiis nec uitam
suam praeposuerit nec necessariam nobis denegauerit mortem.
7 Uix <1enim pro iusto quis moritur.>1 Ideo pro iusto difficile
moritur quia iustus non habet mori: pro morituro enim si
forte moritur alter. Nam <1pro bono forsitan quis audeat mori.>1
Bonus ipse est qui et iustus : dicit enim alibi ` mandatum iustum
et sanctum et bonum.' forsitan [autem] hoc est, tam facile
5 [quis] audeat, [scilicet] ne illi iniuria sit. 8 <1Commendat autem>1
<1deus suam caritatem in nobis.>1 Amabilem facit, cum insinuat
quantum nos diligat. quando enim indebite aliquit prae-
statur, tunc maxime caritas commendatur. quid enim tam
indebitum quam ut sine peccato dominus pro seruis impus
10 moreretur, et uniuersitatis conditor impenderetur pro portione
propriae creaturae? <1Quoniam [si] cum adhuc peccatores esse->1
<1mus.>1 Notandum quod plerumque apostolus credentes iam in
Christo fuisse peccatores dicens, iam non esse significet, ut
qualiter se exhibere debeant recognoscant. <1Christus pro nobis>1
15 <1mortuus est>1 : 9 <1multo [igitur] magis iustificati nune.>1 Si pecca-
tores tantum dilexit, quanto magis iam custodiet iustos!
<1In sanguine ipsius salui erimus>1 ab ira <1per ipsum.>1 Non ani-
malium [sanguine], sicut in lege. caueamus ergo ne peccando
[eum] pollutum ducamus, sicut dicit ipse apostolus ad He-
20 braeos. 10 <1Si enim, cum inimici essemus, reconciliati sumus deo>1
<1per mortem filii eius.>1 Peccatores inimici sunt contemnendo,
sicut dicit apostolus: `nescitis quia amicitia huius mundi
inimica est deo? quicumque [ergo] uoluerit amicus fieri huic
saeculo, inimicus dei constituitur.' inimici ergo actibus, non
25 natura : reconciliati autem [ideo] quia conciliati naturaliter
fueramus. <1Multo magis reconciliati salui erimus>1 in <1uita ipsius.>1
Si per mortem Christi saluati sumus, quanto magis in eius
glorificabimur uita, si eam fuerimus imitati! 11 <1Non solum>1
<1autem [hoc], sed et gloriamur in deo per dominum nostrum Iesum>1
<1Christum.>1 Non solum nobis uita d[on]abitur sempiterna, sed
etiam quaedam similitudo per Christum promittitur diuinae
gloriae, sicut dicit apostolus Iohannes : ` nondum apparuit 5
quid erimus ; scimus quoniam, [cum] apparuerit, similes ei
erimus.' <1Per quem nunc reconciliationem accepimus.>1 Hinc
ostendere uult propter ea Christum passum, ut qui sequentes
Adam discesseramus a deo, per Christum reconcili[ar]emur deo.
12 <1Propter>1 ea <1sicut per unum hominem in hunc mundum pecca->1 10
<1tum introiit et per peccatum mors.>1 Exemplo uel forma. quo
modo, cum non esset peccatum, per Adam aduenit, ita etiam,
cum paene aput nullum iustitia remansisset, per Christum est
reuocata; et quo modo per illius peccatum mors intrauit, ita
et per huius iustitiam uita est reparata. <1Et ita in omnes>1 15
<1homines [mors] pertransiit, in quo omnes peccauerunt.>1 Dum
ita peccant, et similiter moriuntur: non enim in Abraham et
Isaac [et Iacob] pertransiit, [de quibus dicit dominus : ` omnes
enim illi uiuunt.'] hic autem ideo dicit omnes mortuos quia
in multitudine peccatorum non excipiuntur pauci iusti, sicut 20
ibi: ` non est qui faciat bonum, non est usque ad unum,' [et
`omnis] homo mendax.' Siue: In eos omnes pertransiit qui
humano [et] non caelesti ritu uiuebant. 13 <1Usque>1 ad <1legem>1
<1Peccatum>1 [erat] <1in [hoc] mundo.>1 [Lex] peccati uindex
uenit, ante cuius aduentum peccatores liberius uel prae- 25
sentis uitae longitudine fruebantur. erat quidem ante legem
peccatum, sed non ita putabatur esse peccatum, quia iam
paene obliterata fuerat scientia natura[lis]. <1Peccatum autem>1
<1non imputatur, cum lex non est.>1 Quo modo mors regnauit, si non
5 imputa[ba]tur peccatum? nisi subaudias : ` in praesenti' non
inputabatur. 14 <1Sed regnauit mors>1 ab <1Adam usque>1 ad <1Mosen>1
<1et[iam] in eos qui [non] peccauerunt in similitudine[m]>1 prae-
<1uaricationis Adae.>1 Siue: Dum non esset qui inter iustum et
iniustum ante distingueret, putabat se omnibus dominari.
10 Siue: Non solum in eos qui praeceptum, sicut Adam, trans-
gressi sunt--hoc est de filiis Noe, quibus iussum est ne animam
in sanguine manducarent, [et] de filiis Abrahae, quibus
circumcisio mandata est--, sed etiam in eos qui sine
praecepto legem contempsere naturae. <1Qui est>1 forma <1futuri.>1
15 Siue: Ideo forma fuit Christi quia, sicut Adam sine coitu a
deo factus est, ita ille ex uirgine, spiritu sancto operante,
processit. [Siue, ut] quidam dicunt: Forma a contrario : hoc
est, sicut ille peccati caput, ita et iste iustitiae. 15 <1Sed non,>1
<1sicut delictum, ita et>1 gratia. Ne in forma aequalitas putaretur.
20 <1Si enim unius delicto multi mortui sunt, multo magis gratia>1
<1dei et donum in gratia unius hominis Iesu Christi in plures>1
<1abundauit.>1 Plus praeualuit iustitia in uiuificando quam
peccatum in occidendo, quia Adam tantum se et suos posteros
interfecit, Christus autem et qui erant tunc in corpore et
25 posteros liberauit. hi autem qui contra traducem peccati
sunt, ita illam impugnare nituntur : `` si Adae," inquiunt,
"peccatum etiam non peccantibus nocuit, ergo et Christi
iustitia etiam non credentibus prodest; quia similiter, immo
et magis dicit per unum saluari qua[m] per unum ante per-
i erant." deinde aiunt : ` ` si baptismum mundat antiquum illut
delictum, qui de duobus baptizatis nati fuerint debent hoc 5
carere peccato: non enim potuerunt ad filios tra[n]smittere
quod ipsi minime habuerunt. illut quoque accidit qu[i]a, si
anima non est ex traduce, sed sola caro, ipsa tantum habet
traducem peccati et ipsa sola poenam meretur." iniustum
esse dicentes ut hodie nata anima, non ex massa Adae, tam 10
antiquum peccatum portet alienum, dicunt [etiam] nulla
ratione concedi ut deus, qui propria [homini] peccata remittit,
inputet aliena. 16 <1Et non sicut per unum delictum, ita et>1
<1donum.>1 Sed amplius. Nam <1iudicium [quidem] ex uno in con->1
<1demnationem.>1 Ex uno [iusto] peccante processit iudicium 15
mortis. <1Gratia autem ex multis delictis in iustificatione[m].>1
Quia non inuenit Adam multam iustitiam quam [suo exem-
plo] destrueret, Christus autem gratia sua multorum peccata
dissoluit, et Adam solam formam fecit delicti, Christus uero
[et] gratis peccata remisit et iustitiae dedit exemplum. 20
<1Si enim>1 [ob] <1unius delicto regnat mors ut>1 ab <1Adam usque>1 ad
<1Moysen, multo magis, abundantiam gratiae et donum iustitiae>1
<1accipientes in uita[m], regnabimus per unum Iesum Christum.>1
Qua multa peccata dimisit: et abundantiam donationis
spiritus sancti quia multa sunt dona, sed et ipsa iustitia 25
donatur per baptismum, non ex merito possidetur. 18 <1Igitur,>1
<1sic et per unius iustitiam in omnes homines in iustifcatione[m]>1
<1[uitae].>1 Mors regnauit: subauditur `` ita et per iustificationem
gratia regnauit." 19 <1Sicut enim per inoboedientiam unius>1
<1hominis peccatoris constituti sunt plurimi, ita et per unius>1
,5 <1oboedientiam iusti constituentur multi.>1 Sicut exemplo in-
oboedientiae Adae peccauerunt multi, ita et Christi oboe-
dientia iustificantur multi. Grande ergo crimen inoboedientiae
est, quod tantos occidit. 20 <1Lex autem subintrauit, ut abun->1
<1daret delictum.>1 Ne dicerent ``sed nobis lex peccata dimisit,"
10 `` non," inquit, `` uenit dimittere, sed demonstrare delicta, et
dum scienter peccatur, coepit abundare delictum; quasi [si]
diceret, ut uideo, lex peccata non abstulit, sed adiecit, non
tamen suo uitio, sed illorum." ` subintrauit , autem,--hoc est,
subito intrauit--, et ita contigit ut abundaret delictum. <1Ubi>1
15 <1autem abundauit delictum, superabundauit gratia.>1 Sicut ait
saluator : ` cui plus dimittitur amplius diligit.' Manifes[ta]ta
est enim quantitas peccati, ut sciretur gratiae magnitudo et
redderemus competens debitum caritatis. 21 <1lUt, quem>1 ad
<1modum regnauit peccatum in mortem, ita et>1 gratia <1regnet per>1
20 <1iustitiam in uitam aeternam, per Iesum Christum dominu?n>1
<1nostrum.>1 [Ut,] sicut abundanter confirmatum est regnum
peccati per contemptum legis, ita et regnum gratiae con-
firmetur per mUltorum remissa peccatorum et indesinentis
deinceps iustitiae actionem. 1 <1Quid ergo dicemus ? permanea->1
<1mus in peccato, ut>1 gratia <1abundet?>1 2 <1absit!>1 Ne non intellegentes
dicerent : ` ` si gratia crescit in magnitudine delictorum, peccare
debemus, ut possit magis ac magis gratia abundare." absit!
ego de illis dico quosita fides inuenit, non de nobis qui iam
mortui sumus peccato, ut gratiae uiueremus. Nam <1qui mortui>1 5
<1sumus peccato, quo modo iterum uiuemus in illo?>1 Uult tam
firmum esse baptizatum tamque perfectum [, quasi qui
quodam modo peccare non possit]. 3 <1An ignoratis>1 [,fratres]?
Aut numquit nescitis ipsum baptismatis sacramentum?
<1Quoniam quicumque baptizati sumus in Christo Iesu.>1 Tribus 10
modis baptismum accipitur in scripturis, aquae, spiritus
sancti, qui et ignis est appellatus, et sanguinis in martyrio,
de quo saluator [noster] dicebat: ` baptisma habeo baptizari.'
<1In morte ipsius baptizati sumus.>1 Ut illi commoreremur in
baptismo. 4 <1Consepulti enim sumus per baptismum cum illo in>1 15
<1mawtem, ut, quem>1 ad <1modum Christus surrexit>1 a <1mortuis per>1
<1gloriam patris, ita et nos in nouitate uitae>1 ambulemus.>1 Ostendit
nos propter ea ita baptizari, ut per mysterium consepeliamur
Christo, criminibus morientes et renuntiantes pristinae uitae,
ut, quo modo [pater] glorificatur in filii resurrectione[m], ita 20
et per nostrae conuersationis nouitatem ab omnibus honoretur,
ut ne signa quidem ueteris hominis agnoscantur in nobis.
aliquit uelle aut cupere debemus, quod uolunt aut
uitae erroribus implicantur. 5 <1Si enim complantati>1 25
[facti] <1sumus similitudini mortis eius, simul et resurrectionis>1
<1erimus.>1 Si consepulti sumus nunc, et tunc resurrectionis eius
poterimus esse participes, et, si fuerimus noui et immutati
[in] conuersatione, similiter noui et immutati erimus in gloria.
5 6 <1Hoc scientes quia uetus homo noster.>1 Qui ueterem hominem
terrenum Adam imitando peccabat. <1Simul conffixus est cruci.>1
Per baptismum te cum Christo cruci fixum intellege, qui
membrum de corpore eius effectus es. et ille quidem innox-
ium corpus adpendit, ut [tu] noxium suspendas a uitiis, in
10 quo mysterio Moses serpentem aereum in deserto suspendit.
<1lUt destruatur corpus peccati, ut>1 ultra <1non seruiamus peccato.>1
Hoc est, ut omnia uitia destruantur, quia unum uitium mem-
brum est peccati, omnia corpus. Christus enim, non ex parte,
sed integer est cruci fixus. Siue : Ut corpus nostrum destrua-
15 tur a seruit[ut]e peccati, et fiat iustitiae mancipium quod sole-
bat esse delicti : ` omnis ' enim, ` qui facit peccatum, seruus est
peccati.' 7 <1Qui enim mortuus est, iustificatus est>1 a <1peccato.>1
Hoc est, alienatus est a peccato: mortuus enim omnino non
peccat. ita et ` qui natus est de deo, non peccat' : cruci fixus
20 enim, omnibus membris dolore occupatis, peccare uix poterit.
8 <1Si enim mortui sumus cum Christo, credimus quia [simul]>1
<1etiam uiuemus cum illo.>1 Si commortui non sumus, nec con-
uiuemus, quia eius non sumus membra. 9 <1Scientes quod>1
<1Christus surgens ex mortuis iam non moritur>1 : <1mors in eum iam>1
25 <1non dominabitur.>1 Ita et nos, si hic uoluntate mortui fuerimus,
secundam non timebimus mortem. Siue: Iam non potestis
iterum baptizari, quia Christus non potest pro uobis iterum
cruci figi, sicut dicit ad Hebraeos : ` inpossibile est eos qui semel
inluminati sunt,' et cetera, quibus non paenitentiam negat,
sed iterationem baptismi diffitetur. 10 <1Quod enim mortuus>1
<1est peccato, mortuus est semel.>1 Quia `ipse peccata nostra por- 5
tauit' et pro nobis doluit, ne de cetero peccaremus. <1Quod>1
<1autem uiuit, [uiuit] deo.>1 Uiuit in gloria deitatis. 11 <1Ita et uos>1
<1existimate mortuos uos quidem [esse] peccato, uiuentes autem>1
<1deo in Christo Iesu.>1 Quasi membra eius, semel uos scitote
commortuos, debere iam semper uiuere deo in Christo, in 10
quo uita nostra absconsa est aput deum, quem induti eius
sequamur exemplum. 12 <1Igitur non regnet peccatum in uestro>1
<1mortali corpore,>1 ad <1oboediendum illi.>1 In corpore mortali uiuite
ut immortales : quo modo [autem] regnet in corpore peccatum
exposuit, per oboedientiam scilicet et consensum. 13 <1Sed neque>1 15
<1exhibeatis membra uestra>1 arma <1iniquitatis peccato.>1 Unum quod-
que membrum, si officium suum in malos usus uerterit, arma
iniquitatis eflicitur ad iustitiam expugnandam. simul notan-
dum quod homo Inembra [sua] cui uelit parti exhibeat per
arbitrii libertatem. <1Sed exhibete uos deo, tamquam ex mortuis>1 20
<1miuentes.>1 Tamquam qui iam resurrexeritis, quia tunc nec
aliter uiuitur nec peccatur. <1Et membra uestra>1 arma
<1deo.>1 Ut oculus qui ante uidebat ad concupiscendum,
unc uideat nudum ad uestiendum] sic [etiain de] reliquis
membris aduerte. 14 <1Peccatum, inquit, non dominabitur>1
<1in uobis>1 : <1non enim estis sub lege.>1 Non uos uincet peccatum:
non enim estis paruuli, sed perfecti, quasi pedagogus puero
[dicat] : ' ` noli facere uitium sermonis : non enim [athuc] audis
5 grammaticum, sed oratorem." Siue : ` Non [dominabitur ' pro
` non] debet dominari.' <1Sed sub gratia.>1 Gratia[m] uincendi et
doctrinam praebuit [et] exemplum [, insuper et uirtutem per
spiritum sanctum]. 15 <1Quid ergo? peccabimus, quoniam non>1
<1sumus sub lege, sed sub gratia?>1 Ne dicerent: `` ergo, cessante
10 uindicta legis, impune peccabimus." <1Absit./>1 Si peccatis, sub
gratia non eritis. 16 <1Nescitis quoniani cui exhibuistis uos seruos>1
ffad <1oboediendum, serui estis eius cui oboedi[s]tis, siue peccati>1
<1[in mortem] siue oboeditionis iustitiae?>1 Si uolueritis peccatis
seruire, incipi[e]tis legis sententiae subiacere, quae uindicat in
i5 peccantes: si autem iustitiae oboedieritis, non estis sub lege,
sed sub gratia. 17 <1Gratias autem deo quod fuistis serui pec->1
<1cati[s].>1 ` Fuistis,' inquit, non ` estis.' <1Sed oboedistis ex cord.>1
Hoc est, fideliter. <1In>1 ea <1forma doctrinae in>1 qua[m] <1traditi>1
<1estis>1 : 18 <1nunc uero liberati>1 a <1peccato, serui>1 fac[ti] <1estis iusti
tiae.>1
20 In doctrin[a] e[t] exemplo Christi, qui non solum peccata sed
etiam occasiones auferri docuit delictorum. 19 <1Humanum>1 dico
<1propter infirmitatem carnis uestrae. si[cut] enim exhibuistis>1
<1membra uestra seruire inmunditiae et iniquitati>1 ad <1iniquitatem,>1 itaa
<1nunc exhibete membra>1 [uestra] <1seruire [iustitiae] in sanctificatio->1
<1nem.>1 Humanum dico, quia nondum ad plenum potestis audire
` diuinum.' cum enim multo magis debeatis seruire iustitiae
quam peccato ante seruistis, ego tamen concedo infirmitati
uestrae ut tantum iustitiae seruiatis. Siue : Ita humana etiam 5
ratione digna loquor, quod omnes mecum sentire possint, et
nullus abnuere. [` exhibuistis membra uestra ` ideo dicit,] quia
quitquit anima carnaliter [e]gerit, carni deputatur ; si autem
caro spiritale opus faciat, totus homo efficitur spiritalis: aut
ita ut est illut : ` corpus quod corrumpitur adgrauat animam.' 10
nos [sane] exhibuimus membra nostra seruire peccato, non,
sicut Manichaei dicunt naturam corporis insertum habere
peccatum. 20 <1Cum enim essetis serui peccati, liberi eratis>1
<1iustitiae.>1 Hoc est, in nullo ei penitus seruientes, ita et nunc
liberi estote ab omni peccato. 21 <1Quem ergo fructum habuistis>1 15
<1aliquando [in his] in quibus nunc erubescitis ? namfinis illorum>1
<1mors est 22 numc uero liberati a peccato, serui autem [facti] deo.>1
Nullus sine dubio fuctus est in ea re quae per paenitentiam
erubescitur. omnis enim qui cognoscit bonitatem, in pristinis
actibus erubescit: quicumque autem iustitiam erubescit, 20
fructus eius ignorat. ergo qui peccant nec in praesenti aliquem
fructum habent, et mortem perpetuam in futuro percipiunt:
uero seruiunt deo, et in praesenti fructum habent, donum
spiritus sancti, et in futuro uitam aeternam. Aliter : Qualem
fructum in actione illius rei habuistis, in cuius etiam recorda-
tione uerecundia est? <1Habetis fructum uestrum in sanctifica->1
<1tione, finem uero uitam aeternam.>1 Hoc ipsum iam fructus est
quod uiuitis sanctificati per baptismum. 23 <1Stipendium enim>1
5 <1peccati mors>1 [est]. Qui peccato militat, remunerationem
accipi[e]t mortem. gratia <1autem dei uita aeterna.>1 Non dixit
similiter: `stipendia iustitiae,' quia non erat ante quam
remuneraretur in nobis : non enim nostro labore quaesita est,
sed dei munere condonata. <1In Christo Iesu domino nostro.>1
10 [In Christo] e[s]t siue gratia siue uita. 1 <1An ignoratis, fratres ?>1
<1scientibus enim legem loquor, quia lex dominatur homini>1 [in]
<1quanto tempore uiuit.>1 Hinc incipit difficultatem legis ostendere,
ut illos hortetur ad gratiam sine eius timore transire. [` quanto
tempore uiuit' :] homo siue lex homini[s]. 2 Nam <1quae sub uiro>1
15 <1est mulier, uiuente uiro ligata est legi. si autem fuerit mortuus>1
<1uir [eius], soluta est a lege uiri.>1 Per conparationem, legis
mandatum uirum appellat, [et plebem uel animam mulierem,]
ut ostendat legem sine effectu uindictae quasi mortuam nobis
iam mortificatis impedire non posse quo minus ex integro
20 ad Christum, qui resurrexit a mortuis, transeamus, quae
merito nobis uiueret, si inueniret quod punire posset in nobis.
3 <1Igitur, uiuente uiro uocabitur adultera, si fuerit iuncta alteri>1
<1uiro>1 : <1si autem mortuus fuerit uir eius, liberata est a lege>1 [uiri]
[ita] <1ut non sit adultera, si fuerit cum alio uiro.>1 Quam diu uiuit
iiir, tam diu illi secundum eius solius necesse est uiuere
iioluntatem: cum autem illo mortuo alii uiro mulier fuerit
copulata, iam non illi secundum prioris [sui] uiri consuetu-dinem est uiuendum.
c <1Itaque,>1 4ratres <1mei, et uos mortfcati>1
<1estis legi.>1 Noluit iuxta comparationem legem illis dicere 5
mortuam, sed quod inter Iudaeos dicere non audebat, intel-
lectui dereliquit. <1Per corpus Christi.>1 Commoriendo Christo,
qui ` damnauit peccatum in carne.' <1Ut sitis alterius.>1 [Sub-
auditur : ` uiri ']. <1Qui ex mortuis resurrexit>1 [uiri], <1utfructificemus>1
deo. Ille deo fructificat qui in operibus iustitiae in pomorum 10
modum primitus [in carne est qui uoluptate carnis ducitur et
legi dei oboedire prohibetur, quia non potest duobus dominis
seruire. nunc autem gratia sancti spiritus docti passiones
iiincere, in carne non sumus, quia mortui sumus legi, quae
doctrinam gratiae non continet] in flore[m erumpit], deinde 15
in fructu[m proficit], postremo ad suinmam peruenit maturi-
tatem : nullus enim fructus semper in flore est. [seruitus noua
est non diligere mundum neque ea quae in mundo sunt, et
carnis curam non facere in concupiscentiis. lex enim bona
terrae promittens, nouerit nutrire amatorum carnis desideria. 20
iuste autem discipuli Iesu legi mortui sunt qui mundo
abrenuntiauerunt.] 5 <1Cum enim essemus in carne, passiones>1
<1peccatorum quae per legem erant operabantur in membris>1
<1nostris.>1 Cum essemus in carnali conuersatione [uerbi gratia],
Ipassio concupiscentiae operabatur in oculis, et [in] ceteris 25
- ' ---. .. --
membris ceterae passiones, quae tamen per legem ostende-
bantur esse peccata. <1Ut fructificarent morti.>1 Ut nos legis
seueritas interficeret. 6 <1Nunc autem soluti sumus a lege mortis>1
<1in qua detinebamur.>1 Morientes peccato de quo detinebamur
5 a lege. <1Ita ut seruiamus in nouitate spiritus, et non in uetustate>1
<1litterae.>1 Spiritalis gratiae praeceptis, non litterae legis. 7 <1Quid>1
<1ergo dicemus? lex peccatum est?>1 Quia ab ea se per mortem
dixerat esse solutum. <1Absit!>1 [Hoc facit] contra Manichaeos.
quod [si] dixerint : `` timuit scsndalum," [respondendum est :
10 `` si] semper [ergo] timuit et numquam contra legem locutus
est, unde [ergo] uos audetis quod ille non fecit? " <1Sed [ego]>1
<1peccatum non cognoui nisi per legem.>1 Hinc in persona eius
hominis loquitur qui legem accipit, id est, qui primum dei
mandata cognoscit, cum consuetudinem habeat delinquendi.
15 Nam <1concupiscentiam nesciebam nisi lex diceret>1 : <1`non con->1
<1cupisces.'>1 Non dixit: `non habebam' aut `non faciebam,'
sed ` nesciebam,' hoc est nesciebam concupiscentiam esse pec-
catum. 8 <1Occasione ergo accepta peccatum per mandatum.>1 Hic
peccatum diabolum uidetur appellare, sicut [et] in Apocalypsi
20 nominatur, scilicet ut auctor peccati. dicit ergo quod
occasio mandati, quod excusationem ignorantiae abstulit,
grauius eum fecerit quam ante peccare, sicut omnis inuidus agit.
tunc magis occasionem nocendi amplectitur, quando aliquid
committitur ei cui ille molitur insidias. <1Operatum est in me>1
<1omnem concupiscentiam.>1 [Omnem] quae fuerat [a] lege pro-
hibita. <1Sine lege enim peccatum mortuum>1 erat. Paene lex
in obliui-onem ierat naturalis, quae [prius] suggerebat quid
esset peccatum. idcirco lex litterae superducta est ut com-
memoraret oblitos. 9 <1Ego autem uiuebam aliquando sine lege.>1 5
Quasi iustus et liber uiuere me putabam. Siue : [Interim] uel
in praesenti uiuebam. <1At ubi uenit mandatum.>1 In fine[m pro]
obliuionis recognitum est peccatum adueniente mandato,
ut omnis qui illut fecerit, mortuum se esse cognoscat. <1Pec->1
<1catum reuixit.>1 Quia uixerat per scientiam naturaleIn et 10
mortuum fuerat per obliuionem, ideo dicitur reuixis- se per
legem. io <1Ego autem mortuus sum.>1 Quia iam sciens prae-
uaricaui. <1Et inuentum est mihi mandatum quod>1 erat <1in uitam,>1
<1hoc esse in mortem.>1 Quod custoditum proficiebat ad uitam,
neglectum duxit ad mortem. 11 dam <1peccatum occasione>1 15
<1ciccepta per mandatum seduxit me et per illut oceidit>1 [me].
<112itaque lex quidem sancta et mandatum sanctum et iustum>1
<1et bonum.>1 Contra impugnatores legis et contra eos qui iusti-
tiam a bonitate secernunt, lex [et] bona et sancta dicitur et
gratia iusta: ` nisi enim abundauerit iustitia uestra.' sed et 20
deus non numquam in Uetere bonus et in Nouo dicitur iustus :
` pater iuste,' ait dominus. hoc contra Marcioni[s]tas.
<1!4Quod ergo bonum est, mihi>1 mors <1est? absit./>1 Non mihi
sa causa mortis exsistit, sed ego qui peccando inuenio
mortem. <1Sed peccatum, ut appareat peccatum, per bonum mihi>1
<1operatum est mortem.>1 Per bonam legem reuelatur peccatum
et ab ipsa punitur. <1Ut fiat supra modum [ipsum] peccatum>1
<1delinquens per mandatum [legis].>1 Ante legem modum habebat
5 per ignorantiam: supra modum est cum scienter admittitur.
14 <1Scimus autem quia lex spiritalis est.>1 Quae spiritalia mandat.
[nunc ex persona eius qui aetatem legitimam habet sermo
profertur. qui enim dicit quia lex spiritalis est, se ipsum
condemnat propria uoluntate peccantem. unde adiecit: ` ego
10 autem carnalis sum uenundatus sub peccato.' ostendit quia
cum esset liber, ipse se uenundauit peccato. quid enim iterum
dicit?] <1Ego autem carnalis sum.>1 Ego, quicumque legem accipio
et carnaliter uiuere consueui. <1Uenundatus sub peccato.>1
15 <1quod enim operor non intellego non enim quod uolo, [hoc]>1
15 <1ago, sed quod odi, illud facio.>1 [Uenundatus quasi] propositus
peccato, ut, si consilium eius accepero, ipsius seruus efficiar,
sponte memet ipse subiciens ; et iam quasi inebriatus consue-
tudine peccatorum, ignoro quid facio: ` quod enim operor,
non intellego.' Siue : Ita pronuntiandum : e[r]go non intellego
20 malum esse quod [quodam modo] inuitus admitto. 16 Si
<1ergo quod odi, illut facio, consentio legi [quoniam bona].>1 Si
ipsum malum nolo facere quod committo, utique cum lege
sentio, quae mala et non uult et prohibet. potest autem et ita
intellegi: Si pecco, [se]ueritati legis me ipse subicio. 17 <1Nunc>1
25 <1autem iam non ego illut operor.>1 Ante consuetudinem ergo
libens ego ipse faciebam. <1Sed quod habitat in me peccatum.>1
Habitat quasi hospes et quasi aliut in alio, non quasi unum,
ut accidens scilicet, non naturale. 18 Nam <1scio quoniam non>1
<1[in]habitat in me, hoc est in carne mea, bonum.>1 Non dixit : ` Non
est caro mea bona.' Nam <1uelle adiacet mihi.>1 Est uoluntas, sed 5
non est effectus, quia carnalis consuetudo uoluntati resistit.
<1Perficere autem bonum non inuenio.>1 Non me uideo facere.
19 <1Non enim quod uolo [bonum, hoc] facio, sed quod nolo>1
<1malum, hoc ago.>1 Sicut, uerbi gratia, si quis iam diu iurare
consueuit, etiam cum non optat incurrit. 20 <1Si autem quod>1 10
<1nolo, hoc ago, non ego illut operor, sed quod habitat in me>1
<1peccatum.>1 Non ego, quia [uelut] inuitus, sed consuetudo
peccati, quam tamen necessitatem ipse mihi par[a]ui. <121Inuenio>1
<1igitur legem uolenti mihi bonum facere, quia mihi inest malum.>1
Si ego uolo, inuenio mihi legem bonum facere contra adiacens 15
[mihi] malum. 22 <1Condelector enim [uoluntate] legi dei secun->1
<1dum interiorem hominem.>1 [Interior homo est rationabilis et
intellegibilis- anima, quae consentit legi dei; lex enim eius
est rationabiliter uiuere et non duci inrationabilium animalium
passionibus: exterior uero est corpus nostrum; eius autem 20
lex prudentia carnis est, quae docet edere et potare et ceteris
nti luxuriis, quae repugnant [rationi], et si superauerint, legi
iti subiciunt: si enim ita est, sicut quidam aestimant,
quia quod nolumus hoc facimus, numquam dixisset: ` uideo
aliam legem repugnantem in membris meis legi mentis
meae.'] Consentio legi secundum mentem. 23 <1Uideo autem>1
aliam <1flegem in membris meis repugnantem.>1 Desideria consueta,
uel persuasionem inimici. <1Legi mentis meae.>1 Conscientiae
5 scilicet naturali, uel legi diuinae quae in mente consistit.
<1Et captiuum me ducentem in lege peceati quod est in membris>1
<1meis.>1 In consuetudine delictorum. 24 <1Inffelix ego homo./ quis>1
<1me liberabit de corpore mortis huius?>1 Ego qui sic detineor,
quis me liberabit de consuetudine mortifera corporali?
10 25 Gratia <1dei per Iesum Christum dominum nostrum.>1 [Gratia
liberat] quem lex non potuit liberare. numquitnam Paulus
nondum erat dei gratia liberatus? unde probatur quia ex
alterius persona loquatur [apostolus, non in sua]. <1Igitur ego>1
<1ipse mente seruio legi dei.>1 Recapitulat ut concludat. <1Carne>1
15 <1autem legi peccati.>1 Homo carnalis duplex est quodam modo
et in semet ipso diuisus. 1 <1Nihil ergo nunc ffdamnationis est>1
<1his qui sunt in Christo Iesu, qui non secundum carnem>1
<1ambulant [sed secundum spiritum].>1 Nihil in illis damnatione
dignum est, [qui] carnis operibus cruci fixi s[unt]. 2 <1Lex enim>1
20 <1spiritus uitae in Christo Iesu.>1 Notandum quia gratiam legem
appellat. [Et] <1liberauit te>1 a <1lege peccati et mortis.>1 Quae [pec-
catoribus data est et] mortificat peccatores. [Siue: Ab ea
lege quam supra dixerat in menbris esse.] 3 Nam <1quod>1
<1inpossibile>1 erat <1legis.>1 Ut homines carnales faceret custodire
iustitiam, mortificandae carnis nec exemplo dato [nec gratia].
<1In quo infirmabatur per carnem.>1 In illis infirmabatur, non
in se. <1Deus filium suum misit.>1 Contra Fotinum qui negat
filium ante carnem. <1In similitudine carnis peccati.>1 Hic
similitudo [carnis] ueritatem habet, sicut `Adam genuit ad 5
similitudinem suam.' similem ergo ceteris hominibus carnem
accepit[, quantum ad naturam]. <1Et de peccato damnauit>1
<1peccatum in carne.>1 Quasi si dicas : `` de gente expugnauit
gentem." sicut hostiae quas pro peccato offerebant in lege,
peccati nomine uocaba[n]tur, cum ipsae delicta nescirent, sicut 10
scriptum est: ` [et] inpone[t] manus super caput peccati sui,'
sic et Christi caro, quae pro peccatis nostris oblata est,
peccati nomen accepit. quidam sane dicunt quod de pec-
cato Iudaeorum quo dominum occiderunt, peccatum diaboli
quo hominem deceperat, per hominem condemnarit, sicut ad 15
Hebraeos dicit: ` ut per mortem destrueret eum qui habebat
mortis imperium.' Siue: De illius carnis substantia quae
ante seruiebat peccato, uicit numquam peccando peccatum,
et in eadem carne damnauit peccatum, ut ostenderet uolun-
tatem esse in crimine, non naturam, quae talis a deo facta 20
est, ut posset non peccare[, si uellet]. 4 <1Ut iustificatio legis>1
<1pleretur in nobis, qui non secundum carnem ambulamus, sed>1
<1solum spiritum.>1 Ut, quoniam in illis, repugnante carnali
consuetudine, impleri non potuit, in nobis saltim impleatur,
qui exemplo Christi mortificauimus carnem. 5 <1Qui enim>1
<1secundum carnem sunt, quae carnis sunt sapiunt>1 : <1qui uero>1
<1secundum spiritum, quae sunt spiritus sentiunt.>1 Homo ex
5 spiritu et carne constructus est. quando ergo carnalia agit,
totus caro dicitur, quando uero spiritalia, totus spiritus
appellatur. una quaeque enim substantia, cum eam altera
in suam dicionem redegerit, et uim quodam modo propriam
et nomen amittit. nam singulae [substantiae] cognata sibi
10 et uicina desiderant. 6 Nam <1prudentia carnis>1 mors <1est, pru->1
<1dentia autem spiritus uita et pax.>1 Ipse alibi dicit prudentiam
humanam esse malo uicem referre. talis ergo prudentia
mortem parit transgrediendo praeceptum: spiritus uero pru-
dentia et in praesenti pacem habet non reddendo uicem, et
15 uitam in futuro percipiet. prudentia uero a prouidendo est
appellata. 7 <1Quoniam sapientia carnis inirnica est deo>1 : <1legi>1
<1enim dei non est subiecta.>1 Non ipsa caro, ut Manichaei dicunt,
sed sensus carnalis inimicus est deo. omne enim non subiectum
inimicum est, et quicumque se uoluerit uindicare, etiam ueteris
20 legis [non] numquam modum excedit. <1Nec enim potest.>1 Im-
possibile dixit, ut uel sic eos a carnis concupiscentiis reuo-
caret. 8 <1Qui autem in carne sunt.>1 Hinc probatur quia superius
non carnem sed opera accusauerit carnis, quia quibus hoc
dicit, utique in carne uiuebant. <1Deo placere non possunt.>1
Fieri enim non potest ut carni deditus aliquando non peccet.
9 <1Uos autem in carne non estis, sed in spiritu.>1 Hoc est, [in]
spiritalibus occupati. <1Si tamen spiritus dei habitat in uobis.>1
In illo spiritus dei habitat, in quo eius apparet fructus, sicut
ait ad Galatas : ` fructus autem spiritus est caritas, gaudium,' 5
et cetera. <1Si quis autem spiritum Christi non habet, hic non>1
<1est eius.>1 Spiritus Christi spiritus humilitatis patientiae
omniumque uirtutum est, qui dilexit inimicos et pro eis
orauit. 10 <1Si autem Christus in uobis est, corpus quidem mor->1
<1tuum est propter peccatum.>1 Si Christum imitamini, carnalis 10
sensus quasi mortuus non resistit. unde et Dauid aiebat:
`ego autem tamquam surdus non audiebam, et sicut mutus
non aperiens os suum' et cetera. <1Spiritus uero uiuit propter>1
<1iustitiam.>1 Spiritus uiuit ut iustitiam operetur: non enim
hoc solum quaeritur ut [a] carnalibus cessemus, sed etiam ut i5
spiritalia faciamus. 11 <1Quod si spiritus eius qui suscitauit>1
<1Iesum a mortuis, habitat in uobis, qui suscitauit [Iesum]>1
<1Christum a mortuis, uiuificabit et mortalia corpora uestra>1
<1propter inhabitantem spiritum eius in uobis.>1 Si tam puri sitis
ut in uobis spiritus sanctus habitare dignetur, non patietur 20
deus templum sui spiritus interire, sed quo modo Iesum a
mortuis suscitauit, ita et uestra corpora restaurabit. 12 <1Ergo,>1
<1fratres, debitores simus, non carni, ut secundum carnem uiuamus.>1
Hoc totum agit ut ostendat eis legem non esse necessariam,
quae carnalibus data est. 13 <1Si enim secundum carnem uix->1 25
<1eritis, moriemini.>1 Secundum rationem expositam, quod car-
nales homines iustitiam custodire non possint. <1Si autem>1 [per]
<1spiritu[m]facta carnis mortifica[ueri]tis, uiuetis.>1 [Si] spiritalibus
actibus carnis opera subieceritis. notandum sane opera carnis,
5 non substantiam, condemnari. 14 <1Quicumque enim spiritu>1
<1dei aguntur, hi filii sunt dei.>1 Quicumque mere[n]tur sancto
spiritu gubernari, sicut e contrario qui peccant spiritu diaboli
aguntur, ab initio peccatoris. 15 <1Non enim accepistis spiriturn>1
<1seruitutis iterum in timore, sed accepistis spiritum adoptionis>1
<11ofiliorum.>1 Iudaei acceperunt spiritum qui illo8 ad seruitutem
cogeret per timorem. timere enim seruorum est, dilegere
filiorum, sicut scriptum est: ` seruus dominum suum timebit
et filius diliget patrem suum.' illi ergo qui operari caritatis
uoluntate nolebant, timoris necessitate coguntur: nos uero
15 omnia uoluntarie operemur, ut filios nos probemus. <1In>1 quo
<1clamamus>1 : abba <1pater.>1 Qui uocat patrem, filium se esse pro-
fitetur: debet ergo patri in moribus similis inueniri, ne pro
nomine quoque in uacuum usurpato maiori poenae subiaceat.
16 <1Ipse [enim] spiritus testimonium reddit spiritui nostro quod>1
<1compatiamur>1 [, <1ut et conglorificemur].>1 Si talia patiamur cum
necesse fuerit pro nomine eius, qualia pertulit ille pro nobis.
<1Ut>1 [et] <1simul glorificemur.>1 Sicut Iohannes ait: ` scimus quon-
iam, cum apparuerit, similes illi erimus.' 18 <1Existimo enmi>1
<1quod indignae sint passiones huius temporis.>1 Hinc uult futuram 5
gloriam commendare, ut praesentes pressuras facilius tolere-
caelesti, etiam si talis esset illa qualis modo est uita. quitquit
enim passus fuerit a morte, plus non est quam etiam pro
peccatis suis antea merebatur ; nunc autem et peccata donan- 10
tur, et tunc uita aeterna praestabitur, consortium angelorum,
splendor solis, et cetera quae sanctis legimus repromissa.
<1futuram gloriam quae reuelabitur in nobis.>1 Modo enim
`abscondita est cum Christo in deo,' et `nondum apparuit
quid erimus.' 19 Nam <1expectatio creaturae reuelationem filiorum>1 15
<1dei expectat.>1 Diuersi hunc locum diuersis modis exponunt.
Siue: Omnis creatura resurrectionis tempus expectat, quia
tunc in melius commutabitur. Siue: Angelica rationabilis
creatura : Petrus enim dicit [etiam] angelos gloriam desiderare
sanctorum. quidam etiam sic[ut] dicunt, Adam et Euam 20
esse creaturam, quos olim serpens spe diuinitatis uanitati
peccantes, sed serpentis instinctu. ` et ipsi," inquiunt, `` libe-
rabunazr, ut iam non corruptioni deseruiant." omnem autem








creaturam dicunt esse eos qui usque ad aduentum Christi
iusti fuerunt, quia et ipsi nondum accipientes [expectant,
` deo] pro nobis melius aliquit prouidente.' non solum autem
illi, sed et nos ipsiin quibus completa sunt necdum tenemus,
5 sed in spe sustinemus, quamuis quae multi uidere iusti
cupierant, uiderimus. 2o <1Uanitati enim>1 creatura. Uanitas est
omne quod quandoque finitur. <1Subiecta est.>1 Si[cut] angeli
hominibus ministrantes. <1Non sponte, sed propter eum qui sub->1
<1iecit [eam] in spe,>1 21 <1qu[on]ia[m] et ipsa creatura liberabitur>1 a
10 <1seruitute corruptionis in libertate gloriae filiorum dei.>1 Iam non
seruiet eis qui dei [in se] imaginem corruperunt. 22 <1Scimus>1
<1autem quod omnis creatura congemescit et [aeque] parturit usque>1
<1athuc.>1 Sicut ` gaudent angeli super paenitentes,' ita dolent
super conuerti nolentes. 23 <1Non solum autem illa, sed et nos>1
15 <1qui receptaculum spiritus habemus, [nos] ipsi intra [nos]>1
<1gemimus [adoptionemfiliorum].>1 Non solum angeli qui beni-
gniores nobis sunt, de huius modi [dolent], sed etiam nos qui
iam spiritum sanctum [habemus], de talibus ingemescimus,
sicut et Hieremias ingemescens aiebat : ` heu mihi anima, quia
20 perit reuerens a terra ! ' et reliqua. <1Expectantes redemptionem>1
<1corporis nostri>1 : 24 <1spe ergo saluifacti sumus.>1 Nondum re ipsa
promissa percepimus, sed speramus, sicut ad Corinthios ait :
`per fidem enim ambulamus, et non per speciem.' <1Spes>1
<1autem quae uidetur, non est spes>1 : <1nam quod uidet quis, quid>1
<1sperat?>1 Quod uidetur non speratur, sed si proprium est
possidetur. nulla ergo spes in rebus uisibilibus est Christianis : 5
non enim nobis praesentia promissa sunt, sed futura. 25 <1Sed>1
<1si quod non uidemus speramus, per patientiam expectamus.>1
Ideo fides per patientiam grandis est praemii, quia quod non
uidet credit, et, quasi iam acceperit, ita secura est de nondum
acceptis, sicut ait ad Hebraeos : ` patientia uobis necessaria est, 10
ut uoluntatem [dei] facientes reportetis repromissionem.'
spes enim sine patientia esse non nouit. 26 <1Similiter autem>1
<1et spiritus adiuuat infirmitati nostrae [orationis.]>1 Secundum
hanc spem adiuuat, ut non terrena sed caelestia postulemus.
infirma est enim nostra possibilitas, nisi inluminatione sancti 15
spiritus adiuuetur. <1Nam quid oremus sicut oportet nescimus.>1
Quia athuc per speculum [uidemus], [et] frequenter obsunt
quae prodesse arbitramur, et ideo nobis postulata minime
conceduntur prouisione diuina, sicut et ipse alibi ait : ` propter
quod ter dominum rogaui ut discederet a me,' et reliqua. 20
[Aliter : Difficile orationis nostrae desiderium, secundum quod
corde concepimus, exprimere uix in uoce ualemus; unde
subsecutus est :] <1Sed ipse spiritus postulat [pro nobis] gemitibus>1
<1nenarrabilibus>1 : [Deus ergo qui scrutatur corda, et si sermone
conprehendere non sufficimus, nouit in quanto modo credere
cupiamus. scit tamen quia pro sanctis rebus, non pro saecu-
laribus postulamus secundum ipsius uoluntatem.] 27 <1qui autem>1
<1scrutatur [corda], scit quid desideret spiritus,>1 [Quasi summus
5 sacerdos.] <1quia secundum deum postulat pro sanctis.>1 Hic
gratiam spiritus spiritum nominauit, sicut ibi dicit : ` si orauero
lingua, spiritus meus orat,' et [alibi] : ` aemulatores estis
spirituum.' ` postulat' autem, quia postulare nos facit
gemitibus qui enarrari non possunt, sicut temptare nos
10 dicitur deus ut sciat, hoc est, ut scire nos faciat quales
simus. sed et usu communi, quod dominus fieri iubet, ipse
dicit[ur] operari, ut ` ille aedificauit domum,' aut ` ille codicem
fecit,' cum nec iste scripserit, nec ille construxerit. 28 <1Scimus>1
<1autem quoniam diligentibus bonum concurrunt omnia in bonum.>1
15 Omnia quaecumque fecerimus uel passi fuerimus propter
dilectionem dei, omnia nobis ad mercedem crescunt. omnia
[enim] quaecumque iustus fecerit, prosperabuntur. <1His qui>1
<1secundum propositum uocati sunt [sancti].>1 29 [nam] <1quos>1
<1praesciit.>1 Secundum quod proposuit sola fide saluare quos
20 praescierat credituros, et quos gratis uocauit ad salutem,
multo magis glorificabit [ad salutem] operantes. <1Et prae->1
<1destinauit conformes fieri imaginis [gloriae] filii sui.>1 Prae-
destinare idem est quod praescire. ergo quos praeuidit con-
formes futuros in uita, uoluit ut fierent conformes in gloria,
quia ` transformabit corpus humilitatis nostrae conforme
corpori claritatis suae.' <1Ut sit primogenitus ipse in multis>1
<1fratribus.>1 ` Primogenitus [hic] ex mortuis' in gloria. 30 <1Quos>1
<1autem praedestinauit, hos et uocauit, [et quos uocauit,] hos et>1 5
<1sanctificauit, [quos autem iustificauit,] hos autem honorificauit.>1
Quos praesciit credituros, hos uocauit. uocatio autem uolentes
colligit, non inuitos ; aut certe discretio non in personis, sed in
tempore est. hoc ideo dicit propter fidei inimicos, ne fortuitam
dei gratiam iudicarent. e[r]go uocantur per praedicationem 10
ut credant, credentes iustificantur per baptismum, glorifi-
cantur in uirtutibus gratiarum siue in resurrectione futura.
31 <1Quid ergo dicemus ad haec? si deus pro nobis, quis contra>1
<1nos?>1 Uult ostendere quod nemo possit impedire eos qui,
diligentes deum, diliguntur a deo, quo minus gloriam quae 15
promissa est consequantur, eo quod perfecta [quae] in illis
est caritas omnem causam mortalis timoris foras expellat.
32 <1Qui [etiam] filio suo [proprio] non pepercit.>1 Permisit tradi,
ut tradentibus maneret libertas arbitrii et nobis patientiae
monstraretur exemplum. <1Sed pro nobis omnibus tradidit>1 20
<1illum.>1 Non pro aliquantis. <1Quo modo non etiam cum illo>1
<1omnia nobis donauit?>1 Quid potest habere carius quod nobis
neget, qui filium non negauit? 33 <1Quis accusabit [aduersus]>1
<1electos dei? deus qui iustificat:>1 34 <1quis est qui condemnet ?>1 Quos
deus elegit credentes, ac signis et uirtutibus iustos ostendit,
quis pro pristinis audebit accusare delictis, uel pro contemptu
legalium mandatorum? <1[Simul autem] Christus [Iesus] qui>1
5 <1mortuus est, immo qui [et] resurrexit, qui [et] est ad dexteram>1
<1dei.>1 Secundum adsumpti hominis loquitur formam, qui
mortuus est atque [re]surrexit. <1Qui etiam interpellat pro nobis.>1
Ut cum ipso simus ubi ipse est. solent plane Arriani ex inter-
pellationis causa mouere calumniam, dicentes quod qui
10 interpellatur interpellante sit maior. quibus respondendum
est deum obliuionem non pati, ut pro illis commoneatur
semper quos ipse elegit, sed in hoc interpellare eum, dum
semper pat[r]i hominem, quem suscepit, quasi nostrum pignus
ostendit et offert, ut uerus pontifex et aeternus. 35 <1Quis ergo>1
15 <1nos separabit a dilectione Christi? tribulatio, an angustia,>1 an
<1persecutio, an fames, an nuditas, an periculum, an gladius ?>1
36 <1sicut scriptum est.>1 Post tanta et tam praeclara beneficia
uel promissa, quae poterit tam grauis esse pressura quae
nos ab eius caritate diuellat? et nos dicendo, omnes dicit tales
20 esse debere qui a Christo nec periculis ualeant separari. tunc
uero Iudaei uolebant illos a Christo ita separare ut ad legis
eos custodiam reuocarent. <1Quia propter te morte adficimur>1
<1tota die.>1 Non propter aliquod crimen, sed propter te, qui
dixisti: beati estis, cum uos persequentur,' et cetera.
<1Aestimati sumus ut oues occisionis.>1 Hoc in nobis maxime
Christianis impletur, quibus non licet nosmet ipsos defendere,
sed exemplo domini et magistri, qui ` sicut ouis ad uictimam
ductus est,' omnia inlata patientissime tolerare. 37 <1Sed in>1 5
<1his omnibus superamus propter eum qui nos dilexit.>1 Has omnes
tribulationes pro nihilo ducimus propter eum qui nos tantum
dilexit ut etiam moreretur pro nobis, et, quando pro eius
nomine morimur, tunc maxime triumphamus, praesertim cum
leue sit pro se pati quod pro aliis prior d[omin]us [pati] dignatus 10
est. 38 <1Confido enim quia neque mors, neque uita, neque angeli,>1
<1neque initia neque instantia, [neque>1 futura,] <1neque uirtus,>1
39 <1neque altitudo, neque profundum.>1 Pro certo confido quia
nec si mihi [quis] mortem minetur, nec si uitam promittat, nec
si se angelum dicat a domino destinatum, nec si angelorum 15
principem mentiatur, nec si iu praesenti honorem conferat,
neque si polliceatur gloria[m] futurorum, neque si uirtutes
operetur, nec si caelum promittat et inferno deterreat, uel
profunditate[m] scientiae suadere conetur, umquam nos
poterit a Christi secernere caritate. <1Neque>1 alia creatura <1poterit>1 20
nos separare [a] <1caritate dei.>1 Omnem paene creaturam nomi-
nauit, et non fuit his contentus, nisi adderet quod etiam si
sit alia creatura, nec ipsa uale[a]t separare. <1Quae est in Christo>1
<1Iesu domino nostro.>1 Deum diligebat in Christo, cuius dilectio
consistit in custodia mandatorum, sicut ipse ait : ` si diligitis
me, mandata mea seruate,' qui imitationem amoris sui [in]
fraterna caritate constituit, dicens : ` in hoc cognoscent omnes
5 quia mei discipuli estis, si dilexeritis inuicem' : [unde] et
Iohannes [ait: ` si] fratrem quem uides, non diligis, deum
quem non uides, quo modo potes diligere? ' i <1lueritatem dico>1
in <1Christo [Iesu], non mentior, testimonium mihi perhibente>1
<1conscientia mea in spiritu sancto, 2 quoniam tristitia est mihi>1
10 magna <1et continuus dolor cordi meo.>1 Contra Iudaeos acturus,
primum illis satis facit non se odii causa haec dicere, sed amoris,
eo quod doleat illos Christo non credere, ad quos quam primum
saluandos aduenerat. quod autem se dicit in Christo dicere
ueritatem, ostendit hominem baptizatum qui per communi-
15 cationem corporis et sanguinis Christi in ipso manet, et ipse
in illo; quitquit [uel] facit uel loquitur in Christo, eum loqui
uel agere cuius est membrum, et quitquit [ei] inlatum iniuriae
fuerit, Christo similiter inrogari. nam quod ait conscientiam
sibi in hac parte testimonium perhibere, illum docet ueritatem
20 dicere, cui conscientia in omnibus adtestatur, nec eum men-
dacii reum interna accusatione constituit. 3 <1Optabam enim>1
<1anathema esse ego ipse>1 a <1Christo pro fratribus meis, qui sunt>1
<1cognati [mei] secundum carnem, 4 qui sunt Istrahelitae.>1 Optabam
aliquando, cum persequerer Christum, non modo optarem:
25 sciebam enim quod ipsorum essent haec omnia, sed pos[t] quam
cognoui ueritatem, dereliqui eos quos taliter diligebam, et
illi non conuertuntur. <1Quorum adoptio [est] filiorum.>1 De ipsis
enim dicebatur: ` filius meus primogenitus Istrahel.' [<1Et]
<1gloria et testamenta et legis latio.>1 Ueteris latio et noui pro-
missio. <1Et obsequium [et promissa].>1 Hoc est ministerium
angelorum uel prophetarum. 5 <1Quorum patres.>1 Abraham [et] 5
Isaac et Iacob. [<1Et] ex quibus Christus secundum carnem, qui>1
<1est super omnes deus benedictus in saecula.>1 Contra Manichaeum,
Fotinum, et Arrium, quia et ex Iudaeis [et] secundum carnem
[est] [solam ex illis], [et] deus benedictus in saecula: sicut et
Thomas adorat `et dicit: deus meus et dominus meus!' 10
quod ille confirmat dicens: ` quia uidisti, ideo credidisti.'
6 <1Non autem excidit uerbum dei.>1 Quia superius dixerat dolere
se quod genus Istrahel proprio uitio excluderetur a regno,
quorum haec omnia fuerant, hic ostendit illos qui non
credunt, non esse filios Abrahae, ne omnibus Iudaeis prae- 15
iudicare [putare]tur et obiceretur illi: `numquit ergo deus
mentitus est Abrahae ? ' <1Non enim omnes qui ex Istrahel, hi sunt>1
<1Istrahelitae, 7 nec, quia sunt semen Abrahae, omnesfilii.>1 Si non
omnes, tamen aliquanti, et, si non omnes Istrahelitae ex Istrahel
sunt, sunt ergo [et] ex gentibus aliquanti [` ueri Istrahelitae] 20
in quibus non est dolus.' <1Sed in Isaac uocabitur tibi semen.>1
[In] solo Isaac uocati sunt etiam tunc filii Abrahae, non etiam
in Ismahel, cum et ipse ex eius stirpe descenderit. 8 <1Id est,>1
<1non [qui] filii carnis, hi filii dei, sed qui filii promissionis sunt,>1
<1aestimantur in semen.>1 Ismahel enim secundum carnalem usum
natus est ex ancilla, Isaac uero super naturam de senibus ex
[re]promissione dei est generatus, ita [et] nunc Christianos pro-
5 missio facit filios Abrahae, quam [eius] meruit fides, ut scilicet
pater sit gentium plurimarum. 9 <1Promissionis enim aerbum>1
<1hoc est>1 : <1Secundum hoc tempus ueniam, et erit Sarraefilius.>1 Hic
ostendit posteriorem populum more Isaac esse promissionis.
10 <1Non solum autem>1 [illi], <1sed et Rebecca[e].>1 Non solum Ismahel
10 et Isaac qui, quamuis ex uno patre, [diuersa tamen matre] sunt
generati, non sunt unum aput deum, sed etiam Iacob et Esau
qui ex uno sunt de Rebecca nati concubitu, ante quam nas-
cerentur, aput deum fidei [futurae] sunt merito separati, ut
propositum dei de elegendis bonis et refutandis malis etiam
15 in praescientia iam maneret. ita ergo et nunc quos praesciit
de gentibus credituros, elegit, et ex Istrahel reiecit incredulos.
<1Ex uno concubitu habens Isaac patris nostri.>1 Rebecca putatur
prima geminos edidisse; in eo quo quasi nouum aliquit [ei]
accesserit perterrita deum interrogat. 11 Nam <1cum nondum>1
20 <1natifuissent aut aliquit egissent bonum uel malum, ut secundum>1
<1propositum quod per electionem dei factum esl, permaneret.>1
Siue: Ut hoc significaretur quod modo etiam de geminis qui
non credit abicitur. 12 <1Non ex operibus sed ex uocatione dictum>1
<1est quia Maior minori seruiet.>1 Praes[ci]entia dei [non] prae-
iudicat peccatori, si conuerti uoluerit : dicit enim per [Hi]eze-
chiel : ` si dixero peccatori: "morte morieris," et ille conuersus 5
iustitiam fecerit, uita uiuet et non morietur.' 13 <1Sicut>1
<1scriptum est : Iacob dilexi, Esau autem odio habui.>1 Quod
[prius] Rebeccae dictum fuerat, in posteriori progenie per
prophetam apostolus ostendit impletum. 14 <1Quid ergo dice->1
<1mus? numquit iniquitas aput deum? absit!>1 Timuit ne quod 10
ipse propter ea dixerat, ut probaret aput deum praerogatiuam
generis ni[hi]l ualere, siue iam tunc significatum posteriorem
populum meliorem futurum non intellegentes, putarent eum
dicere quod alios deus bonos faceret, alios malos, [et] secun-
dum ipsorum sententiam [quod] iniquum erat punire qui non 15
[sua] sponte peccassent, et proponit sibi ex aduerso testi-
monia quibus illi adfirmare id solebant, quibus exemplis per
breue[s] obiectiones respondens [ostendit] ita intellegi non
debere. 15 <1Moses enim dicit : Miserebor cui misertus ero, et>1
<1misericordiam praestabo cui misericordiam praestitero.>1 Hoc 20
recto sensu ita intellegitur: Illius miserebor quem ita prae-
scib- posse misericordiam promereri, ut iam tunc illius sim
misertus. 16 <1Igitur non [est] uolentis neque currentis sed mise->1
<1rantis [est] dei>1 [E contrario Iudaei sermo est: `igitur non uo-
lentis neque currentis,' et iterum : ` [ergo] cuius uult miseretur et
quem uult indurat.' non enim apostolus [tollit] quod in propria
5 uoluntate habemus, qui superius dicit : ` ignora[n]s quia bonitas
dei ad paenitentiam te adducit? ' et iterum Timotheo scribit :
` in magna autem domo non solum sunt uasa aurea et argentea,
sed et lignea et fictilia, [et] quaedam [quidem] in honorem,
quaedam in contumeliam. si quis autem mundauerit se ab
10 his, erit uas in honorem sanctificatum'.] Si non est uolentis
neque currentis, ut quidam putant, quare et ipse cucurrit
dicens : ` Cursum consummaui,' et alios ut currerent adhorta-
tus est dicens: ` Sic currite ut omnes conprehendatis' ? unde
intellegitur quia hic interrogantis uoce utitur [et redarguentis]
15 potius quam negantis. [Siue : Ita non uolentis neque currentis
tantum, sed et domini adiuuantis.] 17 <1Dicit enim scriptura>1
<1Pharaoni quia In hoc ipso te excitaui, ut ostendam in te uir->1
<1tutem meam, et ut adnuntietur nomen meum in uniuersa>1 terra.
Et hoc illi male proponunt. sed hic locus duobus modis a
20 d[i]uersis exponitur. Siue: Quod unus quisque modo et fine
peccatorum suorum impleto puniatur, sicut Sodomitae et
Amorraei` hic ergo iam modum excesserat, [et] idcirco uoluit
deus, quasi de iam perituro, aliis prouidere, ut populus eius
agnosceret iustitiam ipsius atque uirtutem, ut nec peccare
[audere]nt nec suos aduersarios uererentur. tale est hoc quod
in Pharaone gestum est, quale si medicus de cruciatu iam
damnati rei multis inueniat sanitatem, causas inquirendo
morborum, uel si iudex, cum possit criminosum statim punire, 5
ad omnium timorem diuersis poenis adficiat. Siue: Dei
patientia induratus est : cessante enim plaga dei durior fiebat
et, quamuis sciret eum non conuerti, tamen etiam m ipso
suam clementiam uoluit demonstrare. 18 <1Ergo cui uult [deus]>1
<1miseretur et quem uult indurat.>1 19 <1dicis itaque mihi : `Quid>1 10
<1[igitur] athuc queritur ? uoluntati enim eius quis resistit ?>1 ' Ergo
si et hoc sic intellegitur: ` Cui uult miseretur [et] quem uult
iudurat,' quod satis imiquum est, et ita uestra propositio con-
cludetur, ut dicatis malitiae uestrae non uos esse causam, sed
domini uoluntatem, cui contradici non possit, sed resistit 15
huic rationi uestrae ipsa natura iustitiae dei. 20 <1O homo, tu>1
<1quis es qui respondeas deo? numquit dicit figmentum ei qui se>1
<1finxit : Ut quid me fecisti sic ?>1 Quibusdam uidetur et hoc athuc
ex ipsorum persona dicere, quia ipsum sit dicere neminem
posse contradicere uoluntati dei, alterius miserentis, alterum 20
indurantis, et addere neminem deo respondere [debere quod-
cumque uoluerit facienti]. quidam uero dicunt iam hinc
apostolum respondere quod etiam si ita esset ut illi calum-
niantur, non debere eos suo respondere factori, eo quod tales
simus ad conparationem dei, quale ad suum artificem est 25
luti figmentum. 21 <1Aut non habet potestatem figulus luti ex>1
<1eadem massa facere aliut quidem uas in honorc[m], aliut autem>1
<1in contumelia[m] ?>1 Secundum eos qui haec apostoli uerba [esse]
dicunt, massam dicit omnes in Aegypto commorantes, quia et
Istrahel ibi idolis [de]seruierat[; unde Hiezechiel dicit in
5 Aegypto uirginitatem eius fuisse corruptam]. 22 <1Quod si>1
<1uolens [deus] ostendere>1 iram <1et manifestare potentiam suam,>1
<1[sustinuit] in multa patientia.>1 Quia illum diu sustinuit blas-
phemantem et duris operibus suum populum adfligentem,
praeter quam innoxiam aetatem paruulorum crudeliter
10 iusserat [e]necari. <1In uasis>1 irae <1praeparatis in interitum.>1
Implendo peccata sua uasa irae digna sunt facti et a semet
ipsis ad interitum praeparata. 23 <1Et ut ostenderet diuitias>1
<1gloriae suae in uasis misericordiae quae praeparauit in>1 gloria.
Digni erant misericordia, quia et minora admiserant et
15 grauiter fuerant adflicti. 24 <1Quos et uocauit nos non solum ex>1
<1Iudaeis, sed etiam ex gentibus,>1 26 <1sicut in Osee dicit>1 : <1[et] lUocabo>
1
<1non plebem meam plebem meam et non [misericordiam>1 con-
<1secutam misericordiam] consecutam,>1 26 <1erit enim in loco ubi.>1
<1uocabuntur>1 : <1Non plebs mea [uos], ibi uocabuntur filii dei uiui.>1
20 Quia et tunc aliquanti Aegyptiorum exierant cum filiis
Istrahel (quod si deus personas acciperet, solus Istrahel debuit
salutem habere), ita et nunc non solum Iudaeos, sed etiam
gentes, uocauit ad fidem. secundum eos autem qui haec
non ex apostoli, sed ex Iudaeorum persona dici putant, "in
tantum," inquiunt, "quos uoluit saluauit, ut etiam gentes
elegeret ido[lo]latras, quae numquam seruierant deo, [et] ex
Istrahel paucos uocaret, secundum testimonium Esaiae." 5
27 <1Esaias autem clamat pro Istrahel.>1 Comminatio pro ipsis
esse monstratur. <1Si fuerit numerus filiorum Istrahel tamquam
harena maris, reliquiae saluae fient.>1 Paucitatem eorum credi-
turam esse demonstrans. 28 <1Uerbum enim consummans et
<1breuians in aequitate, qu[on]ia[ns] uerbum breuiatumfaciet domi->1 10
<1nus super terram>1. Historiae hoc habet sensus : sicut ego uerbum
adbreuio et cito definio, ita deus [hoc] omni uelocitate perficiet.
in prophetia autem uerbum breuiatum nouum testamentum
accipitur, quia in eo breuiter conprehensa sunt omnia [et
clausa]. 29 <1Et sicut praedixit Esaias.>1 Bene `praedixit,' quia 15
superius scriptum est. <1Nisi dominus sabaoth reliquisset nobis
semen, sicut Sodoma facti essemus et sicut Gomorra similes>1
fuissemus.>1 Quia non est passus paucos iustos perire cum
multitudine impiorum. Siue : [Nisi] semen Abraham Christus
fuisset missus ad populum liberandum. contradicentium 20
autem hic sensus est: nisi uel paucos ex Iudaeis uocare
uoluisset. 30 <1Quid ergo dicemus ? Quod gentes, [quae] non secta-
bantur iustitiam, adprehenderunt iustitiam?>1 Si superiora ex
persona apostoli dicuntur, hin[c] sibi iterum proponit, quia
poterant dicere: "si non est ita ut dicimus quia non est 25
uolentis neque currentis, quo modo gentes inuenerunt
iustitiam quam numquam antea quaesierunt, Istrahel uero
quaerens semper iustitiam non potuit inuenire ? " si uero totus
superior sensus contradicentibus adplicatur, hinc respondit
5 apostolus et breuiter recapitulat quaestionem dicens: ` quid
ergo dicemus ad ea quae nobis obiecta sunt, nisi quia gentes
uocatae statim crediderunt, et illi credere noluerunt?
<1Iustitia autem quae exfide est.>1 Quia iustitia ex fide est, et illi
credere noluerunt. 31 Nam <1Istrahel, sectando legem iustitiae,>1
10 <1in legem non peruenit.>1 32 <1quare? quia non exfide, sed quasi ex>1
<1operibus.>1 Reddit causas quare non inueneri[n]t iustitiam, quia
falso in operibus gloriati credere noluerunt, quasi iusti gratiam
respuentes. <1Offenderunt [enim] in lapidem offensionis,>1 33 <1sicut>1
<1scriptun est.- Ecce pono in Sion lapidem offensionis et petran>1
15 <1scandali.>1 Qui uidet lapidem non offendit, qui autem caecus
est impingit se: quod contigit Iudaeis quos sua malitia ex-
caecauit, et Christum non agnoscentes cruci fixerunt. sed et
idcirco lapis offensionis et petra scandali praedictus est
Christus, quia multi in natiuitate eius et passione scandalum
20 patiuntur, sicut scriptum est quia ` scandalizabantur in eo,'
et hic ipse apostolus ait ` Christum cruci fixum, Iudaeis
scandalum, gentibus autem stultitiam, ipsis uero uocatis
Christum dei uirtutem et dei sapientiam.' unde et hic
sequitur : ` qui credit in eum non confundetur.' Petrus quoque
25 dicit quod ` credentibus lapis electus' sit `[angularis], in-
credulis uero offensionis.' <1Et omnis qui credit in eum, non
confundetur.>1 Non Iudaeus solus, sed omnis qui crediderit,
de pristirns delictis non confundetur. 1 <1Fratres, uoluntas>1
quidem cordis mei et obsecratio ad dominum pro illis fit in
salutem.>1 Hic se ostendit non solum labiis sed et corde pro 5
inimicis orare. 2 <1Testimonium [enim] perhibeo illis quod
Qemulationem dei habent, sed non secundum [dei] scientiam.>1
Habent aemulationem sectandae legis, sed non intellegunt
quia Christus secundum legem uenit, et quia per legem iusti-
ficari non possunt. periclitatur re uera si [quit] sine scientia 10
fiat, quia saepe uertitur in contrarium. 3 <1Ignorantes enim dei
iustitiam et suam [iustitiam] quaerentes statuere, iustitiae dei
non sunt subiecti.>1 Ignorantes quod deus ex sola fide iustificat,
et iustos se ex legis operibus quam non custodierunt esse
putantes, noluerunt se remissioni subicere peccatorum, ne 15
peccatores fuisse uiderentur, sicut scriptum est: ` Pharisaei
autem, spernentes consilium dei in semet ipsis, noluerunt
baptizari baptisma Iohannis.' 4 <1Finis enim legis Christus [est?
ad iustitiam omni credenti.>1 Talis est qui Christo cre[di]dit die
qua credit quasi qui uniuersam legem impleu[er]it. 5 <1Moses>1 20
<1enim scripsit iustitiam quae ex lege est.>1 Ipse Moses distinxit
inter utramque iustitiam, fidei scilicet atque factorum, quod
altera operibus, altera sola credulitate iustificet accedentem.
<1Quoniam quifecerit>1 ea <1homo, uiuet in eis.>1 Nemo ergo illorum
uiuet, quia in hoc tempore nemo perficit legem sine Christo,
quia et hoc legis est ut ipsi credatur. quidam ex hoc loco
5 putant Iudaeos praesentem tantum uitam ex legis operibus
meruisse, quod uerum non esse domini uerba declarant, qui
de uita interrogatus aeterna, mandata legis apponit dicens:
` si uis in uitam uenire, serua mandata': unde intellegimus
quod qui suo tempore legem seruauit uitam habuit sempiter-
10 nam. 6 <1Quae autem exfide est iustitia, sic dicit>1 : <1Ne dixeris in>1
<1corde tuo>1 : <1quis ascendet in caelum, hoc est Christum deducere,>1
7 <1aut quis descendet in abyssum? hoc est Christum>1 a <1mortuis>1
<1reducere ?>1 8 <1sed quid dicit scriptura ? prope est uerbum in ore tuo>1
<1et in corde tuo.>1 Ille quidem secundum historiam de lege hoc
15 dixit, sed apostolus illut ad Christum aptat, quia lex [nec] in
caelo fuit nec in abysso. Siue: Ideo illos semper iubet legem
meditari, ut ibi Christum ualeant inuenire. <1Hoc est uerbum>1
<1fidei quod praedicamus.>1 Noui scih-cet testamenti. 9 <1Quia si>1
<1confitearis dominum Iesum ore tuo, et credideris in corde tuo>1
20 <1quod deus suscitauit illum>1 a <1mortuis.>1 Testimonium cordis est
oris confessio. <1Saluus eris.>1 A delictis praeteritis, non futuris.
10 <1Corde enim creditur>1 ad <1iustitiam, ore autem confessio>1 fit ad
<1salutem.>1 Ergo si fides sufficit ad iustitiam et confessio ad
salutem, inter Iudaeum et gentem credentes nulla discretio
est. 11 <1Dicit enim scriptura>1 : <1Omnis [enim] qui credit in illum.>1
Non solum Iudaeus. <1Non confundetur.>1 Nolite ergo illos uos
confundere de pristinis actibus, quos scriptura dicit non posse
corifundi. 12 <1Non enim est distinctio Iudaei et Graeci>1 : <1nam idem>1
<1dominus omnium, diues in omnibus qui inuocant illum.>1 5
13 <1omnis autem quicumque inuocauerit nomen domini, saluus>1
<1erit.>1 Unus dominus omnium et abundarns misericordia et
salute[m] habet unde [omnibus] largiatur. 14 <1Quo modo ergo>1
<1inuocabunt [eum] in quem non crediderunt?>1 [De gentibus
obiectio Iudaeorum,] quod deum inuocare non possent. <1Aut>1 10
<1quo modo credent ei quem non audierunt? quo modo autem>1
<1audient sine praedicante?>1 15 <1aut quo modo praedicabunt nisi>1
<1missi fuerint?>1 Quia numquam ad illos profetae sunt missi.
<1Sicut scriptum est>1 .- <1Quam speciosi pedes euangelizantium pacem,>1
<1euangelizantium bona.>1 Istorum pedes pulchri sunt qui pacem 15
adnuntiant, illoruim autem qui ad uanitates saeculi currunt,
turpes sunt pedes atque deformies. 16 <1Sed non omnes oboe->1
<1diunt euangelio.>1 Ergo si nec illi omnes obaudierunt ad quos
prophetae sunt missi, quanto minus isti ad quos nemo est
destinatus ! <1Esaias enim dicit>1 : <1Domine, quis credidit auditui>1 20
<1nostro?>1 Quis cre[di]dit quod audit a nobis, uel quod nos a te
ut aliis adnuntiareinus audiuimus? 17 Ergo <1fides ex auditu,>1
<1auditus autem per uerbum.>1 Hinc responsio apostoli. 18 <1Sed>1
dico: <1numquit non audierunt?>1 Etiam ante illos audisse con-
firmat. <1In omnem terram cxi[u]it sonus eorum, et in fines orbis
terrae uerba eorum.>1 Uult hoc testimonium per allegoriam de
uocibus intellegi prophetarum. 19 <1Sed dico : numquid Istrahel
non cognouit?>1 [Subauditur:] Gentes esse uocandas ad fidem.
5 <1Moses primum dicit.>1 Ideo primus Moses quia omnes [paene]
prophetae postea de gentium salute dixerunt. <1Ego ad acmu-
lationem uos adducam in non gentem, in gentem insipientem,
in iram uos mittam.>1 Ante quam crederent deo, non era[n]t
gens dei. quasi ergo dicat eos qui non sunt gens mea, uocabo,
10 et credent mihi ad uestram inritationem, ut quibus maiores
debuistis esse gaudeatis aequari, sicut [si] quis habeat filium
inoboedientem, et ad corrigendum eum dimidium patrimonii
sui det seruo suo, ut tandem ille conuersus gaudeat, uel si
tantum accipere mereatur. Siue: Non eramus gens, quia
15 ` mortui eramus in peccatis.' 20 <1Esaias [autem] audet et dicit :
Palam factus sum non quaerentibus me.>1 Gentibus quae non
deum in lege, sed idola in ignorantia requirebant. <1Inuentus
sum ab his qui me non interroyabant.>1 [Qui] non deum, sed
daemonia interrogabant, per augures [et] astrologos atque
20 aruspices idolorum. 21 <1Ad Istrahel autem quid dicit?>1 Ipse
qui talia gentibus repromisit, Iudaeis ecce qualia comminatur,
ut sciat[is] utrumque praedictum! <1Tota die expandi manus
meas.>1 Toto tempore mirabilia uel plagas ostendi, [et] nec
sic crediderunt. <1Ad plebem non credentem et contradicentem>1
<1[mihi].>1 Extensio manuum allegorice significat crucem. 1 <1Dico>1
<1igitur.- numquit reppulit deus hereditatem suam? absit./>1 Quia
satis illos humiliauerat, modo quasi bonus doctor consolatur
eos, ne illos nimium exacerbare uideatur. non omnes, ait, rep- 5
pulit, nec semper, nisi [eos qui non credunt, et] quam diu non
credunt. Nam <1et ego Istrahelita sum.>1 Si omnes reppulisset, nec
me utique suscepisset. <1Ex semine>1 Abraham, <1de tribu Beniamin.>1
Non ex genere proselytorum. 2 <1Non reppulit deus plebem suam>1
<1quam praesciit.>1 Illam plebem non reppulit quam praesciit esse 10
credituram. <1An nescitis in Helia quid dicit scriptura?>1 In
Regnorum, ubi scriptum est de Helia. <1Quo modo postulat>1
<1deum contra Istrahel.>1 Gentibus superbiam tollit, ne glorientur
quod ex Iudaeis paucissimi crediderunt. 3 <1Domine, prophetas>1
<1tuos occiderunt,>1 altaria <1tua suffoderunt, et ego relictus sum solus,>1 15
<1et quaerunt animam meam.>1 Omnes prophetae illa tantum
modo sciebant quae illis fuissent a domino reuelata. unde
rex Hieremiam dubius interrogat si in ea hora qua cum [eo]
loquebatur, aput eum se[r]mo domini haberetur. sed et Heli-
saeus dicit: ` quo modo haec dominus abscondit a me? ' ita 20
[ergo] et Helias hoc loco esse praeter se alios qui deum colerent,
ignorauit. 4 <1Sed quid dicit illi responsum diuinum? Reliqui>1
<1mihi septem milia uirorum.>1 Si prophetam tanti latuerunt,
quanto magis uos nescitis quam multi Iudaeorum et saluati
sunt et saluandi ! <1Qui non curuauerunt>1 genu[a] [sua] <1ante>1 Bahal.
Non solum immolando idolis seruitur, sed etiam delinquendo.
5 si enim deus factis negatur, utique et daemones honorantur.
5 <1Sic igitur et in hoc tempore.>1 Sicut ergo tunc non omnes
perierunt, ita et nunc aliquanti saluantur. <1Reliquiae secundun>1
<1electionem gratiae saluae factae sunt.>1 Electio gratiae fides est,
sicut opera electio legis. ceterum quae electio, ubi nulla
10 diuersitas meritorum ? 6 <1Si autem>1 gratia, [iam] <1non ex operibus.>1
Ne dicerent illi de quibus Heliae dicitur: `iusti erant, isti
uero peccatores quo modo electi sunt?,' subiecit quia et ipsi
gratis saluati sint, sicut gentes. <1Alioquin gratia iam non est>1
gratia. Quia gratuito munere gratia appellatur. 7 <1Quod ergo>1
15 <1[quod] quaerebat Istrahel, hoc non est consecutus?>1 Ideo totus
Istrahel non est iustitiam consecutus, quia eam non ex fide
quaerebat, sed ex solis operibus legis se iustificari putabat,
cum maxima legis mandata contemneret. unde a saluatore
arguuntur culicem liquantes et camelum gluttientes. <1Electio>1
20 <1autem consecuta est.>1 Qui per fidem electi sunt. <1Ceteri uero>1
<1excaecati sunt,>1 8 <1sicut scriptum est.>1 Ceteri per infidelitatem
excaecati sunt, sicut scriptum est: ` nisi credideritis, nec
intellegetis.' <1Dedit illis deus spiritum compunctionis, oculos
ut non uideant, et aures ut non audiant.>1 [Scriptura dicit :] ` ante
hominem uita et mors; quod placuerit ei, dabitur illi,' ne
libertas scilicet tollatur arbitrii. dei ergo dare permittere est;
spiritum autem compunctionis, quem desiderabant: semper 5
enim uerbis dei fuerunt increduli. nam si uoluissent habere
spiritum fidei, accepissent. sed [et] nunc Christiani qui de
resurrectione dubitant [et] praemio ac gehenna, similem sibi
spiritum quaesierunt: hoc enim loco propheta de infidelibus
et peccatoribus loquebatur. <1Usque in [h]odiernum diem.>1 Usque 10
quo conuerta[n]tur, sicut de uelamine cordis ad Corinthios dicit.
9 <1[Sicut] et Dauid dicit: Fiat mensa eorum in laqueum et in
captionem et in scandalum et in retributionem illis.>1 10 <1obscuren-
tur oculi eorum ut non uideant, et dorsum eorum semper incurua.>1
[Aliter : Semper incurua onere peccatorum, ut non dimittantur 15
nisi crediderint.] [Mensa] qua in passione Christi laetati sunt,
pascha comedentes. hoc enim de illis prophetatur qui salua-
torem aceto et felle potarunt, et tamen ipsis dicit Petrus: ` et
nunc scio quia per ignorantiam fecistis hoc': `paenitemini
ergo et baptizetur unus quisque uestrum.' et Paulus ipse post 20
modicum ait: `et illi, si non permanserint in incredulitate,
inseruntur,' ut sciamus quia spiritus conpunctionis facultatem
illis non abstulit conuertendi. denique statim [apostolus]
ipse se soluit. 11 <1Dico igitur>1 : <1numquit sic offenderunt.>1 Modo
iterum partem reuelat Iudaeorum. <1Ut caderent? absit./>1 Non
penitus et inremediabiliter ceciderunt. <1Sed illorum dilecto>1
<1salus gentium, ut illos aemulentur.>1 Usque adeo illos dilexit,
5 ut propter salutem illorum gentes uocarentur, quo eas uidentes
ad regnum dei admitti uel sic facilius conuertantur. 12 <1Quod>1
<1si delictum illorum diuitiae sunt mundi, et diminutio eorum>1
<1diuitiae gentium, quanto magis plenitudo eorum./>1 Si delictum
illorum tantum uobis profuit, ut sine operibus legis uos illis
10 faceret coheredes, et si pauci eorum credentes omnes uos ad
salutem uoca[ue]runt, quanto magis, si omnes crederent,
prodesse uobis poterant per doctrinam! 13 <1Uobis enim dico>1
<1gentibus.>1 Uult ostendere se ad Iudaeorum salutem magnopere
festinare. <1Quam diu ego sum gentium apostolus, ministerium>1
15 <1meum inlustrabo.>1 Quam diu fuero in corpore constitutus,
honorificabo ministerium meum, dum exemplo meo plures
illorum saluare contendo. 14 <1Si quo modo aemuler carnem>1
<1meam.>1 Ut omni modo talem me exhibeam ut me desiderent
imitari. <1Ut saluos faciam aliquos ex illis.>1 Uel aliquantos, si
20 non uolunt omnes. 15 <1Si enim amissio eorum reconciliatio est>1
<1mundi.>1 Repetit quod dixerat superius. <1Quae [est] adsumptio,>1
<1nis[i] uita ex mortuis?>1 Unde gentibus adsumptio, nis[i] ex
illorum uiuerent morte? [Siue:] Ex Iudaeis mortuis Christus
uel apostoli uita fuerunt gentibus. Siue : Si quos inde libera-
uero, ad uestram proficient uitam. 16 <1Quod si delibatio sancta
[est], et massa.>1 Si qui crediderunt pauci sancti sunt, et omnes,
si credant. <1Et si radix sancta, et>1 rami. Radix patriarcharum. 5
hoc est: et primi et nouissimi sancti ex ipsis sunt. 17 <1Quod
si aliqui ex ramis fracti sunt.>1 Non propter te illi fracti sunt,
sed propter ea tu insertus es, quia illi sunt fracti. <1Tu autem,
cum esses oleaster.>1 Olea quidem, sed inculta atque siluestris.
<1Insertus es in illis, et socius factus es radicis [et] pinguedinis>1 10
<1oliuae.>1 Radicis patrum; pinguedinis Christi. 18 <1Noli gloriari
aduersum ramos : quod si gloriaris, non tu radicem portas, sed
radix te.>1 Noli de illorum perditione gaudere; alioquin audies
quia non illi per te stant, sed tu per illos, nec tu illis uitam
praestas, sed illi tibi. 19 <1Dicis ergo : [si] fracti sunt rami, ut>1 15
<1ego insererer,>1 20 <1bene in incredulitate fracti sunt.>1 Dicis illos
ideo fractos ut tu inseraris. uideamus si propter ea, et non
magis propter incredulitatem suam ceciderunt. <1Tu autemfide>1
<1stas.>1 Non quo personam tuam deus acceperit, et illos sine
causa proiecerit. <1Noli altum sapere, sed time.>1 Quidam hunc 20
locum non intellegentes, nec adtendentes causam uel personas
de qua et quibus loquitur apostolus, putant hic sapientiae
[studium] esse prohibitum. quod si ita est, secundum illos
inuenietur sibi ipse contrarius qui hic uetat quod alibi, ut
Ephesii et ceteri accipiant, [magnis supplicationibus] a domino
deprecatur. ` Noli' ergo ` altum sapere ` hoc est : noli contra eos
5 superbus esse. 21 <1Si enim deus naturalibus ramis non pepercit,>1
<1nefforte nec tibi>1 parcat. Si illis non pepercit propter increduli-
tatem, qui ex radice sancta sunt, quanto minus tibi, si pec-
caueris ! 22 <1Uide ergo bonitatem et seueritatem dei.>1 Contra eos qui
alium deum iustum, alium adserunt bonum; et contra eos qui
10 negant deum in peccantibus uindicare. <1In eos quidem qui ceci->1
<1derunt, seueritatem>1 : <1in te autem bonitatem.>1 Quia et illi iuste
fracti sunt et tu clementer insertus. <1Si permanseris in boni->1
<1tate[m].>1 In fide quae tibi dei bonitate collata est. <1Alioquin et>1
<1tu excideris.>1 23 <1[sed] et illi, si non permanserint in incredulitate,>1
15 <1inserentur.>1 Si[n] uero [uterque se mutet,] et tu seueritatem
senties et illi bonitatem. <1Potens est enim deus iterum inserere>1
<1illos.>1 Apud homines quidem inpossibile est aridos surculos
reformare, apud deum omnia possibilia sunt atque facilia.
24 Nam <1si tu ex naturali excisus es oleastro.>1 Qui[a] iam [ollim]
20 patres eorum, naturalem obliti legem, deg[en]erauerant a
natura, et per successiones peccandi, consuetudine permanente ,
quasi naturaliter amari et infructuosi esse coeperant. <1Et contra>1
<1naturam insertus es in bonam oliuam, quanto magis hi secun->1
<1dum [suam] naturam inserentur suae oliuae!>1 Contra naturam
est oliuae inserere oleastrum, qui[a] magis ramus solet radicis
uim mutare quam radix ramorum in suam ue[r]tere qualitatem.
25 <1Nolo enim ignorare uos,fratres.>1 Et hoc totum ne contra illos
superbiant gentes. <1Mysterium hoc.>1 Arcanum quod hominibus 5
ignotum est, qua re saluatae sint gentes, quia occasione[m]
eis salutis etiam caecitas praestitit Istrahel. <1Ut non sitis ipsi
uobis sapientes.>1 Ne secundum humanam sapientiam dicatis :
` Nos deus elegit et illos abiecit.' <1Quia caecitas ex parte Istrahel
contigit.>1 In tantum Istrahel et delicta et perfidia occuparunt, 10
ut ueniret tempus quo gentes omnes admitterentur ad uitam,
et ita omnis Istrahel per fidem solam saluaretur, quo modo
gentium plenitudo, ut aequales essent in Christo, quia aequales
fuerant in delictis. <1Donec plenitudo gentium intraret,>1 26 <1et sic
omnis Istrahel saluusfieret.>1 Tam diu permansit donec gentes 15
saluari uiderent, quia omnes uocati sunt ad salutem. Siue:
Ex Iuda et Istrahel, ex lege scilicet. <1[Sicut] scriptum est : Ueniet
ex Sion qui eripiat et auertat inpietatem [ex] Iacob.>1 Quidam haec
omnia futura existimant : quibus respondendum est : ` Ergo et
hoc testimonium, " ueniet ex Sion qui eripiat" Istrahel, adhuc 20
futurum est, et rursum Christus adueniet liberare, et, [si]
a deo pro tempore excaecati sunt, et non a semet ipsis, quid
de illis [fiet], qui modo pereunt non credentes? ' 27 <1Et hoc illis>1
a <1me testamentum, cum abstulero peecata eorum.>1 Testamentum
nouum quod promittit Hieremias, quod non nisi noui abolitis
peccatis accipient. 28 [Fratres] <1secundum euangelium quidem>1
<1nimici propter uos.>1 Inimici mihi sunt quia uobis praedico
5 Christum[, sicut ipse alibi ait]: `prohibentes nos [gentibus
loqui ut saluae fiant.' <1Secundum electionem autem carissimi>1
<1propter patres.>1 Si autem credant, carissimi sunt, dupliciter
commendati. 29 <1Sine paenitentia enim sunt dona et uocatio>1
<1dei.>1 Si crediderint, non illis poterunt imputari peccata,] quia
10 deum non paenitet Abrahae semini promisisse. Siue:
Illi sine adflictione paenitentiae, si crediderint, saluabuntur.
30 <1Sicut enim aliquando et uos non credidistis deo.>1 Quando
athuc illi credebant. <1Nunc autem misericordiam consecuti>1
<1estis propter illorum diffidentiam.>1 Non uestro merito. 31 <1Ita>1
15 <1et isti nunc non crediderunt in uestra misericordia.>1 Misericordia
gentium Christus est. <1Ut et ipsi misericordiam comsequantur.>1
In tantum non crediderunt ut et ipsi non operibus suis [non]
iustificentur, sed misericordia, sicut uos. 32 <1Conclusit enim>1
<1omnia deus in incredulitate[m].>1 Non ui inclusit, sed ratione
20 conclusit quos inuenit in incredulitate : hoc est, Iudaeos omnes
et gentes. hos conclusit quia ante Iudaei peccatores tantum
erant, non etiam perfidi : postquam autem Christo non credi-
derunt, gentibus sunt aequales, et omnes similiter miseri-
cordiam consequuntur. <1Ut omnibus misereatur.>1 Haec facit causa
ut omnibus misereatur. 33 <1O altitudo diuitiarum sapientiae et>1
<1scientiae dei./>1 Laudat sapientiam dei qui tam diu expectauit
secundum praescientiam donec omnes misericordia indigerent,
ut omnibus de falsa iactantia operum gloria tolleretur. <1Quam>1 5
<1inscrutabilia sunt iudicia eius.>1 ` Iudicia ' dei ` abyssus multa ' :
ad liquidum enim conprehendi non possunt. <1Et inuestigabiles>1
<1uiae eius.>1 Id est, cogitatio dispositionum eius. 34 <1Quis enim>1
<1cognouit sensum domini?>1 [Ante nemo cognouit; nam in
praesenti ipse Paulus utique sciebat qui aliis ostendebat, 10
dicens: ` Nos autem sensum domini habemus.' Siue: Sine
lege ipsius et gratia per se nemo cognouit, et nemo peculiari
dei confabulatione instructus doctrina eius non indiget.] <1Aut>1
<1quis eius consiliariusfuit ?>1 Ut eius nouerit arcana sacramenta.
<135 Aut quis prior dedit ei, et reddetur illi?>1 Quis prior fecit 15
aliquit boni, ut non dei misericordia[m] glorificet, sed suo [se]
merito [recepisse] glorietur? 36 <1Quoniam ex ipso et per ipsum>1
<1et in ipso [sunt] omnia.>1 Ab ipso omnis creatura accepit initium
et per ipsum regitur, et in ipso omnia concluduntur nec ipse
continetur ab ulla [factura]. <1Ipsi>1 gloria <1in saecula [saecu->1 20
<1lorum]. amen.>1 Ipse solus glorificandus est, cuius est etiam
quod sumus et uiuimus ac mouemur. simul etiam contra
Arrianos facit hic locus, cum dicitur deus id[em] esse ex quo
omnia et per quem omnia facta monstrantur, si quidem per
uerbum in principio omnia facta euangelista signauit, et quod
5 de filio euangelista testatur, hoc apostolus per unitatis
mysterium in patre intellegendum edocet et credendum.
1 <1Obsecro itaque uos,>1 fratres. Quia de sensu [domini] dixerat,
modo docet quales se exhibere debeant ut sensum domini
habere mereantur. <1Per misericordiam dei.>1 Qua maius nihil
10 habebant, quia per ipsam fuerant liberati. <1Ut exhibeatis
corpora uestra.>1 [Quanto magis animam!] Non animalium,
[sic]ut in lege, quae tamen, licet in figura fierent, immaculata
offerebantur et uiua. <1Hostia[m] uiuam, sanctam.>1 Hoc est,
castam et alienam ab omni morte peccati. <1Deo placentem.>1
15 Deo, non hominibus tantum placete. Siue: Talis ei placet
hostia. <1Rationabile [sit] obsequium uestrum.>1 Omne opus bonum
tunc placet deo si rationabiliter fiat. nam mercede priuatur,
ut puta, si quis hominum causa ieiunet, bonum [obsequium]
insipienter facit. ita et de omnibus [uitiis quae uirtutibus]
20 adiacent sentiendum [est]. 2 <1Et nolite conformari huic saeculo,
sed reformamini in nouitate mentis uestrae, ut probetis quae
est uoluntas dei.>1 Nolite similes esse filiis mundi, qui facti estis
filii dei, sed renouate sensum uestrum per quem regitur
corpus et omnia membra diriguntur, ut etiam corporis actus
noui fiant, quo possitis uoluntatem dei et sensum eius agnos-
cere : haec enim non nisi nouo sensu[i] reuelantur. <1Quod bonum>1
<1et beneplacitum et perfectum est.>1 Hoc est, quod bonum sit 5
et melius et optimum. 3 <1Dico enim per>1 gratiam <1quae>1 data <1est>1
<1mihi.>1 Prohibiturus humanam sapientiam quae praeter legem
e[s]t, non sensu proprio loqui se dicit, sed auctoritate gratiae
spiritalis. <1Omnibus qui sunt inter uos.>1 Qui sunt sacerdotes
siue doctores quorum ceteri sequuntur exemplum. <1Non plus>1 10
<1sapere quam oportet sapere, sed sapere>1 ad <1prudentiam.>1 Plus
uult sapere qui illa scrutatur quae lex non dicit: unde et
Solomon ait : ` altiora te ne quaesieris et maiora te ne scruteris ;
sed quae praecepit tibi deus, illa cogita semper.' <1Et uni>1
<1cuique, sicut deus diuisit.>1 Notandum quod deum dicat 15
spiritum sanctum, quem ad Corinthios adserit dona diuidere
singulis prout uult. <1Mensuramfidei.>1 Mensura [fidei] uirtutum
intellegenda est gratia, quam non nisi fideles accipiunt.
4 <1Sicut enim in uno corpore multa membra habemus.>1 Per com-
parationem corporis eos ad concordiam cohortatur, ne uel 20
hinc [com]moueantur quia dona accepere diuersa: non enim
poterant omnia habere singuli, ne superbirent nullius egentes,
nec omnes ea[n]dem, ut corporis Christi in nobis similitudo
monstretur. <1Membra autem omnia non eundem habent actum.>1
Non enim potest oculus audire nec auris uidere, et cetera
similiter. 5 <1Ita multi unum corpus sumus in Christo [Iesu] :
singuli autem alter alterius membra.>1 Ut praestando alter
5 utrum quod habemus, magis ac magis caritas confirmetur.
6 <1Habentes autem donationes [diuersas] secundum gratiam
quae data est nobis differentiae.>1 Donum non ex nostro, sed
ex donantis pendet arbitrio, et omnibus quidem credentibus
gloria promittitur in futuro, sed qui ita mundum cor habuerit
10 ut hoc mereatur, gratiam uirtutum accipit etiam in praesenti,
[quam deus ei donare uoluerit]. <1Siue prophetia[m] secuudum
rationemfidei.>1 Fidei, non legis. Siue : Quia fides illa[m] meretur.
unus quisque enim tantum accipit quantum credit. 7 <1Siue
ministerium [in] ministrando.>1 Ministerium sacerdotalis uel
15 diaconatus officii. <1Siue qui docet, in doctrina,>1 8 <1qui exhortatur,
in exhortando.>1 Qui docet maior est eo qui exhortatur : exhor-
tari enim pro uiribus suis possunt etiam minus periti. notan-
dum sane quod tertio tantum posuerit. Siue: Quod qua re
fecerit spiritalis lector debet agnoscere. <1Qui tribuit, in>1
20 <1simplicitate.>1 [Ut] omnibus simpliciter largiatur, cunctos
credens bonos esse et indigere qui postulant. <1Qui praeest, in
sollicitudine.>1 Qui praeest ecclesiae uel fratribus, debet esse
sollicitus. <1Qui miseretur, in hilaritate.>1 Maxime circa [omnes]
aegrotos est misericordia exhibenda. Siue: Misericordiae
25 titulus generalis est, qui circa omnes placido exhibendus est
animo. `hilarem enim datorem diligit deus,' et tristem sine
dubio odit, quia ` melius' est ` uerbum bonum super datum.'
9 <1Dilectio sine simulatione, exsecrantes malum, adhaerentes
bono.>1 Tota puritas debet esse in Christiano, sicut deus pura
lux est: fingere enim seruorum est. et diligamus non lingua 5
tantum, sed opere et ueritate, ita ut etiam, si necesse fuerit,
[pro nobis] inuicem moriamur. 10 <1Caritate fraterna inuicem
benigni.>1 Ita uos diligite quasi ex una matre generati. <1Honore
mistuo praeuenientes.>1 Hoc si semper seruaremus, et caritatem
et patientiam [utique] teneremus, sicut alibi ait : ` alter alter- 10
utrum maiorem aestimantes.' si enim nos omnibus minores
iudicaremus, nec ultro alicui iniuriam faceremus, nec inlatam
nobis grauiter doleremus. 11 <1Sollicitudine non pigri.>1 Ne per
sollicitudinem saeculi pigri in dei opere efficiamini et inertes.
<1Spiritu feruentes.>1 Quia frigidos dominus non amat et in 15
tepidis nausiatur. tunc plane spiritu feruemus si saeculo
frigeamus. <1Domino seruientes.>1 Non saeculo ne[c] uitiis, sed
omnia propter dominum facientes. 12 <1Spe gaudentes.>1 [Spe,
non re praesenti: `spes' enim `quae uidetur non est spes.'
<1In tribulatione patientes.]>1 Propter gaudium spei futurae omnia 20
sustinete. sicut ait [beatus Iacobus]: ` omne gaudium existi-
mate[,' et reliqua]. <1Orationi instantes.>1 Instantia orationis
nobis praestat [consilium in prosperis et] auxilium in aduersis.
13 <1Necessitatibus sanctorum communicantes.>1 Ministrate eis
qui propter Christum sua omnia contemnentes, alienis ad
5 tempus indigent ministeriis. quidam codices habent : <1memoriis>1
<1sanctorum communicantes>1 ; quod ita intellegitur ut meminerint
qualiter sancti uel quibus operibus promeruerint deum, et
participes eorum fiant imitantes exempla. denique sequitur:
<1Hospitalitatem sectantes.>1 Quia et hoc sancti fecerunt, sicut
10 Abraham, sicut Loth, qui etiam inuitos [hospites] detineba[n]t :
de qua dicitur: ` per hanc enim quidam latuerunt, angelis
hospitio receptis.' 14 <1[Benedicite persequentibus uos,] bene->1
<1dicite et nolite maledicere.>1 Ne utrumque nos facere [debere]
putaremus: ait enim et beatus Petrus: `neque maledictum
15 pro maledicto, sed e contrario benedicentes.' 15 <1Gaudete cum>1
<1gaudentibus, flete cum flentibus.>1 Ut, ` si quid patitur uuum
membrum, compatiantur omnia membra ' : sicut [et] Iob ait :
` si non ingemui et lacrimatus sum, cum uiderem homines in
necessitate ? ' et dominus ad fletum Mariae fletibus prouocatur,
20 ut nobis daret exemplum: nec enim pro Lazaro queiu erat
suscitaturus, flesse credendus egt, nec propter infidelitatem
illorum qui ei saepe non crediderunt mirabilia facienti. nos
autem modo in peruersum flemus cum gaudentibus et
gaudemus cum flentibus. siquis enim laudatus fuerit, con-
tristamur : siquis cecid[er]it, exultamus ; unde ostendimus nos
qui talia facimus de corpore Christi non esse, qui non dolemus 5
de uno membro praeciso, sed et inimici sumus partis nostrae
et amici partis aduersae, qui non dolemus de acie nostra uiros
fortissimos corruentes, nec gaudemus si uideamus eos fortiter
dimicantes, quamuis ipsi [tam] ualidi non simus ad pugnandum.
16 <1Id ipsum inuicem [de uobis] sentientes.>1 Ut ita alteri sentias 10
sicut tibi. <1Non alta sapientes, sed humilibus consentientes.>1
Superba sapit iste qui [suam] per se ulcisci cupit iniuriam,
et non humilibus rebus, id est humilitati, consentit. <1Nolite
esse prudentes aput uosmet ipsos.>1 Nolite [in] humana sapientia
gloriari, sed stulti estote saeculo, ut domino sitis sapientes, 15
sicut scriptum est : ` beatus [uir] quem tu erudieris, domine, et
de lege tua docueris eum.' 17 <1Nulli malum pro malo reddentes.>1
Humana sapientia est si quaeras uicem reddere inimicis : stul-
titia enim est in hoc saeculo si percutie[n]t[i et] aliam [maxil-
lam praebere uolueris. quod si tantae patientiae et humilitatis 20
lueris, non solum aput dominum, sed et aput omnes homines
poteris probabilis apparere. <1Prouidentes bona non tantum>1
<1coram deo, sed etiam>1 coram <1hominibus.>1 Tantum caue ne ideo
facias ut non deo, sed solis hominibus placere desideres-
18 <1Si fieri potest, quod ex uobis est, cum omnibus hominibus>1
5 <1pacem habentes.>1 Quod uestrum est, uos pacem cum omnibus
habetote, et dicite cum propheta: ` cum his qui oderant
pacem, eram pacificus,' obtantes scilicet conuersionem eorum
atque salutem. Siue: In uobis est ut fieri possit. 19 <1Non>1
<1uosmet ipsos defendentes, carissimi, sed date locum>1 irae. Aut
10 fugiendo, aut permittendo uobis noceri. <1Scriptum est enim>1 :
<1Mihi uindictam>1 : <1ego retribuam, dicit dominus.>1 Ego quasi
meam, dicit dominus, non quasi uestram iniuriam uindicabo,
quoniam dicit propheta : ` qui uos tangit, tamquam qui tangat
pupillam oculi ipsius.' 20 <1Sed si esurit inimicus tuus, ciba illum>1 :
15 <1si sitit, potum>1 da <1illi.>1 Noli illi negare quod deus nulli negat,
quamuis sit blasphemus et impius. <1Hoc enimfaciens, carbones>1
<1ignis congeres supra caput eius.>1 Ut cum sibi carbones intel-
lexerit per tuam indebitam misericordiam congregari, excutiat
eos, id est, conuertatur, et diligat te quem aliquando perosum
20 habuerat. ceterum non est misericordia, sed crudelitas, si
ideo eam facias ut illi aliquit peius eueniat, pro quo dominum
deprecari iuberis. 21 <1Noli uinci>1 a <1malo, sed uince in bono malum.>1
Ille dicitur uicisse qui alterum ad suam duxerit partem, sicut
hereticum uel paganum. si ergo te fecerit sibi uicem reddere,
ille te uicit, sibi similem faciendo: si autem per patientiam
tuam feceris eum cessare ab iniuria, tu uicisti. 1 <1Omnis anima
potestatibus sublimioribus subdita sit.>1 Haec causa aduersus
illos prolata est qui se putabant ita debere libertate Christiana 5
uti, ut nulli aut honorem deferrent aut tributa dependerent.
quocumque ergo modo eos humiliare desiderat, ne forte
propter superbiam magis quam propter deum contumeliam
patiantur. ideo docet illos humilitate tempus redimere.
Aliter : Possunt sublimiores potestates ecclesiasticae dignitates 10
intellegi. <1Non est enim potestas nisi a deo.>1 Et quo modo deus
dicit per prophetam de quibusdam: ` regnauerunt, et non per
me'? <1Quae autem sunt, a deo ordinatae sunt.>1 Si de saeculi
potestatibus dicere uideatur, non ideo omnes iustae erunt,
etiam si a deo exordium acceperunt. secundum desiderium 15
enim unius cuiusque dantur: nam dicit Salomon: ` quoniam
data est uobis potestas a deo. sed cum essetis ministri regni
illius, iudicastis non recte. horrende et cito apparebit uobis,'
et cetera. constituitur enim a deo ut iuste iudicet, et ut
peccatores habeant quod timere, ne peccent. 2 <1Itaque qui>1 20
<1resistit potestati, dei ordinationi resistit : qui autem resistunt,
ipsi sibi damnationem adquirunt.>1 Sicut ad Rahab dicitur:
<1sunt timori boni operis sed mali.>1 Malus debet timere potes-
tatem, nam bonus non habet quod timeat, qui si iniuste
occiditur, gloriatur. <1Uis autem non timere potestatem ?>1 Accipe
consilium meum et numquam timebis. <1Bonum fac, et habebis>1
5 <1laudem ex illa.>1 Ipsa damnatio malorum laus est bonorum.
4 <1Dei etenim minister est tibi in bonum.>1 Quia pro tua sollicitus
est quiete. <1Si autem malum feceris, time>1 : <1non enim sine>1 causa
<1gladium portat.>1 Et in te habet officium, si peccaueris, nec
tibi proficit ad mercedem. Siuc : Sacerdotes gladium spiritalem
10 portant, sicut Petrus percussit Ananiam et Paulus magum.
<1Dei etenim minister est, uindex in>1 iram <1ei qui malum agit.>1 Quia
deus non diligit malos, qui ` odit omnes qui operantur iniqui-
tatem.' 5 <1Ideo necessitate subditi estote, non solum propter iram,>1
<1sed et propter conscientiam.>1 Non solum quia possunt potestates
15 etiam sine causa irasci, sed et ne propter alicuius peccati
conscientiam condemnemini. Siue : Non solum ne irascantur
sacerdotes, sed etiam quia scis illis et a iustis honorem deberi.
6 <1Ideo enim et tributa praestatis>1 : <1ministri enim dei sunt, in hoc>1
<1ipsum seruientes.>1 Possunt et tributa sacerdotum intellegi,
20 quae illis a deo sunt constituta. Siue: Ideo regibus tributa
praestatis quia uoluistis possidendo saeculo esse subiecti.
ministros autem dei illos appellat, ut uel sic eis redderent quod
debebant, ne uideretur Christus superbiam docuisse. 7 Red-
<1dite>1 ergo <1omnibus debita.>1 Potest etiam elemosina debitum
appellari, dicente scriptura: `inclina pauperi aurem tuam et
redde debitum tuum.' <1Cui tributum tributum, cui uectigal
uectigal.>1 Uectigal nostrum est, ut transeuntibus donemus
uel nos transeuntes sedentibus ad uiam et inde uiuentibus
largiamur. <1Cui timorem timorem.>1 Quo modo ergo scriptum 5
est alibi: ` praeter dominum neminem esse timendum'? sed
sic, inquit, age ut neminem timeas: timor enim dei timorem
expellit humanum. sed quoniam causas adhuc timoris habetis,
necesse est ut timeatis. <1Cui honorem honorem.>1 Etiam
timorem maioribus, honorem tantum aequalibus. 8 <1Nemini>1 10
<1quicquam debeatis.>1 Nemini debitum non reddatis. <1Nisi ut
inuicem diligatis.>1 Hoc solum semper debet manere quod
numquam persolui potest. <1Qui enim diligit proximum.>1 Secun-
dum domini parabolam, sine discretione cunctis misericordiam
fieri iubentis, omnis homo proximus esse censendus est. 15
<1Legem impleuit.>1 Ideo dilectionem praemisit quia fidelibus
scribebat et de iustitiae conuersatione tractabat. 9 <1Nam non
adulterabis, non occides, non furaberis, non concupisces, et si
quod est aliut mandatum, in hoc uerbo restauratur : diliges
proximum tuum, sicut te ipsum.>1 Recapitulatur oninis iustitia 20
in proximi dilectione, et iniustitia nascitur dum plus ceteris
nos amamus. qui enim sicut se diligit proximum, non solum
illi malum non facit, sed etiam bonum facit, quia et circa se
utrumque impleri desiderat. 10 <1Dilectio proximi malum non
operatur.>1 Etiam bonum non facere malum est. nam si
uiderit illum fame periclitari, nonne ipse illum occidit, si
illi, cum afluat, non dederit uictum, quamuis ei proprias non
5 tulerit facultates? quisque enim in quacumque necessitate
succurrere morituro potest, si non occurrit, occidit. <1Plenitudo
ergo legis est dilectio.>1 Hoc est perfectio. 11 <1Et hoc scientes
tempus, quia hora est iam nos [de somno surgere].>1 Hora est
ut ad perfectiora tendatis: non enim debetis semper paruuli
10 esse et lactantes, sicut alibi idem dicit: ` etenim deberetis
magistri esse propter tempus,' et cetera. <1De somnosurgere.>1
De somno inertiae et ignorantiae consurgamus: iam enim
Christi scientia lucet. <1Nunc autem propior est nostra salus
quam cum credidimus.>1 Scientia proficiente propior est nostra
15 salus quam cum credidimus. 12 <1Nox praecessit, dies autem
adpropinquabit.>1 Comparat diei scientiam et ignorantiam
nocti, secundum Osee dicentem: ` nocti adsimilaui matrem
tuam; factus est populus meus tamquam non habens scien-
tiam.' <1Abiciamus ergo opera tenebrarum, et induamur>1 arma
20 <1lucis.>1 Cum ignorantia simul abiciamus] et opera ignorantiae,
et arma lucis, hoc est luminis opera, induamus. ` qui' enim
` male agit, odit lucemi; qui uero facit ueritatem, uenit ad
lucem.' 13 <1Sicut in die honeste ambulemus.>1 Sicut lux diei
prohibet unum quemque agere quod nocte libere committe-
bat, ita et scientia nos prohibet legis mandata contemnere.
Siue : Quo[d] sciamus nos a deo semper uideri. <1Non in comisa->1 5
<1tionibus et ebrietatibus, non in cubilibus et inpudicitiis.>1
Comisatio est mensae collatio: nos uero habemus spiritale
conuiuium, [apostolo] dicente : ` cum conuenitis, iinus quisque
[uestrum] psalmum habet,' et cetera. ebrietatem uero perni-
tiosam esse et luxuriae materiam et hinc probatum quia 10
inpudicitiam subiunxit. et alibi ait : ` nolite inebriari uino, in
quo est luxuria.' <1Non in contentione>1 et <1aemulatione.>1 Etiam
contentionem et inuidiam criminosas esse [et] hoc et [multis]
aliis probatur exemplis, dicente Iacobo : ` si enim zelum ama-
rum habetis,' et cetera. 14 <1Sed induite dominum Iesum>1 15
<1Christum.>1 Solus Christus uideatur in uobis, non uetus homo :
`qui' enim `dicit se in Christo manere, debet quo modo ille
ambulauit et ipse ambulare,' in quo omnes sunt uirtutes [et
nulla uitia]. <1Et carnis curam ne feceritis in concupiscentiis.>1
Sicut et Salamon ait: ` post concupiscentias tuas ne eas'; et 20
iterum: `si des concupiscentiam animae tuae, faciet [et] te
in gaudium inimicis tuis.' 1 <1Infirmum autem in fide adsumite.>1
Hinc oblique illos increpare incipit, qui se fortes putabant,
ut inmoderate carnibus uescerentur. <1Non in disceptationibus
cogitationum.>1 Nolite secundum uestras cogitationes quem lex
non iudicat iudicare. 2 <1Alius autem credit manducare omnia.>1
Qui a[ut] tantam fidem habet ut non moueatur, aut abstinentia
5 confractus aut senio[r est]. <1Qui autem infirmatur.>1 Infirmus
aut [iuuenili] aetate aut corporis calore. <1Holera manducet.>1
Hinc probatur quia non de Iudaeis dicat, ut quidam putant`
sed de abstinentibus: non enim carnes secundum legen
mundas, sed sola holera manducabant. [Aliter: Si idcirco
10 tibi infirmitas animi generatur quia alium eiusdem propositi,
carnibus pro sua fide uesci perhorrescens, forte cognoscis, noli
esse iudex alterius uoluntatis nec exigere ab illo quod uni
cuique in uoluntate dimissum est. sed si tibi scandalo est` et
non uis carnibus uesci, tibi ipsi impone modum, et melius
15 faciens sola holera manduca, ut magis unus quisque per tuam
aequanimitatem ad abstinentiam prouocetur quam iuritatus
de hoc [et] scandalizet te [et] magis in edendis carnibus con-
firmetur, quod tamen non potes tu quasi [culpabile] in alio
reprehendere, si unus quisque aut fideliter hoc praesumit,
20 aut forte necessitate ualitudinis aut senecta hoc faciat exi-
gente.] 3 [Is] <1qui manducat non manducantem non spernat,
et qui non manducat, manducantem non iudicet.>1 Habebant
inter se scandala: illi isto8 quasi carnales iudicabant, et isti
illos tamquam stultos inridebant et superstitiosos putabant.
Nam <1deus adsumpsit illum.>1 Ita illum [deus] uocauit sicut te.
4 <1Tu quis es qui iudicas alienum seruum?>1 Cuius auctoritatis
es ut iudices eum quem non iudicat lex? unde Iacobus ait: 5
`qui iudicat fratrem iudicat legem,' scilicet sapientiorem se
iudicans lege. ceterum ipse Paulus contra mandatum facientes
iudicauit, et aliis iudicandi tribuit facultatem. <1Suo domino>1
stat <1aut cadit.>1 Siue uiuit siue moritur; quia et ille propter
deum abstinet, et iste secundum deum non abstinet. <1Stabit>1 10
<1autem>1 : <1potens est enim deus statu[e]re illum.>1 Deus, qui tres
pueros leguminibus pastos meliores apparere fecit quam illos
qui de mensa regis edebant, potest et istos facere diutius in
corpore stare. 5 Nam <1alius iudicat alterno quoque die, alius>1
<1[autem] iudicat omnem diem, [ut] unus quisque in suo sensu>1 15
<1abundet.>1 Iudaei in escis diem inter diem iudicare non poterant.
ergo de ieiunio et abstinentia dicit, quae non sunt sub certo
modo legi[s] redacta: unus quisque tantum faciat quantum
potest, [et] quantum mercedis habere uoluerit. unde sequitur
ut unus quisque id faciat in tali causa dum taxat quod 20
melius iudicarit. 6 <1Qui sapit diem, domino sapit.>1 Domino sapit
qui propter deum ieiunat, [et] non propter homines.
<1Et qui manducat, domino manducat: gratias autem agit deo.>1
Quia propter deum manducat, ut praedicandi euangelium
possit habere uirtutem, per quod conuersi gratias referant
5 deo, non suae gulae studens, sed aliorum saluti. <1Et qui non
manducat, domino non manducat, et gratias agit deo.>1 Quia [et]
per exemplum illius multi saluantur et gratias referunt deo :
qui enim uoce agit gratias, solus agit : qui autem etiam opere,
in multis agit. 7 <1Nemo enim nostrum sibi uiuit, et nemo sibi>1
10 <1moritur>1 : 8 <1siue enim uiuimus, domino uiuimus : siue morimur,
domino morimur. siue [ergo] uiuimus, siue morimur, domini
sumus.>1 Nemo fidelium sibi uiuit et nemo sibi moritur, quia
Christus ` pro omnibus mortuus est, ut et qui uiuunt iam non
sibi uiuant, sed illi.' cauendum [ergo] ne nos e contrario aut
15 nobis uiuamus manducando, aut propter homines moriamur
ieiunando. 9 <1In hoc enim [uixit] Christus et mortuus est et
resurrexit, ut et uiuentium et mortuorum dominetur.>1 Aduentus
Christi et uiuos inueni[e]t et mortuos suscitabit. nihil ergo
refert utrum te resuscitet an [uiuum] inueniat, tantum ut
20 coram eo iustus appareas. 10 <1Tu autem quid iudicas fratrem
tuum [in non manducando]?>1 Qua auctoritate quasi uoracem
damnas ? <1Aut tu qua re spernis fratrem tuum [in manducando] ?>1
[Quasi] infirmum despicis aut superuacue ieiunantem? <1Nam
omnes stabimus ante tribunal dei.>1 Tunc conscientias nostras
dominus iudicabit quid quali uoto et studio fecerimus.
11 <1Scriptum est enim: Uiuo ego, dicit dominus, quoniam mihi
flectetur omne genu, et confitebitur omnis lingua deo.>1 Hoc
testimonio probat quia omnes soli domino reddamus nostrorum 5
actuum rationem. 12 <1Itaque unus quisque nostrum pro se
rationem reddat [deo].>1 De his de quibus lex tacet. ceterum,
si uidens peccantem non arguerit, reddet etiam pro eo domino
rationem. 13 <1Non ergo amplius [inuicem] iudicemus.>1 Sufficit
quod nunc usque fecistis. <1Sed hoc iudicate magis, ne ponatis>1 10
<1offensionem fratri uel scandalum.>1 Hinc subtiliter ingreditur
[ad] abstinentiam commendandam, et dicit illos abstinere
debere, quamuis firmi sint, ne exemplo illorum infirmi scanda-
lum patiantur. <114Scio et confido in domino Iesu quia nihil
commune [cibum] per [se] ipsum.>1 Non hoc ideo dico quo 15
putem aliquit esse [commune: per Christum enim scio omnia
esse mundata.] commune enim dicitur quitquit quasi im-
mundum uidetur in esca Iudaeorum. <1Nisi ei qui existimat
quid commune esse [illi commune est].>1 Illi per conscientiam
fit commune, qui athuc ritu Iudaico aliquit post Christi 20
fidem in talibus causis arbitratur immundum. 15 <1Nam si
propter escam frater tuus contristatur.>1 Non dixit ` propter
ieiunium,' sed ne illum[, qui aut infirmatur aut abstinet,]
tuo exemplo prouoces aut conpellas. <1Iam non secundum
caritatem ambulas.>1 Quia inuitus manducat quod illi non
5 expedit, et iam non diligis proximum sicut te, si non illius
utilitatem cogitas quasi tuam. <1Noli esca tua illum perdere,
pro quo Christus mortuus est.>1 Non dixit ` abstinentia [tua],'
sicut quidam uolunt. 16 <1Non ergo blasphemetur nostrum bonum.>1
Libertas [nostra], quam habemus in domino, ut omnia nobis
10 munda sint. non ea ita debemus uti ut uideamur propter
gulam et epulas ambulare. Siue: Blasphematur, si propter
talia contendamus. 17 <1Non est enim regnum dei esca et potus.>1
Non per escam iustificamur. sed et hoc notandum quod non
dix[er]it `ieiunium et sobrietas non est regnum dei,' sed esca
15 et potus. <1Sed iustitia et pax et gaudium in spiritu sancto.>1 Quae
per abstinentiam facilius custodi[un]tur : ubi enim iustitia,
sicut se proximum diligendo, ibi et pax, [et] ubi pax, ibi
et gaudium spiritale, quia ex dissensione semper tristitia et
molestiae generantur. 18 <1Qui enim in hoc seruit Christo, placet>1
20 <1deo et probatus est hominibus.>1 De tali homine nemo potest
dubi[ta]re quod sanctus sit. 19 <1Itaque [ergo] quae pacis sunt
sectemur.>1 Ut non inuicem [nos] de huius modi iudicemus. <1Et
quae aedficationis sunt [in] inuicem custodiamus.>1 Aedificatio
est abstinentia: ceterum esca, etiam si neminem perdat
nullum aedificat. 20 <1Noli propter escam destruere opus dei.>1
Hominem scilicet a deo creatum. <1Omnia quidem munda [sunt].>1
Repetit quod superius dixerat, ne creaturam damnare uideatur.
<1Sed malum est homini qui per offensionem manducat.>1 Ipsum 5
mundum illi fit malum, si per illum alter offendat. 21 <1Bonum>1
<1est non manducare carnem et non bibere uinum.>1 Exponit quid
sit per quod offendere dicebat infirmum. <1Neque in quo>1 frater
<1[tuus] offendit>1 aut <1scandalizatur.>1 Neque in quocumque cibo
uel potu in quo alter offendit. <1Aut infirmatur.>1 Infirmatur a 10
pudicitia: ` uinum' enim ` et mulieres apostatare faciunt
[etiam] sapientes.' 22 <1Tu fidem[, quam] habes penes temet>1
<1ipsum, habe coram deo.>1 Si in hoc te fidelem putas, sic manduca
ut nemo tuo infirmetur exemplo. <1Beatus Qui non iudicat semet>1
<1ipsum in [eo] quo probat.>1 Qui non suam firmitatem probando i5
se considerat, sed alterius infirmi salutem. 23 <1Qui autem dis->1 -
<1cernit, si manducauerit, damnatus est.>1 [Siquis de alio discernat
et dicat:- `iste si manducauerit, plane damnatus est,' hoc
non habet fides, et ideo subsecutus est:] <1Quia non ex fide:>1
[Non est enim ex fide, si tu alium idcirco condemnas quia te 20
ieiunante ille manducat. Aliter:] Qui se ita diiudicat: id
ipsum [enim] est discretio et iudicium, [quia et iudicium] discer-
neudo fit et discretio iudicando. <1[Omne autem] quia non [est]>1
ex fide, peccatum est.>1 Non ex fide quae per caritatem operatur.
quitquit ergo alium destruit, ex fide non est et idcirco pec-
catum est. 1 <1Debemus autem nos firmiores imbecillitates in->1
<1firmorum sustinere.>1 Si uere firmi estis, sic facite ut [et] ego,
5 qui ` factus sum [infirmis] infirmus, ut infirmos lucri facerem.'
<1Et non nobis placere. 2 unus quisque [uestrum] proximo suo>1
<1placeat.>1 Non a nobis ipsis, sed a proximis conlaudemur, sicut
et alibi suum nobis proponit exemplum, dicens: ` sicut [et]
ego omnibus per omnia placeo, non quaerens quod mihi utile
10 est, sed quod multis, ut salui fiant.' nemo enim aedificare
alterum potest, cui per bonam uitam [non] ante placuerit,
sed et sibi-placentes sunt, qui propria commoda quaerentes
suam faciunt uoluntatem. <1Ad bonam aedificationem.>1 Ostendit
modum placendi et causam, ne ad uanam gloriam placeamus.
15 simul et cum dicit bonam aedificationem, esse ostendit et
malam, [sic]ut est illut : ` [a]edificabitur ad manducandum [ido-
lothyta].' 3 <1Etenim Christus non sibi placuit.>1 Imitator et disci-
pulus Christi non quaerit suum commodum: ille enim ob
aliorum salutem etiam mortuus est, et [inproperia] amarissima
20 supportauit dicentium : ` ua, qui destruit templum,' et cetera.
<1[Sed] sicut scriptum est.- improperia improperantium tibi
ceciderunt super me.>1 Quaecumque non solum Christo, sed
etiam sanctis exprobrantur dei causa, deo improperaridicuntur,
ut est illut: `ubi est deus tuus? ' 4 <1Quaecumque enim scripta>1
<1sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt.>1 Nihil ergo scriptum
est sine causa; nam et merita et temptationes iustorum ad
nostram proficiunt aedificationem, quia deo manifestissimi 5
erant. <1Ut per patientian et consolationem spem scripturarum>1
<1habeamus [consolationis].>1 Per scripturarum solacia spem
futuram patientissime expectamus, sicut scriptum est : ` pax
multa diligentibus legem tuain, et non est illis scandalum':
hoc est, qui consolatione legis utuntur, moueri ulla temptatione 10
non possunt. [ergo] ut per exempla patientiae [et] consolationis
eorim quae scripta sunt speremus consolationem et in praesent-
ibus temptationibus, et sicut [E]l[e]azarus [in futuro]. magna
enim causa solacii est, si quae nos patimur dominum nostrum
et sanctos eius sciamus ante tolerasse. 5 <1Deus autem patientiae>1 15
<1et solacii.>1 [Hoc loco deum patientiae spiritum sanctum signi-
qui donat nobis secundum Christum unianimes glorificare
et patrem domini nostri Iesu Christi.] Patientia[e ei]us,
a]e [ad] conuersionem: solacii, iam conuersis. Siue:
tientiae et solacii, non irae neque discidii, ut ipsos tangat 20
[qui talia exercebant]. <1Det uobis id ipsum [sapere] in alter->1
<1utrum secundum ipsum Iesum.>1 Ut unus quisque sic quaerat
salutem alterius quasi suam, sicut Christus sua morte omnes
a morte saluauit. 6 <1Ut unanimes>1 [in] <1ore uno honorifficetis deum>1
5 <1et patrem domini nostri Iesu Christi.>1 Tunc deus uere honori-
ficatur [a nobis, si uno] animo et concordi uoce laudetur:
` si' enim ` duobus conuenerit super terram, ex omni re, qua-
cumque petierint, fiet eis.' 7 <1Propter quod suscipite inuicem.>1
Propter honorem dei inuicem ` onera uestra portate et [sic]
10 [ad]implebitis legem Christi,' qui nos suscepit in se, cum
essemus impii : quanto [ergo] magis nos inuicem similes nos[tri]
sustinere debemus! <1Sicut et Christus suscepit nos in gloriam>1
<1dci.>1 Siue in gloriam diuinam, siue propter honorem dei.
8 <1Dico enim Iesum Christum ministrumfuisse circumcisionis>1
i5 <1propter ueritatem dei.>1 [Hic ostendit quoniam secundum car-
nem Christus iuxta promissionem patrum ex ipsa natus sit
et praecepta legis impleuerit.] Iterum utrumque populum
ad unitatem hortatur. ` consentio,' [inquit,] ` uobis, o Iudaei,
quia Christus uobis promissus ad uos uenerit primum, et gentes
20 propter misericordiam dei uocatae sint, tamen unum
estis corpus effecti.' [minister autem dicitur:] ` quia non
uenerat ministrari, sed ministrare, et dare animam suam red-
emptionem pro multis.' <1Ad confirmandas promissiones patrum.>1
Quia illis promissus fuerat Christus, sicut [et] ipse dicit: `non
[enim] ueni nisi ad oues perditas domus Istrahel.' 9 <1Gentes autem>1
<1super misericordiam honorare deum.>1 ` Cui' enim ` plus dimit-
titur, plus diligit.' <1Sicut scriptum est : Propter hoc confitebor>1
<1tibi in gentibus, et cantabo nomini tuo.>1 Tollit Iudaeis adro- 5
gantiam, cum [de] gentium salute docet esse praedictum,
quamquam ipsis non fuerit nuntiatum. Christus [ergo] in
gentibus confitetur eos misericordiam consecutos, quia et
ipsi sunt in corpore eius. 10 <1Et iterum dicit : Laetamini gentes>1
cimplebe eius.>1 [Qui cum ipsis estis ad salutein adduc[t]i.] 11 <1Et>1 10
<1iterum dicit [Dauid]: Laudate dominum omnes gentes, et
magnificate eum omnes populi.>1 [Quia cum Iudaeis ad salutem
estis adducti.] 12 <1Et iterum Isaias dicit: <1Erit radix Iesse.>1
lesse pater fuit Dauid, ex cuius semine, id est Maria, natus
est Christus. <1Et qui exsurget regere gentes, in eo gentes spera->1 15
bent. Ne de proselytis adsererent [dictum], sed [et] illut
huic loco simile est: `non deficiet princeps ex Iuda, nec dux
de femoribus eius'[, et reliqua]. unde probatur [Iudaeis] uere
nenisse iam Christum, in quo omnes gentes sperare mani-
festum est. 13 <1Deus autem spei.>1 In quo [omnes] speramus. 20
<1Repleat uos omni gaudio et pace in credendo.>1 Omne gaudium
fidelium in spe esse debet futura, et ibi omne gaudium ubi
pax est: nullum uero in dissensione gaudium, sed uniuersa
maestitia. <1Ut abundetis in spe, in uirtute spiritus sancti.>1
Abundantia spei in [spiritus] uirtutibus consistit et signis.
5 14 <1Certus autem sum, [fratres mei,] et ego ipse de uobis[, fratres].>1
Bonus doctor laudando prouocat ad profectum, ut erubes-
cerent tales non esse quales ab apostolo esse credebantur.
<1Quoniam pleni estis dilectione.>1 Prouidet ne tamquam con-
tentiosos dure increpasse uideatur, uel dissidentes aut stultos.
10 <1Repleti omni scientia.>1 Hoc est, et Noui et Ueteris Testamenti.
<1Ita ut possitis alterutrum monere.>1 [Simulque] ostendit Chris-
tianos semper se alterutrum monere debere. 15 <1Audacius>1
<1autem scripsi uobis, fratres, ex parte.>1 Immo ideo. magis
scribendi fiduciam habui, quia noui uos ut prudentes cito
15 accipere rationem, sicut scriptum est: `argue sapientem et
amabit te.' <1Tamquam rememorans uobis.>1 Recordans uos esse
prudentes. Siue: Non [ut] ignaros doceo, sed commemoro
ut scientes. <1Propter>1 gratiam <1quae>1 data <1est mihi>1 a <1deo.>1 Non
propter munera terrena uel laudem, sed ut impleam officium
20 quod accepi. 16 <1Ut sini seruiens Christo Iesu in gentibus.>1
Seruiens in euangelio; hoc est, reuocans ei seruos quondam
fugitiuos. <1Sanctificans euangelium dei.>1 Meo exeinplo sanctum
esse demonstrans quod cum tanto timore perficio. quidam
enim ut humanum contemnunt quod praedicant ut diuinum,
et ita fit ut res sancta uideatur esse non sancta, cum non per-
ficitur sancte. [unde dicitur : ` sanctificate ieiunium'; id est, 5
sanctum] facite, siue [de]monstrate. <1Ut fiat oblatio gentium>1
<1[accepta,] sanctificata in spiritu sancto.>1 Ut exemplo [et ser-
mone] meo gentes efficiantur hostia deo accepta, non igni
sanctificata uel suscepta, sed spiritu sancto, sicut scriptum
est quia `sedit super' apostolos `quasi ignis et uisae sunt eis 10
uariae linguae.' 17 <1Habeo igitur gloriam in Christo Iesu>1 ad
<1deum.>1 ` Qui gloriatur, in domino glorietur.' [Aliter :] Gloriam
habeo ad deum, licet aput homines infamer et maculer.
18 <1Non enim audeo aliquit loqui eorum quae per me non efficit>1
<1Christus in oboedientiam gentium.>1 Non ausus sum dicere 15
aliquit me in his [dumtaxat] rebus propria uirtute fecisse, et
non omnia per me esse deum operatum. <1Uerbo et factis>1 19 in
<1uirtute [eius] signorum et prodigiorum, in uirtute spiritus>1
<1sancti.>1 Hoc est : doctrina et signis ; non enim [hic] de operibus,
sed de uirtutibus loquebatur. <1Ita ut [compleretur]>1 ab <1Hieru->1 20
<1salem usque [in] Illyricum et in circuitu euangelium Christi.>1
Repletur euangelium cum etiam gentes credunt. 20 <1Sic>1
<1autem hoc praedicaui euangelium, non ubi nominatus est>1
<1Christus, ne super alienum fundamentum aedific[ar]em.>1 Non
omnis qui super alienum fundamentum aedificat, male facit,
sed si aedificet aurum et cetera. hic et pseudo-apostolos
5 tangit, qui semper ad eos qui iam crediderant ibant, et
numquam ad gentes, quia non poterant operari uirtutes, et
ostendit perfecte se laborasse, qui et fundamentum posuit
et aedificium superstruxit. 21 <1Sed sicut scriptum est.>1 Ostendit
suum laborem [ante] praedictum. <1Quia quibus non est>1
10 <1[ad]nuntiatum de eo uidebunt, et qui non audierunt intellegent.>1
Uidetur Christus in apostolis per uirtutes quas in eius nomine
faciebant. 22 <1Propter quod impediebar plurimum uenire ad>1
<1uos.>1 Exposuit illut quod in capite dixerat: ` et prohibitus sum
usque adhuc.' 23 <1Nunc uero ulterius locuni non habens in his>1
15 <1regionibus.>1 Ubi iam omnes firmi sunt, causam se negat habere
ponendi fundamentum. <1Cupio autem uenire>1 ad <1uos.>1 No-
tandum esse cupiditatem etiam bonam, sicut : ` cupio dissolui
et esse cum Christo,' et: ` concupiuit anima mea desiderare
iustificationes tuas.' [Ex] <1multis iam praecedentibus annis.>1
20 Qualis necessitas fuerit ostendit, quae illum multis detinu[er]it
annis. 24 <1[Sed] cum proficisci coepero in Hispaniam.>1 Utrum
in Hispania[m] fuerit incertum habetur. <1Spero [quod]>1
<1circuiens uenire ad uos, et a uobis praemitti illuc, cum primum>1
<1ex parte fructus fuero. [scio quia ueniens ad uos, in comple->1
<1mentum benedictionis Christi ueniam.]>1 Quia ita uos exhibetis
ut nec aput uos locum aut necessitatem habeam diutius 5
remorandi, ideo [et] ex parte illis frui se dicit, quia non credere
indigebant, sed tantum modo confirmari. Siue: Ideo ex
parte quia nulla magnitudo temporis satiat caritatem.
25 <1Nunc igitur proficiscar in Hierusalem.>1 [Hoc mihi restat.
<1Ministrare sanctis.>1 Sancti erant in Hierusalem,] qui 10
omnibus suis distractis et ante apostolorum pedes de-
positis, orationi lectioni ac doctrinae uacabant. quales
autem fuerint ex hoc cognoscitur, ut ipse apostolus per
se illis pergeret ministrare, et quibus oblationem suam esse
obtat acceptam, id est, ut eam dignentur accipere, ostendens 15
hoc non tam accipientibus prodesse quam dantibus. hoc
contra illos facit qui gloriam perfectionis inpugnant. 26
<1Probauerunt enim Macedones et Achaii collationem aliquam>1
<1facere.>1 Probauerunt hoc sibi utile fore, si collationem aliquam
sumptuum facerent [in] sanctis. <1In pauperes [sanctorum], qui>1 20
<1sunt [in] Hierusalem [sanctis].>1 Quia propter sanctorum
aedificationem esse pauperes uoluerunt. Siue: Simpliciter
pauperes sanctos intellegendum. 27 <1[Placuit enim illis>1 :] <1debi->1
<1tores enim sunt eorum.>1 Exemplo eorum prouocat Romanos
a[d] simile opus, ostendens hoc illis non inmerito placuisse.
5 <1[Quo]n[i]am si spiritalium eorum participes facti sunt gentiles,>1
<1debent et [illi] in carnalibus ministrare eis.>1 Quia et doctores
ex ipsis habebant, et ` socii facti fuerant radicis et pinguedinis
oliuae,' ideoque unus quisque in quo abundat debet alteri
impertire. 28 <1Hoc igitur cum consummauero et adsignauero eis>1
<110 fructum hunc, proficiscar per uos in Hispaniam.>1 29 <1scio enim>1
<1quod ueniens>1 ad <1uos, in abundantiam benedictionis Christi>1
<1ueniam.>1 Si uos bene exhibueritis, abundabit nobis bona
doctrina in uos, quia quantum proficit discipulus, tantum
ad dicendum prouocatur et doctor, sicut alibi ait : ` os nostrum
15 patet ad uos, o Corinthii.' Siue: Abundantius benedicetur
in aduentu meo Christus in uobis. 30 <1Obsecro autem uos,>1
<1fratres, per dominum [nostrum] Iesum Christum, et per cari->1
<1tatem spiritus>1 [ac <1sollicitudinem], [ut] impertiamini mihi in>1
<1orationibus uestris>1 ad <1dominum.>1 Rogat ut pro eo tota in
20 stanter oret ecclesia, quia nouit multum ualere preces in
commune multorum. Iacobo enim occiso, Petrus fratrum
[precibus] de carcere liberatur, qui non tam illi quam sibi
beneficium praestiterunt, [scilicet] ut eius possent doctrina
firmari. spiritalis [sane] caritas facit ut pro inuicem exoremus.
31 <1Ut liberer>1 ab <1infidelibus qui sunt in Iudaea.>1 Siue: Ut omnes
credant. Siue : Fidelibus ministrans in manus infidelium non
incu[r]ram, ne ad uos uenire non possim. [Et] <1remuneratio mea>1 5
quae [in] <1Hierusalem est, acceptabilis>1 fiat <1sanctis [suis],>1 32 <1ut>1
<1cum gaudio ueniam>1 ad <1uos per uoluntatem Christi Iesu, et>1
<1refrigerem uobiscum.>1 Tunc in gaudio ueniam, si oblatio mea
ab eis fuerit accepta, et securus uerbum dei abundantius
loquar: tristitia enim animi multum impedit ad doctrinam. 10
33 <1Deus autem pacis sit cum omnibus uobis. [Amen.]>1 Deus
pacis non nisi in pacificis habitat. pulchre autem in pace
finiuit, duobus populis ad pacis concordiam reuocatis. 1 <1Com->1
<1mendo autem uobis Foeben sororem uestram.>1 Hoc, iam quasi
finito textu epistulae, ut solet, commendationis uel saluta- 15
tionis gratia subter adnexuit. Quae <1est in ministerio ecclesiae>1
<1quae est Cencris.>1 Sicut etiam nunc [quae sunt] in orientalibus
locis diaconissae mulieres in suo sexu ministrare uidentur. In
baptismo. Siue : In ministerio uerbi, quia priuatim docuisse
feminas inuenimus, sicut Priscillam, cuius uir Aquila uoca- 20
batur. 2 <1Ut suscipiatis eam in domino digne satis, ut adsistatis>1
<1ei in quibuscumque desiderauerit uestri : etenim ipsa quoque>1
<1mihi et aliis adstitit.>1 Ut adiuuetis eam siue sumptu siue
solacio, quia et ipsa quam diu habuit plures adiuuit. 3 <1Salu->1
5 <1tate Priscillam et Aquilam, adiutcres meos in Christo Iesu.>1
Qui confirmasse Apollon dicuntur in fide, quos [et] ideo
adiutores appellat, quia in opere doctrinarum, ubi ipse
laborabat, et isti iuuerunt. 4 <1Qui pro anima mea suas ceruices>1
<1subposuerunt, quibus non ego solus gratias ago, sed et cunctae>1
10 <1ecclesiae gentium.>1 Probando meam doctrinam se periculis
obiecerunt, propter quod illis omnes ecclesiae gratias agunt,
quia per illos ego seruatus sum. 5 <1Et domesticam eorum eccle->1
<1siam.>1 Ostendit congregationem fidelium ecclesiam nominari.
<1Salutate Epenetum dilectum mihi, qui est primitiuus Asiae in>1
15 <1Christo.>1 Primitiuus [erat] ecclesiae Asianae. istos omnes quos
salutat intellegimus ex [n]om[i]nibus fuisse peregrinos, [per]
quorum exemplum atque doctrinam non absurde aestimamus
credidisse Romanos. 6 <1Salutate Mariam, quae multum labora->1
<1uit in uobis ; 7 salutate Andronicum et Iuniam cognatos et>1
<1concaptiuos meos, qui sunt nobiles in apostolis, qui>1 [et] <1ante me>1
<1fuerunt in Christo [Iesu]>1 ; 8 <1salutate Ampliatum, dilectum mihi>1
<1in domino ;>1 9 <1salutate lirbanum, adiutorem meum in domino,>1
<1et Stachyn dilectum meum>1 ; 10 <1salutate Apellen, probum in>1
<1Christo>1 ; <1salutate eos qui sunt ex [domo] Aristobuli ;>1 11 <1salutate>1 5
<1[H]erodionem, meum cognatum>1 ; <1salutate eos qui sunt ex Nar->1
<1cissi [presbiteri], qui sunt in domino>1 ; 12 <1salutate Tryphenam et>1
<1Tryphosam, quae [mecum multum] labora[ueru]nt in domino>1 ;
<1salutate Persidam carissimam, quae multum laborauit in>1
<1domino>1 ; 13 <1salutate Rufum, dilectum in domino.>1 Hi ex Iudaeis 10
erant et, quia cum Paulo simul fuerant tribulati nec territi,
ideo nobiles hoc merito habebantur, qui ad profectum Roma-
norum inter ceteros fuerant destinati, quique priores Paulo
credidisse ipsius testimonio referuntur. <1Et matrem eius et>1
<1meam.>1 Aetate, [et] non partu. 14 <1Salutate Asyncritum,>1 15
<1Phlegonta, Hermem, Patrobam,>1 [Herman,] <1et qui sunt cum eis>1
<1fratres ; >115 <1salutate Philologum et Iuliam, Neream et sororem>1
eius <1Olympiadem, et qui cum eis omnes sanctos.>1 Suo exemplo
nos docet quales amicos debeamus nostris litteris salutare,
non diuites saeculi [scilicet] facultatibus, uel dignitatibus
honoratos, sed gratia ac fide locupletes. 16 <1Salutate inuicem>1
<1in osculo sancto : salutant uos [omnes] ecclesiae Christi.>1 Non
5 ficto uel subdolo [osculo], quali Iudas tradidit saluatorem.
ideo enim in ecclesia pax primum adnuntiatur, ut ostendat
se cum omnibus pacificum esse, qui corpori communicaturus
est Christi. 17 <1Rogo autem uos, fratres, diligenter obseruate eos>1
<1qui dissensiones et offendicula, praeter doctrinam quam uos>1
10 <1didicistis, faciunt, et declinate ab illis. 18 huius modi enim>1
<1Christo [domino nostro] non seruiunt, sed suo uentri.>1 De illis
dicit qui ex circumcisione illo tempore uenerant, ieiunia et
abstinentiam destruentes, neomenias et sabbata et ceteras
ferias uentris gratia praedicabant, dissentientes ab apostolica
15 doctrina et fratribus offendicula praeparantes. <1Et per dulces>1
<1sermones [et benedictiones] seducunt corda innocentium.>1 Per
blandimenta et adulationes compto sermone compositas.
19 <1Uestra enim oboedientia in omnes peruulgata est.>1 Si illis
oboedistis quibus non debuistis, quanto magis nobis oboedire
20 debetis ! nam et illi propter ea ad uos uenerunt, quia sciebant
uos per oboedientiam simplicem cito posse seduci. <1Gaudeo>1
<1iqitur in uobis, et uolo uos sapientes esse in bonum, sinceres>1
<1autem in malum: 20 deus autem pacis conteret satanan sub>1
<1pedibus uestris uelociter. [gratia domini nostri Iesu Christi uobis->1
cum.] [Idcirco uobiscum gaudeo,] quia bona est oboedientia,
sed si rationabilis sit, et ideo uolo uos esse sapientes in bono,
ut malum nescientes sub pedibus innocentiae deponatis 5
inimicum. ita enim ` dedit' nobis dominus ` potestatem cal-
csndi super scorpiones atque serpentes et omnem uirtutem
inimici': id est, ne nobis praeualeat, et [ut] omnibus super
eum membris liberi[s] ac soluti[s] ambulare possimus. [21 <1Salu->1
<1tant uos Timotheus, adiutor meus, et Lucas et Iason et Sosipater,>1 10
<1cognati mei, et ecclesia uniuersa Christi. 22 saluto uos ego>1
<1Tertius, qui scripsi epistulam, in domino. 23 salutat uos Gaius,>1
<1hospes meus, et uniuersa ecclesia.] Salutat uos Erastus arcarius>1
<1ciuitatis[, et Quartus superdispensator].>1 Hic arcarium ex-
arcario dicit, sicut gentes credentes ex-gentibus saepe nomi- 15
nauit, [secundum] consuetudinem [legis], quae Abigeam
uxorem Nabal adhuc appellat, cum iam illo mortuo in Dauid
matrimonium transmigrasset. 24 Gratia <1domini nostri Iesu>1
<1Christi cum omnibus uobis.>1 [amen.] Haec est suscriptio
manus eius in omnibus epistolis, utin ea etiam commemor[ar]et 20
beneficia Christi. 25 <1Ei autem qui potens est uos confirmare.>1
Signis atque doctrinis. <1Iuxta euangelium meum et praedica->1
<1tionem Iesu Christi.>1 Ut sic uiuatis quo modo ego Christi ex-
emplo et auctoritate pra[e]dicaui. <1Iuxta reuelationem mysterii>1
<1temporibus aeternis taciti,>1 26 <1quod nunc patefactum est per>1
<1scripturas prophetarum.>1 Mysterium de uocatione uniuersarum
5 gentium in lege [diu] fuerat occultatum, quod nunc per Pauli
euidente[r] patefactum est euangelium in Christo per testi-
monia prophetarum, qui, quamuis de gentibus multa ante
dixissent, tamen quo modo unum gentes et Iudaei in Christo
fierent, nemo tam aperte cognouerat. aestimare enim poterant
10 quosdam ad fidem quasi proselitos admittendos. <1Secundum>1
<1praeceptum aeterni dei>1 ad <1oboeditionem fidei in omnes gentes>1
<1cognitum>1 27 <1soli sapienti deo, per Iesum Christum cui [est]>1
<1honor [et gloria] in saecula saeculorum. amen.>1 Praecepit deus
ut omnes gentes oboediant et deum agnoscant, quod futurum
15 quandoque solus ante sciebat, qui solus naturaliter sapiens
[est], sicut naturaliter bonus, [cum tamen et homo dicatur
bonus,] sed nos institutione boni uel sapientes esse possumus,
ille natura, cui per Iesum Christum gloria [et] honor in saecula
saecul[or]um. amen.
[INCIPIT ARGVMENTVM PRIMAE
EPISTOLAE AD CORINTHIOS
Corinthii sunt Achaii. similiter ab apostolis audierunt
uerbum ueritatis et subuersi multifarie a falsis apostolis,
quidam a philosophiae uerbosa eloquentia, alii a secta legis
Iudaicae inducti. hos reuocat apostolus ad ueram euangeli-
cam sapientiam scribens eis ab Epheso. 5
EXPLICIT ARGVMENTVM]
1 <1Paulus.>1 Quod nomen praeponit in epistulis, auctoritatis
esse noscendum [est.]. <1Uocatus apostolus Iesu Christi.>1 In
uia ut esset apostolus Christi Iesu. <1Per uoluntatem dei.>1 Uolun-
tate dei uocatur quisque uocatur ad fidem, [sed] sua sponte,
5 et suo arbitrio credit[ur], sicut ait in Actibus [Apostolorum] :
` non fui incredulus caelesti uisioni.' <1Et Sost[h]enes, 2 ecclesiae>1
<1dei frater, quae est Corinthi.>1 Frater, inquit, non apostolus.
hunc autem idcirco secum scribentem inducit, quia ex ipsis
doctor erat, et pro his ualde sollicitus. <1Sanctificatis in Christo>1
10 <1Iesu.>1 Per baptismum sanctis effectis. <1Uocatis sanctis.>1
Ostendit qui sint ecclesia [dei], sancti scilicet et inmaculati,
quia ecclesia neque maculam habet neque rugam, et ideo his
scripsit qui integram athuc seruabant, non qui perdiderant
sanctitatem. nam istos honorat litteris, illos auctoritate con-
15 demnat. <1Cum omnibus qui inuocant nomen domini nostri Iesu>1
<1Christi.>1 Proprie sacerdotum est inuocare deum, quibus dici-
tur : ` sic benedicetis filios Istrahel, inuocantes nomen meum
super illos'; et psalmista dicit: ` et Samuhel inter eos qui
inuocant nomen eius,' quem sacerdotem fuisse illa res probat,
quia et sacerdoti successit et hostias offerebat, de quo etiam
secundum historiam dictum est: ` suscitabo mihi sacerdotem 5
fidelem,' qui, quamuis [non sit] ex genere Aaron, tamen de
tribu Leui esse in Paralip[p]onienon legitur, quia ipse hunc
constituit qui et illum: ita enim Aaron elegit ut alios post
ea elegendi non amiserit potestatem. <1In omni loco ipsorum>1
<1et nostro.>1 Quia sacerdotes et suo et apostolorum loco fun- 10
guatur, propter quod etiam ` ecclesiarum apostoli' nomi-
nantur. 3 <1Gratia uobis et pax>1 a <1deo patre nostro et domino Iesu>1
<1Christo.>1 Pax gratiam seruat, quam quidam habere nolebant.
4 <1Gratias>1 ago <1deo meo semper pro uobis in gratia dei,>1 quae data
<1est mihi in Christo Iesu.>1 Primum solito [more] laudando 15
prouocat ad profectum, et dicit se quidem gaudere de eorum
scientia, sed scire illos debere quia uera sapientia `non
inflatur ' neque dissentit. 5 <1Qu[on]ia[m] in omnibus locupletati>1
<1estis in ipso.>1 In omnibus uirtutibus [per sapientiam], quae
amicos dei et prophetas constituit. <1In omni uerbo et in omni>1 20
<1scientia.>1 Id est, tam Noui quam Ueteris Testamenti. 6 <1Sicut>1
<1testimonium Christi confirnmtum est in uobis.>1 Testimonium
quo ait: `omnis scriba doctus in regno caelorum similis est
homini patri familias, qui profert de thesauro suo noua et
uetera.' 7 <1Ita ut nihil uobis desit, in [n]ulla gratia.>1 Unde ait
Salomon: ` uenerunt mihi omnia bona pariter cum illa,' id
est, cum sapientia. <1Expectantes reuelationem domini nostri>1
5 <1Iesu Christi.>1 Ille uere expectat aduentum Christi, qui in
omnibus praeparatus est: reuelatio autem dicitur domiui
aduentus, quia modo a nobis absconditus est. 8 <1Qui et con->1
<1firmauit uos usque ad finem sine crimine, in die aduentus>1
<1domini nostri Iesu Christi.>1 Per doctrinam, sicut ait Dauid:
10 ` confirma me in uerbis tuis,' et iterum: ` pax multa diligenti-
bus legem tuam, et non est illis scandalum.' 9 <1Fidelis deus>1
<1per quem uocati estis in societate[m] filii eius domini nostri>1
<1Iesu Christi.>1 Fidelis deus qui confirmauit, quia uos in socie-
tate[m] filii sui uocauit, quam societatem Iohannes exponit
15 dicens: `quoniam deus lux [est], et tenebrae in eo non sunt
ullae: si dixerimus quia societatem habemus [cum eo, et] in
tenebris ambulamus, mentimur,' et Paulus ait : ` si commortui
sumus, et conuiuemus ; si sustinemus, et couregnabimus.' hic
locus contra Arrianos facit, qui in hoc minorem esse filium
20 uolunt, quo per ipsum omnia facta referuntur, cum hoc
et[iam] in patrem cadat, per quem in societate[m] filii eius
credentes uocati dicuntur. [Hucusque cum laude praefatio.]
10 <1Obsecro autem uos, fratres.>1 Hinc iam causam contra dis-
sensionem adgreditur. <1Per nomen domini nostri Iesu Christi`>1
In quo nomine saluati estis et signa fieri conspexistis. <1Ut id>1
<1ipsum dicatis omnes.>1 Ut unum sentiatis atque dicatis. <1Et non>1
<1sint in uobis scismata.>1 Scismata semper ex contentione 5
nascuntur. <1Sitis autem perfecti in eodem sensu et in eadem>1
<1sententia.>1 Si unum sentiatis et proferatis, tunc uere poteritis
esse perfecti. 11 <1Indicatum est enim mihi de uobis,fratres [mei],>1
<1ab his qui sunt C[h]loes, quod contentiones inter uos sint.>1 Quae-
ritur quo modo apostolus crediderit aliquit de absentibus, cum 10
scriptum sit: ` non credes auditui uano,' et iterum: ` quae
uiderint oculi tui loquere,' et cetera. sed hanc gratiam habe-
bat ut nosset absens quid in singulis ecclesiis ageretur, sicut
dicit ad Colossensis: ` Et si corpore absens sum, sed spiritu
praesens, gaudens et uidens ordinem uestrum,' et reliqua. i5
quia ergo sciebat Corinthios ita agere ut audiebat, non credi-
dit sine causa, quasi de absentibus, quorum conuersatione[m]
in spiritu [per]probabat. 12 <1Dico autem hoc, quoniam singuli>1
<1ex uobis dicunt : Ego quidem sum Pauli, ego autem Apollo, ego>1
<1uero Cephae.>1 Sub nomine apostolorum pseudo-apostolos 20
tangit, qui eos per sapientiam circumuenerant mundi, [ut]
unus quisque eius se diceret esse cuius doctrinam elegisset,
quia d[i]uersa docebant. si ergo ne[c] de ueris apostolis hoc
dici permittit, quanto magis de falsis non licebit ! <1Ego autem>1
<1Christi.>1 [Pauci dicebant quod omnes debuerant profiteri.]
5 13 <1Diuisus est Christus?>1 Diui[di]tur corpus cum membra dis-
sentiunt. <1Numquit Paulus cruci fixus est pro uobis, aut in>1
<1nomine Pauli baptixati estis?>1 Potest ita dici his qui, relicto
Christi exemplo, sanctos Ueteris Testamenti in solis diuitiis
cupiunt imitari. numquit Abraham cruci fixus est pro uobis,
10 aut in nomine Iob baptizati estis? et illut domini [est], ubi
docemur non quaerere quid alii discipulo iubeatur, dicentis
Petro: `quid ad te? tu me sequere.' 14 Gratias ago <1deo quod>1
<1neminem uestrum baptixaui nisi Crispum et Gaium, 15 ne quis>1
<1dicat quod in nomine meo baptixaui. 16 baptixaui autem et>1
15 <1Stephanae domum ; ceterum nescio si quem [alium] [uestrum]>1
<1baptixaui.>1 Quod ita contigit ut [illos] paucos uestrum
baptizarem, [ne quis me putaret in meo nomine baptizasse
` nisi Crispum et Gaium,'] qui se non dicunt in meo nomine
baptizatos[, et ` Stephanae domum,' id est, totam domum].
20 17 <1Non enim misit me Christus baptixare, sed euangelixare.>1 Non
usurpauit minora facere, qui poterat [officia] implere maiora ;
sicut hodie episcopus et suum, si uoluerit, et diaconi poterit
implere ministerium. <1Non in sapientia uerbi.>1 In qua uos
gloriamini. <1Ut non euacuetur crux Christi.>1 Euacuant enim
uim crucis, qui aures declamation[is delectation]e permulcent.
18 <1Uerbum enim crucis pereuntibus quidem stul[ti]tia est.>1 Prae- 5
dicatio crucis non intellegentibus uirtutem dei stultitia uidetur
dei filium dicere cruci fixum: fideles autem [spiritu] intelle-
gunt dei [esse] uirtutem, qua mors uicta est et diabolus super-
atus est. <1His autem qui salui fiunt, [id est nobis,] uirtus dei>1
<1est.>1 Fides enim eorum eos saluos facit. 19 <1Scriptum est enim>1 : 10
<1Perdam sapientiam sapientium.>1 Hoc in aduentu saluatoris
adserit adimpletum : id est, ad nihilum redigam. <1Etintellectum>1
<1prudentium reprobabo.>1 Eligendo piscatores, artem retoricam
et philosophicam reprobauit. quaeritur plane unde sit haec
sapientia quam reprobat deus: scriptum est enim quod 15
omnis sapientia a domino deo sit, id est, de bona natura ducit
exordium. hoc enim habet sensus humanus, ut quocumque
eum tetenderis, consequatur et paulatim meditando proficiat.
inde est quod multi inlitterati poemata componunt tam ex-
quisita, quae uiri eruditissimi admirentur. hunc ergo sensum, 20
quem deus ad se ex creaturis cognoscendum et suam uolun-
tatem inquirendam dederat, illi ad inquirenda superflua et
curiosa uerterunt. similiter et [de] diuitiis ac fortitudine et
de omnibus quibus male utimur possumus aestimare.
20 <1Ubi sapiens ? ubi scriba?>1 Id est, doctor. <1Ubi conquisitor>1
5 <1huius saeculi?>1 Qui adquirit sapientiam saecularem, uel [qui]
cum aliis de rebus obscuris inquirit. <1Nonne stultamfecit deus>1
<1sapientiam huius mundi? 21 nam quia in dei sapientia[m]>1
<1non cognouit [hic] mundus per sapientiam deum.>1 Factura
mundi dei sapientia est fabricata, in qua per sapientiam
10 naturalem, quae ad hoc data et creata fuerat, debuit cognosci
ipse qui fecerat, sed quoniam non agnouerunt homines, alia
illis medicina succurritur. <1Placuit deo per stultitiam praedica->1
<1tionis saluosfacere credentes.>1 Non quo uere stultitia sit prae-
dicatio crucis, sed quia aput illos ita haberetur. 22 <1Quoniam>1
15 <1Iudaei signa petunt.>1 Iudaei ex consuetudine prophetarum
signa petunt, quae etiam uidentes credere noluerunt. Et
<1Greci sapientiam quaerunt.>1 Artis dialecticae et humanae
sapientiae rationem. 23 <1Nos autem praedicamus Christum>1
<1cruci fixum.>1 Multum suam doctrinam ab illorum sensu dis-
20 crepare demonstrat. <1Iudaeis quidem scandalum.>1 Scandali-
zantur si audiant Christum a se cruci fixum. Siue : Scandalum
illis est audire Christum mori potuisse, quem illi quasi in-
mortalem expectant. inde est quod dicebant : ` nos audiuimus
ex lege quia Christus manet in aeternum,' non intellegentes
quia primum illum `pati oportebat et sic in suam gloriam
introire.' <1Gentibus autem stultitiam.>1 [Secundum mundanam
sapientiam stultitia uide[re]tur deum credere cruci fixum.]
24<1Ipsis uero [uocatis] Iudaeis atque graecis Christum dei>1
<1uirtutem et dei sapientiam.>1 Ipsi Iudaei et gentes, cum credi- 5
derint, intellegunt uirtutem dei esse, quae deuicta morte
hominem reuocauit ad uitam, et sapientiam, quae nos a
dominatione diaboli liberauit, quod ante per incredulitatem
intellegere non ualebant. 25 <1Quia quod stultum est dei sapientius>1
<1est hominibus.>1 Quod stultum putatur dei, omnem humanam 10
sapientiam antecedit, quia sapientia sua liberari non poterant
qui per crucis mysterium sunt saluati. <1Et quod infirmum est>1
<1deifortius est hominibus.>1 Mortem, quam nec gigantes euadere
potuerunt, cruci fixi infirmitas superauit. 26 <1Uidete enim>1
<1uocationem [uestram], fratres.>1 Exemplum accepit ex his qui 15
crediderant, ut ostendat quia non prodest gloriatio carn[al]is
ad fidem, sed magis obest, dum superbia sapientiae et
nobilitatis inflati homines, dei se sapientiae subicere noluerunt.
<1Quia non multi sapientes secundum carnem, non multi fortes,>1
<1non multi nobiles.>1 Hoc contra illos a[g]it oblique, qui se legis 20
peritos et fortiores apostolis et nobiliores ex sacerdotali
stirpe descendere iactitabant. 27 <1Sed quae stulta sunt mundi>1
<1elegit deus, ut confundat sapientes, et infirma mundi elegit deus,>1
<1ut confundatfortia,>1 28 <1et ignobilia [huius] mundi et contem[p]ti->1
<1bilia elegit deus.>1 Quia, dum in semet ipsis non confidunt, 25
celerius crediderunt. semper enim sapientium et diuitum et
fortium gloria increpatur, sicut ait propheta : ` non glorietur
sapiens in sua sapientia, neque fortis in fortitudine sua, neque
diues in diuitiis suis ' , sed [et] ipse dominus quod per prophetam
5 dixerat, in se [ad] nostrum compleui[t] exemplum. nascendo
enim de matre paupere diuitias reprobauit: dum autem
litteras non discit, refutat sapientiam saecularem: cum uero
traditus non resistit, sed patienter sustinet crucem, in humana
fortitudine [nos] prohibet gloriari. humil[i]ent se ergo deo
10 huius modi, si uolunt et ipsi cum ceteris liberari. <1[Et] ea>1
<1quae non sunt, ut [ea] quae sunt, destrueret.>1 Quae non sunt
sapientia fortia nobilia [elegit], ut [ea] quae sunt talia dis-
siparet. 29 <1Ut non glorietur omnis caro in conspectu dei.>1 Omnia
caro, non spiritus, quia carnalis est ista gloriatio. 30 <1Ex ipso>1
15 <1autem uos estis in Christo Iesu.>1 Si ergo ex ipso estis, nolite
ea quae ille reprobat admirari. <1Quifactus est nobis sapientia>1
<1a deo et iustitia et sanctificatio.>1 Nobis factus est, sibi semper
fuit, ut scilicet nos faceret sapientes et iustos et sanctos.
<1Et redemptio.>1 [Redemptio] nostrae salutis. 31 <1Ut quem ad
20 <1modum scriptum est : Qui gloriatur, in domino glorietur.>1 Non
in semet ipso aut in superius conprehensis. 1 <1Et ego ueniens>1
<1ad uos, fratres, ueni.>1 Quia ostenderat non illos [debere]
humanam sapientiam [et eloquentiam] admirari, suo quoque
hoc exemplo confirmat, eo quod ipse non per humanam
25 sapientiam praedicasset. <1Non cum eminentia sermonis aut>1
<1sapientiae praedicans uobis mysterium [dei].>1 Nolui pomposum
eloquentiae iactare sermonem in praedicatione diuina. 2 <1Neque>1
<1enim iudicaui scire me aliquit intra uos nisi Christum Iesum.>1
Id est, non sum gloriatus in aliquo nisi in Christo. <1Et hunc>1
<1cruci fixum.>1 Quod stultum aput homines esse uidetur. 3 <1Et>1 5
<1ego in infirmitate [et timore] et tremore multo fui aput uos.>1
Neque enim alio modo deum conuenerat praedicari, non [in]
iactantia neque gloria carnali. 4 <1Et sermo meus et praedicatio>1
<1mea.>1 [` Non in sapientia hominum, sed in uirtute dei.'] quia
dialectici erant Corinthii, noluit aput illos disputatione uti, 10
ne hoc quoque illis noua aliqua philosophia uideretur, sed
magis illis uirtutes et miracula demonstrauit. <1Non in per->1
<1suasibilibus [humanae] sapientiae uerbis, sed in ostensione>1
<1spiritus et uirtutis [dei].>1 Quia ars rhetorica habet colores
persuasorios in una quaque materia. 5 <1Ut fides uestra non sit>1 15
<1in sapientia hominum, sed in uirtute dei [sit].>1 Sapientia
hominis temporalis ad breue prodest, uirtus autem dei, ut
aeterna, dat sine fine profectum. 6 <1Sapientiam [autem] loqui->1
<1mur apud perfectos.>1 Ne putetis et nos sapientiam non habere,
habemus diuinam, sed uos eam tunc capere minime poteratis 20
quia iam credentibus aperitur. <1Sapientiam autem non huius>1
<1saeculi neque principum huius saeculi.>1 Siue regum, siue
<1sapientiae praedicans uobis mysterium [dei].>1 Nolui pomposum
eloquentiae iactare sermonem in praedicatione diuina. 2 <1Neque>1
<1enim iudicaui scire me aliquit intra uos nisi Christum Iesum.>1
Id est, non sum gloriatus in aliquo nisi in Christo. <1Et hunc>1
<1cruci fixum.>1 Quod stultum aput homines esse uidetur. 3 <1Et>1 5
<1ego in infirmitate [et timore] et tremore multo fui aput uos.>1
Neque enim alio modo deum conuenerat praedicari, non [in]
iactantia neque gloria carnali. 4 <1Et sermo meus et praedicatio>1
mea. [` Non in sapientia hominum, sed in uirtute dei.'] quia
dialectici erant Corinthii, noluit aput illos disputatione uti, 10
ne hoc quoque illis noua aliqua philosophia uideretur, sed
magis illis uirtutes et miracula demonstrauit. <1Non in per->1
<1suasibilibus [humanae] sapientiae uerbis, sed in ostensione>1
<1spiritus et uirtutis [dei].>1 Quia ars rhetorica habet colores
persuasorios in una quaque materia. 5 <1Ut fides uestra non sit>1 15
<1in sapientia hominum, sed in uirtute dei [sit].>1 Sapientia
hominis temporalis ad breue prodest, uirtus autem dei, ut
aeterna, dat sine fine profectum. 6 <1Sapientiam [autem] loqui->1
mur <1apud perfectos.>1 Ne putetis et nos sapientiam non habere,
habemus diuinam, sed uos eam tunc capere minime poteratis 20
quia iam credentibus aperitur. <1Sapientiam autem non huius>1
<1saeculi neque principum huius saeculi.>1 Siue regum, siue
philosophorum qui in hoc saeculo primatum sapientiae
uidentur tenere. <1Qui destruuntur.>1 [Qui] cum sapientia sua per
nostrum euangelium destruuntur. 7 <1Sed loquimur dei sapien->1
<1tiam in mysterio [dei].>1 In euangelio, quod continet natiuitateiu
5 Christi, passionem, et cetera. Quae <1abscondita est.>1 [Ab
incredulis.] <1Quam praedestinauit deus ante saecula.>1 Siue iu
praes[ci]entia, siue in lege, ante tempora : ` multi' enim ` pro-
phetae cupierunt uidere et non uiderunt.' <1In gloriam nostram.>1
Qui credimus [Christo]. 8 <1Quam nemo principum huius>1
10 <1saeculi cognouit.>1 Pilatus, Caiphas, et ceteri, quorum etiam
ignorantia damnatur, quia non debuerant ignorare. <1Si enim>1
<1cognouissent, numquam dominum maiestatis crucifixissent.>1 Hoc
loco ad defensionem peruersi dogmatis duae haereses abutun-
tur, Apollinaris scilicet et Arrii, una, ut perfectam adsumpti
15 hominis naturam destruat, alia, ut dei uerbum adserat esse
passibile[m], neque illa intellegens maiestatis dominum etiam
adsumptum hominem dictum, neque ista sciens non deitatis,
sed humanitatis passibilem esse naturam. 9 <1Sed sicut scriptum>1
<1est : Quod oculus non uidit, nec auris audiuit, nec in cor hominis>1
20 <1ascendit, quae praeparauit deus diligentibus se.>1 Memoratorum
scilicet principum mens haec uidere non potuit, quia credere
noluerunt. quidam sane dicunt: oculus non uidit uirginem
peperisse, nec auris audiuit: ` tunc iusti sicut sol fulgebunt :
qui habet,' inquit, ` aures audiendi, audiat,' nec in cor hominis
ascendit homines coheredes Christi futuros. 10 <1Nobis autem>1
<1reuelauit deus>1 per <1spiritum suum.>1 Nobis, qui per fidem merui-
mus spiritum dei accipere, qui eius nobis uoluntatem ostendit.
<1Spiritus enim omnia scrutatur, etiam altitudinem dei.>1 Etiam 5
quae in secreto dei consilio conquiescunt. 11 <1Quis enim homi->1
<1num scit quae hominis sunt, [quoniam in ipso sunt,] nisi>1
<1spiritus qui in ipso est?>1 Quae cogitationes uersentur in
homine. <1Sic et quae in deo sunt [nemo] cognouit, nisi spiritus>1 `
<1dei.>1 12 <1nos autem non spiritum huius mundi accepimus, sed>1 10
<1spiritum qui ex deo est.>1 Quicumque mundana sapit, non
spiritum dei uidetur habere, sed mundi. <1Ut sciamus quae>1 a
<1deo donata sunt nobis.>1 Ut sciamus quanta nobis a deo collata
sint per Christi aduentum. 13 <1Quae et loquimur, [non in>1
<1doctis] humanae sapientiae uerbis, sed doctis spiritu.>1 Quae 15
etiam uobis adnuntiamus, non a philosophis, uel [a] gramma-
ticis, sed a dei spiritu eruditi. <1Spiritalibus spiritalia com->1
<1parantes.>1 Illis ea dicentes, qui possunt audire: non enim
possunt nisi a sibi cognatis et similibus conprehendi. 14 <1Ani->1
<1malis autem homo non percipit ea quae sunt spiritus dei.>1 Qui 20
spiritum dei non habet, animalis est, qui[a] animalium ritu
uersatur, qui putat nihil esse post mortem, et ideo, ut animal,
uentri se libidinique committit, ut aeterna morte periturus.
<1Stultitia enim illi[s] est, et non potest scire, qu[on]ia[m] spirital->1
<1iter diiudicatur.>1 Stultitia [enim] illi uidetur primo deus natus
et passus a mortuis [re]surrexisse, secundo contemnere propria
bona, alteram praebere maxillam, et cetera his similia Christi
5 mandata. 15 <1Spiritalis autem [di]iudicat omnia. ipse autem>1
<1a nemine [di]iudicatur.>1 Iudicat uana esse in quibus carnales
homines delectantur, et ipse ita [se] agit ut a nemine
iudicetur. Siue: Omnia spiritalis discernit et intellegit,
et sensus illius ab homine non intellegitur animali. 16 <1Quis>1
10 <1enim cognouit sensum domini, qui instruat eum?>1 Sensum
domini, qui est in uiris spiritalibus, sine spiritu dei nemo
cognouit. <1Nos autem sensum domini habemus.>1 Qui spiritum
sanctum accepimus. 1 <1Et ego, fratres, non potui uobis>1
<1loqui quasi spiritalibus, sed quasi carnalibus.>1 Modo timens
15 ne putent hoc solum habere sensum domini, quod ipsi
ut paruoli audierant, `` non," inquit, ``in me sensus domini
defecit, sed uobis uirtus defuit audiendi." <1Quasi paruolis in>1
<1Christo.>1 Non [in] aetate [carnali], sed in Christo. 2 <1Lac uobis>1
<1potum dedi, non escam : nondum enim poteratis. sed nec adhuc>1
20 <1potestis.>1 Hoc et beatus [Petrus] ait: ` deponentes igitur
omnem malitiam et simulationem, tamquam modo geniti
infantes rationa[bi]le et sine dolo lac concupiscite, ut in eo
crescatis in salute[m].' Si ergo adhuc illi paruuli sunt qui
omnem malitiam abiecerunt, [et] quia nondum sunt in uirtute
perfecti, quid de illis censendum est quibus omnis malitia 5
dominatur? <1Athuc enim estis carnales. 3 nam cum si[n]t inter>1
<1uos aemulationes et contentiones et dissensiones, nonne carnales>1
<1estis?>1 Ecce de quibus uitiis carnales iudicantur, quae non
proprie per carnem fiunt, sed de carnali sensu [talia] descen-
dunt! <1Et secundum hominem ambulatis?>1 Qui nihil amplius 10
habet quam ceteri homines, secundum hominem dicitur
ambulare[, id est, qui solum diligit diligentem et cetera] ; sed
in hoc loco ob defensionem hominum singulorum homines
[qui] appellantur. 4 <1Cum enim dicat quis>1 : <1`Ego [quidem] sum>1
<1Pauli,' alius autem: `[Et] ego Apollo,' nonne homines estis?>1 15
Uult nos plus esse quam homines. <1Quid igitur est Apollo?>1
5 <1quid [est] uero Paulus ? ministri eius cui cre[di]distis.>1 Si nos
nihil sumus, quos ministros ipse constituit, quanto magis illi
qui in carnalibus gloriantur ! <1Et uni cuique, sicut dominus>1
<1dedit.>1 6 <1ego plantaui, Apollo [in]rigauit, [sed] deus incrementum>1 20
<1dedit.>1 Hoc ipsum non ex nobis, sed dei donum est, ut per
manus meas signa fierent, quae uos excitarent ad fidem, et
Apollo sua uos doctrina firmaret; quia, sicut planta sine aqua,
sic fides sine doctrina marcescit. si ergo et plantatio et fons
dei est, quid nobis adscribitis, quasi aliquit nostra uirtute
fecerimus? 7 <1Itaque neque qui plantat est aliquit, neque qui>1
5 <1[in]rigat, sed qui dat incrementum deus. 8 qui autem plantat>1
<1et qui [in]rigat unum sunt : unus quisque autem suam mercedem>1
<1accipiet secundum suum laborem.>1 Nisi enim deus incrementum
dederit, sine causa laboramus. nos mercennarii sumus in
alieno agro, alienis utimur ferramentis : nihil habemus pro-
10 prium nisi mercedem nostri laboris. [` propriam mercedem
accipiet secundum suum laborem.' Contra Iouinianum, qui
unam omnium in regno dei putat esse mercedem.] 9 Dei
<1[enim] sumus adiutores : dei [agri] cultura est[is], dei aedificatio>1
<1est[is].>1 Non in potentia, sed in uerbo adiuuamus [uirtutem]
15 coli dei agrum [et extrui templum [dei]. dei agri cultura.
Non nostra.] 10 <1Secundum gratiam dei, quae data est mihn->1.
Non secundum meam uirtutem. [Siue:] Ponendi fundamenti
gratiam accepi, ut ibi praedicarem ubi Christus non fuerat
nominatus. <1Ut sapiens architectus fundamentum posui.>1 Non
20 potest imperitus architectus ponere fundamentum. <1Alter>1
<1superaedificat.>1 Alius doctor instruit supra fidem quam ego
fundaui. <1Unus quisque autem uideat quo modo superaedificet.>1
Sollicitus quam fortia et recta parietum latera consurgant.
11 <1Fundamentum autem aliut nemo potest ponere praeter id>1
<1quod positum est, quod est Christus [Iesus].>1 Non est alius
Christus quem possit uobis aliquis praedicare, praeter Iesum
cui fide firmissima credidistis; hoc solum agitur, ne per
doctorum neglegentiam obnoxii esse incipiatis gehennae. 5
12 <1Si quis autem superaedifica[ueri]t suprafundamentum istud.>1
Huius artis est qui supra aedificat, licet minor in opere sit,
cuius ille est qui posuit fundamentum. non ergo unus quisque
homo super fidem suam aedificat, sed quilibet doctor, quia
nec parietes per se aliquando possunt erigi, nisi fuerintab 10
operatore constructi. <1Aurum [et] argentum, lapides praetiosos,>1
<1ligna,faenum, stipulam.>1 In ecclesia tria genera sunt bonorum :
est bonum, [et] melius et optimum. quod autem primo aurum
posuit, ut sermo melius texeretur. Siue : Ad fortitudinem, non
ad speciem comparauit. quia argentum fortius est auro, ideo 15
meliori ponitur loco. tria sunt e contrario genera malorum:
[est] malum, peius, [et] pessimum, quae lignis faeno et
stipulae comparantur. 13 <1Qui fecerit hoc opus manifestus erit.->1
<1dies enim domini manifestabit, qu[on]ia[m] in igne reuelabitur,>1
<1et unius cuiusque quale opus sit ignis probabit.>1 Aurum et 20
argentum non solum non arde[bu]nt, sed per ignem splendi-
diora radiabunt: ligna uero et cetera cremabuntur. Siue:
Examinationem iudicii igni uoluit comparare, iuxta consue-
tudinem scripturarum. 14 <1Si cuius[que] opus manserit quod>1
<1superaedificau[er]it, mercedem accipiet : 15 si cuius opus arserit,>1
5 <1iacturam patietur.>1 Si quis neglegenter aut uerbo docuerit
aut exemplo, perdet laborem suum, quia opus aridum infir-
mumque perfecit. <1Ipse autem saluus erit.>1 In propria iustitia.
<1Sic tamen quasi per ignem.>1 Quod si ille non nisi per ignem
saluus erit, qui iustus ex proprio est, quia neglegenter aedifi-
10 cauit [discipulos, quid de illis fiet, qui nec sermone aedificant]
et insuper scandalizant exemplo ? [et quod dixit ` quasi,' habet
ueritatem, sicut ibi: ` quasi unigeniti a patre.'] 16 <1Nescitis>1
<1quia templum dei estis?>1 Nescitis cuius sitis templum? Et
<1spiritus dei habitat in uobis?>1 Siue in singulis, siue in uniuersa
15 ecclesia. 17 <1Si quis [autem] templum dei uiolauerit, disperdet>1
<1eum deus : templum enim dei sanctum est, quod estis uos.>1 Siue :
Suum corpus peccando. Siue : Ecclesiam ad prauam doctrinam
seducendo, uel certe exemplo proprio destruendo. solent
hunc locum Nouatiani opponere ad paenitentiam [excluden-
20 dam]; quibus respondendum est: ut quid illis hoc ipsum
scribitur si iam spem ueniae non habebant? 18 <1Nemo se>1
<1seducet.>1 Propria uel aliena adulatione deceptus. <1Si quis>1
<1uidetur sapiens esse inter uos in hoc saeculo, stultus fiat, ut sit>1
<1sapiens.>1 Hic proprie mundiincrepat sapientes, quibus humana
prudentia non permittebat sentire diuina. Aliter : Si quis [se]
ad reddendam uicem iniuriae, si eadem fecerit, putet esse
sapientem, stultus fiat: in hoc enim saeculo stultus est qui 5
euangelica uoluerit implere praecepta : qui enim percutienti
alteram praebet maxillam, uoluntate stultus est, non natura.
19 <1Sapientia enim huius mundi stultitia est aput deum.>1 Nihil
stultius quam ut uelit se, qui non potest, uindicare, et [qui]
deo suam non reseruat iniuriam, et ita de contumelia uindictam 10
aput deum perdi[di]t et de patientia mercedem. <1Scriptum>1
<1est enim>1 : <1Adprehendam sapientes in astutia eorum.>1 Ad
effugiendam manum dei nulla suffragatur astutia. 20 <1Et>1
<1iterum>1 : <1Dominus nouit cogitationes sapientiuni quam>1 uan[a]e
<1sunt.>1 Nihil utilitatis conferunt ad salutem. 21 <1Itaque nemo>1 15
<1glorietur in homine.>1 In fslsis scilicet apostolis [et] humana
tantum sapientibus, cum neque in nobis quidem, sed in eo
cuius et ipsi sumus, sit gloriandum. <1Omnia enim uestra sunt,>1
22 <1[siue Paulus] siue Apollo siue Cephas.>1 Nos uestri [ministri]
sumus, uos autem [plebs solius] Christi. <1Siue mundus siue>1 20
<1uita siue mors, siue praesentia siuefutura>1 : <1omnia [enim] uestra>1
<1sunt,>1 23 <1uos autem Christi.>1 Omnia creata sunt propter sanctos
qui, cum nihil habeant, possident cuncta. si autem uolumus
< , possumus > haec adlibertatemreferre arbitrii, ut quod uelint
elegant, siue mortem siue uitam. <1Christus autem dei.>1 Sic est
Christus dei, sicut alibi ` deus' dicitur ` Christi,' et hoc si de
5 diuinitate uelis intellegi. ceterum hic de adsumpti hominis
forma tractatur, secundum quam et dicitur unctus. 1 <1Ita nos>1
<1existiniet homo.>1 [Omnis homo.] <1Ut ministros Christi et dis->1
<1pensatores mysteriorum dei.>1 Non ut aequales Christo. 2 <1Hic>1
<1iam quaeritur inter dispensatores, ut fidelis quis inueniatur?>1
10 Interrogantis uox est: id est: iam [hic] uos putatis [posse]
conscientias iudicare? 3 <1Mihi autem pro minimo est, ut a>1
<1uobis iudice[tu]r aut>1 ab <1humano die.>1 Humanum iudicium
nullius duco momenti, in quo saepe ueritas et iustitia frustratur :
` diem' enim `hominis non concupiui' Hieremias ait. <1Sed>1
15 <1neque me ipsum iudico.>1 Ego, qui conscientiam meam optime
noui, nihil esse me iudico. 4 <1Nihil enim mihi conscius sum.>1
Unde super omnes homines debeam gloriari. si hoc Paulus
dicit, quid a nobis dici debeat cogitandum est. <1Sed non in>1
<1hoc iustificatus sum: qui autem iudicat>1 me <1dominus est.>1 In
20 quo me quidam laudant, quia ita quisque aliena laude non
iustificatur, ut [nec] maculatur infamia. uni cuique enim
aput deum quod est, non quod dicitur, inputatur. 5 <1Itaque>1
<1nolite ante tempus [quid] iudicare, donec ueniat dominus, qui>1
<1inluminabit occulta tenebrarum et manifestabit consilia cordium.>1
`Homo enim uidet in facie, deus in corde.' <1Et tunc laus erit>1
<1uni cuique a deo.>1 Ille uere laudabilis est qui dei testimonio
laudatur, aput quem omnia occulta et inuis[ibili]a sunt cognita. 5
6 <1Haec autem, fratres, transfiguraui in me et Apollo propter>1
<1uos, ut in nobis discatis ne supra quam scriptum est unus pro>1
<1uno infletur aduersus alterum.>1 Ut a nobis humilitatis sumatis
exemplum, ne supra disciplinam scripturae audeat urius
quisque aduersus alterum pro alio inflari doctore, malo con-
tentionis euersus. 7 <1Quis enim te discernit?>1 Hinc ad ipsos
inflatos per eloquentiam uerba conuertit: quis te discernit
cuius momenti sis? <1Quid, ait, habes quod non accepisti?>1 Quid
enim boni ex temet ipso habes quod a nullo didiceris uel
dei dono [minime] consecutus sis? <1Quod si accepisti, quid>1 15
<1gloriaris quasi non acceperis?>1 Quasi in proprio gloriaris.
8 <1Iam saturati estis,>1 [iam] <1diuites facti estis!>1 Hoc increpatiuo
modo legendum uel pronuntiandum est. <1Sine nobis regnatis.>1
In nullo nostri indigentes. <1Et utinam regn[ar]etis, ut et nos>1
<1uobiscum regn[ar]emus.!>1 [Utinam non essetis falsa gloriatione
decepti ! forsitan simul regnaremus.] 9 <1Puto enim nos deus>1
<1apostolos nouissimos ostendit quasi morti destinatos.>1 Nos
omnium ultimos ad gentes tamquam ad mortem direxit.
5 <1Qu[on]ia[m] spectaculum facti sumus [huic] mundo et angelis et>1
<1hominibus.>1 Omnes nostras publice spectant iniurias, siue
ueri angeli et homines, siue sancti homines et peccatores.
10 <1Nos stulti propter Christum, uos autem prudentes in Christo>1 :
<1nos infirmi, uos autem fortes>1 : <1uos nobiles, nos autem ignobiles>1 .
10 Nos tamquam stulti propter Christum omnia sustinemus ; uos
autem ita uultis esse Christiani, ut [et] prudentiam saeculi
teneatis : nos infirmi, quia uicem reddere nolumus ; uos autem
reddendo fortes esse uos gloriamini : nos nihil [h]abentes, uolun-
taria paupertate deiecti; uos uobis etiam nobilitatem terreni
15 generis uindicatis. 11 <1Usque in hanc horam et esurimus et>1
<1sitimus et nudi sumus et colafixamur.>1 Ab initio praedicationis
nostrae usque in praesens tempus. <1Et instabiles sumus.>1 Non
stamus in sedibus certis, ubique euangelii necessitate iacta-
mur. 12 <1Et laboramus operantes manibus nostris.>1 Sic
20 tamen operabantur ut doctrinae officium magis implerent.
<1[Maledicimur et benedicimus].>1 13 <1Blasphemamur et obsecramus.>1
Rogamus deum pro his qui nos blasphemant. <1Persecutionem>1
<1patimur et sustinemus. tamquam purgamentum huius mundi>1
<1facti sumus.>1 Sicut scriptum est: ` iustus inmundus est aput
malos.' <1Omnium peripsema usque athuc.>1 Omnium humillimi, 5
atque subiecti. 14 <1Non ut confundam uos haec scribo, sed ut>1
<1filios meos carissimos moneo.>1 Poterant confundi de sua gloria,
si eos non releuaret : non enim ruborem illorum cupiebat, sed
profectum. 15 <1Si enim decem milia pedagogorum habeatis in>1
<1Christo, sed non multos patres.>1 Omnes qui [ab alio] iam natis 10
ministrant, patres dici non possunt.<1Nam in Christo Iesu>1
<1per euangelium ego uos genui.>1 In nouam uitam, me primum
praedicante, reformatos uos esse meministis. 16 <1Obsecro ergo>1
<1uos, imitatores mei estote.>1 Bonorum filiorum est in omnibus
bonos imitari parentes. 17 <1Ideo misi ad uos Timotheum, qui>1 15
<1est filius meus carissimus et fidelis in domino.>1 Quanto fidelior
ceteris, tanto carior cunctis. <1Qui uos commonefaciet uias meas>1
<1quae sunt in Christo [Iesu].>1 Qui uos et meis litteris et suo
commoneret exemplo: aliut enim sine alio ita prodesse non
poterat. <1Sicut ubique in omni ecclesia doceo.>1 Quo modo 20
semper [et] ubique meum exemplum cum doctrina con-
cordat. 18 <1Tamquam non uenturus essem>1 ad <1uos.>1 Hinc incipit
causam fornicationis arguere. <1Sic infiati sunt quidam.>1
19 <1ueniam autem cito>1 [ad <1uos], si dominus uoluerit.>1 Tam diu
aliquis de scientia falsa se iactat, usque quo uer[a]e scientiae
5 praedicator adueniat. <1Et cognoscam non sernionem eorum>1
<1qui infiati sunt, sed uirtutem.>1 Examinabo non eloquentiae
pompam, sed conuersationis effectum, ubi uirtus fidei et
uit[a]e probatur. 20 <1Nec enim in sermone est regnum dei, sed>1
<1in uirtute.>1 Hic ostendit[ur] nihil prodesse doctrinam absque
I0 iustitiae operibus ei qui non faciat quae facienda persuadet.
21 <1Quid uultis? in uirga ueniam>1 ad <1uo;,>1 an <1in caritate et>1
<1spiritu mansuetudinis ?>1 Benignus magister discipulorum cor-
rectionem in eorum potestate dimittit, ut, si paenitere uellent,
clementissimus consolator adesset, si autem nollent, durus
1.s ultor adsisteret peccatorum. [`in uirga' enim,] quali uirga
Petrus [ad] Ananiam et Sapphiram, et ipse Paulus ad magum-
1 <1Omnino auditur inter uos fornicatio.>1 Ostendit qua re superi-
ora minatus sit. <1Et talisfornicatio qualis nec inter gentes, itQ>1
<1ut uxorem patris [ali]quis habeat.>1 In ecclesia, cui uos praeesse
20 uidemini. 2 <1Et uos infiati estis, et non magis luctum habuistis.>1
Uana scientia infffimini, et curam de his qui pereunt non
habe[bi]tis, ut aut corrigant aut ab ecclesia separentur, cum
bonos pastores semper [magis] legamus populi deflesse peccata,
Lit Hieremiam, qui ait : ` quis dabit capiti meo aquam, et oculis
meis fontem lacrimarum? ' ut ostenderet sibi non affectum 5
doloris, sed lacrimas defecisse. <1lut tollatur de medio uestrum>1
<1qui hoc opus fecit.>1 Siue : Homo qui peccauit toUatur. Siue:
Satanus eiciatur, dum non habet per quem operetur. 3 <1Ego>1
<1quidem, ut absens corpore, praesens autem spiritu, iam iudic2ui>1
<1ut praesens eum qui sic operatus est.>1 Praesentem se esse dicit 10
in spiritu, ne ex solo auditu [absentem] damnare putaretur,
secundum illut Helisaei dicentis ad Giezi : ` nonne spiritus meus
tecum erat in uia? ' 4 <1In nomine domini nostri Iesu Christi,>1
<1congregatis uobis et meo spiritu cum uirtute domini [nostri] Iesu>1
<1[Christi].>1 Qui pro me erit praesens. Siue: In litterarum 15
mearum auctoritate, per quam domini quoque uirtus adsistet.
s <1[Eum qui talis est] tradere [hui~s modi] Satanae in interitum>1
<1carnis.>1 Ut arripiendi illum corporaliter habeat potestatem,
ut, cum uiderit se nec carnis hic nec in futuro spiritus requiem
habiturum, de facto paeniteat et saluetur. Siue : Si[c] quisque 20
pro meritis suis de ecclesia pellitur, Satanae traditur potestati,
ut, dum caro eius per paenitentiam adffiicta quendam interi-
tum patitur, spiritus conseruetur. habet enim consuetudinem
scriptura ut hominem in parte totum intellegat. Siue: Ita,
quia et hic scripturae mos est ut in carne carnalis actus inter-
ire, in spiritu uero spiritalis conuersatio salua fieri demon-
5 stretur. <1Ut spiritus saluus sit in die domini [nostri] Iesu>1
<1[Christi].>1 Quoniam in spiritu[m] Satanas accipere non potest
potestatem, [ut] domini iudicio reseruetur. 6 <1Non bona gloria->1
<1tio [uestra]>1 : <1nescitis quia modicum fermentum totam massam>1
<1corrumpit?>1 Ignoratis quia malo exemplo possunt plurimi
10 interire? sed et per unius delictum in omnem populum Iudae-
orum iram dei legimus aduenisse. 7 <1Expurgate uetusfermentum,>1
<1ut sitis noua consparsio sicut estis aximi.>1 Nihil in uobis
conuersationis pristinae relinquatis, quod sinceritate[m] possit
naturae corrumpere. <1Et enim pascha nostrum immolatus est>1
15 <1Christus. 8 itaque epulemur, non in fermento uetere, neque in>1
<1fermento malitiae et nequitiae, sed in aximis sinceritatis et>1
<1ueritatis.>1 Non figura, sed ueritas. et Iudaei quidem septem
diebus azyma comedebant, nos uero semper, si simpliciter et
pure uersemur, quia in septem diebus mundus est factus,
20 qui semper in suo ordine reuoluuntur, et cottidie nobis agnus
occiditur et pascha cottidie celebramus, si fermentum malitiae
et nequitiae non habe[a]mus. quid est enim aliut nisi corruptio
naturae fermentum, quod et ipsum prius a naturali dulcedine
recedens adulterino acore corruptum est? 9 <1Scripsi uobis in>1
25 <1epistola ne commisceamini fornicariis,>1 10 <1non utique fornicariis>1
<1huius mundi, aut>1 auaris, <1aut rapacibus, aut idolis seruientibus.>1
Hoc ipsum in hac epistula ita scripsi, non ut a gentibus, sed
[ut] ab his qui peccant in ecclesia separemini: sin autem,
mori debueratis, quos idcirco praecipue uiuere interim deus
uoluit, ut uestra cohabitatione et doctrina proficiant infideles. 5
<1Alioquin debueratis de hoc mundo exire.>1 Siue ita: sin autem,
melius uobis fuerat de hac luce migrasse quam indigere per
commonitionem a gentium consortio separari. 11 <1Nunc autem>1
<1scripsi uobis non commisceri.>1 Sed hoc est magis quod uobis
scripsi, ne talibus coniungamini. <1Si quis>1 frater <1nominatur>1 10
[est] <1fornicator aut>1 auarus <1aut idolis seruiens aut maledicus>1
<1aut ebriosus aut>1 rapax. Non ex sola opinione uitandus est,
sed si quis frater solo nomine appellatur, cum fornicator
detegatur aut fur, ab hoc separari iubemur, sicut scriptum
est : ` qui se iungit fornicariis, nequam est : putredo et uermes 15
hereditabunt eum.' <1Cum eius modi nec cibum [quidem] sumere.>1
Ne[c] communem quidem cibum cum talibus participandum
esse concessit. 12 <1Quid enim mihi de his quiforis sunt iudi->1
<1care?>1 Hoc est, de infidelibus. <1Nonne de his qui intus sunt uos>1
<1iudicatis?>1 13 <1nam eos qui foris sunt deus iudicabit.>1 Numquit 20
non uos de his solis qui sunt intra ecclesiam iudicatis?
<1Auferte malum>1 a <1uobis ipsis.>1 Quo facilius eos possitis docere
qui foris sunt. 1 <1Audet aliquis uestrum, [aduersus alterum]>1
<1habens negotium, iudicari aput iniquos, et non aput sanctos?>1
Audet aliquis contra praeceptum domini uenire dicentis:
` si quis uult tecum iudicio contendere,' et cetera? notandum
quod [aliquando] apostolus in media causa quam agit, quos-
dam sensus inserat et de latere iactet, qnibus explicitis rursum
5 reuertatur ad causam. [` Iudicari aput iniquos.' ] Hi[n]c pro-
batur Christianos tunc iudices non fuisse, quia iniqui dicuntur .
2 <1Aut nescitis quoniam sancti de [hoc] mundo iudicabunt ?>1 Quod
dominus [re]promisit dicens ad discipulos: `sedebitis et uos
iudicantes duodecim tribus Istrahel,' [etiam] omnibus hoc
10 promittens qui eos fuerint imitati. nam ex ipsis unus periit,
cuius loco alius successit cui nihil fuerat repromissum. Paulus
quoque et Barnabas apostoli sunt a sancto spiritu ordinati.
<1Et in uobis iudicabitur [hic] mundus.>1 Siue per uos, uel uestro
exemplo. <1Indigni sunt ergo [huiusmodi], qui [etiam] de minimis>1
15 <1iudicent.>1 3 <1nescitis quia iudicabimus angelos? [quanto magis>1
<1saecularia?]>1 Ergo indigni sunt de rebus exiguis iudicare, qui
et mundum totum et angelos iudicabunt. illos angelos qui,
cum carnem non habuerint, peccare uoluerunt, hi iudicabuut,
qui in carne sancti esse uoluerunt. 4 <1Saecularia igitur iudicia>1
20 <1si habueritis.>1 Quae de rebus saeculi oriuntur. <1Contem[p]tibiles>1
<1qui sunt in ecclesia, illos constituite>1 ad <1iudicandum.>1 Possunt
de his etiam illi, qui minimi sunt [in ecclesia], iudicare. 5 Ad
<1uerecundiam uestram dico. sic non est inter uos sapiens quis->1
<1quam, qui possit iudicare inter fratres.>1 Erubescere debetis
eo quod nemo sit inter uos tam sapiens qui nouerit causas
inter fratres discernere, et non necesse sit publice litigare.
6 <1Sed frater cum fratre iudicio contendit, et hoc aput infideles.>1 5
Duplex peccatum est, [et] quod iudicio contenditis, et quia
aput infideles uos ad iurgia prouocatis. 7 <1Iam quidem>1
<1omnino delictum est in uobis.>1 Iam hoc solum delictum est,
quod contra praeceptum facitis Christi. <1Quod iudicia habetis>1
<1inter uos.>1 Qui semper pacem habere deberetis, etiam cum 10
rerum temporalium detrimento seruatam. <1Quare non magis>1
<1iniuriam accepistis? quare non magisfraudem patimini?>1 8 <1sed>1
<1uos fraudatis et iniuriam facitis.>1 Cum inlata[m] secundum
euangelii praeceptum et domini exemplum patienter sustinere
deberetis, uos e contrario non solum non suffertis, sed etiam 15
non facientibus inrogatis. <1Et hocfratribus.>1 Quod nec inimicis
reddere deberetis, fratribus non timetis inferre. 9 <1An nescitis>1
<1quoniam iniqui regnum dei non possidebunt? nolite>1 errare.-
neque <1fornicarii, neque idoli[s] seruientes, neque adulteri, neque>1
<1molles, neque masculorum concubitores,>1 10 <1neque fures, neque>1 20
<1auari, neque ebriosi, neque maledici, neque rapaces regnum dei>1
<1possidebunt.>1 Nolite errare, putantes uobis solam fidem sufficere
ad salutem, cum omne peccatum permanens excludat a regno,
sicut [et] ad Galatas ait: ` manifesta sunt opera carnis, quae
sunt fornicatio, inmunditia, e[t] contentiones, irae, et his
similia, quae praedico uobis, [sicut et praedixi,] quoniam qui
talia agunt, regnum dei non consequentur.' ideo autem
5 addidit: `et his similia,' ne quis negaret praeter haec alia
esse peccata quae regnum dei prohiberent intrari. 11 <1Et>1 haec
<1quidem fuistis.>1 Nolite de praeteritis timere peccatis, tantum
ne post baptismum delinquatis : aut, qui, ut adsolet, prae-
uentus fuerit, ad paenitentiam conuertatur. <1Sed abluti estis,>1
10 <1sed sanctificati estis, [sed iustificati estis] in nomine domini>1
<1nostri Iesu Christi et in spiritu dei nostri.>1 Abluti in nomine
Christi; sanctificati per spiritum dei. 12 <1Omnia mihi licent,>1
<1sed non omnia utilia [sunt].>1 Qui[a] de fornicatione tractabat,
uoluit gulae intemperantiam materiam fornicationis osten-
15 dere simul atque destruere. <1Omnia mihi licent, sed ego sub>1
<1nullius>1 redigar <1potestate.>1 Licet nobis manducare et bibere,
sed, si nimium uentri subditi fuerimus, ipsum licitum trahet
nos ad inlicitum, hoc est ad fornicationem. ita et de omnibus
intellegendum quae, cum peccata non sint, occasiones [tamen]
20 possunt capere delictorum. 13 <1Esca uentri, et uenter escis.- deus>1
<1autem et>1 haec <1et hunc destruet.>1 Et haec duo, id est escam et
uentrem, et hominem his subditum ac uoluptatibus seruientem.
<1Corpus autem non fornicatio[ni], sed domino, et dominus>1
<1corpori.>1 Non fornicationi, sed domino exhibeatur, et dominus
corpori copulabitur. deus enim nobiscum est quam diu
fuerimus cum illo: si [de]reliquerimus eum, et ille [de] 5
relinquet nos. 14 <1Deus uero qui suscitauit dominum nostrum,>1
<1et nos quoque suscitabit per uirtutem suam.>1 Qua caput nostrum
suscitauit, si tamen eius membra per sanctitatem esse merea-
mur. 15 [An] <1nescitis quoniam corpora uestra membra Christi>1
<1sunt ?>1 Omnis ecclesia corpus Christi est, singuli autem membra. 10
<1Tollens>1 ergo <1membra Christi.>1 Ante tollit Christi membra, qui
facturus est meretricis; id est, abscidit se a corpore Christi.
<1Faciam membra meretricis ? absit.>1 Non dixit ` fornicatoris,' ut
ostenderet eum eiusdem [et] criminis esse et nominis cuius
ilIa [est] : aput homines enim minus uidetur uiri quam mulieris 15
admissum. 16 [An] <1nescitis quoniam qui inhaeret meretric>1i,
<1corporis unitate conectitur, sicut in Genesi dicit? erunt enim,>1
<1inquit, duo in carne una.>1 Quo modo cum uxore licite, ita et
inlicite cum meretrice una caro efficitur per amorem. 17 <1Qui>1
<1autem>1 adhaeret <1domino, unus spiritus est.>1 Quo modo per 20
carnis opera [caro] fit, ita et per opera [spiritus] dei spiritus
efficitur. 18 <1Fugitefornicatione[m].>1 Cuius crimen uidetis esse
grauissimum. <1Omne peccatum quodcumque fecerit homo, extra>1
<1corpus est>1 .- <1qui autemfornicatur, in corpus suum peccat.>1 Omne
peccatum potest et ab uno committi, qui membrum dici
potest, non tamen corpus ; in fornicatione aut[em] duo pereunt`
5 et iam corpus [est]. [grauius] ergo malum est in quo duae
animae moriuntur. grauare uult fornicationis causam, quae
illis per consuetudinem leuissima uidebatur. 19 <1An nescitis>1
<1quia corpus templum dei est, quod in uobis sancti spiritus est`>1
<1quod habetis>1 a <1deo?>1 Cui grauissimam iniuriam facitis forni-
10 cando. <1Et non estis uestri>1 : 20 <1empti enim estis praetio>1 magno.
Qui non est suus, non habet suae uoluntati seruire, sed illius
[a] quo emptus est, secundum ipsius iussum dicentis: ` qui
uult post nie uenire, abneget se ipsum sibi.' si enim homo a
seruo parua pecunia conparato continuam exigit seruitutem,
15 quanto magis ille qui nos sua morte redemit! sicut ait
Petrus: ` scientes quod non corruptibilibus, argento uel auro,
redempti estis de uana uestra conuersatione paternae tradi-
tionis, sed pr[a]etio[so] sanguine, quasi agni immaculati et in
contaminati Christi.' [Aliter : Rescindit emptionis pactum quis-
20 que ius inculcauerit testamenti, et a seruili condicione alienus
est qui libertate suae uoluntatis impeditur.] <1Glorificate>1
<1et portate deum in corpore [uestro].>1 Glorificate deum
actibus uestris, et portate eum eius imaginem conseruando,
icut ait alibi: ` sicut portauimus imaginem terreni, ita porte-
is imaginem caelestis.' 1 <1De quibus autem scripsistis mihi.>1
ncipit de coniugiis: ante enim expugnauit inlicita quam de
itis loqueretur. <1Bonum est homini mulierem non tangere>1 :
<1ropter incontinentiam autem unus quisque suam uxorem>1 5
at <1[et>1 uia <1quaeqie suum urum habeat].>1 3 <1uxor[i] uir>1
<1dd t similiter aut[em] et uxor uiro.>1 Bonum fuerat
quod uobis in primordio praedicaui, hoc est, secundum
ugii usum non tangere mulierem: sed quoniam multos
itinentes huic doctrinae scripsistis refragari, concedatur 10
dium, ne fornicando moriantur. ergo hoc apostoli
in primis uirginitas et continentia praedicanda est,
quis se incontinentem non erubuerit confiteri, in lang[u]ore
itinentiae reclamanti non denegetur remedium nuptiarum,
modo si peritus medicus inquieto aegro et neganti se 15
a pomis omnibus abstinere, saltem minus pernitiosa
edat. incontiuentiae re uera usus et tempore et aetate
oco et infirmitate prohibetur: castitas uero potest iugiter
odiri. illut ergo [magis] debemus adpetere, quod et
custodire sine ullo impedimento possumus et [iam] 20
erpetuo possidere. sed obicere amatores luxuriae solent :
quid ergo prima dei benedictio crescere et multiplicari
cessit? " ut terra scilicet repleretur, qua iam impleta







debemus ab incontinentia temperare. `` sed potuit," inquies,
`` omnes de terra formare, si semper illi[us] usus coniugii non
fuerit placiturus." sed non quaeritur quid potuit, sed quid
fecit, cui omnia possibilia sunt. ipsam quoque Euam noluit
5 de terra facere, sed de costa. si autem putas nobis antiqua
tempora in omnibus conuenire, imitare Adam, qui filiam,
ut ita dixerim, suam accepit uxorem, Cain similiter, si non
pudet, et ceteros qui proprias in matrimonium acceperunt
sorores. quod si fieri non debet, omnia deum secundum
10 praescientiam suis temporibus ordinasse credamus, ut qui
tunc terram impleri uoluit, modo plus diligat castitatem, cui
et grande praemium repromittit. illut etiam dicendum est
quod nec secundum uetus testamentum quosdam uxores
habere uideamus, quia ibi uxores liberorum causa habere
15 permissum est, non propter nimiam libidinem exercendam.
qui in hoc etiam animalibus deteriores esse noscuntur, quo
necando filios probant se non filiorum causa nupsisse: qui
autem ea sola causa coniungitur, statim se abstinet post con-
ceptum, et cessante iam per aetatem partu cessat et[iam]
20 usus. 4 <1Mulier sui corporis potestatem non habet, sed uir:>1
<1similiter [autem] et uir sui corporis potestatem non habet, sed>1
<1mulier. 5 nolitefraudare inuicem.>1 [Corpus dicitur omne quod
iungitur. sicut ergo mulier corpus dicitur uiri, ita et uir corpus
mulieris appellatur. ideo neque si uoluerit mulier contraire,
in corpore suo--id est, in uxore--uir poterit dominari. dubium
autem non est multo magis nolente uiro neque in uirum muli-
erem posse praeualere. quoniam ergo de duobus incontinenti-
bus dicit, concedit ex necessitate apostolus [ut] in id ipsum,
quia utrique incontinentes sunt, reuertantur, ne intercedente 5
quacumque dissensionis causa ambo fornicationis crimen
admittant, quia utrique sunt incontinentes. ceterum autem,
si unus e duobus considerans praemium castitatis, uoluerit
continere, incontinenti adsentire non debet, sed ita agere ut
uidendo continentiam illi[us] prouocetur incontinens, quia 10
luxuria ad continentiam transire debet, non ad luxuriam con-
tinentia declinare. quamuis plurimae mulieres castitati se
contradicant, ita illum qui uoluerit continere, agere debere
iit in continentia adsentiat in id ipsumi, ne dum ille continet,
illa peccet. ` anima quae peccauerit, ipsa morietur.' `nec 15
enim seruituti subiectus est frater aut soror [in] eiusmodi.'
- neque enim uocauit nos deus in inmunditiam, sed in sancti-
ficationem.' Aliter:] Quia uoluit uiro esse subiecta, ipsa sibi
abstulit libertatem. <1Nisi forte ex consensu>1 ad <1tempus, ut>1
<1itacetis orationi.>1 [De]negare uidetur incontinentes orationi 20
posse uacare, quae in eo utique minor est communioni, quo
catechumenus et paenitens orant, qui communicare non
possunt. non solum hoc in nouo, sed etiam in uetere testa-
mento sanctificantur a muliere, ut descendenti[s] deo in
monte[m] adsistere mereantur. hinc probatur quid possit
perpetua continentia, si tantum ualuit triduana. unde et in
Regnorum panem sacerdotalem non nisi continentes accipiunt,
quam ob causam necessitas legem soluere uenialiter potuit
5 suffragio castitatis. unde et Petrus hortatur nostras orationes
minime impediri debere. <1Et iterum in id ipsum reuertimini,>1 ne
<1temptet uos satanas propter intemperantiam uestram.>1 [Notandum
quod ad duos respondens incontinentes, uni non praeiudicet
continenti`] [ne uno se retrahente alius incontinens forni
10 cetur]. 6 <1Hoc autem dico secundum indulgentiam, non securi->1
<1dum imperium.>1 7 <1uolo autem omnes homines esse sicut>1 me
<1ipsum.>1 Hoc ut paruolis indulgeo, non praecipio ut perfectis;
nam omnes homines cupio mihi similes inueniri: noui enim
quanta castitas mercede pensetur. numquam hoc uoluisset
15 apostolus, si fieri omnino non po[tui]sset. <1Sed unus quisqee>1
<1proprium habet donum ex deo, alius quidem sic, alius uero sic.>1
Hoc est, propri[a]e uoluntatis accepit donatiuum. 8 <1Dico>1 autem
<1non nuptis et uiduis.>1 Incipit aliam causam de innuptis.
<1Bonum est illis, si sic [per]maneant sicut et ego.>1 Magnopere
20 adpetendum est quod a tanto doctore laudatur. 9 <1Quod si>1
<1non [se] continent, nubant.>1 Notandum quod incontinentibus
nuptiae conceduntur. <1Melius est enim nubere qua[m] uri.>1
Malo fornicationis est melius, quod igne punitur, sicut Iudas
in Genesi de sua nuru pronuntiat. 10 <1His autem qui matri->1
<1monio iuncti sunt.>1 Item de coniugiis minime causa aliqua
dimittendis. <1Praecipio non ego, sed dominus, uxorem>1 a <1uiro>1
<1non discedere.>1 Prohibet dimittere quacumque ex causa, ne
aliis coniungantur secundum consuetudinem Iudaeorum,
quam dominus interdixit dicens : ` quicumque dimiserit uxorem 5
suam, excepta fornicationis causa, et aliam duxerit, moe-
chatur.' 11 <1Quod si discesserit, manere innuptam, aut uiro [suo]>1
<1reconciliari.- et uir[um] uxorem non dimittere.>1 Si ob aliquam
causam discesserit, alii non nubat, aut suo uiro, si uoluerit,
reconcilietur, quia hoc illi melius esse manifestum est. 12 Nam 10
ceteris <1ego dico, non dominus.>1 Consilium do quod mihi utile
[esse] uidetur. <1Si quis>1 [frater] <1uxorem habet infidelem et haec>1
<1consentit habitare cum illo, non dimittat illam>1 ; 13 <1et si qua mulier>1
<1habet uirum non fidelem et hic consentit habitare cum illa, non>1
<1relinguat uirum.>1 Si quis solus credi[deri]t e duobus, non quo 15
permiserit fidelem infideli coniungi: non enim dixit ` si quis
duxit,' sed ` si quis habet ' infidelem. 14 <1Sanctificatus est enim>1
<1uir infidelis in uxore fideli, et sanctificata est mulier infidelis>1
per <1maritumfidelem.>1 Exemplum refert quia saepe contigerit
ut lucri fieret uir per mulierem, unde et beatus Petrus ait: 20
ut si qui non credunt uerbo, per mulierum conuersationem







sine uerbo lucri fiant' ; id est, cum uiderint eas in melius com-
mutatas, cognoscant non nisi dei legem ita consuetudinem
inueteratam potuis[s]e mutare. <1Alioquin filii uestri immundi
essent : nunc autem sancti sunt.>1 Si non ita esset, [ut] dico, filii
5 uestri athuc immundi [per]manerent; saepe enim si[c] con-
tigerat ut filii ill[or]um parentem qui crediderat sequerentur ;
sub qua spe credi uoluit alterum saluari posse, tam liberorum
exemplo quam coniugis. 15 <1Quod si infidelis discedit [dis-
cedat].>1 Maritus enim uel uxor non sunt domino praeferendi-
10 <1Non est enim seruituti deditus frater aut soror in eius modi.>1
Non enim ita ligatus est in eius modi causa, quasi uere illi
seruire necesse sit et propter alterum interire. <1In pace autem
uocauit nos deus.>1 Ceterum non ad discidium sumus uocati :
ultro ergo discedere non debemus. 16 <1Unde enim scis, mulier,>1
15 <1si uirum saluumfacies?>1 Si per te credat et saluus sit. simul
quaerendum quo modo superius sanctificatus dicatur, de
cuius hic salute dubitatur, nisi secundum hunc quem exposui-
mus intellectum. <1Aut unde scis, uir, si mulierem saluam
facies ?>1 Dubie quidem posuit, sed semper ambigua in melius
20 euenire credenda sunt. 17 <1Nisi uni cuique sicut dominus
partitus est: unum quemque sicut uocauit deus, ita ambulet`
sicut [ubique] in omnibus ecclesiis doceo.>1 Uel cum fideli coniuge,
uel etiam cum [in]fideli. Siue in praeputio siue circumcisus`
seruus aut liber. 18 <1Circumcisus aliquis uocatus est? non
adducat praeputium: in praeputio [ali]quis uocatus est? non
circumcidatur.>1 Non putet se superflue circumcisum, nec de
hoc paeniteat: fuit enim suo tempore necessarium. Siue:
Hoc modo non adducat praeputium, quo sine legis caeri-
moniis uiuat, quia tunc quibusdam apostoli permittebant 5
opera legalia custodire, ne subito a lege retracti scandalum
paterentur. 19 <1Circumcisio nihil est, et praeputium nihil est
[, sed obseruatio mandatorum dei necessaria est].>1 Hoc tempore
nec prodesse poterit nec obesse. 20 <1Unus quisque in qua
uocatione uocatus est, in ipsa permane[a]t aput deum.>1 21 <1seruus>1 10
uocatus <1es? non sit tibi curae.>1 Ne dicas: `` quo modo possum
deo placere, qui seruus sum? " deus enim non condiciones
aspicit, sed uoluntatem quaerit et mentem. <1Sed et si potes>1
<1liberfieri, magis utere.>1 Magis utere seruitio. Usque adeo non
prodest libertas nec seruitus nocet. 22 <1Qui enim in domino>1 15
<1uocatus est seruus, libertus est domini : similiter [et] qui liber>1
uocatus <1est, seruus est Christi.>1 [Qui hominis seruus est, libertus
est dei, et qui hominibus liber est, seruus est Christi.] ambo ergo
unum sunt; ` non est enim personarum acceptio aput deum.'
23 <1Praetio empti estis : nolite fieri serui hominum>1 [; 24 <1unus>1 20
<1quisque>1 frater <1in quo uocatus est, in hoc maneat aput deum].>1 .
Praetio uero, hoc est, Christi sanguine comparati: nihil ergo
propter homines faciatis, sicut alibi ait: ` non ad oculum
seruientes, quasi hominibus placentes, sed quasi serui Christi,
facientes uoluntatem dei ex animo,' et cetera. 25 <1De uirginibus>1
<1autem.>1 Et de hoc consuluerant, ubi esset praecepta uirginitas.
<1Praeceptum domini non habeo.>1 Quod sub praecepto est, si
5 non impleatur, punit[ur]: impletum morte tantum caret,
quia nihil ex se dat, sed quod debet exsoluit. <1Consilium autem
do.>1 Consilium autem saluatoris dicentis : ` sunt qui se castra-
uerunt propter regnum caelorum.' <1Tamquam misericordiam
consecutus a domino.>1 Suo exemplo docet non nisi in domino
10 gloriandum. <1Ut sim fidelis.>1 Domini mei semper seruitio
occupatus. 26 <1[Existimo ergo bonum esse.]>1 Hic ` existimo' non
pro dubio posuit, sed pro certo, sicut et illut: ` puto enim et
ego spiritum dei habeo.' <1Propter instantem necessitotem.>1 Id
est, praesentis uitae sollicitudinem, quae multum potest
15 obesse iustitiae, et qua praecipue iuncti matrimoniis impli-
cantur. <1Qu[oni]am bonum est homini sic esse.>1 Duplex bonum
est et sollicitudinibus mundi carere et uirginitatis praemium
expectare. 27 <1Uinctus es uxori? noli quaerere solutionem:
solutus es ab uxore? ne quaesieris uxorem.>1 Ita uult solutos
20 non ligari, quo modo nec solui [discidio] ligatos admitti[t].
28 <1Si autem acceperis uxorem, non peccasti.>1 Quia liberae
uoluntatis es : si non uis esse maior, esto uel minor: nuptiae
enim peccatum non sunt, sed per sollicitudinem mundi qui
nubunt legem seruare uix [non] possunt. Aliter: Illos dicit
non peccare, si nubant, qui nondum deo uouerint castitatem.
[ceterum] uel qui in corde [suo] promisit, si aliut fecerit,
` habet damnationem, quia primam fidem irritam fecit.' quod
enim erat licitum, per uotum sibi fecit inlicitum, sicut Ananiae
et Saphyrae, quibus de pretio possessionis suae retinere nihil 5
licuit, ob quam causam et subita morte prostrati sunt.
<1Et si nupserit uirgo, non peccauit : tribulationem tamen carnis
habebunt huius modi.>1 Maledicto se Euae subicientes. Siue:
Per sollicitudinem saecularem tribulatione[m] et tristitiam
patientur. <1Ego autem uobis parco.>1 Uobis uirginibus, ut minore 10
labore maiorem possitis implere iustitiam. 29 <1Hoc itaque dico,
fratres : tempus breue est: reliquum est.>1 Tempus uitae nostrae
modicum adserit, ut doceat uoluptatem quae cito finitur
non magnopere adpetendam, sed magis concupiscendum esse
aeternum praemium castitatis. <1Ut [et] qui habent uxores ita sint>1 15
<1ac si non habeant.>1 Hic omni intentione etiam habentes uxores
ad continentiam cohortatur, ut multo magis suadeat non
nubere non habentes. 30 <1Et qui fient tamquam non Pentes,
et qui gaudent tamquam non gaudentes, et qui emunt [tamquam]
non possidentes,>1 31 [et] <1qui utuntur hoc mundo, tamquam non>1 20
<1utantur.>1 Quia et istut in breui transibit: ` tempus' enim
` omni[s ] rei sub sole, tempus plangendi [et tempus gaudendi],'
et cetera. <1Praeterit enim figura huius mundi.>1 Hoc saeculum
quasi umbra pertransit : nolite ergo de eo multum esse solliciti,
ne possessionem perdatis aeternam, et figuram quaerentes
incipiatis amittere ueritatem: hic enim mundus imago futuri
5 est. si ergo talis est imago, ipsa ueritas qualis est! unde si
hoc tam impense diligitis, quanto magis illut impensius amare
debetis ! nam saeculum hoc nos dimissuros cotidiana morien-
tium exempla testantur. an forte nos solos esse credimus
immortales, quasi non simus ex hominibus generati? unde
10 sapiens semper aliorum casibus emendatur, dicente scriptura :
` cor sapientis in domo luctus: hic enim finis omni homini,
et qui uult dabit bonum in corde suo.' 32 <1Uolo [autem] uos
sine sollicitudine esse. qui sine uxore est cogitat quae domini
sunt, quo modo placeat deo.>1 Debemus et nos uelle quod apo-
15 stolus uelle se dicit, ne incontinentes contra eius uideamur
facere uoluntatem. 33 <1Qui autem cum uxore est, sollicitus
est quae sunt [huius] mundi, quo modo placeat uxori.>1 Multum
enim nobis expedit sollicitudine carere mundana, ne [f]orte
spinae suffocent semen et dicere incipiamus: ` uillam com-
20 paraui, boues emi, uxorem duxi,' ad cenam `uenire non
possum.' [et] quale est uxori magis uelle placere quam domino !
<1Diuisa est>1 34 <1mulier et uirgo.>1 Quod diuisum est, unum non
potest esse, quia unitas diuisionem omnino non recipit.
<1[Quae]innupta [est] cogitat quae sunt domini : ut sit sancta corpore>1
<1et spiritu.>1 Corpore ab usu coniugali, spiritu a rerum munda-
narum sollicitudine, dum tota diuino seruitio mancipatur.
<1Quae autem nupta est, cogitat quae sunt [huius] mundi, quo>1
<1modo placeat uiro.>1 Nuptam uiro placere adserit cogitando 5
quae mundi sunt, innuptam uero deo eo quod illi nulla cura
sit saeculi. quae ergo uirum non habet, et tamen quae mundi
sunt cogitat, cui placere desiderat? nonne incipiet illi nupta
praeponi, quae cogitando mundana conplacet uel marito,
cum haec nec marito--quem non habet--nitatur placere, nec 10
deo? 35 [Porro] <1hoc ad utilitatem uestram dico, non ut laqueum>1
<1iniciam uobis, sed ad id quod honestum est.>1 [Ne] necessitatem
illis uide[re]tur imponere, dicit se eos quid illis expediat
commonere. simul attende[ndum] quia, si hoc illis utile erat
quod apostolus suadebat, illut minus utile erat quod illi 15
uolebant. 36 <1Si quis autem turpe[m se uideri] existimat supra>1
<1uirgine sua, quod sit superadulta.>1 Turpis uideri poterit, si
cupientem uirginem suam nubere non permittat, et illa
fuerit fornicata. <1Et ita oportetfieri quod uult,faciat, non peccat,>1
<1si nubet.>1 Si ita necesse fuerit propter filiae uoluntatem; nam 20
parentes quidem usque ad legitimam aetatem custodire debent
et docere quod melius est: si autem illa noluerit, faciant quod
necesse est. 37 Nam <1qui statuit in corde suo [firmus, non]>1
<1habens necessitatem, potestatem autem habet suae uoluntatis>1
<1et hoc iudicauit in corde suo, seruare uirginem suam, bene>1
<15 facit.>1 Ille firmus statuit, cuius puellae consensus patris
firmauerit uoluntatem, et non illum conpellit filiae necessitas
facere quod nolebat, sicut illum de quo supra locutus est.
38 <1Igitur et qui matrimonio iungit uirginem suam, bene facit,>1
<1et qui non iungit, meliusfacit.>1 Ita concludit uirginum causam,
10 ut eas faciat in omnibus meliores. unde prudentibus semper
meliora et perfectiora sectanda sunt, quia nec in saecularibus.
et [in] caducis norunt mediocribus esse contenti. 39 <1Mulier>1
<1uincta est [legi], quanto tempore uir eius uiuit.>1 Hi[n]c incipit
de digamis et uiduis. <1Quod si dormierit uir eius, liberata>1 est ;
15 <1cui uult nubat, tantum in domino.>1 Secundum legem libera
facta est a uinculo coniugali. quod si nec tunc se continere
uoluerit, conceduntur illi etiam secundae nuptiae, tantum
ut infideli uel infidelium ritu non nubat. 40 <1Beatior autem>1
<1erit, si sic permanserit.>1 Beata habens maritum, si custodiat
20 iustitiam: beatior uidua, quia minore labore maius inueniet
castitatis praemium: beatissima uirgo, quae sine labore ad
summum praemium poterit peruenire. <1Secundum meum con->1
<1silium>1 : <1puto [autem quod] et ego spiritum dei habeo.>1 Ne meum
consilium quasi humanum contemnatis. 1 <1De his autem quae>1
<1idolis immolantur.>1 Incipit de idolothitis, de quibus etiam
scripserant, quia quidam [etiam] in templis edebant, idolum
nihil esse dicentes et creatura dei se debere uti, et errabant ueri 5
simili ratione decepti. <1Scimus qu[on]ia[m] omnes scientiam>1
<1habemus.>1 Et nos omnes nouimus, sicut uos, sed sunt aliqui
qui ignorant. <1Scientia [enim] inflat.>1 Illa scientia quae ex
sensu proprio et humano descendit, eos qui praeter ea[m]
diuinam non habuerint, inflat, et quae coniecturis magis 10
nititur quam exemplis. ceterum [si] diuina scientia inflat, ut
quidam putant, quare illos amplius uult docendo inflare? et
in principio ipsius epistulae gratias se dicit deo agere quod
omnes scientia repleti sunt. suum quoque alibi proponit
exemplum dicens : ` et si imperitus sermone, sed non scientia.' 15
saepe etiam. arguit ignorantes et ignorantiam tenebris com-
parauit. Galatas aeque stultitiae notat, nec non [et] Ephesiis
lumen scientiae suppliciter depraecatur. <1Caritas uero aedificat.>1
Quia `non quaerit quae sua sunt,' sed quae aedificent fratres.
2 <1[Quod] si quis se existimat scire aliquit, nondum cognouit>1 20
<1quem>1 ad <1modum oporte[a]t eum scire.>1 Si quis sibi uidetur
sapiens, stultus est ; qui enim uere sapiens est, insipient[ior]em
se omnibus arbitratur: unde Solomon ait: `uidi uirum qui
sibi sapiens uidebatur, et spem habuit insipiens magis quam
ille.' 3 <1Si quis autem diligit deum, hic cognitus est ab eo.>1 Ille
5 diligit deum, qui aedificat fratres, sicut dicitur Petro: ` si
amas me, pasce oues meas.' 4 <1De escis autem [eorum]>1 quae
<1idolis immolantur, scimus quia nihil est idolum et quod nullus>1
<1deus nisi unus.>1 Repetit quod superius scire se dixerat, et
quid sit euidentius ostendit. 5 Nam <1et si sunt qui dicuntur dii,>1
10 <1siue in caelo, siue in terra [, si quidem sunt dii multi et domini>1
<1multi].>1 In caelo angeli et sancti in terra, de quibus dicitur:
` ego dixi, dii estis,' et domini sunt sancti eorum, quos iudi-
cabunt, de quibus dicitur: `iudicabunt nationes et domina-
buntur populis.' 6 <1Nobis autem unus deus pater.>1 Cuius uirtute
15 ex nihilo omnia sunt creata. <1Ex quo omnia et nos in illo.>1
Calumniam ex hoc loco commouent Arriani quod, cum unus
tantum deus dicitur pater, filius a deitate seiunctus sit:
quibus respondendum : `` si ideo non erit filius deus, quia unus
est deus pater, ergo et pater non erit dominus, quia [et]
20 dominus unus est Christus. si autem pater non excluditur
a dominatione, nec filius a deitate, sed utrumque utrique
commune est." <1Et unus dominus Iesus [Christus], per quem>1
<1omnia et nos per ipsum.>1 Per Christum omnia facta sunt, sed
et nos ipsi per ipsum sumus saluati. 7 <1Sed non in omnibus>1
<1est scientia.>1 Non omnes sciunt quia per contemptum idolorum
et non magis uenerationis gratia manducetis. <1Quidam autem>1
<1[in] conscientia usque adhuc [idoli] quasi idolot[h]i[t]um mandu->1
<1cant, et conscientia ipsorum cum sit infirma, inquinatur.>1 5
Quidam ignari sic habent adhuc in conscientia sua quo modo
ante quam crederent manducabant. 8 <1Esca autem nos non>1
<1commendat deo.>1 [Ut] sicut dicit Aggaeus propheta: ` et si
manducaueritis et biberitis, nonne uobis manducastis et
bibistis ? ' <1Neque enim si manducauerimus, abundabimus, neque>1 10
<1si [non] manducauerimus, de-erit nobis.>1 Cui enim dubium
est nullum neque manducando abundare, neque non mandu-
cando egere, cum e contrario illis magis formidanda inopia
sit, qui gulam retinere non norunt? sed quia magnitudini
fidei suae, quod idolis immolata uescerentur, adscriberent, 15
ideo apostolus neque in illis edendis fidei abundantiam,
neque in non edendis inopiam esse testatur. 9 <1Uidete autem>1
<1neforte haec licentia uestra offendiculumfiat infirmis>1 : 10 <1si enim>1
<1quis uiderit eum qui habet scientiam in idol[i]o recumbentem,>1
<1nonne conscientia eius, cum sit infirma, aedificabitur ad edendum>1 20
<1idolothita,>1 11 <1et peribit [qui] infirmus [est] in tua scientia>1
<1frater, propter quem Christus mortuus est?>1 Uidete ne quod
uobis officere minus creditis, aliis obsit. potest et illis dici
qui destruunt exemplo quod aedificant uerbo, [id est,] ne
per uos offendant et cadant. 12 <1Sic autem peccantes infratres>1
[et] <1percutientes conscientiam ipsorum infirmam, in Christo>1
5 <1peccatis.>1 ` Quicumque scandalizauerit unum de pusillis istis,
expedit illi ut mola asinaria suspendatur [in] collo eius, et
mittatur in profundum maris.' Quanto grauior poena illos
expectat, ut ad comparationem illius hoc, quod [hic] grauis-
simum est, leue putetur ! et notandum quod in Christo peccare
10 dixerit, qui in membro peccauerit Christi. 13 <1Quapropter,>1
<1si esca scandalixat>1 [fratrem <1meum], non manducabo carnem in>1
<1aeternum, ne fratrem scandalixem.>1 Non solum ista esca, sed
omnis quae scandalizare poterit fratrem. 1 <1Non sumapostolus?>1
<1non sum liber?>1 Numquid non [sum]? suam illis replicat
15 formam, quod etiam licita contempserit, ne alii eius infirm-
[ar]entur exemplo. <1Nonne [Christum] Iesum dominum nostrum>1
<1uidi?>1 Sicut [et] alii. <1Non[ne] opus meum uos estis in domino?>1
2 [et] <1si aliis non sum apostolus,>1 [at] <1tamen uobis sum.>1 Ad quos
non sum directus a domino, id est, ad Iudaeos. Nam <1signa->1
20 <1culum apostolatus mei uos estis in domino.>1 Indicium aposto-
latus mei est, quod per me domino credidistis, signis et
uirtutibus prouocati. 3 Mea <1defensio apud ecs qui me interro->1
<1gant, haec est.>1 Inde apostolus esse defendor. 4 <1Numquid non>1
<1habemus potestatem manducandi et bibendi?>1 Habemus potes-
tatem a domino concessam de uestro [sumptu] uiuendi sine
nostro labore. 5 <1Numquid non habemus potestatem mulieres cir->1
<1cumducendi?>1 Non dixit ` mulieres ducendi,' ne de uxoribus 5
dicere putaretur, sed ` circumducendi,' inquit, per prouincias,
quae necessaria de suis facultatibus ministrarent. <1Sicut et ceteri>1
<1apostoli et fratres domini et Cephas ? 6 aut ego solus et Barnabas>1
<1non habemus potestatem [hoc] operandi?>1 Non illos condemnat,
sed suum dat exemplum: illi enim fidelioribus praedicabant, 10
et apud Iudaeos antiqua haec erat consuetudo, ut necessaria
doctoribus a discipulis praeberentur, quod gentes adhuc
Iudes poterat scandalizare. 7 <1Quis militat suis stipendiis>1
<1aliquando?>1 Aliis etiam exemplis probat sibi debitum hoc
fuisse. ` suis,' [hoc est,] et non publicis, uel eorum pro quibus 15
militat. <1Quis plantat uineam, et fructum eius non edit? quis>1
<1pascit gregem [ouium], et de lacte gregis non manducat?>1 Per
comparationem uineae et gregis populum uult intellegi, sicut
ibi: ` uineam de Aegypto transtulisti,' et iterum: ` dabo uobis
pastores secundum cor meum, et pascent uos cum disciplina.' 20
<18 Numquid secundum hominem loquor, an et lex hoc [non]>1
<1dicit?>1 Id est, numquid proprio tantum sensu loquor? 9 <1Scrip->1
<1tum est enim [in lege Moysi]. Non alligabis os boui trituranti.>1
<1numquid de bubus cura est deo?>1 10 an <1propter nos utique [haec]>1
<1dicit?>1 Quo modo ergo de passeribus ei cura est? et ad
Ionam de Niniue[n] dicitur: `in qua sunt homines et pecora
multa'? sed de ipsis propter hominem, cui creata sunt, cura
est ; nam deficiente homine et ista deficiunt ; non tamen proprie
5 dei curam merentur. Nam <1propter nos scripta sunt, quoniam>1
<1in spe qui arat debet arare, et qui triturat debet spei suaefructum>1
<1percipere.>1 Debet fructum sui laboris sperare, et qui triturat
debet de ipsa area manducare. 11 [Si] <1nos uobis spiritalia>1
<1seminauimus, [non] magnum est, si nos uestra carnalia metamus?>1
10 Si uobis spiritalia et diuina seminauimus, numquid grauaremus
uos, si a uobis quae carni opus sunt uellemus accipere?
12 <1Si alii potestati[s] uestrae participes sunt, non potius nos?>1
<1sed non usi sumus hac potestate.>1 Si alii a uobis acceperunt
quibus minime debebatur, pseudo-apostoli scilicet, quos nihil
15 uobis certum est contulisse, quanto magis nos accipere
poteramus, si uobis esse utile sentiremus ! <1Sed omnia sustine->1
<1mus, ne[c] quod offendiculum demus euangelio Christi.>1 Hoc
est, [et] famem [et] sitim et nuditatem libentissime toleramus,
ne per nos aduersariis occasione accepta deuorantibus offen-
20 datis, aut ne [cui] praedicatio nostra in aliquo reprehensibilis
uideatur, auaritiae suspicione maculata. 13 <1Nescitis quon->1
<1iam qui in sacrariis operantur, quae de sacrariis sunt edunt?>1
<1qui altario deseruiunt, de altario participantur?>1 Aput Iudaeos
secundum consuetudinem Ueteris Testamenti et iam hoc
exemplo eadem repetendo confirmat. 14 <1Ita>1 [et] <1dominus>1
<1ordinauit his qui euangelium adnuntiant de euangelio uiuere.>1
Dicens: ` dignus est operarius mercede sua.' 15 <1Ego autem>1
<1nihil [h]orum usus sum. non scripsi autem haec, ut itafiant in me. 5>1
Non haec idcirco scribo, ut uel modo fiat quod ante factum
non est; sed uobis exemplum praebeo, tam proprii quam
alieni causa discriminis, saltim ab inlicitis abstinere, cum
uideatis me aliorum causa salutis debita non minus quam
inlicita contempsisse. <1Bonum est enim mihi magis mori:>1 10
<1gloriam [autem] meam nemo euacuabit.>1 Etiam si fame
morerer, propositum meum, de quo ante deum glorior, num-
quam potero immutare. 16 Nam <1si euangelixem, non est mihi>1
<1gloria: necessitas enim mihi incumbit.>1 ` Cum omnia feceritis
praecepta,' debita uo[bi]s dicite persoluisse : non enim aliquid 15
amplius fecistis unde gloriari possitis. <1Uae enim mihi est,>1
<1si non euangelizauero.>1 Damnationem habeo. 17 <1Si enim uolens>1
<1hoc ago, mercedem habeo.- si autem inuitus, dispensatio mihi>1
<1credita est.>1 Tunc magis uidebitur uoluntarium, si amore eius
licita contemnantur. 18 <1Quae est enim mea merces ut euangelium>1 20
<1praedicans sine sumptu efficiam euangelium, ut non abutar>1
<1potestate mea in euangelio ?>1 Quasi interrogat unde maiorem
possit habere mercedem, et ipse respondit: ` si gratis adnun-
tiem nec acceptam exerceam potestatem.' 19 <1Nam cum liber>1
<1essem ex omnibus, omnium me seruum feci[t], ut plures lucri>1
<1facerem.>1 Cum possim uti libertate mea et de ceteris non ita
curare, omnibus tamen compassus sum, ut eos facerem saluos.
5 20 <1Etfactus sum Iudaeis tamquam Iudaeus, ut Iudaeos lucrarer.>1
Quando se purificauit in templo, quod tempore gratiae sciebat
esse superfluum. <1His qui sub lege sunt, quasi sub lege essem.>1
Ostendit quo modo fuerit cum ipsis et ipse Iudaeus. potest
et ita intellegi quod Samaritanos dixerit esse sub lege, qui[a]
10 legem tantum Moysi uidentur accipere. <1Cum ipse non sim>1
<1sub lege, ut eos qui sub lege sunt lucrifaciam.>1 Non est sub
lege uetere, quae peccatoribus data esse perscribitur. 21 <1[His]>1
<1qui sine lege sunt, tamquam sine lege sim>1 [, <1ut lucrifaciam eos>1
<1qui sine lege sunt].>1 Sine lege litterae et a gentibus in primis
15 solam fidem quaerebat, quasi non haberet praecepta legis
Christi, quae illos obseruare doceret. Siue: In eo quo illos
ad fidei credulitatem non tam legalibus doctrinis quam ratio-
nabilibus argumentis prouocabat, sicut [Athenis fecisse per-
hibetur, philosophos et paganos per philosophiam et ararum
20 titulos exhortando,] dum dicit: ` circuiui aras uestras,' et
` ut quidam uestrum dixerunt,' [et cetera]. <1Cum sine lege dei>1
<1non sim, sed sub lege sim Christi.>1 Contra Arrianos et Fotinianos,
quod deus sit Christus. etiam hoc notandum quod nouum
testamentum lex appelletur. 22 <1Factus sum infirmis infirmus,>1
<1ut infirmos lucrifaciam.>1 Propter infirmos holera manducaui,
cum possem securus carnibus uesci promiscuis. <1Omnia omni->1 5
<1bus factus sum, ut omnes saluos faciam.>1 ` Non [aliquid rnihi,
nec] quaerens quod mihi utile est, sed quod multis.' [item]
Aliter: In his quae superius memorauimus, non, ut quidam
male existimant, illum etiam inlicitis consensisse. 23 <1Omnia>1
<1autem facio propter euangelium, ut particeps eius efficiar.>1 Ut 10
in eo partem merear habere cum sanctis. 24 <1Nescitis quoniam>1
<1[hi] qui in stadio currunt, omnes quidem currunt, sed unus>1
<1accipit brabium? [ego autem dico uobis.->1] <1sic currite, ut [omnes]>1
<1conprehendatis.>1 Hic stadii cursum iustitiae uel fidei com-
parauit, quia, quo modo illic, cum omnes intra stadium cur- 15
rant, non nisi qui bene cucurrerit dignus praemio iudicatur, ita
et hic, quamuis intra fidei metas cuncti credentes contineantur,
soli tamen qui iuste uixerint praemium caeleste percipient.
25 <1Omnis autem qui in agone c0ntendit,>1 ab <1omnibus se abstinet.>1
Ab omnibus escis quae cursum eorum impedire consue[ue]runt. 20
[Et <1illi quidem ut corruptibilem coronam accipiant, nos autem>1
<1incorruptam.]>1 26 <1ego igitur sic curro, non ut in incertum, sic>1
<1certo, non ut aera caedens.>1 Non in uanum curro uel fingo
certamen. 27 <1Sed castigo corpus meum et seruituti subicio.>1
Per abstinentiam et adflictionem atque labores, sicut alibi
5 ait: `in ieiuniis multis et uigiliis, in fame et siti, in frigore et
nuditate, [et] in laboribus, in carceribus, in plagis, in sedi-
tionibus,' et cetera, sicut [et] ad Hebraeos prophetas et alios
sanctos passos multa talia memorauit. <1Ne forte, cum aliis>1
<1praedicauerim, ipse reprobus efficiar.>1 Non faciendo quod dico.
10 1 <1Nolo enim uos ignorare, fratres, quoniam patres nostri omnes>1
<1sub nube fuerunt et omnes mare transierunt.>1 Ne quis confidens
in eo solo quo[d] baptizatus est, aut in esca spiritali uel potu,
putet sibi deum parcere, si peccauerit, tale patrum proponit
exemplum, quo ostendat tunc ista merito profutura, si prae-
15 cepta seruentur. 2 <1Et omnes in Moysen baptizati sunt.>1 In
Moysen, qui Christi typum gerebat. <1In nube et in mari.>1 Quia
et nubes proprium umorem portat. 3 <1Et omnes eandem escam>1
<1spiritalem manducauerunt.>1 Manna figura corporis Christi
fuit. 4 <1Et omnes eundem potum spiritalem biberunt : bibebant>1
20 <1autem de spiritali consequenti eos petra : petra autem erat>1
<1Christus.>1 Quia Christus erat postmodum secuturus, cuius
figuram tunc petra gerebat, idcirco pulchre dixit : ` consequenti
[eos] petra.' 5 <1Sed non in pluribus eorum bene placitum>1
<1est deo: nam prostrati sunt in deserto.>1 Ita ergo et uobis erit,
si eos uolueritis peccando imitari. 6 <1Haec autem in figura[m]>1
<1facta sunt nostri, ut non simus concupiscentes malorum, sicut>1
<1et illi concupierunt.>1 Ipsis uere facta sunt, quae in figura erant 5
nostra, ut timeamus talia gerere, ne talia incurramus. omnia
enim quae in populo Istrahel illo tempore facta sunt in figura,
nunc in nobis in ueritate celebrantur. sicut enim illi per
Moysen ex Aegypto liberati sunt, sic nos per quemlibet sacer-
dotem uel doctorem de saeculo liberamur. deinde Christiani 10
facti ducimur per deserta, ut per exercit[i]um contemptus
mundi et abstinentiae in obliuionem nobis eant Aegypti
uoluptates, ita ut nesciamus ad saeculum repedare. cum uero
baptismi mare transimus, tunc nobis diabolus cum suo
exercitu tamquam Farao demergitur. deinde manna cibamur 15
et potum accipimus de Christi latere [e]manantem. claritas
quoque scientiae tamquam columna ignis in nocte saeculi
demonstratur, et in tribulationis aestu diuinae consolationis
nube protegimur. post quae omnia si peccauerimus, ista
nobis sola suffragari non poterunt, sicut et ad Hebraeos 20
dicitur: `irritam quis faciens legem Moysi duobus et tribus
testibus sine ulla miseratione punitur : quanto magis putatis
deteriora mereri supplicia, qui filium dei conculcauerit,' et
cetera ! 7 <1Neque id[ol]olatr[a]e efficiamur, sicut aliqui ex ipsis,>1
<1quem ad modum scriptum est: Sedit populus manducare et>1 25
<1bibere, et surrexerunt ludere.>1 In idol[i]o recumbentium usque
adeo negotium adgrauauit, ut illos idololatras fuisse definiat.
8 <1Neque fornicemur, sicut quidam ex ipsis fornicati sunt et>1
<1ceciderunt una die uiginti tria milia [hominum.]>1 Notandum
quod non soli idol[ol]atr[a]e perire dicantur. 9 <1Neque temptemus>1
5 <1Christum, sicut quidam eorum.>1 Et hic Christus deus ostenditur,
quia deum dixisse legimus: `temptauerunt me [hoc] decies.'
<1Temptauerunt et a serpentibus perierunt.>1 Dicentes : ` num-
quid potest deus parare mensam in deserto? ' 10 <1Neque>1
<1murmuraueritis, sicut quidam ex ipsis murmurauerunt.>1 In
10 tribulationibus propter Christum. <1Et perierunt ab extermina->1
<1tore:>1 11 <1haec autem omnia in figura contingebant illis, scripta>1
<1sunt autem ad correptionem nostram.>1 Omnia quae illis con-
tigerunt, secundum facta quidem sua receperunt, sed tamen
ideo scripta sunt, ne nos putemus impune peccare. si enim
15 adhuc paruolis et rudibus non pepercit, quanto magis nobis,
qui legem perfectionis accepimus, non parcet, si talia feceri-
mus ! <1In quosfinis saeculorum deuenit.>1 In quos tota temporum
perfectio decucurrit. 12 <1Itaque qui existimat se stare, uideat>1
<1ne cadat.>1 Uideat ne per hoc ipsum cadat quod se stare
20 firmiter gloriatur. Siue : Uideat ne fallatur. 13 <1Temptatio uos>1
<1non adprehendit nisi humana.>1 Non uobis uernt extrinsecus
ista temptatio, quam uobis sponte generatis, ad quod [etiam si]
tormentis cogi minime deberetis. hoc ideo dicit, quia spon-
tanea uoluntate immolata idolis manducabant. <1Fidelis>1
<1autem deus est qui non patietur uos temptari.>1 Qui se pollicitus
est sui nominis causa in tribulationibus adfuturum, ut ibi:
` multae tribulationes iustorum,' et cetera. <1Super id quod>1 5
<1potestis, sedfaciet cum temptatione etiam prouentum, ut possitis>1
<1sustinere.>1 Non ampliorem uobis tribulationem uenire patietur
quam sustinere possitis. 14 <1Propter quod, karissimi mihi,>1
<1fugite ab idolorum cultura:>1 15 <1ut prudentes [loquor].>1 Propter
omnia quae superius conprehendi. <1Uos iudicate quod dico,>1 10
16 <1calicem benedictionis quem benediximus.>1 Ideo primum
calicem nominauit ut posset de pane latius disputare. <1Nonne>1
<1communicatio sanguinis Christi est?>1 Sicut ipse saluator ait:
"qui manducat carnem meam et bibit meum sanguinem, in
me manet et ego in eo.' <1[Et] panis quem frangimus, nonne>1 15
<1qarticipatio corporis domini est?>1 Ita et panis idololatriae
daemonum participatio esse monstratur. 17 <1Quoniam unus>1
<1panis unum corpus multi sumus: nam omnes de uno pane [et>1
<1de uno calice] participamur.>1 Ita si cum idololatris de unc
pane comedimus, unum cum illis corpus efficimur. 18 <1Uidete>1 20
<1Istrahel secundum carnem.>1 Carnalis Istrahel carnales hostias
offerebat, sicut spiritalis sacrificia spiritalia offert Christo.
<1Nonne qui edunt hostias participes sunt altaris?>1 Sicut illi
edentes hostias participes fiebant diuini altaris, ita isti
similiter idolorum. 19 <1Quid ergo dico? quod idolis immolatum>1
5 <1est aliquid? non quod idolum sit aliquid,>1 20 <1sed quae immolant>1
<1[gentes], daemoniis immolant. nolo [autem] uos socios fieri>1
<1daemoniorum.>1 Praeuenit, ne quis diceret: `` ergo dicis uim
aliquam habere idolum uel posse polluere? " `non,' inquit,
` idolum insensibile polluit, sed daemones, qui templis praesi-
10 dent ad homines deprauandos et suo seruitio mancipandos.'
21 <1Non potestis calicem domini bibere et calicem daemoniorum>1 :
<1non potestis mensae domini participes esse et mensae dae->1
<1moniorum.>1 Non potestis et dei et daemonum esse participes.
22 <1An domino aemulamur?>1 [Aemulamur.] alii codices habent:
15 `ipsi me zelauerunt in non deo,' hoc est, ad zelum prouocaue-
runt. <1Numquidfortiores illo sumus?>1 Qui ista non fecit: nam
si scisset hinc fidem firmissimam conprobari, in hoc quoque
dedisset exemplum. 23 <1[Omnia licent, sed non omnia expediunt.]>1
Omnia quae a lege non prohibentur, licent, quia per se non
20 habent peccatum, sed non semper expediunt, quia occasionem
non numquam generant delinquendi. <1Omnia licent, sed non>1
<1omnia aedificant.>1 24 <1nemo quod suum est quaerat, sed quod>1
<1alterius.>1 Omne quod expedit licet, non omne quod licet
expedit: sed nos exemplo apostoli et Christi non debemus
illa tantum considerare quae licent, sed illa potius quae nobis
expediunt et aedificant fratres, ut non quaeramus quae nobis
solis temporaliter prosunt et aliis forsitan nocent. 25 <1Omnia>1
<1quae in macello ueneunt, manducate, nihil interrogantes propter>1 5
<1conscientiam.>1 Si uultis manducare carnes, saltim de macello
conparate; tantum ne in idol[i]o comedatis, et nolite inter-
rogare utrum immolatae sint, ne cognoscentes uos, omnia
immolata esse respondeant, et non possitis propter conscien-
tiam manducare. 26 <1Domini est [enim] terra et plenitudo eius.>1 10
Si domini sunt, munda sunt [omnia] simpliciter utentibus.
27 <1Si quis uocat uos infidelium [ad cenam] et ibitis, omne quod>1
<1adponitur uobis manducate, nihil interrogantes propter con->1
<1scientiam.>1 Concessit ire, si uelint` tunc sane debet Cristianus
ad infidelem ire, si nouit esse profectum, sicut saluator, qui 15
ad hoc ibat ut aut signa faceret aut doceret, sicut a[pu]d
Phariseum primo ipsum docuit non diuites pascendos esse,
sed debiles; deinde simul discumbentes docuit humilitatem
etiam in accubitu custodire; postremo legis peritos arguit
adrogantes eo quod nec ipsi redarguerent superbiam nec 20
alios paterentur. 28 <1[Si quis autem dixerit: Hoc immolaticium>1
<1est, nolite manducare propter conscientiam>1 :] 29 <1conscientiam>1
<1autem dico non tuam, sed alterius.>1 Ne quis putet illa uos quasi
sancta comedere. <1Ut quid enim libertas mea iudicatur ab>1
<1infideli conscientia?>1 Hoc est, ad quem profectum ita utor
5 libertate mea, ut me alius reprehendat? 30 <1Si e[r]go cum>1
<1gratia percipio, quid [adhuc] blasphemor pro eo quod gratias>1
<1ago?>1 Non ideo sub gratia sumus, ut sub libertatis specie
occasionem demus infidelibus blasphemandi. 31 <1Siue ergo>1
<1manducatis siue bibitis siue aliquid facitis, omnia in gloria[m]>1
10 <1dei [facite].>1 Nihil magis agendum est Christiano quam ut in
omni opere eius dei gloria praedicetur, nec aliquid faciat
unde Christi doctrina possit in aliquo reprehendi. 32 <1Sine>1
<1offensione [e]stote Iudaeis et Grecis et ecclesiae dei.>1 Quia et
Iudaei tamquam de idol[ol]atribus scandalum patientes
15 credere non audebant, et gentes in colendis idolis firmabantur,
et Cristiani tali destruebantur exemplo. 33 <1Sicut et ego>1
<1omnibus per omnia placeo, non quaerens quod mihi utile est,>1
<1sed quod multis, ut saluifiant.>1 Ego me sic exhibeo,.ut omnibus
placeam ad [ipsorum] profectum. si quis me sine causa odisse
20 uoluerit, ego non sum in culpa. numquid apostolus ipse se
laudat? non se ad extollentiam laudat, sed suo exemplo illos
prouocat ad profectum; unde et nos ad hoc solum debemus
placere uelle, et ita sicut ille tantum deus nostram nouerit
conscientiam, quia non hoc propter fauorem, sed propter
salutem hominum faci[a]mus. 1 <1Imitatores mei estote, sicut et>1
<1ego Christi.>1 Christus nihil propter se fecit aut passus est, sed
salutis causa multorum. 2 <1Laudo uos autem, fratres, quod omnium>1
<1meorum memores estis.>1 Incipit de uelamentis[: laudando
autem ad rationem prouocat, quia in hac causa auctoritatem 5
legis non habet quam proferre]. <1Et sicut ubique trado, prae->1
<1cepta mea tenetis.>1 Quasi lege[m] mea praecepta tenetis,
scientes illum im me spiritum loqui qui in lege locutus est
et prophetis. 3 <1Uolo autem uos scire.>1 Etiam in hoc uolo uos
instrue[re], ut illud similiter teneatis. <1Quod omnis uiri>1 10
<1caput Christus est.>1 Uir nulli subiectus est nisi Christo, qui
et homo et deus est: mulier uero et Christo et uiro debet esse
subiecta. <1Caput autem mulieris uir.>1 Secundum ordinem
naturalem: ceterum in Christo Iesu neque masculus neque
femina. sed uoluit eas esse subiectas. <1Caput autem Christi>1 15
<1deus.>1 Secundum adsumptihominis formam. 4 <1Omnis uir orans>1
<1aut prophetans.>1 Siue docens, siue futura praedicens. <1Uelato>1
<1capite deturpat caput suum.>1 Uenit ad causam, quia et uiri
[quidam] comam nutriebant, et mulieres nudo capite pro-
cedebant ad ecclesia[m], gloriantes in crinibus, quod non solum 20
inhonestum erat, sed etiam concupiscentiae fomenta prae-
stabat. uir ergo, ut liber, non debet habere uelamen, cuius
caput est Christus: mulier uero debet esse uelata, ut osten-
datur quia debet esse humilis et subiecta. 5 <1Omnis autem>1
<1mulier orans aut prophetans non uelato capite, dehonestat>1
<1caput suum: unum est enim atque si decaluetur.>1 6 <1nam si non>1
5 <1uelatur mulier, [et] tondeatur: si uero turpe est mulieri decal->1
<1uari aut detonderi, uelet caput [suum].>1 [Prophetans] in suo
sexu et in domo. 7 <1Uir quidem non debet uelare caput.>1 Ergo
nec oomam debet nutrire. <1Quoniam imago et gloria est dei:>1
<1mulier autem gloria est uiri.>1 Uir ad imaginem dei factus [est]
10 et idcirco liber est: mulier uero ad uiri similitudinem est
formata, unde iubetur esse subiecta. 8 <1Non enim uir ex>1
<1muliere est, sed mulier ex uiro.>1 Ex costa scilicet uiri. 9 <1Etenim>1
<1non est creatus homo propter mulierem, sed mulier propter>1
<1uirum.>1 Uir propter se ipsum factus est; mulier uero ad uiri
15 adiutorium creata est. 10 <1Ideo debet mulier potestatem habere>1
<1super caput.>1 Uelamen signum potestatis esse declarat.
<1Propter angelos.>1 Siue: Propter sacerdotes, qui a propheta
angeli nominantur dicente [propheta] : ` et legem exquirant
ex ore eius, quia angelus domini omnipotentis est.' Siue:
20 [Uere] propter honorem angelorum, qui ecclesiae adsistere
perhibentur. 11 <1Uerum tamen neque uir sine muliere neque>1
<1mulier sine uiro in domino.>1 Consolatur eas, ne nimium eas
grauasse uideatur: et[enim] nec uir sine muliere potest nasci
nec mulier sine uiro. 12 Nam <1sicut mulier de uiro, ita et uir>1
<1per mulierem.>1 Hoc est, in principio. potest et ita dici: sicut
Eua ex Adam, ita secundum hominem Christus ex Maria.
<1Omnia autem ex deo.>1 Contra Manicheos, qui negant carnem 5
factam a deo. 13 <1Uos ipsi iudicate: decet mulierem non uelatam>1
<1orare deum?>1 In ipsorum iudicio ponit, ut sua conscientia
conuincantur. 14 <1Nec ipsa natura docet uos.>1 Potest dici:
" si hoc naturae est, qua re non ab omniibus gentibus custodi-
tur? " quia illae a natura deciderunt, sicut ex multis aliis 10
comprobatur : denique sine lege uiuunt, et si apud illos loqueretur
apostolus, aliis rationibus uteretur. <1Quod uir quidem si comam>1
<1nutriat, ignominia est illi.>1 Nazarei ut comam nutrirent ex
dei hoc praecepto deuotissime faciebant. 15 <1Mulier uero si>1
<1capillos habeat, gloria est illi, qu[on]ia[m] [quidem] capilli pro>1 i5
<1uelamine [ei dati] sunt.>1 Exposuit quod dixerat : ` si non uelatur,
et tondeatur.' 16 <1Si quis autem uidetur contentiosus esse.>1
Praeuenit illos, ne quis diceret: `` ubi scriptum est? " uel aliis
argumentis huic resistere[nt] rationi. <1Nos talem consuetudinem>1
<1non habemus.>1 Siue contendendi, siue talia faciendi. <1Neque>1 20
<1ecclesia dei.>1 Quae mansuetudini potius quam contentionibus
studet. 17 <1Hoc autem praec[ip]io, non laudans quod non in>1
<1melius.>1 Non laudo quod non in melius. <1Sed in deterius con->1
<1uenitis.>1 Subauditur: uitupero quod in deterius proficitis.
[unde] considerandum est quid audierit a domino ille seruus 25
qui solum acceptum talentum custodiuit, et non est laudan-
dus qui non semper crescit in melius, quia fides eoperfectior
debet esse quo senior [est]. miserum autem est, si infans
semper lacte potetur, aut qui litteris studet hoc solum habeat
5 quod in primis rudimentis accepit: quanto igitur [magis]
ille sine spe [est], qui non solum non proficit, sed etiam defecit,
et illud ipsum penitus obliuiscitur [quod accepit] ! 18 <1Primum>1
<1quidem, conuenientibus uobis in ecclesia.>1 Incipit de sacra-
mentis. <1Audio scismata esse et ex parte credo.>1 Secundum quod
10 mihi a domino reuelatur. Siue: Quia contentiosos esse
uos noui. 19 <1Nam oportet et haereses esse.>1 Qui[a] tales dissen-
siones habetis, necesse est uo[bi]s etiam usque ad hereses
peruenire. sicut [si] dicas : " ille qui tantum bibit, necesse
habetinebriari." <1Ut et qui probati sunt manifesti fiant in uobis.>1
15 Siue doctores in resistendo, siue fideles in permanendo.
20 <1Conuenientibus [ergo] uobis in unum, iam non est dominicam>1
<1cenam manducare:>1 21 <1unus quisque enim suam cenam praesumit>1
<1ad manducandum.>1 Iam non est dominica, sed humana, quando
unus quisque tamquam cenam propriam solus inuadit, et
20 alii[s], qui non obtuleri[n]t, non inpertit, ita ut magis propter
saturitatem quam propter mysterium uideamini conuenire.
ceterum dominica cena omnibus debet esse communis, quia
ille omnibus discipulis suis qui aderant aequaliter tradidit
sacramenta. cena autem ideo dicitur, quia dominus in cena
25 tradidit sacramenta. <1Et alius quidem esurit, alius autem>1
<1ebrius est.>1 Quicumque non obtulisset, non communicabat,
quia omnia soli qui obtulerant insumebant. et quidam hunc
locum ad illos referunt qui epulas in ecclesia faciebant.
22 <1Numquid domos non habetis ad manducandum et bibendum?>1
Si uultis saturari, domi manducate: sanctificatio enim etiam
in paruo consistit. <1Aut ecclesiam dei contemnitis?>1 Facientes 5
eam triclinium epularum. <1Et confunditis eos qui non habent?>1
Confundebantur ab omnibus denotati, cum ita debea[n]t
communicari ut quis obtul[er]it nemo cognoscat. <1Quid>1
<1dicam uobis? laudo uos? in hoc non laudo.>1 Sicut in aliis
laudaui ubi laudabiliter egistis, [ita] in hoc omnino non laudo. 10
23 <1Ego enim accepi a domino quod et tradidi uobis.>1 Non est
meum quod uobis tradidi, sed a domino accepi illud, sicut
ipse alibi dicit, non [se] ab hominibus, sed omnia a domino
didicisse. <1Quoniam dominus Iesus.>1 Iam hinc quasi oblitos
commemorat quam magnum sit huius mysterii sacramentum. 15
<1In qua nocte tradebatur.>1 Id est, a Iuda. <1Accepit panem>1 24 <1et>1
<1gratias egit et fregit.>1 Hoc est, benedicens et iam passurus,
ultimam nobis commemorationem siue memoriam dereliquit,
quem ad modum si quis peregre proficiscens aliquod pignus ei
quem diligit, derelinquat, ut, quotienscumque illud uiderit, 20
possit eius beneficia et amicitias recordari, quem ille si per-
fecte dilexit, sine ingenti illud desiderio non potest uidere uel
fletu. <1Et dixit: Hocest corpus meum [quod] pro uobis [tradetur]>1 :
<1hoc facite in meam commemcrationem.>1 25 <1similiter et calicem>1
<1post quam cenauit, dicens.>1 ` Qui manducat corpus meum et
bibit meum sanguinem, in me manet et ego in eo.' unde
5 agnoscere se debet quisque Christi aut corpus edit aut
sanguinem bibit, ne quid indignum [eo] faciat cuius corpus
effectus est. <1Hic calix nouum testamentum est.>1 Quia uetus
hoc per sanguinem animalium portendebat. <1In meo sanguine.>1
Et uetus et nouum per sanguinem dedicatur, quia sine morte
10 firmum esse non potest testamentum, secundum epistulam
ad Hebraeos. <1Hoc facite, quotienscumque bibitis, in meam>1
<1commemorationem;>1 26 <1quotienscumque enim manducabitis panem>1
<1hunc et calicem bibetis.>1 Ideo hoc saluator tradidit sacramentum,
ut per hoc semper commemoremur quia pro nobis est mortuus :
15 nam et ideo cum accipimus, a sacerdotibus commonemur quia
corpus et sanguis Christi est, ut beneficiis eius non existamus
ingrati. <1Mortem domini adnuntia[bi]tis.>1 Siue ipso mysterio
[ad]nuntiatis, siue in cordibus uestris agnoscitis. <1Donec>1
<1ueniat.>1 Tam diu memoria opus est donec ipse uenire dignetur.
20 27 <1Itaque quicumque manducauerit [panem uel biberit calicem>1
<1domini indigne.>1 Sicut scriptum est : ` omnis mundus manduca-
bit,' et iterum: ` anima quae manducauerit] inmunda,
exterminabitur de populo suo,' et ipse dominus ait: ` si ante
altare recordatus fueris quia habet [aliquid] frater tuus
aduersus te, relinque ibi munus tuum ante altare, et uade
[prius] reconciliare fratri tuo.' prius ergo perscrutanda est
conscientia, si in nullo nos reprehendit, et sic aut offerre aut
communicare debemus. quidam sane dicunt quia non indig- 5
num sed indigne accipientem reuocet a sancto. si ergo etiam
dignus indigne accedens retrahitur, quanto magis indignus,
qui non potest accipere digne ! unde oportet uitiosum cessare
a uitiis, ut sanctum domini corpus sancte percipiat. <1Reus>1
<1erit [et] corporis et sanguinis domini.>1 Qui[a] tanti mysterii 10
sacramentum pro uili despexerit. [28 <1Probet autem se ipsum>1
<1homo, et sic de pane illo edot et de calice bibat.>1 Si in linteo
uel [in] uase sordido nemo illud [in]mittere audet, quanto
magis in cor pollutum ! quam inmunditiam deus super omnia
exsecratur, et quae sola iniuria eius est corpori : nam et Iosep[h] 15
ille iustus propterea sindone munda inuolutum in sepulchro
nouo corpus domini sepeliuit, praefigurans corpus domini
accepturos tam mundam mentem habere debere quam nouam.
29 <1Qui enim manducat et bibit [indigne], iudicium sibi manducat>1
<1et bibit.>1 Dupliciter reus effectus, praesumptionis scilicet et 20
peccati. <1Non diiudicans corpus.>1 Non discernens a cibo com-
muni. 30 <1Ideo inter uos multi infirmi et inbecilles, et dormiunt>1
<1multi.>1 31 <1quod si nosmet ipsos diiudicaremus, non utique>1
<1iudicaremur.>1 Erat praesens correptio et nunc est, et multi
talia patiuntur, sed putamus consuetudinis esse quod culpae
5 est. tribus sane causis infirmitates adueniunt corporales,
aut ex temptatione, sicut Iob et Tobiae, aut ex peccato, sicut
Asa regi et his qui in praesenti ab apostolo arguuntur, aut
ex aliqua intemperantia, ut Timotheo et his qui iubentur
medicum honorare. huic tantum causae humana potest
10 succurrere medicina. 32 <1Dum iudicamur autem, a dommo>1
<1corripimur, ut non cum hoc mundo damnemur.>1 Correptio
paternae est pietatis ut paeniteamus, ne cum infidelibus
mundi damnemur in aetcrnum. 33 <1Itaque, fratres mei, cum>1
<1conuenitis ad manducandum, inuicem expectate.>1 Quia nemo
15 alium expectabat, ut communiter offerretur. 34 <1Si quis esurit,>1
<1domi manducet, ut non in iudicium conueniatis.>1 Non in sancti-
ficationem, sed ad iudicium conueniebant. <1Cetera autem, cum>1
<1uenerim, disponam.>1 Cetera de ipsius mysterii sacramentis-
1 <1De spiritalibus autem.>1 Causa incipit de spiritalibus donis.
20 crescente enim fide iam linguarum gratia, quam propter
infideles acceperant, desinebat. hinc ergo plurimi contristati
athuc hanc gratiam habentibus inuidebant, omnibus donis
hoc esse maius putantes. <1Nolo uos ignorare, fratres.>1 Nolo
uos huius mysterii nescire rationem. 2 <1Scitis autem quoniam>1
<1gentes eratis simulacrorum formae similes.>1 Hoc est iuratio-
nabiles, secundum prophetam dicentem: ` similes illis fiant 5
qui faciunt ea et omnes qui sperant in eis.' <1Prout ducebamini>1
<1euntes.>1 A magis uel ab aruspicibus idolorum. 3 <1Ideo notum>1
<1uobis facio quod nemo in spiritu dei loquens dicit anathema>1
<1Iesu.>1 Uti[n]am inrationabiles mobilesque non sitis ! cum reli-
gione enim et mores mutare debetis et nosse uestrae fidei 10
rationem. <1Et nemo potest dicere dominum Iesum nisi in>1
<1spiritu sancto.>1 Quo modo ergo operarios iniquitatis dominus
noster non cognoscit, etiam [si] uirtutes sint operati, et deus
malis operibus denegatur? sed nemo potest in spiritu sancto
dominum appellare, nisi qui eum et uerbis et operibus con- 15
fitetur. 4 <1Diuisiones uero gratiarum sunt, idem autem spiritus,>1
5 <1et diuisiones ministrationum sunt, idem autem dominus,>1 6 <1et>1
<1diuisiones operationum sunt, idem uero deus, qui operatur>1
<1omnia in omnibus.>1 Hic uult ostendere gratias spiritus sancti
diuisas esse, non ipsum, et quamuis hic locus proprie contra 20
Macedonianos faciat, qui spiritum sanctum negant esse deum :
dicendo enim semper idem, omnia se dicere de spiritu sancto
declarat. sed et paulo post ait: ` haec autem omnia operatur
unus atque idem spiritus,' ut eum et deum et dominum de-
monstraret. tamen et contra Arrianos non mediocre est
argumentum, qui de hoc calumniari solent quod primo pater,
secundo filius, tertio spiritus sanctus nominetur: hic enim
5 istum ordinem permutauit. 7 <1Uni cuique autem nostrum datur>1
<1manifestatio spiritus.>1 Ut appareat illum spiritum sanctum
accepisse. <1Ad utilitatem.>1 Et incredulorum, ut credant, et
credentium, ut firmentur. 8 <1Alii autem datur per spiritum>1
<1sermo sapientiae.>1 Sapientiae sermo est sapienter et apte ac
10 rationabiliter loqui et posse disserere uel docere, quod oris est.
sane qui ex dono habet sapientiam, sine suo conatu loquitur
et labore, et nemo illi, sicut beato Stephano, praeualet con-
traire. <1Alii autem [sermo] scientiae secundum eundem spiritum.>1
Ut sciat legis mysteria explanare, uel ut praeterita nouerit
15 et aestimet de futuris. 9 <1Alteri fides in eodem spiritu.>1 Hic
fides ad prodigia facienda, quae montes transfert: abusiue
enim rem posuit pro effectu. <1Alii gratia sanitatum in uno>1
<1spiritu.>1 Ut curaret aegrotos. 10 <1Alii operatio uirtutum.>1 Opus
uirtutis est daemonium eicere uel mortuum suscitare. <1Alii>1
20 <1prophetatio.>1 Hoc est, ut futura praedicat. <1Alii discretio>1
<1spirituum.>1 Ut quali quis spiritu ueniat uel loquatur, intellegat.
<1Alii genera linguarum, alii interpretatio sermonum.>1 Alius
interpretari poterat quae alius loqueretur. 11 <1Haec autem>1
<1omnia operatur unus atque idem spiritus.>1 Si omnia unus
spiritus operatur, quare contristaris quod aliam gratiam
accepisti, et alium, quasi maiorem partem inuaserit, aemu- 5
laris, cum hoc non in nostra, sed in donantis sit positum
potestate? <1Diuidens singulis prout uult.>1 Sic quoque spiritum
deum dicit, dum non iussus, sed uoluntarius operatur. 12 <1Sicut>1
<1enim corpus unum est,membra autem habet multa>1 : <1omnia autem>1
<1membra de corpore [uno], cum sint multa, unum corpus sunt.>1 10
Per comparationem corporis ostendit non naturam membrorum,
sed officia esse diuersa, et neminem debere curare cuius sit
officii, dum omnes uno eodemque spiritu animentur. <1Ita et>1
<1Christus.>1 Notandum quod Christus per corpus suum dicatur
ecclesia. 13 <1Etenim in unospiritu nos omnes in unum corpus>1 15
<1baptixati sumus, siue Iudaei siue Graeci, siue liberi siue serui.>1
Ut unum corpus efficeremur in Christo. quorum ergo spiri-
talia et caelestia communia sunt, hi debent terrena et carnalia
communiter possidere, secundum sententiam prophetae:
`nonne pater unus est omnium? ' <1Et omnes unum spiritu[m]>1 20
<1potauimus.>1 Quasi potionati spiritu, quem accipiunt baptizati
per manus inpositionem. 14 Nam <1et corpus.>1 Reuertitur ad
exemplum. <1Non est unum menibrum, sed multa.>1 Non potest
totum corpus unum officium agere, sed unum quodque
membrum ad quod aptum est. 15 <1Si dixerit pes.>1 Pes ecclesiae
5 dici potest, qui ad intercedendum egreditur. ` <1Quoniam non>1
<1sum manus.'>1 Manus est ille qui operatur. <1`Non sum de>1
<1corpore,' non ideo non est de corpore.>1 Dicebant enim non se
esse de corpore, qui hanc quam alii acceperant gratiam non
habebant. 16 <1Et si dixerit auris.>1 Sapiens auditor est auris,
10 qui inter ceteros auferri dicitur a Iudea per Isaiam prophetam.
` <1Quia non sum oculus, non sum de corpore,' non ideo non est de>1
<1corpore.>1 Oculus est qui intellegit, os ille qui docet uel loquitur
linguis. 17 <1Si totum corpus oculus, ubi [est] auditus ?>1 Si omnes
scientes, ubi sunt auditores? <1Si totum auditus, ubi odoratus ?>1 Si
15 omnes auditores, quis erit boni odoris maliue discretor, ut
`unum corpus' efficiamur in Christo? 18 <1Nunc autem posuit>1
<1deus membra, unum quodque eorum in corpore, sicut uoluit.>1 Sicut
in corpore apte et ordinate constituta sunt membra, ita et in
ecclesia unus quisque a deo ad id quod aptus est ordinatur.
20 19 <1Quod si essent omnia unum membrum, ubi corpus?>1 20 <1nunc>1
<1autem multa quidem membra, unum autem corpus.>1 Si omnes
unam gratiam haberent, reliquae ubi essent? et nec corpus
iam poterat esse, sed membrum. 21 <1Non potest [autem] dicere>1
<1oculus manui>1 : ` <1Opera tua non desidero.'>1 Ideo inuicem indigemus,
ut magis ac magis caritas confirmetur; nam si unus omnia
haberet, aduersus ceteros inflaretur. <1Aut iterum caput pedibus>1 :
` <1Non estis mihi necessarii.'>1 Hic sacerdos est caput,infimi pedes 5
ecclesiae. 22 <1Sed multo magis quae uidentur membra corporis>1
<1infirmiora esse, necessariora sunt.>1 Membra quae spernitis in
ecclesia, maioris utilitatis esse adprobantur, sicut in corpore
sine manibus pedibusque uiuitur, sine intestinis omnino non
uiuitur. 23 <1Et quae putamus ignobiliora membra esse corporis.>1 10
Non quo uere sint talia. <1His honorem abundantiorem circum->1
<1damus, et quae inhonesta sunt nostra, abundantiorem honestatem>1
<1habent.>1 Dum cautius uestimentis et diligentius conteguntur.
24 [Quae] <1autem honesta [sunt] nostra, nullius egent.>1 Quia per
se pulchra sunt, nullius tegminis egent pulchritudine, ut est 15
caput et manus. <1Sed deus temperauit corpus, ei cui de-est>1
<1abundantiorem tribuendo honorem.>1 Minoribus maiora dona
concedens, ut qui honore minor erat, gratia abundaret. 25 <1Ut>1
<1non si[n]t scisma[ta] in corpore.>1 Ut pro inuicem solliciti simus,
dum alter[utr]o indigemus, ne quis se queratur et gratia et 20
honore priuatum. <1Sed id ipsum pro inuicem sollicita sint>1
<1membra.>1 Sicut oculi uiam pedibus prouident et manus pro
toto corpore operantur, et omnia alterutrum membra deser-
uiunt. 26 <1Et si quid patitur unum membrum, compatiuntur>1
5 <1omnia membra.>1 Si unum membrum dolet, totum corpus
adfligitur et sanitati eius membra omnia [membra] conla-
borant. <1Siue glorificatur unum membrum, congaudent omnia>1
<1membra.>1 Sicut ait Solomon: ` corde laetante uultus floret.'
nos autem et compassionem et congratulationem in contrarium
10 permutamus. 27 <1Uos autem estis corpus Christi.>1 Hoc est,
ecclesia `de carne eius et de ossibus eius,' sicut ad Ephesios
ait. <1Et membra de membro.>1 Omnes corpus, singuli membra.
28 <1Et quosdam quidem posuit deus.>1 Modo ipsum uult membrorum
ordinem demonstrare. <1In ecclesia primum apostolos.>1 Non in
15 synagoga, ne putemus eum de antiquis dixisse prophetis`
sed ut erat Agabus. ceterum patriarchas quoque debuit
nominare. <1Secundo prophetas>1 . Prophetae sunt et qui explanant
obscura prophetarum et qui homines exhortantur, sicut alibi
dicit : ` nam qui prophetat, hominibus loquitur aedificationem
20 et exhortationem.' <1Tertio doctores.>1 Hic doctores qui per
legem mores instituunt. <1Deinde uirtutes.>1 Hic uirtutes signa
maiora significat. <1Opitulationes.>1 Hoc est, adiutoria ; unde
Paulo in uisu a uiro Macedone dicitur: `ueni, adiuua nos.'
<1Gubernationes.>1 Qui sciunt singulos, prout apti sunt, gubernare.
29 <1Numquid omnes apostoli ? numquid omnes prophetae? num->1
<1quid omnes doctores?>1 et reliqua. Quod superius dixerat: `si
essent omnia unum membrum, ubi corpus? ' 31 <1Aemulamini>1 5
<1autem charismata.>1 Hoc est, sectamini gratias. <1Meliora.>1 Quia
et ista bona. <1Et athuc excellentiorem uobis uiam demonstro.>1
Caritatem, per quam peruenitur ad deum. uult nos illa magis
quaerere quae a nobis exiguntur et ad uitam prosunt, quam
signa, quae non sunt in nostra posita potestate et pro quibus 10
rationem non sumus reddituri. 1 <1Si linguis hominum loquar>1
<1et angelorum.>1 Non solum omnium hominum, sed etiam quae-
cumque ill[a]e sunt angelorum. <1Caritatem autem non habeam,>1
<1unum sum uelut aeramentum sonans aut cymbalum tinniens.>1
Quod non ex se sed ab alio impulsum solum sonitum reddit 15
et delectat auditum: caritas uero et nostra est et omnem
possidet fructum. 2 <1Et si habuero prophetiam et nouerim mys->1
<1teria omnia.>1 Hic prophetia[m] futura praedicere, mysteriorum
uero cogmtio notitia est omnium secretorum, scientia uero
nosse omnia quae fuerunt et sunt. si ista omnia tam magna 20
sine caritate nihil sunt, quanto magis abstinentia, ieiunium
et his similia, in quibus sibi plerique relicta caritate gloriantur !
<1Et omnem scientiam.>1 Non mirum si scientiae caritas prae-
feratur, cum etiam prophetia et mysterium sine illa nihil
5 prodesse dicantur. sed et hinc scientia magna est, quod cum
istis comparatur, etiam si minor sit caritate. <1Et si habeam>1
<1omnem fidem ita ut montes transferam, caritatem autem non>1
<1habeam, nihil mihi prode est.>1 Saluator dicit fidem sicut
granum sinapis montes posse transferre: apostolus uero om-
10 nem fidem esse ait quae transferat montes, unde intellegitur
perfectam fidem esse quae in euangelio grano sinapis con-
paratur, quod non propter exiguitatem, sed ob integritatem
uel uigorem eius aptatum est. notandum sane quod inter
cetera etiam omnis fides quae montes transfert, sine caritate
15 non prosit. quam caritatem plenitudinem legis idem apostolus
alio loco contestatur, dicens: ` qui enim diligit proximum,
legem impleuit,' et paulo post: ` dilectio proximi malum
non operatur; plenitudo ergo legis est dilectio.' quid ergo
mihi proderit habere praescientiam et uirtutes, si opera non
20 habeam caritatis? dicetur enim mihi: ` non noui te, operari
iniquitatis.' 3 <1Et si distribuero omnes facultates meas in cibos>1
<1pauperum, et si tradidero corpus meum [ita] ut ardeam, cari->1
<1tatem autem non habeam, nihil mihi prodest.>1 Notandum quod
contemptus mundi martyrio copuletur, contra eos qui illut
de euangelio uariis argumentis nituntur excludere, ubi dicitur 5
ad diuitem : `uade, uende omnia tua,' et cetera. nam apostolus,
de summo caritatis bono tractans, magnis eam procul dubio
rebus praetulisse credendus est: neque enim potuerunt rei
summae comparari non magna. quod ex ipsis speciebus
agnoscitur: nam linguis hominum loqui et angelorum et 10
habere prophetiam et omnia mysteria nosse, omnemque
scientiam possidere, et habere omnem fidem, et ignibus se
cremandum tradere, magna esse quis nesciat? his ergo etiam
mundi contemptus adnectitur, qui si magnus non esset, nec
rei summae, id est caritati, compararetur, nec inter magna 15
utique poneretur. quod illorum sententiam destruit, qui
renuntiandum rebus saeculi certo tempore, persecutione
cogente, uolunt esse praeceptum, ut et apostolis gloriam tol-
lant, qui id non uoluntarii fecerint, sed inuiti, et nostri aeui
perfectos uanos constituant, qui rem alterius temporis 20
frustra nunc uoluerint exercere. quaeritur sane quo modo
quis possit sine caritate martyrium sustinere, si non propter
deum, sed propter gloriam fiat humanam, uel certe si quis
in ipso martyrio aduersus fratrem retineat iram, contemnens
eum qui iussit nos mslitiam proximi obliuisci, et in ipsa etiam 25
morte praeuaricator exsistens. 4 <1Caritas patiens est.>1 Modo
describit ipsa membra et species caritatis: nam parentes,
quia multum diligunt filios, omnes eorum libenter patiuntur
iniurias. <1Benigna est.>1 Semper bene uolens. <1Caritas non>1
<1aemulatur.>1 Nemo illi quem uere amat inuidet, cuiusuis eum
5 gloriae esse conspiciat uel honoris, sed omnem eius felicitatem
quasi suam libenter amplectitur. <1Non agit perperam.>1 In
omnibus ordinem seruans. <1Non inflatur.>1 In superbiam. 5 <1Non>1
<1est ambitiosa.>1 Maior [aliis] esse non ambit, et super fratres non
cupit dominari. <1Non quaerit>1 quae <1sua sunt.>1 Non quaerit quod
10 sibi tantum sit utile, sed quod multis. <1Non irritatur.>1 Non
incitatur ad iurgia ab illo quem diligit. <1Non cogitat malum.>1
Non solum non facit, sed nec cogitat quidem. 6 <1Non gaudet>1
<1super iniquitatem.>1 Contristatur, si quem iniquum aliquit uel
fecisse uel passum esse conspexerit. <1Congaudet autem ueritati.>1
15 Id est, bonis operibus uel fidei ueritatis. 7 <1Omnia suffert,>1
<1omnia credit, omnia sperat, omnia sustinet.>1 Suffert iniurias,
satis facienti credit, sperat eius emendationem, et donec
corrigat patienter expectat. 8 <1Caritas numquam excidit.>1 Hoc
est, ipsa sola permanet in futuro, uel certe quae uera est non
20 finitur. <1Siue prophetioe, euacuabuntur; siue linguae, cessobunt>1 ;
<1siue scientia, destruetur.>1 9 <1ex parte enim [cogno]scimus et ex>1
<1parte prophetamus.>1 Non omnia scimus nec omnia propheta-
mus, et ita ut in maius proficiant destruentur: per ista enim
ad perfecta uenimus. 10 <1Cum autem uenerit quod perfectum est,>1
<1euacuabuntur ea quae ex parte sunt.>1 Quod sanctis promissum
est in futuro. 11 <1Cum essem paruulus, u paruulus loquebar, ut>1 5
<1paruulus sapiebam>1 [, <1ut paruulus cogitabam].>1 Exemplo carnalis
incrementi uult spiritalem monstrare profectum. <1Cum factus>1
<1sum uir, quae paruuli erant deposui.>1 Exposuit qualiter eua-
cuentur illa quae superius memorauit. 12 <1Uidemus nunc per>1
<1speculum in enigmate.>1 Quasi paruuli, qui non possumus 10
serena cordis acie perfect[a]e lumen perspicere ueritatis, per
speculum legis quasi rerum imaginem contemplamur. <1Tunc>1
<1autem facie ad faciem.>1 Id est, in praesenti. <1Nunc cognosco>1
<1ex parte; tunc autem cognoscam, sicut et cognitus sum.>1 Sicut
me perfecte dominus nouit, ita tunc ego quae sunt diuina 15
cognoscam. 13 <1Nunc autem manet fides, spes, caritas, tria haec>1 :
<1maior autem his est caritas.>1 In praesenti tria haec: in futuro
sola caritas dei et angelorum et sanctorum omnium permanebit.
maius ergo est quod semper erit quam quod aliquando cessa-
bit. ` Fides, spes.' Omne quod speramus credimus, non omne 20
quod credimus, et speramus. 1 <1Sectamini caritatem.>1 Omni
conatu ipsam sequimini, quia in uestra est potestate. <1Aemula->1
<1mini spiritalia, magis autem ut prophetetis.>1 Et spiritalia dona
aemulari uos ac quaerere non prohibeo, sed ut magis pro-
phetetis exhortor. 2 <1Qui enim loquitur lingua, non hominibus>1
<1loquitur, sed deo ; nemo enim audit.>1 Nemo per auditum aurium
5 de his quae dicuntur accipit intellectum, nisi deus et qui
interpretandi donum accepit uel qui eiusdem est linguae.
<1Spiritu autem loquitur mysteria.>1 Id est, gratia spiritus. 3 <1Nam
<1qui prophetat, hominibus loquitur aedificationem et exhortationem>1
<1et consolationem.>1 Exposuit quot modis intellegenda sit pro-
10 phetia. quicumque ergo haec habet, propheta esse censendus
est. 4 <1Qui loquitur lingua, semet ipsum aedificat; qui autem>1
<1prophetat, ecclesiam aedificat.>1 Id est, omnes. 5 <1Uolo autem uos>1
<1loqui linguis, magis autem prophetare.>1 Hoc quidem uolo, sed
illut malo; hoc non prohibeo, illut exhortor. <1Nam maior est>1
15 <1qui prophetat quam qui loquitur linguis.>1 Quia hoc opus est
caritatis per quod multi proficiunt, et ideo maius est quam
illut quod uos maximum aestimatis. <1Nisi forte ut inter->1
<1praetetur, ut ecclesia aedificationem accipiat.>1 Si interpretatur,
tunc aequalis esse poterit prophetanti. 6 <1Nunc autem,fratres,>1
20 <1si uenero ad uos linguis loquens.>1 Suum illis proponit exemplum.
<1Quid uobis prodero, nisi uobis loquar, [aut] in reuelatione aut>1
<1scientia aut prophetia aut doctrina?>1 Erit uobi sola admiratio
non profectus, nisi uobis aut interpreter, aut plana faciam
legis obscura quae noui, aut prophetias exponam, aut uos
moralibus doceam institutis. 7 <1Tamen quae sine anima sunt>1
<1uocem dantia, siue tibia, siue cithara, nisi distinctionem sonitus>1 5
<1dederint, quo modo scietur quod [tibia] canitur aut quod cithari->1
<1zatur?>1 Cum haec inanimalia, nisi distinctionem habeant,
suauem non possint reddere cantilenam et ut superflua
respuantur, quanto magis uos, quorum spiritalis suauitas
uon aures debe[a]t mulcere, sed mentem ! 8 <1Et enim si incertam>1 10
<1uocem det tuba, [quo modo] quis parabit se>1 ad <1bellum?>1 9ita <1et>1
<1uos per linguam nisi manifestum sermonem dederitis, quo modo>1
<1scietur id quod dicitur?>1 Si uox tubae incerta fuerit, utrum
sollemnitatis an belli sit, nemo pugnabit: ita ergo et uester
intellegendus est sermo, ut possit ad spiritale proelium Christi 15
milites praeparare. <1Eritis enim in aera loquentes.>1 10 <1Tanta>1
<1ut puta genera linguarum sunt in mundo.>1 Etiam si tam multa
loquamini, ut genera sunt linguarum, quid proderit, cum
omnia in aere soluantur et nulli proficiant? <1Et nihil sine uoce>1
<1est.>1 Nihil sine uoce linguam habens. 11 <1Si ergo nesciero uir->1 20
<1tutem uocis, ero ei cui loquor barbarus, et qui loquitur mihi>1
barbarus. Omnis sermo qui non intellegitur barbarus iudi-
catur. 12 <1Sic et uos.>1 Quo modo de me dixi. <1Quoniam aemula->1
<1tores estis spiritalium ad aedificationem ecclesiae, quaerite ut>1
<1abundetis.>1 Quoniam spiritalia dona sectamini, illa magis
5 quaerite quae aedificent audientes. 13 <1Et ideo qui loquitur>1
<1lingua, oret ut interpretetur.>1 Oret ut illi interpretandi gratia
donetur. 14 Nam <1si orem lingua, spiritus meus>1 orat>1. `Oratio '
hoc loco oris ratio; id est, si lingua dicam, non ego loquor,
sed spiritus qui in me est. si autem ad orationem referatur,
10 spiritus sermo intellegendus est qui non numquam, mente
alia cogitante, precatur. <1Mens autem mea sine fructu est.>1
Quia non intellego quod loquor. 15 <1Quid ergo est? Orabo>1
<1spiritu, orabo et mente; psallam spiritu, psallam et mente.>1 Qui
enim interpretatur, necesse est ut prius ipse intellegat quod
15 aliis est dicturus. 16 <1Ceterum, si benedixeris spiritu.>1 Bene-
dicitur omne quod bene et secundum deum aliqui loquitur.
<1Qui[s] supplet locum idiotae?>1 Inanitatem scientiae in corde
ignari quis implet? <1Quo modo dicit `amen' super tuam bene->1
<1dictionem, quoniam [quidem] nescit quid dicas?>1 Quo modo
20 tuae perhibebit benedictioni testimonium uel consensum ?
17 <1Nam tu quidem bene gratias agis, sed alter non aedificatur.>1
Quod superius dixerat `si bene dicas,' hic ipsum exponit.
18 <1gratias ago deo quod omnium uestrum [magis] lingua loquor.>1
Ne putetis me hanc quoque gratiam non habere et uos ideo
prohibere loqui. 19 <1Sed in ecclesia uolo quinque uerba sensu>1
<1meo loqui [per legem], ut et alios instruam, quam decem milia>1
<1uerborum in li[n]gua.>1 Sed malo perpauca proprio intellectu 5
et simplici ratione ad profectum loqui, quam multa quae
nulli proficiant. quidam sane quaerunt quae sint quinque
uerba, a quibus e contrario quae sint decem milia est quae-
rendum. 20 Fratres, <1nolite pueri effici sensibus.>1 Scire debetis
quam diu futurae sunt linguae, uel quare sint datae. <1Sed>1 10
<1malitia paruoli estote, ut sensibus perfecti sitis.>1 Malitia debetis
paruoli esse, non sensu. simul ostendit neminem, nisi par-
uolum malitia, sensu esse perfectim, quia ` in maliuolam animam
non introibit sapientia.' 21 <1In lege enim scriptum est quoniam>1
<1In aliis linguis et labiis aliis loquar populo huic, et nec sic>1 15
<1exaudient me, dicit dominus.>1 Etiam hoc signum dabo, ut per
sanctos meos inusitato sermone loquar, et nec sic quidem me
loquentem intellegent. 22 <1Itaque linguae in signum sunt non>1
<1fidelibus.>1 Hic ostenditur crescente fide signa cessare, quando
infidelium causa danda esse praedicebantur. <1Sed infidelibus.>1 20
Ut saltim admiratione moueantur. <1Prophetiae autem non>1
<1infidelibus, sed fidelibus.>1 Maior est ergo et utilior, quae [et]
fidelibus prodest et semper est opus. 23 <1Si ergo eonueniat>1
<1uniuersa ecclesia in unum, et omnes linguis loquantur.>1 Hoc
est, si fieri posset ut concederetur uobis, quia omnes hoc
uultis. <1Intrent autem idiotae uel infideles.>1 Idiotae nuper
5 credentes dicuntur hoc loco. <1Nonne dicent quod insanitis?>1
Sicut Iudaei de apostolis ` dixerunt: hi pleni sunt musto.'
24 <1Si autem omnes prophetent, intret autem quis idiota uel>1
<1infidelis, conuincitur ab omnibus, diiudicatur ab omnibus>1 ;
25 <1occulta cordis eius manifesta fiunt.>1 Quando eius pulsatur
10 conscientia per doctrinam. <1Et ita cadens in faciem adorabit>1
<1deum, pronuntians quod uere deus est in uobis.>1 Sicut Nabu-
chodonosor adorauit Danielum: `uere deus uester ipse est
deus,' post quam somnium, quod oblitus fuerat, et inter-
pretationem eius audisset. 26 <1Quid ergo [est], fratres?>1 Quid
15 ergo est faciendum, uel quid definimus esse tenendum? <1Cum>1
<1conuenitis, unus quisque uestrum psalmum habet[, doctrinam>1
<1habet].>1 Hoc est, intellegit psalmum. <1Apocalypsin habet>1
[<1interpretationem habet, linguam habet].>1 Reuelationem aliquam
mysteriorum. <1Omnia ad aedificationemfiant.>1 Nihil sit in uobis
quod non alterutrum aedificet. 27 <1Siue lingua quis loquitur>1
<1secundum duos, aut multum tres et per partes,>1 et <1unus inter->1
<1pretetur.>1 Hoc est, uicissim prophetantes dicant et unus paulatim
interpretetur. 28 <1Si autem non fuerit interpres, taceat in>1 5
<1ecclesia ; sibi autem loquatur et deo.>1 Sua conscientia et dei
teneat eum gratiam hanc habere. 29 <1Prophetae duo aut tres>1
dicant, <1et ceteri interrogent:>1 30 <1quod si alii reuelatum fuerit
sedenti, prior taceat.>1 Non stantibus, sed prophetis sedentibus.
31 <1Potestis enim per singulos [omnes] prophetare, ut omnes dis->1 10
<1cant et omnes exhortentur>1 : 32 <1et spiritus prophetarum prophetis
subiectus est>1 : 33 <1non enim est dissensionis deus, sed pacis.>1 Siue :
Gratia spiritus alteri prophetac consentit, ut alterutrum sibi
cedant. Siue : Spiritum humilitatis et caritatis debent habere
prophetae, quia deus qui in ipsis est non est dissensionis 15
meque superbiae. <1Sicut in omnibus ecclesiis sanctorum doceo.>1
Sic est ubique, ne noui aliquit me uobis imperare putetis.
34 <1Mulieres [uestrae] taceant in ecclesiis : non enim permittitur
eis loqui.>1 Quia contra ordinem est naturae uel legis ut in
conuentu uirorum feminae loquantur. quaeritur ergo quo 20
modo alibi dicat mulieres docere prudentiam et castitatem
debere : sed hoc in sexu suo. simul et cum designat locum ubi
taceant, alibi eis loqui permisit. <1Sed subditas esse, sicut et lex
dicit.>1 Quia et uir prior factus est, et Sarra dominum uocabat
Abraham. 35 <1Siquit autem uolunt discere, domi uiros suos>1
<1interrogent>1 : <1turpe est enim mulieribus in ecclesia loqui.>1 Ne
uideretur eas etiam discere uetuisse, domi illas hoc quod
publice non decebat facere debere praecepit. 36 <1Aut a uobis>1
5 <1uerbum dei processit, aut in uos solos deuenit?>1 Numquit
doctrina Christi aut ex uobis est aut aput uos remansit?
Siue: De scientia similiter est dicendum. 37 <1Siquis uidetur>1
<1propheta esse aut spiritalis, cognoscat [quae scribo uobis] quia>1
<1domini sunt mandata>1 : 38 <1siquis autem ignorat, ignorabitur.>1 Ex
10 hoc probabitis uerum prophetam, si ista cognouerit: siquis
autem ignorat haec, ignorabitur et a nobis et a domino
dicente eis, qui se in eius nomine prophetasse dicebant:
` nescio uos.' 39 <1Itaque, fratres, aemulamini prophetare, et>1
<1loqui linguis nolite prohibere.>1 Illut sectamini, hoc prohibere
15 nolite. 40 <1Omnia autem [uestra] honeste et secundum ordinem>1
<1fiant.>1 Nihil peruerso ordine aut per contentionem uel inanem
gloriam faciatis. 1 <1Notum autem uobis facio, fratres, [quoniam]>1
<1euangelium, quod praedicaui uobis.>1 Inter cetera quidam
Corinthiorum etiam resurrectionem carnis ausi fuerant ex
20 ueteris scientiae praesumptione negare, qui hic ab apostolo
arguuntur. <1Quod et accepistis.>1 Ne illi hoc non credidisse uide-
rentur uel omnes creditum respuisse. <1In quo et statis, 2 per>1
<1quod et saluamini.>1 In cuius doctrina statis, et per quod salutem
speratis et in praesenti de diuersis infirmitatibus saepe
saluamini. <1Qua ratione [ante] praedicauerim uobis.>1 Tota
ratio praedicationis nostrae haec est, ut resurrectionem
credatis: hoc est enim praemium omnium qui Christo de-
seruiunt. alioquin superfluus omnis labor est ieiuniorum
tribulationumque, quas in hac uita patimini, cum uobis hic 5
prospera uel aduersa cum infidelibus esse communia uideantur,
sicut et ipsi solent pagani proponere quid ab illis amplius
habeamus, et uere est. si horum laborum praemium in
vita alia non habemus, peiores illis sumus, quia illi uel in
praesenti uoluptatum et luxoriae consolationem habere 10
uide[a]ntur. <1Si tenetis, nisi frustra credidistis>1 . Si fidei uestrae
et laboris praemium non speratis, superflue credidistis.
3 <1Tradidi enim uobis in primis.>1 In primordio. Siue : Maxime.
<1Quod et accepi.>1 Uel a lege, uel a prioribus. Siue : Per reuela-
tionem Christi. <1Quoniam Christus mortuus est pro peccatis>1 15
<1nostris secundum scripturas.>1 Secundum scripturas] dicen[te]s :
`traditus est propter iniquitates nostras, [et liuore eius nos
sanati sumus, et ipse iniquitates nostras] portauit.' 4 <1Et
[Quia] sepultus est.>1 De sepultura eius et resurrectione Isaias
una sententia conprehendit dicens: ` sepultura eius ablata 20
est e medio.' <1Et quia [re]surrexit tertia die secundum scripturas.>1
Sicut Osee dicit: `uiuificabit nos in biduo et die tertia resur-
gens.' 5 <1Et quia uisus est Cephae.>1 Quod in euangelio dicitur:
` apparuit Simoni.' <1Et post haec illis undecim.>1 Iterum Petro
et reliquis decem. 6 <1Deinde uisus est plus quam quingentis
fratribus simul, ex quibus multi manent usque adhuc [, quidam
autem dormierunt].>1 Uides quia in euangelio non omnes scriptae
5 sunt uisiones nisi quae sufficerent ad fidem. hic autem, quoniam
de apostolis dixerat, etiam hoc addidit, ne apostoli, tamquam
intimi[s] eius, putarentur esse mentiti: et ut maior fides
multitudini testi[moni]um haberetur, ex quibus etiam multi
uiuere dicuntur, qui possi[n]t interrogati dicere quae uideruut.
10 7 <1Deinde uisus est Iacobo.>1 Iacobo seorsum apparuit. <1Deinde
apostolis omnibus.>1 Siue: Iterum. Siue : Apostolis quos extra
duodecim ad praedicandum misit. 8 <1Nouissime autem omnium.>1
Ne putarent eum audita potius quam uisa narrare. <1Tamquan>1
<1abortiuo.>1 De cuius uita desperatum est. <1Uisus est ct mihi.>1
15 In uia scilicet, uelin templo. 9 <1Ego enim minimus sum aposto-
lorum.>1 Minimus tempore, non labore. <1Qui non sum dignus
uocari apostolus, quoniam persecutus sum ecclesiam dez :
10 <1gratia autem dei sum id quod sum.>1 ` Fili, peccasti: ne adicias
iterum, sed et de pristinis deprecare': unde et per Isaiam
20 dominus dicit: `ego sum qui deleo iniquitates tuas, et non
memorabor; tu autem memorare.' melius est enim dimissa
recordari peccata quam detenta obliuisci. <1Et gratia eius in
me egena nonfuit.>1 Non fuit sine fructu, sicut in illo qui talen-
tum domini defodit in terra[m]. <1Sed abundantius illis omnibus
laboraui [et obtinui].>1 Quia illi diutius. <1Non ego autem, sed
gratia dei mecum.>1 Non ego ex me, sed [cum] gratia dei: nec
se sine gratia dicit in euangelio laborasse, ne contra id quod 5
superius dixerat, sibi aliquit dare uideretur, nec gratiam sine
se, ut liberum seruaret arbitrium. 11 <1Siue enim ego siue illi,
sic praedicamus et sic credidistis.>1 Sed modo unde agitur et
nos sic praedicauimus et uos similiter credidistis quia Christus
idcirco surrexit primus, ut uiam resurrectionis aperiret. hoc 10
illos commemorat, ut illut quod consequens est negari non
possit. 12 <1Si autem Christus praedicatur quod [re]surrexit a
mortuis, quo modo quidam dicunt in uobis quoniam resurrectio
mortuorum non est?>1 [Non omnes] Qua consequentia rationis?
iam enim hoc ipsum resurrectio est, quod Christus mortuus 15
resurrexit. 13 <1Si autem resurrectio mortuorum non est, neque
Christus resurrexit.>1 Alter[utr]um ex altero pendet : aut utrum-
que negare aut utrumque necesse est confiteri. ceterum rei non
futurae exemplum dare non debuit. 14 <1Si autem Christus non
resurrexit, inanis est [ergo] praedicatio nostra, inanis est [ergo]>1 20
<1etfides uestra.>1 Ergo et nos sine causa hoc praedicauimus, si
uere non resurrexit, et uos in illo frustra credidistis. quidam
heretici animae resurrectionem uolunt adsignare, non carni[s] ;
sed resurgere non dicitur nisi quod cecidit et resurgit: ergo
neque anima in morte[m] cecidit neque semper iacuit corpus :
alioquin ` surgere ' magis quam [resurgere] diceretur. 15 <1Inueni->1
<1mur [autem] et falsi testes dei, quoniam testimonium diximus>1
5 <1aduersus deum, quod suscitau[er]it Christum, quem non suscitauit.>1
Non solum uani, sed etiam falsi contra deum [testes] exstetisse
[inuenimur]. <1Si [quidem] mortui non resurgunt>1 : 16 [nam <1si mortui>1
<1non resurgunt,] neque Christus resurrexit.>1 Sed quoniam de illo
nemo dubitat, nemo dubitet nec de nobis. 17 <1Quod si Christus>1
10 <1non resurrexit, uana estfides uestra>1 : <1adhuc enim estisin peccatis>1
<1uestris.>1 Si mentitus est se post triduum [re]surrecturum,
mentitus est etiam se peccata dimittere. [aut] ita omnes in
resurrectione eius baptizamur, ut nostra peccata diluantur.
si ergo non resurrexit, nec nobis sunt remissa peccata. 18 <1Ergo>1
15 [et] <1qui dormierant in Christo, perierunt.>1 Maxime de his dicit
qui pro Christo sunt mortui: sine causa enim hanc uitam
perdiderunt, si aliam non habebunt. 19 <1Si in hac uita tantum>1
<1in Christo sperantes sumus.>1 Si tantum propter hanc uitam.
<1Miserabiliores sumus omnibus hominibus.>1 Illi enim uel in
20 praesenti gloriantur : nos uero hic tribulationes cotidie
sustinemus. 20 <1Si autem Christus resurrexit a mortuis.>1 Quod
aput omnes est certum, quia in primis probatum est. <1Primi->1
<1tiae dormientium.>1 Quia primus [in] incorruptione surrexit.
si ergo caput surrexit, necesse est ut etiam membra cetera
[sub]sequantur. 21 <1Quoniam [sicut] per hominem mors, et per
hominem resurrectio mortuorum,>1 22 <1sicut enim in Adam omnes
moriuntur.>1 Sicut per Adam mors intrauit, quia primus ipse
est mortuus, ita et per Christum resurrectio, quia primus 5
resurrexit, et sicut ille morientium forma est, ita [et] iste
[est] resurgentium. <1Ita et in Christo omnes uiuificabuntur.>1
Omnes quidem resurgent, sed soli hi uiuifica[bu]ntur [in
Christo], qui Christi merebuntur corpori copulari. 23 <1Unus
quisque autem in suo ordine.>1 Temporis uel honoris. <1Primitiae>1 10
<1Christus, deinde hi qui sunt Christi, [qui] in aduentu eius
[crediderunt],>1 24 <1deinde finis.>1 Tunc erit finis omnium, etiam
mortis, cum uniuersi resurgent. <1Cum tradiderit regnum>1 [deo
<1et>1 patri]. Regnum scilicet humani generis secundum Petri
epistulam et Apocalypsin Iohannis patri tradendum adserit 15
esse per filium, ut ibi regnet deus per gloriam, ubi per uitia
diabolus ante regnabat. <1Deo et patri.>1 Deo, secundum humani-
tatem, patri, secundum deitatem. hoc loco calumniari solent
Arriani, dicentes minorem filium. " si enim tradet," inquiunt,
" patriregnum,ipse utique regnare iam desinet." quibus primo 20
dicendum [est] quia hic non de trinitatis substantia, sed de
[hominum] resurrectione tractabat, quam Christi resurrectione
confirmat. ergo secundum [eam] substantiam eius loquitur,
quae a mortuis resurrexit. sed tamen si ideo Christus nou
regnabit, quia regnum traditurus est patri, ergo nec pater
5 regnat ante quam ei tradatur a filio. si autem pater non timc
primum regnabit, quamuis tunc suscipiat regnum, nec filius
illut, quamuis tradere uideatur, amittet. <1Cum euacu[au]erit>1
<1omnem principatum>1 et <1potestatem et uirtutem.>1 Euacuati[s]
peccatis [seu] euacuabuntur a nobis omnes contrariae potes-
10 tates: ab eo, quod nobis se sequentibus principantur. et
potestate[m], qua nos eorum dominatui subiecimus, uirtutem
uero, qua nos uicerant: uirtus enim eorum nostra peccata
sunt. 25 <1Oportet [autem.] illum regnare, donce ponat.>1 Cum
omnibus scilicet suis. ` donec ' autem non semper finem signi-
15 ficat, sicut est illut: `ego deus uester, donec senescatis,' et
cetera talia. <1Omnes inimicos sub pedibus eius.>1 Quando alii
uoluntate, alii erunt necessitate subiecti. 26 <1Nouissima autem>1
<1inimica destruetur mors.>1 Diabolus, qui in Apocalipsi ` pec-
catum' et ` mors' appellatur, qui[a] auctor est mortis atque
20 peccati. 27 <1Cum autem dicat : ` Omnia subiecta sunt [ei]', sine>1
<1dubio praeter eum qui subiecit sibi omnia.>1 Propter calumniam,
ne deum inter omnia subiecisse uideretur. 28 <1Cum autem
subiecta illifuerint omnia, tunc et ipse filius subiectus erit illi
qui sibi subiecit omnia.>1 Hic quoque Arriani ita calumniantur,
ut dicant quia post resurrectionem omnium et finem erit
filius patri subiectus, ut minor scilicet maiori. quibus respon- 5
dendum est impios illos, quia modo negant eum patri esse
subiectum. subiectio uero non semper ad diminutionem
honoris pertinet, sed etiam ad caritatis officium, maxime
cum et spiritus prophetarum prophetis dicatur esse subiectus,
ut non sit deus dissensionis, sed pacis, cum ipse dominus 10
Ioseph ac Mariae scribatur fuisse subiectus. multi sane de
hoc capitulo diuersa senserunt. nam quidam dicunt : sicut in
suis esurientibus esurit uel cibatur, ita et in ecclesia sua, quae
est corpus eius, ipse subicitur. alii aiunt quod ipsa humana
natura quam induit, in gratiarum actione semper possit esse 15
subiecta diuinitati, quia eam secum unum faciendo omnia
ei subiecerit. multi etiam alia et diuersa dicunt, quae inserere
et [e]numerare prolixum est. <1Ut sit deus omnia in omnibus.>1
Tunc deus omnia in omnibus erit, cum euacuata morte et
omni malitia uel errore destructo, solus regnabit in cunctis. 20
29 <1Alioquin quidfacient qui baptixantur pro mortuis ? si omnino
mortui non resurgunt, ut quid et baptixantur pro illis?>1 `Qui-
cumque baptizati sumus in Christo, in morte ipsius baptizati
sumus ' : id est, ut iam quasi commortui cum illo simus. quid
ergo prodest nos huic mundo mori, si hunc contemptum
5 uoluptatum uita non sequetur aeterna? 30 [Ut] <1quid et nos
periclitamur omni hora?>1 Si nihil es[se]t in futuro, non[ne]
eramus stulti, ut tantas tribulationes pro aliis pateremur?
31 <1Cotidie morior.>1 Semper [sum] paratus ad mortem, et cot-
idie me expecto pro uestra gloria moriturum. <1Per uestram>1
10 <1gloriam.>1 ` Per ' non semper significatio iuramenti est : nam si
dicam: `per puerum misi,' non statim per puerum iurasse
recte putabor. <1Quam habeo in domino.>1 Ego habeo mercedem
laboris in uobis, etiam si uos proficere non uelitis. 32 <1Si
secundum hominem ad bestias pugnaui Ephesi.>1 Si nihil remu-
15-nerationis a domino pro hoc certamine spero, quare pugnaui?
[an] ut hominibus [forte] placerem? <1Quid mihi prodest, si
mortui non resurgunt?>1 Multa dicuntur in epistulis, quae in
Actibus non tenentur, et multa in Actibus, quae in epistulis
[non] scribuntur. per allegoriam autem bestiae possunt
20 intellegi aduersariae potestates, sicut ait in psalmo: ` ne
tradas bestiis animam confitentem tibi,' ad quas hic dicit se
depugnasse. <1Manducemus et bibamus : cras enim moriemur.>1
Increpat exemplo propheta[e] gulae deditos desperatione
futurorum, cuius rei crimen negatur eis remitti quoad usque
moriantur. 33 <1Nolite seduci.>1 Ab his qui talia loquuntur.
<1Corrumpunt mores bonos colloquia>1 mala. Ne dicerent: " ergo 5
tales nos iudicas, qui facile seducamur," ` non,' inquit, ` de
uobis timeo, sed illorum tergiuersatione[s] formido.' sed quo
modo mala conloquia bonos mores corrumpunt, ita e con-
trario bona conloquia malos mores. 34 <1Sobrii estote.>1 Ostendit
resurrectionem non credere eos qui se uoluptatibus tradiderunt. 10
<1Iusti et nolite peccare.>1 Ille iustus est qui non peccat. <1Ignoran->1
<1tiam enim dei quidam habent.>1 Ignorant uirtutem dei qui eum
putant suscitare non posse, potentiam eius ex sua inbecillitate
censentes. <1Ad reuerentiam uobis loquor.>1 Ut erubescatis uos
his sermonibus tamquam adhuc paruulos erudiri. 35 <1Sed dicet>1 15
<1aliquis.>1 Ipse sibi e[x] contradicentium persona proponit. <1Quo>1
<1modo resurgent mortui? quali autem corpore ueniunt?>1 Multi
solent proponere utrum debilia corpora, ut sunt defuncta,
resurgant: quibus respondendum est in resurrectione non
debilitatis uitium, sed integritatem reparari naturae. num- 20
quam enim tam debile est corpus quam cum fuerit in puluerem
resolutum. qui ergo creditur totum reddere, cur ex parte
reparare dubitetur? hoc est, [cur,] uerbi gratia, non reddat
oculos, qui totum restituet corpus? 36 <1Insipiens, tu quod
seminas non uiuificatur, nisi prius moriatur.>1 Qui etiam
naturalibus exemplis edoceri debueras, adhuc diuinis pro-
5 missionibus infidelis exsistis. 37 <1Et quod seminas, non corpus
quod futurum est, seminas, sed nudum granum [,ut puta tritici
aut alicuius ceterorum].>1 Sicut de grano resurgit fecundior
cum granis [arista], ita et corruptibile corpus in gloriae resur-
get augmento. 38 <1Deus autem illi dat corpus, sicut uoluit.>1 Sicut
10 ab initio disposuit, ut omnia semina, cum putruerint, in
amplius reformentur. <1Et uni cuique seminum proprium corpus.>1
Attende quia ` proprium' corpus dixerit, non alienum.
39 <1Non omnis caro eadem>1 caro, alia <1quidem hominis>1 alia
<1[autem] pecoris.>1 Cuius iussu in principio terra tanta et tam
15 diuersa corpora animata, quae non acceperat, dedit, quid
mirum si eius iussu hominem restituat, quem accepit! <1Alia
caro uolucrum, alia autem piscium.>1 Similiter et de aquis
intellege, quae tantam diuersitatem uolucrum et piscium
ediderunt. 40 <1Et corpora caelestia et corpora terrestria.>1 Qui
20 talia fecit corpora elementorum, cur non possit reparare
exiguum corpus humanum? [Sed] alia <1quidem caelestium>1
<1gloria, alia autem terrestrium>1 : 41 alia <1claritas solis, alia claritas>1
<1lunae, et alia claritas stellarum.>1 Tota comparationis huius
diuersitas [ad] hoc facit, ut credas unum genus reparare
facile posse qui tanta fecit ex nihilo. <1Stella enim a stella>1
<1differt in claritate>1 : 42 <1ita et resurrectio mortuorum.>1 Stellarum 5
diuersitati iustorum differentiam conparauit, quos gradus
uirtutum in gloria, non peccata, facient esse diuersos: nam
peccatorum diuersitas in caelo non erit, sed in poena. <1Semina->1
<1tur in corruptione, surgit in incorruptione.>1 Ut nec febres iam
nec cetera corruptibilitatis genera patiatur. 43 <1Seminatur in>1 10
<1ignobilitate.>1 Quid tam ignobile quam cadauer ! <1Surgit in gloria.>1
In gloria splendoris [ut sol]. <1Seminatur in infirmitate.>1 Imbecil-
litatis humanae. <1Surgit in uirtute.>1 In uirtute aeternitatis.
44<1Seminatur corpus animale.>1 Hic animal[e] est [corpus], quia non
semper habet spiritum sanctum : tunc uero semper [per]manebit 15
in sanctis. <1Surgit corpus spiritale.>1 Quod possit ire obuiam
Christo. 45 <1[Sicut scriptum est>1 :] <1Factus estprimus homo Adam>1
<1in animam uiuentem, nouissimus A dam in spiritum uiuifcantem.>1
Notandum quod, cum duos Adam dicit, eiusdem naturae
utrumque demonstrat : quod contra Manichaeos et Apollinaris-
tas facit qui negant a dei uerbo perfectum hominem esse
susceptum. [46 <1Sed non prius quod spiritale est, sed quod>1
<1animale>1 : <1deinde quod spiritale.]>1 47 <1Primus homo de terra>1
5 <1terrenus, secundus homo de caelo caelestis.>1 Caelestis dicitur,
quia non naturae fragilis ritu, sed diuinae maiestatis nutu et
conceptus est et enixus: nam usque adeo naturam [nostram]
habuit ut secundus [Adam] dicatur et homo. 48 <1Qualis>1
<1terrenus, tales et terreni, et qualis caelestis, tales et caelestes.>1 Si
10 ideo, ut heretici uolunt, nostri generis adsumptus homo non
fuit, qui[a] caelestis dicitur, ergo nec isti naturae nostrae
sunt, qui caelestes appellantur : si uero de his nemo dubitat,
nec de illo est ambigendum. 49 <1Igitur sicut portauimus imagi->1
<1nem [illius] terreni, portemus et imaginem [huius] caeleslis.>1
15 Peccator imaginem Adae portat, iustus uero imaginem Christi.
ergo sicut portauimus ueterem hominem ante baptismum,
ita et post baptismum portemus nouum. 50 <1Hoc autem dico,>1
<1fratres, qu[on]ia[m] caro et sanguis regnum dei non possidebunt>1
[, <1neque corruptio incorruptelam possidebit].>1 Frequenter scrip-
20 tura carnem pro operibus nominat carnis, ut ibi: ` uos autem
in carne non estis, sed in spiritu.' Aliter: Caro, sicut est,
regnum dei non possidebit nisi inmortalitate uestita. 51 Ecce
<1mysterium dico.>1 Obscuritatem significat mysterium nomi-
nando. <1Omnes quidem resurgemus, [sed] non omnes inmuta-
bimur.>1 Omnes homines resurgent, sed soli qui regnaturi sunt
in gloria[m] mutabuntur. Siue : Ita omnes resurgemus qui in
aduentu Christi mortui inueni[e]mur. non omnes inmutabun- 5
tur qui in corpore fuerint reperti, quia sancti soli beatitudinis
gloriam consequentur. 52 <1In momento, in ictu oculi.>1 Per ictum
oculi nimiam breuitatem [uult] significare momenti, ut quanta
sit dei potentia ex resurrectionis celeritate cognoscas. <1In
nouissima tuba : [canent enim et] mortui resurgent [incorrupti]>1 10
<1et nos immutabimur.>1 Nouissimus aduentus intellegitur Christi :
mortui autem uel peccatores intelligendi sunt, qui etiam
uiuentes mortui esse dicuntur, ut ad poenam aut inmortales
aut absque aliqua membrorum diminutione resurgant, uel
certe simpliciter omnes mortuos resurgere dicit et solos 15
sanctos cum his, qui uiui iusti inuenti fuerint, in gloriam
inmutari. 53 <1Oportet enim corruptibile hoc induere incorrupte-
lam.>1 Necesse est fieri quod promissum est. <1Et mortale hoc
induere inmortalitatem.>1 Est quod induit et est similiter
indumentum. 54 <1Cum autem mortale hoc induerit inmortali->1 20
<1tatem, tunc fiet sermo qui scriptus est: <1Absorta est mors
uictoria.>1 Ut euacuatis causis mortis per diuinam uictoriam
ac si absorta non [ap]pareat. 55 <1Ubi est, mors, stimulus tuus ?>1
<1[ubi est, mors, uictoria tuo?]>1 Propheta ex persona iustorum
loquitur insultantium morti. 56 <1Stimulus autem mortis est>1
<1peccatum.>1 Sagitta mortis peccatum per quod animae iugu-
5 lantur. <1Uirtus uero peccati [lex].>1 Dum fortius et maius fit
per scientiam peccatum. 57 <1Deo autem gratias, qui dedit nobis>1
<1uictoriam per dominum nostrum Iesum Christum!>1 Uictoriam
illius peccati in quo lex per carnem nostra uoluntate fuerat
infirmata, quam Christus cruce et exemplo destruxit. 58 <1Ita->1
10 <1que, fratres mei, stabiles estote [et] inmobiles.>1 Nemo uos de
gradu spei futurae ultra permoueat. <1Abundantes in opere>1
<1domini semper, scientes quod labor uester non est inanis in domino.>1
Reddita resurrectionis ratione, de qua haesitabant, hortatur
eos in dei opere permanere, iam certos de retributione futura.
15 1 Nam <1de collectis quae fient in sanctis, sicut ordinaui ecclesiae>1
Galat[i]ae. De sumptibus dicit qui per singulas ecclesias col-
lecti Hierusolimam sanctis pauperibus mittebantur. <1Ita et>1
<1uosfacite 2 per unam sabbati.>1 Una sabbati dominica dies est:
sic enim in euangelio dicit[ur], dominum ` una sabbati' sur-
20 rexisse. <1Unus quisque uestrum aput se [ponat] recondens quod>1
<1ei [bene] placuerit[,ut non cum uenero, tunc collectae fiant].>1
Ut paulatim reseruantes non una hora grauari se putent, ut
hilares datores diligantur a deo. [3 <1Cum autem fuero praesens,
quoscumque probaueritis per epistulam, hos mittam perferre
gratiam uestram Hierusalem.>1 4 <1quod si dignumfuerit ut ego eam,>1 5
mecum ibunt.]>1 [Per se clarum est quia utrumque in
eorum arbitrio derelinquit, ut et quod dederint portetur
et per quos direxerint ipsi eant.] 5 <1Ueniam ad uos autem, cum
Macedoniam pertransiero : nam Macedoniam pertransibo.>1
6 <1apud uos autemforsitan manebo, uel etiam hiemabo [,ut uos>1 10
<1me ducatis quocumque iero>1 : 7 <1nolo enim uos nunc in transitu>1
<1uidere: spero enim me aliquantum temporis mansurum oput
uos, si dominus permiserit].>1 Quia ita se agunt Macedones, ut
non sit necesse mihi apud eos diutius demorari: aput uos
autem necesse est ut maneam uel hiemem: multa enim sunt 15
quae corrigantur in uobis, sicut medicus ibi moram habet
ubi plures aegrotant. 8 <1[Per]manebo autem Ephesi usque>1 ad
<1pentecosten.>1 9 <1ostium enim mihi apertum est magnum et>1
<1euidens, sed aduersarii multi.>1 Ideo ibi permancbo quia, cum
mihi euidens datus sit aditus praedicandi, sunt plurimi qui 20
resistant. 10 <1Si autem uenerit T[h]imotheus, uidete ut sine>1
<1timore sit apud uos>1 : <1nam opus domini operatur, sicut et ego.>1
11 <1ne quis illum spernat.>1 Sine tribulationis formidine uel etiam
uestri contemptu[s]. <1Deducite autem illum cum>1 pace, <1ut ueniat>1
<1ad me>1 : <1expecto enim illum [cum fratribus].>1 Nihil admittentes
5 quod ad animi eius proficiat laesionem. [12 <1De Apollo autem>1
<1fratre notum uobis facio quia multum illum rogaui ut ueniret>1
<1ad uos cumfratribus, et utique nonfuit uoluntas eius ut nunc>1
<1ueniret>1 : <1ueniet autem cum oportunum fuerit.]>1 13 <1Uigilate>1
[, <1state] in fide, uiriliter agite et confortamini>1 : 14 <1omnia [enim]>1
10 <1uestra cum caritate fiant.>1 Uigilate mentis oculis ad diaboli
astutias praecauendas : state, quia stantibus difficile somnus
obrepit: uiriliter agite; muliebris enim omnis inconstantia et
uarietas iudicatur: confortamini. ut sit in uestra uirtute
profectus, omnia non inanis gloriae causa, sed caritatis gratia
15 facere festinate. [15 <1Obsecro autem uos, fratres, nostis domum>1
<1Stefanae et Fortunati et Achaici quoniam primitiae sunt>1
<1Achaiae, et in ministerium sanctorum se ordinauerunt,>1 16 <1ut>1
<1et uos subiecti sitis talibus et omni cooperanti et laboranti>1 in
<1uobis.]>1 17 <1Gaudeo autem in praesentia Stephanae et Fortunati>1
<1et Achaici, quoniam id quod uobis de-erat ipsi adimpleuerunt.>1
Quia praesentes sunt aput uos et in illis magnum potestis
habere profectum. Siue: Quia mihi uenerunt pro uobis
ministrare officium caritatis. 18 <1Refecerunt outem et meum>1 5
<1spiritum et uestrum.>1 Meum spiritum caritate pro uobis,
uestrum pro mea laetitia refecerunt. <1Cognoscite ergo [qui]>1
<1eius modi [sunt].>1 Unde alibi ait: ` cognoscite eos qui
ita ambulant ut habetis formam nos[tram].' hic `cognos-
cite' honorate cognoscentes eorum studium uel laborem. 10
[19 <1Salutant uos ecclesiae Asiae.] Salutont uos in domino>1
<1Aquila multum et Priscilla cum ea quae in domo eorum est>1
<1ecclesia [,aput quos etiam hospitor].>1 Domesticam congrega-
tionem fraternitatis ecclesiam nominauit. [20 <1Salutant uos>1
<1fratres omnes>1 : <1solutate inuicem in osculo sancto.>1 21 <1salutatio>1 15
<1mea manu Pauli.]>1 22 <1Si quis non amat dominum [nostrum]>1
<1Iesum Christum, anathema sit.>1 Sicut illis qui eum amant
redemptio uenturus est Christus, ita [et] qui eum non amant,
anathematizabit, id est, ut illos abominetur et perdat. Mar-
anatha. Magis Syrum est quam Hebraeum, tam[en] etsi [ex] 20
confinio utrarumque linguarum aliquit Hebraeum sonat et
interpretatur ` dominus noster uenit.' 23 <1Gratia domini [nostri]>1
<1[Iesu]uobiscum.>1 Propri[a]e manus consueta suscriptio. 24 Cari-
<1tas mea cum omnibus uobis.>1 Ut, quo modo uos ego diligo, ita
5 et [ipsi] in Christo [uos] inuicem diligatis. <1In Christo Iesu.>1
Non secundum saeculi caritatem. <1Amen.>1 Confirmatio est
benedictionis hic sermo, sicut superius ipse demonstrat, ` quo
modo' [inquiens] ` dicet " amen " super tuam benedictionem ? '
INCIPIT AD EOSDEM SECVNDA
[Quoniam in prima pro quorundam peccatis doctores eorum
praecipue corripuerat, et multum fuerant contristati, nunc
eos consolatur, suum eis proponens exemplum et docens non
debere aegre ferre quod pro aliorum salute sunt correpti, cum
ipse pro aliena salute periculis cottidie et morti subiace[a]t.] 5
1 <1Paulus apostolus Christi Iesu.>1 Quaeritur cur in omnibus
epistulis contra usum epistularum primo suum nomen ponat
quam eorum ad quos litterae destinantur. sed hoc auctori-
tatis [est] apostolici ordinis, quia minoribus scribit, sicut
etiam iudices saeculi solent ad eos quos regunt scripta dire- 10
gere. <1Per uoluntatem dei.>1 Dei, non hominum uoluntate;
simul ut ostendat non sine patris uoluntate se missum a
Christo. <1Et Timotheus frater, ecclesiae dei quoe est Corinthi.>1
Non dixit: `Paulus et Timotheus,' quia non ambo apostoli:
ad Philip[p]enses uero, ubi non erat tanta auctoritas neces- 15
saria, ` serui' ambo ponuntur. <1Cum sanctis omnibus qui sunt>1
<1in uniuersa Achaia.>1 Hic sancti possunt accipi sacerdotes, qui-
in prima [ponuntur] dominum inuocantes, et ad Philip[p]enses
cum episcopis et diaconis. ideo autem postea nominantur,
ne parum intellegentes eos praetermissos esse putarent, cum
5 iam sint in ecclesia conprehensi [Achaia], cuius est metropolis
Corinthus. 2 <1gratia uobis et pax a deo patre [nostro] et domino>1
<1Iesu Christo.>1 [Solita apostoli salutatio] . [hinc iam] gratias agunt
deo, gaudentes se ideo consolari ut ipsi alios consolentur.
3 <1Benedictus deus et pater domini nostri Iesu Christi, pater>1
10 <1misericordiarum.>1 Quia ex ipso est omnis misericordia. <1Et>1
<1deus totius consolationis.>1 Id est, perfectae consolationis, quia
non est minus tribulatione solacium. 4 <1Qui consolotur nos>1
<1in omni pressura nostra.>1 Non [in] aliquibus, sed in omnibus.
<1Ut possimus et ipsi consolari eos qui sunt in omni angustia, per>1
15 <1exhortationem qua exhortamur et ipsi a domino.>1 Propterea
liberamur, ut et nos alios consolari et de tristitia liberare
possimus. Aut: Ita formam nobis dat alios consolandi, et
per exhortationem qu[i]a ipsi a deo consolamur, agnoscimus
quod deus timentium se neminem derelinquat et multo magis
in futuro remuneret[ur] quos etiam in praesenti non deserit.
5 <1Quoniam sicut abundant passiones Christi in nobis.>1 Id est,
pro nomine Christi. <1Ita et per Christum abundat [etiam] con->1
<1solatio nostra.>1 Ut [et] Petrus est de carcere liberatus et ipse
Paulus uisione domini et uoce confirmatus in templo. 6 <1Siue 5>1
<1autem angustiam patimur, pro uestra exhortatione et salute.>1 Quia
uos ad salutem hortamur. [Siue: Ut uobis exemplum toler-
antiae praebeamus.] <1[Siue exhortamur,] pro uestra exhortatione,>1
<1[quae operatur in] sufferentiam earundem passionum, quas et>1
<1nos patimur,>1 7 <1et spes nostrafirma [est] pro uobis.>1 Ideo libera- 10
mur ut ipsa re confirmemini non pertimescere passiones.
Siue: Ut uos hortemur patienter ferre illa quae et praesentem
consolationem optinent et futuram. <1Scientes quia, et si socii>1
<1passionum estis, simul et resurrectionis eritis.>1 Haec est spes -
nostra firma pro uobis. 8 <1Non enim uolumus ignorare [uos],>1 15
<1fratres, de pressura nostra, quaefacta est in Asia.>1 Narrat suas
passiones ut illi se ad earum conparationem parua pati cog-
noscant, maxime cum illi talia patiantur, qui uice Christi
fuerant des tinati, sicut, si quis discipulus doleat suam iniuriam,
cum audierit magistrum maiora perpessum, consolatione
accepta dolere desistit. <1Quoniam supra modum onerati sumus>1
<1supra uires [nostras].>1 Grauati pondere passionum. <1Ita ut>1
<1taederet nos etiam uiuere.>1 Ita ut mori omni desiderio cupere-
5 mus. 9 <1Sed ipsi>1 [in] <1nobis [ipsis] responsum mortis habuimus,>1
<1ut non simus fidentes in n0bis.>1 Hoc est, in nostra prudentia
uel cautela. <1Sed in deo, qui suscitat mortuos.>1 Ipsa mors nos
docuit omne humanum auxilium defecisse, [et] ab illo solo
sperandum esse remedium, cui etiam mortuos suscitare
10 possibile est. 10 <1Qui de tantis periculis eripuit nos [et eruet],
<1in quem [et] speramus quoniam [adhuc] et liberabit.>1 Scit se adhuc
multa passurum, qui sperat se etiam liberandum. 11 <1Adiuuanti->1
<1bus et[iam] uobis.>1 Nisi laborans [non] dicitur [ab alio] adiuuari.
<1In oratione pro nobis.>1 Multum ualet oratio totius ecclesiae,
15 quae etiam Petrum de carcere liberauit. <1Ut ex multorum>1
<1facie[rum eius], quae in nobis est, donationis per multos gratiae>1
<1referantur pro nobis.>1 Hoc habet sensus, ut ex multorum con-
uentu pro eo quod uobis donamur domino gratiae referantur.
Siue: Quia multis donati sumus, plures conuertentes per nos
gratias agant pro nobis. 12 Nam <1exultatio nostra haec est.>1 Ideo
in ipsis passionibus gloriamur, quia conscientia nos minime
reprehendit eo quod gloriae uel lucri causa docere uideamur.
<1Testimonium conscientiae nostrae.>1 ` Beati mundo corde, quia 5
ipsi deum uidebunt.' <1Quoniam in simplicitate et sinceritate dei.>1
Hoc est quo modo deus simplex est et sincerus. [Et] <1non in>1
<1sapientia carnali, sed in gratia dei conuersati sumus in [hoc]>1
<1mundo.>1 Non subdole uel astute docentes, sicut [et] sapientia
carnallis, quae mercede distrahitur, sed gratis, sicut a deo 10
accepimus, praedicamus, uel dei solius causa docemus. <1Abun->1
<1dantius autem>1 ad <1uos.>1 A quibus nec uictum, qui nobis iure
debebatur, accepimus. 13 <1Non enim>1 alia <1scribimus uobis.>1 Non
confundor, quia efiam uos nostis certuni esse quod dico.
Nam qu[a]e <1legistis et cognoscitis.>1 Quae legistis in epistula, 15
cognoscitis in conscientia. <1Spero autem quod usque in finem>1
<1cognoscetis.>1 Certus sum me propositum non mutare. 14 <1Sicut>1
<1et cognouisti[s] nos ex parte.>1 Quia `nondum est finis:' cum
autem finis uenerit, ex integro cognoscetis. <1Quia gloria uestra>1
<1sumus, sicut et uos nostra.>1 Sic est gloria discipulis de bono 20
doctore, quo modo et magster in bonis discipulis gloriatur.
<1In die[m] domini nostri Iesu Christi.>1 Quando et ueri magistri
et boni discipuli proba[bu]ntur. 15 <1Et hac confidentia uolu->1
<1eram prius uenire ad uos.>1 Quia nihil aliut uestrum quae-
5 siuimus quam salutem. <1Ut secundam qratiam haberetis>1 [, 16 <1et>1
<1per uos transirem in Macedoniam, et iterum a Macedonia>1
<1uenirem ad uos, et a uobis deduci in Iudaeam].>1 Quia primam
in primo meo habuistis aduentu. Siue: Ut secundam gratiam
praesentiae meae post litteras haberetis. 17 <1Cum hoc ergo>1
10 <1cogitassem, numquit leui[t]ate usus sum?>1 Quia promissum noa
impleuerat, ne leuita[ti]s putaretur, excusat. <1Aut quae cogito,>1
<1secundum carnem cogito?>1 Secundum carnalem scilicet uolun-
tatem : carnale est enim [aliquem] nulla maiore causa exsistente
non facere quod[quod] promisit. <1Ut sit apud me `est'>1 [`est']
15 <1et `non' [`non']?>1 Ideo non cogito secundum carnem, ut non
mendax uel duplex inueniar. 18 <1Fidelis autem deus.>1 Ita et
nos, per quos ipse loquitur et qui eum imitamur, non sumus
infideles. <1Quia sermo noster, qui fit apud uos, non est in illo>1
" <1est' et `non' [,sed>1 ` <1est' in illo est].>1 Nulla in illo est ambiguitas,
20 nec nos uobis sumus aliquando mentiti. 19 <1Dei enim filius>1
<1Iesus Christus, qui in uobis [est, qui] per nos praedicatus est,>1
[per <1me et Siluanum et Timotheum] nonfuit `est' et `non.'>1 [Si
in] Christo non fuit `est' et `non,' qua re, cum promisisset se
ire ad centurionis puerum, non perrexit? sed adfuit spiritali
gratia, qui non adfuit praesentia corporali. <1Sed>1 `est' <1in illo s>1
f-<1uit.>1 Hoc est inmutabilis ueritas, sicut illud Moysi: `qui est
misit me.' Ille enim uere est qui semper idem est  20 <1Quot->1
<1Quot enim promissiones dei [sunt], in illo>1 ` <1est,' etiam per ipsurri>1
` <1amen' deo>1 ad <1glori->1am <1per nos.>1 Omnis ueritas promissionis in
Christo est, quae per nos ad dei gloriam praedicatur. 21 <1Qui>1 10
<1autem confirma[ui]t nos uobiscum Christus dominus.>1 Gratia et
doctrina; et qua dixerat per nos, modo ostendit deum totum
facere, qui in eis ista omnia est operatus. <1Et qui unxit nos deus.>1
Spiritu sancto uel chrismate. 22 <1Et qui signauit nos.>1 Illut
signatur quod aliquid intrinsecus continet praetiosum. <1Et>1 15
<1dedit pignus spiritus in cordibus nostris.>1 Pro arra spiritus
gratiam ; omnis autem arra pro magnitudine pretii dari solet :
quantum ergo pretium est, cuius tanta est arra! 23 <1Ego>1
<1aicterr testem deur)i inuoco.>1 Reddit causam non impleti
promissi: hoc est, non suae leuitati, sed illorum infirmitati
adserit deputandum. <1Et animam meam.>1 Cuius secreta solus
agnoscit. <1Quod parcens uobis non ueni [ultra] Corinthum.>1 Ne
5 in uobis acrius uindicarem. 24 <1Non quia dominamur fidei>1
<1uestrae, sed cooperarii sumus uestrae>1 gloriae. Non quo ideo
credideritis ut uobis dominemur, sicut in lege sacerdotes, et
ideo uos terremus, sed omnia ad uestram facimus emenda-
tionem, ut et hic in conscientia [et] in perpetuo gaudeatis, ne
10 ipsa libertate male usi ruatis in peius. Nam <1fide statis.>1 Fide,
non lege ; id est, credendo Christo stare coepistis. 1 <1Iudicaui>1
<1autem hoc ipsum apud me, ne iterum uenirem intnistitiam>1 ad <1uos.>1
Id est, cogitaui siue disposui, ne in tristitiam secundo uenirem,
qui, cum primum credidistis, [apud uos] in gaudio fui. 2 Si-
15 <1enin1 contristo ego uos, et quis est qui me laetfificet?>1 Propter ea
hoc facio, ut possim gaudere de uobis. <1Nisi qui[s] contristotitr>1
<1ex me.>1 Si enim contristatur, intellegit se peccasse: sic [et]
aeger, qui dolorem sentit, potest percipere sanitatem et ad
medici laetitiam pertinere. 3 <1Et hoc ipsum scripsi [icobis].>1
 "
Modo enim ideo scribo uel ante scripsi, ut litteris emendati
praesentem [me] gaudere faciatis. <1Ut non, cum uenero, tris->1
<1titiam super tristitiam habeam.>1 Tristitiam habeo, quia pec-
ca[s]tis, quae magis augebitur, si uos non perfecte uidero
emendasse. <1De quibus oportuerat me gaudere.>1 De quibus 5
semper gaudere debueram. Siue: De emendatione gratulari.
<1Confidens in omnibus uobis, quia meum gaudium omnium>1
<1uestrum est.>1 Confidens uos intellegere quia tunc sit uerum
gaudium uestrum, si ego gaudeam. Siue: Confido quod me
taliter diligatis, ut meum gaudium uestrum esse ducatis. 10
4 <1Nam ex multa pressura et angustia cordis scripsi uobis per>1
<1multas lacrimas.>1 Primam epistulam, qu[i]a uos corripui: et
[hinc] intellegendum quam fuerit de omnium salute sollicitus.
<1Non ut contristemini, sed ut sciatis quam [abundantius] habeam>1
<1caritatem.>1 Non ideo commemoro ut iterum contristemini, 15
sed ut sciatis me omnia de caritate fecisse. <1[Abundantius] in>1
<1uobis.>1 Ex maiore sollicitudine abundantiorem cognoscite
caritatem. 5 <1Si quis autem contristauit, non>1 me <1contristauit.>1
Quia per illius peccatum etiam uos correpti amplius profecistis.
Siue: Qui emendauit, non me penitus contristauit. <1Sed ex>1 20
<1parte.>1 Ex ea solum parte qua nocuit sibi[,dum illi necesse
est paenitere]. <1Ut non onerenz. omnes i1os.>1 Ideo scribo eum
recipi, ut non oneremini, si per uestram duritiam desperauerit
de salute. 6 <1Su$cit ei qui ei~s modi est, obiurgatio haec quae>1
<1ffit>1 a <1pluribus.>1 Non de illo solo dicit qui paternum polluit
5 thorum, sed de omni peccante: nam multos illic peccasse
epistula prima demonsCrat. 7 <1Ita ut e contrario magis donetis>1
<1et consolemini.>1 Ut contra obiurgationem donetis ueniam et
consolemini uerbis propheF[i]ae dicentis: ` nolo morCem pec-
catoris[, tantum ut conuertatur et uiuat'], et: `iniquus qua-
10 cumque die fuerit conuersus, non memorabuntur peccata
eius.' <1Ne forte maiore tristitia absorbeatur qui eius modi est.>1
Ne forte per desperationem indulgentiae absorbeatur gurgite
ui Fiorum, et a diabolo persuasus ad infidelitatis et blasphemiae
maiora praecipitia deducatur. 8 <1Propter quod obsecro uos>1
15 <1ut confirmetis -in illum caritatem.>1 Qua perfectam se agnoscat
ueniam consecutum. 9 <1Ad hoc enim [et hoc] scripsi, ut cognos->1
02m <1experimentum uestrum, si in omnibus oboedientes estis.>1
Ut uideam si, quo mod[o ob]audistis in [uindicando, ita obau-
diatis in] indulgendo: oboedientia enim illa perfecta et uera
est quae in nullo contemnit. 10 [Si] <1cui autem aliquid donastis,>1
<1et ego: nam et ego quae donaui.>1 Si cui iam forte donastis, et
ego : sicut uobiscum uindicaui, ita et dono uobiscum. quod
autem ego dono, non in mea persona, sed Christi, qui dixit: 5
`quae donaueritis in terra, erunt soluta et in caelo.' <1[Si quid>1
<1donaui,] proptcr uos.>1 Ne uos grauemini uel contristemini. <1In>1
<1facie Christi.>1 Quia uice fungimur Christi. 11 <1Ut non circum->1
<1ueniamur>1 a Satana[n] : <1nec enim uersutias eius ignoramus.>1
Similiter enim circumuenit per nimiam duritiam, ut peccatores 10
pereant desperando, quo modo in nimia remissione minime
corrigendo. unde Solomon ait : ` non declines dextra[m] neque
[in] sinistra[m].' quainuis ergo tota epistula contra Nouatum
sit, tamen hic euiden tissime ostenditur a diabolo circumuentus
paenitentiam denegare, cuius ista uersutia est ut sub specie 15
iustitiae fallat incautos. 12 <1Cum uenissem autem Troadem>1
<1propter euuangelium Christi et ostium.>1 Aditus ucl oportunitas
praedicandi. <1Mihi apertum esset in domino,>1 13 <1non habui>1
<1requiem spiritui meo, eo quod non inuenerim Titum fratrem>1
<1meum.>1 Modo illis uult probare quanto amplius eos diligat,
quorum causa tantum sollicitus est, ut cum illi essent omnia
5 prosperata, nullam requiem habuerit, quia Titum, quem ad
eos uidendos miserat, non inuenit, timens scilicet ne minime
correxissent, quia nondum ei renuntiauerat Titus. <1Sed>1 uale
<1dicens eis.>1 Cito inde egressus sum, quamuis occasionem
habuerim praedicandi. <1Profectus sum in Macedoniam.>1 Per
10 quam a uobis Titus erat utique rediturus: uicinior est enim
Macedoniae Ac[h]aia quam Troad[a]e : denique, dum ibi esset,
dicit Titum postea aduenisse. 14 <1Deo autem gratias, qui>1
<1semper triumphat nos in Christo.>1 Triumphare nos facit per
Christum. Siue: In nobis ipse triumphat. <1Et odorem notitiae>1
15 <1suae manifestat per nos in omni loco.>1 Odor notitiae dei per
doctrinam manifestatur et signa: odor autem ideo dicitur
quia sentitur potius quam uidetur, et quia primo credentes
modicum aliquit tamquam [per] odorem sentire ualebant.
15 <1Quia Christi bonus odor sumus>1 deo <1in hi[i]s qui saluifiunt,>1
20 <1et in hi[i]s qui pereunt.>1 Quidam ita dicunt: ``noster labor deo
semper est gratus, quia omnibus praedicamus, seu uelint
credere illi seu nolint." sed hic proprie de illis dicit qui uel
sanabantur per ipsos, uel in quibus uindicta fiebat. bonus
ergo odor in utrisque, quia iustus. 16 <1[Quibusdam [quidem]>1
<1odor mortis in mortem,] quibusdam quidem odor uitae in uitam>1 : 5
<1et ad haec quis [est] tam idoneus?>1 Et [ad] haec facienda quis
potest tam idoneus esse quam nos, qui ad hoc sumus electi?
17 <1Non enim sumus sicut plurimi, adulterantes uerbum dei,>1
<1sed ex sinceritate.>1 Pseudo-apostolos tangit, humanum sensum
diuinae praedicationi miscentes, unde [et] Isaias ait: `cau- 10
pones tui miscent uino aquam'; id est, mer[a]e doctrinae
adulationis mollia uerba, quibus homines [qui] non tam in-
ebriati ferueant quam delectati tepescant. <1[Sed] sicut ex deo>1
<1coram ipso in Christo loquimur.>1 Sicut ex deo processit doctrina,
quam scimus nos ipso praesente in persona dicere Christi, 15
id est, sicut ipse praedicauit. 1 <1Incipimus iterum nosmet ipsos>1
<1commendare?>1 Non ut commendemus nos uobis ista dicendo,
laudare nos uolumus, sed haec, ne ab aliis seducamini,
cogimur memorare. <1Aut numquid indigemus, sicut quidam,>1
<1commendaticias epistulas>1 ad <1uos>1 aut a <1uobis [aliquas commenda->1
<1ticias]?>1 Quos non commendat gratia uirtutum, illos digne
commendant epistulae amicorum. 2 <1Epistula nostra uos estis->1
Per uestram fidem omnibus commendamur, sicut alibi dicit :
5 ` signaculum apostolatus mei uos estis.' <1Scripta in cordibus>1
<1nostris.>1 In conscientiis nostris e[s]t uos nobis praedicantibus
credidisse. Siue: In corde nostro est praedicatio, per quam
epistula [nostra] estis effecti. <1Quae [cogno]scitur et>1 [quae]
<1legitur>1 ab <1omnibus hominibus, 3 manifestati[o] quoniani estis>1
10 <1epistula Christi ministrata>1 a <1nobis.>1 Omnibus manifestum est
Christo uos per nostram credidisse doctrinam, confirmante
per uirtutem spiritu sancto. Siue: Hinc uere cognoscimini
Christi esse, quod et spiritum accepistis. <1Inscripta, non>1
<1atramento, sed spiritu [sancto] dei uiui.>1 Hoc est, spiritu sancto
15 praeparata. <1Non in tabulis lapideis, sed in tabulis cordis>1
<1carnalibus.>1 Hinc iam differentiam inducit legs et gratiae.
Iudaei in dura materia legem acceperunt significante [et]
duritia[m] mentis eorum, sicut et uelamen faciei Moysi cordis
eorum uelamen ignorantiae portendebat: nos uero, quamuis
legem Christi scriptam in euangeliis habeamus, tamen in
primis non quasi absentes tabulis scriptis, sed praesentes per
auditum domini uerba corde suscepimus: eua[n]gelia uero
postmodum scripta sunt ad memoriam posterorum. si ergo 5
inexcusabiles sunt qui legem in lapidibus acceperunt, quanto
magis nos qui uerba Christi suscepimus, si peccemus, sicut
[et] ad Hebraeos scribitur: ` si enim illi non effugerunt super
terram loquente[m] sibi,' et cetera ! 4 <1Fiduciam [autem] talem>1
<1habemus ad dominum per Christum.>1 Qu[i]a nouimus uos per nos 10
credidisse, uel qu[i]a [nos] non humana epistula, sed gratia
diuina commendat. 5 <1Non quod sufficientes simus cogitare>1
<1aliquit a nobis quasi ex nobis.>1 Uult ostendere nihil se sua pru-
dentia facere uel uirtute, quia pauci homines rustici numquam
sine dei gratia totum mundum saluare potuissent. <1Sed>1 15
<1sufficientia nostra ex deo est.>1 Ideo hoc praemisit quia dicturus
erat tanto maius se quam Moysen ministerium suscepisse,
quanto maius est nouum testamentum a lege scilicet, ut eos
a falsis apostolis sibi detrahentibus reuocaret. 6 <1Qui et suffi->1
<1cientes nos fecit ministros noui testamenti.>1 Cum ad hoc im-
plendum idonei non essemus. <1Non littera[e], sed spiritu[s].>1
Non litterae legs, sed spiritui gratiae ministrantes. <1Littera>1
<1enim occidit, spiritus autem uiufict.>1 Quo modo [autem] ergo
5 alibi legem dicit esse spiritalem? sed spiritalibus. ceterum
peccatores occidit: gratia uero etiam impium iustificat con-
uertentem. quidam uero dicunt quod historicus intellectus
occidat, [ne]scientes quod nec ubique historia[e] nec ubique
possit allegoria seruari: nam sicut quaedam in figura sunt
10 dicta, [ita,] si praecepta uelis allegorice intellegere, omnem
eorum uirtutem euacuans, omnibus aperuisti ianuam de-
linquendi. sed [et] ille uere spiritalis est intellectus qui non
ueri similibus [coloribus] pulchrum mendacium pingit, sed
uirtute rerum ipsarum exprimit ueritates. 7 <1Quod si ministratio>1
15 <1mortis,>1 [in] <1litteris>1 [de] formata <1in lapidibus,fuit in gloria.>1 Q
uae
mortificat peccatores. ceterum ipse eam [et] sanctam et
iustam et bonam alibi appellauit. <1Ita ut non possint filii>1
<1Istrahel in faciem Moysi intendere propter gloriam uultus eius,>1
<1quae euacuatur.>1 Contra Manichaeos. numquam enim apostolus
posset contraria comparare, id est, [maiorem] ministrorum
noui testamenti quam Moysi gloriam praedicare, si nulla inter
eos uideretur esse communio. ` Propter gloriam uultus eius,
quae euacuatur.' Gloria legis per gloriam euuangelii euacuatur,
sed i[s]ta euacuatur ut proficiat, sicut infantiam ipse dicit 5
euacuari in uiri perfecti aetatem. semen quoque euacuatur
in fructu: melior quidem fructus semine, sed sine eo esse non
potest fructus, [et] non perit, sed multiplicatur semen in
fructu[m], et ita euacuatur, sicut prophetia et scientia de-
struentur. 8 <1Quo modo non magis ministratio spiritus erit>1 10
<1in gloria?>1 In gloria nostra, quae ut perfecta non potest
[e]uacuari. 9 <1Si enim [ex] ministerio damnationis gloria est.>1
Exposuit quod superius dixerat, litteram occidere, ministra-
tionem [esse] mortis, scilicet damnando peccantes. <1Multo>1
<1magis abunda[bi]t ministerium iustitiae [in] gloria.>1 Quod 15
ministrat iustitia[m] dimittendo peccata. 10 <1Nam [n]ec glorifi->1
<1catum est quod claruit in hac parte, propter excellentem gloriam.>1
[In] comparatione gloriae euangelicae obumbratur gloria
legis, sicut orto sole lumen obtunditur lunae, cum tamen suo
tempore magnum habeat fulgorem. hoc ostendit etiam domi-
nus, cum ascendens montem solus splendore solis uisus est
radiasse, cum tamen etiam Moyses et Helias uisi in gloria
referantur, et ideo uox desuper patris ipsumiam solum prae-
5 cepit audiri. 11 <1Si autem quod euacuatur, per glorian est,>1
<1multo magis quod manet, in gloria est.>1 Si euacuandum per
gloriam datum est testamentum, quanto magis erit quod
permanet gloriosum! 12 <1Habentes igitur talem spem.>1 Talem
spem gloriae, quia ` spe salui facti sumus.' <1Multa fiducia uti->1
10 <1mur.>1 In eo qui nos fecit idoneos. 13 <1Et non sicut Moyses pone->1
<1bat uelamen superfaciem suam, ut non intenderentfilii Istrahel.>1
Non ita facimus, quia [hic] iam omnes uident gloriam [domini]
Christiani, sancto spiritu reuelante. <1Usque>1 ad <1finem eius.>1
Usque in finem uitae eius. ita et lex non intellegitur usque in
15 finem eius, id est, [usque dum] Christo credatur. <1Quod eua->1
<1cuatur.>1 Quod uelamen nunc euacuatur in Christo. 14 Sed
<1obtu[n]si sunt sensus eorum usque in hodiernum diem.>1 Nisi enim
crediderint, intellegere secundum prophetam omnino non
possunt. <1Id ipsum uelamen in lectione ueteris testamenti manet.>1
Cuius figuram ille gestabat in facie[m]. <1Quod non reuelatur,>1
<1quoniam in Christo euacuatur.>1 In Christo, qui finis est legis.
15 <1Sed usque in hodiernum diem, quotienscumque legitur Moyses,>1
<1uelamen est positum [ignorantiae] super cor eorum.>1 [Uelamen
ignorantiae super cor eorum,] qui[bus] legitur Moyses, id est, 5
Iudaeorum. 16 <1Cum uero conuersus fuerit ad dominum,>1
<1auferetur uelamen.>1 Cum conuersus fuerit Iudaeus, sicut
Moyses conuertebatur ad [dominum] audiendum. 17 <1Dominus>1
<1[autem] spiritus est.>1 Nihil in illo obscurum neque uelatum.
<1Ubi autem spiritus domini, ibi libertas.>1 Liber est spiritus, et 10
idcirco non potest uelamen accipere, cum magis omnia ipse
reuelet. qui ergo spiritum dei habet, omnia illi nuda sunt
et aperta, quia `spiritus omnia scrutatur.' 18 <1Nos itaque>1
<1omnes reuelata facie gloriam domini speculantcs.>1 Euidenter
et clare domini gloriam contemplamur. <1Ad eandem imaginem>1 15
<1reformamur.>1 Quam Christus ostendit in monte, sicut [al]ibi
dicit : ` qui transformauit corpus humilitatis nostrae conforme
[fieri] corpori claritatis suae.' Siue : Transformamur, cotidie
enitimur transformari. <1A gloria in gloriam, sicut a domini>1
<1spiritu.>1 A gloria hac in futuram [gloriam] proficimus spiritu
domini operante. 1 <1Habentes autem hanc [am]ministrationem>1
<1sicut misericordiam consecuti sumus.>1 Quia per nos idonei tanto
5 officio non eramus. <1Non deficimus.>1 In omnibus tribulationi-
bus nostris. 2 <1Sed abicimus occulta dedecoris.>1 Abicimus ab
hominibus occulta uitiorum: dedecus est enim delinquere
Christianum. <1Non ambulantes in astutia.>1 `Non turpis lucri
gratia ' praedicantes. <1Neque adulterantes uerbum domini.>1 Per
10 adulationem excusando peccata, sicut illi qui [causa] laetifi-
candi cor hominis, uerbo dei sermonem uilem admiscent et
per terram repentem. <1Sed in manifestatione ueritatis com->1
<1mendantes nosmet ipsos ad omnem conscientiam hominum.>1 Sed
ita manifestum est apud [h]om[i]nes uerum esse quod dicimus,
15 ut etiam eorum conscientia testimonium nobis perhibe[a]t qui
resistunt. <1Coram deo.>1 Non coram hominibus, id est, non
propter ipsos eis nos commendamus. 3 <1Sed si [etiam] est>1
<1opertum euangelium nostrum in hi[i]s qui pereunt.>1 Quasi
illi aliquis obiecisset: ``[quid] quod et hanc non omnes
intellegunt ueritatem? " ` sed non credentes,' inquit, ` uel
subdoli, non fideles.' ibi etiam Iudaeorum plurimi ignorabant.
4 <1In quibus deus huius saeculi excaecauit sensus infidelium, ut>1
non <1peruiderent lumen euangelii gloriae Christi.>1 Deus saeculi
potest ita accipi quo modo `princeps mundi,' quia ipse sibi 5
in infidelibus uindicat principatum; sed propter calumniam
hereticorum ita legendum est ut dicamus deum mentes
infidelium huius saeculi merito infidelitatis excaecasse, sicut
ait saluator: `in iudicium ueni in hunc mundum, ut qui non
uident uideant, et qui uident caeci fiant,' et ipse apostolus 10
alibi dixit : ` quia non crediderunt ueritati, sed consenserunt
iniquitati, mittet illis deus spiritum erroris;' hoc est, dari
permittet, quia credere noluerunt; quia et medicus, [si] in-
oboedientem aegrum deserat, [ipse] ei aegritudinem dicitur
prolongasse, cum tota illius culpa sit qui audire contempsit. 15
tamen si rursum roget et obtemperet, potest recipere sani-
tatem. <1Qui est imago [inuisibilis] dei.>1 `Imago expressa sub-
stantiae' dei, sicut scriptum est ad Hebreos. 5 <1Non enim>1
<1nosmet ipsos praedicamus, sed Christum Iesum dominum>1
<1nostrum.>1 Qui enim commoda propria quaerit, non Christum,
sed se praedicat, sicut qui suo uentri deseruiunt. <1Nos uero>1
<1seruos uestros p[ropt]er Iesum.>1 Quia uestrae utilitati omnia
procuramus, exemplo Christi, qui formam serui accepit, non
5 gloriae nec auaritiae causa docemus. 6 <1Quoniam [deus], qui>1
<1dixit de tenebris lumen splendescere.>1 Hoc contra omnes inimi-
cos Ueteris Testamenti, quia a patre Christi sit datum. <1[Qui]>1
<1inluxit>1 [in] <1cordibus nostris ad inluminationem scientiae>1
<1claritatis dei. [In]luxit primum in cordibus nostris per
10 Christum, ut nos alios inluminare possimus. <1In facie Christi>1
<1Iesu.>1 Quae claritas est in facie Christi maior quam Moysi.
Siue : In persona Christi nos homines scientia [in]luminamus.
7 <1Habemus autem.>1 Iam hinc incipit ostendere qua re tanta
uel talia patiantur, quia de hoc quoque illis pseudo-apostoli
15 detrahebant. <1Thesaurum istum in uasisfictilibus, ut excellentia>1
<1uirtu[ti]s dei sit, et non ex nobis.>1 Thesaurum gratiae spiritalis
in fragili corpore baiulamus, in quo, etiam cum alios sanemus,
ipsi aliquotiens infirmamur, ut quod faci[e]mus, non nostiae
uirtu[ti]s, sed dei esse noscatur. 8 <1In omnibus pressuram pati->1
20 <1mur, sed non angustiamur.>1 Persecutionem quidem patimur,
[sed] per solacium futurae spei non angustiamur, sed amplius
dilatamur. <1Aporiamur, sed non destituimur[>1 : 9 <1persecutionem>1
<1patimur, sed non derelinquimur].>1 Caede et obprobriis, sed
diuino non desolamur auxilio. <1[Humiliamur, sed non con->1
<1fundimur>1 :] <1tribulamur, sed non perimus.>1 Usque ad despera- 5
tionem uitae uenimus, sed non morimur : [sed, et si morimur,]
non perimus. 10 <1Semper mortificationem Iesu in corpore nostro>1
<1circumferentes, ut et uita Iesu [Christi] in corpore nostro mani->1
<1festetur.>1 Per tribulationes, sicut alibi ait : ` cotidie morior per
uestram gloriam.' ergo ` si commorimur,' inquit, ` et con- 10
uiuemus' : illi autem qui nolunt commori, nec conuiuent.
11 <1Semper enim nos qui uiuimus, in mortem tradimur.>1 Quam
diu ` sumus in corpore.' <1Propter Iesum, ut et uita Iesu mani->1
<1festetur in mortali carne nostra.>1 Non propter opera mala, sed
propter corpus eius, id est, ecclesiam, patimur quod passus 15
est ille pro nobis, ut uita eius, hoc est, aeterna, manifestetur
in carne nostra mortali, ut possit fieri inmortalis : ` nondum'
enim ` apparuit quid erimus.' 12 Ergo <1mors in nobis operatur,>1
<1uita autem in uobis.>1 Numquid ergo semper in nobis erit mors,
et in uobis uita et futura et praesens? 13 <1Habentes autem>1 20
<1eundem spiritum fidei, [sic]ut dictum est.>1 Increpat eos quia
falsis apostolis [dicentibus] crediderunt idcirco Paulum
passionibus subiacere, quia fidei sit minoris, se uero [per] fidem
tribulari non posse. [e] contrario ergo ostendit se propter
5 fidem talia sustinere, illos uero causas odii non habere per
adulationem atque desidiam. unde ad Galatas ait : ` qui uolunt
in carne placere, tantum ut crucis Christi persecutionem
minime patiantur.' <1Credidi, propter quod locutus sum, et nos>1
<1credi[di]mus, ideo quod et loquimur.>1 Hoc testimonio credere
10 se probat. si enim ille ideo quia credidit loquebatur--nemo
enim san[a]e mentis alteri adfirmet quod ipse non credit--, ergo
` et nos qui loquimur,' inquit, ` credimus, qui etiam propter ea
tribulamur.' 14 <1Scientes quoniam qui suscitauit [dominum]>1
<1Iesum.>1 Firmiter tenentes hanc fidem, a qua nec morte
15 diuellimur. <1Et nos cum Iesu suscitabit et constituet uobiscum.>1
Sicut illum suscitauit, [et nos] etiam, si pro eo mortui fuerimus.
15 <1Omnia enim propter uos.>1 Omnia ideo patimur quia fideliter
uestram salutem quaerimus et optamus. <1Ut gratia abundans>1
<1per plurimam [gratiarum] actione[m] abundet in gloria[m] dei.>1
Hoc habet sensus, ut per multitudinem credentium propter
gratiam abundantem et gratiarum actio abundet in gloria[m]
dei. 16 <1Propter quod non deficimus.>1 Propter uos et [propter]
gloriam dei in omnibus tribulationibus et obprobriis non
cessamus. <1Licet enim exterior noster homo corrumpitur, sed>1 5
<1interior renouatur de die in diem.>1 Licet corpus psssionum
iuiuriis corrumpatur, anima tamen spe futurorum cotidie
confirmatur ad omnia sustinenda. 17 <1Nam quod praesens est>1
<1temporale et leue pressurae nostrae.>1 Praesens tribulatio,
quantolibet tempore perseuerans, ad conparationem inmensae 10
aeternae[que] gloriae et breuis et facilis est, sicut ad Romanos
ait: `existimo enim quod non sunt [con]dign[a]e passiones
huius temporis ad futuram gloriam.' <1Supra modum in sub->1
<1limitate[m].>1 Quia nulla conparatio esse potest. <1Aeternum>1
<1gloriae pondus operatur in nobis.>1 Quia illud leue dixerat, ideo 15
hic pondus posuit, seruans metaforae stateram. Siue : Quod
tribulationum pondus, quae supra modum sunt in prae-
senti, in sublimitate[m] gloriae aeternae proficiat. 18 <1Non>1
<1contemplantes [nobis] quae uidentur, sed quae non uidentur : quae>1
<1enim uidentur temporalia sunt, nam quae non uidentur aeterna>1
<1sunt.>1 De uisibilibus nec bonis mouemur nec malis, quia utraque
fini[en]tur. 1 <1Scimus autem quoniam si terrestris domus nostra>1
5 <1huius habitationis dissoluatur, quod aedificationem ex deo>1
<1habemus.>1 Quasi aliquis [ei] dixisset : `` quando istud erit, cum
sciam me esse [mortalem]? " ideo gloriam resurrectionis in-
duxit. [`domus nostra,' inquit,] terrenum corpus, in quo in
hoc saeculo adhuc corruptibiliter habitamus, si ante aduentum
10 domini uel passionibus uel conditione naturae fuerit dissolu-
tum, caelestem incorruptionem ex deo corpore [re]uiuescente
sumemus. <1Domum non manufactam, aeternam in caelis.>1 Quia
animale corpus, quod dei quodam modo manu dicitur esse
plasmatum, hoc ipsum spiritale fiet per spiritum. 2 <1Etenim>1
15 <1in hoc ingemescimus, habitationem nostram, quae de caelo est,>1
<1superindu[c]ere cupientes.>1 ` Gemitus ' hic pro labore accipitur,
quia cum gemitu laboratur, sicut et partus ponitur pro dolore.
ad hoc ergo laboramus ut illa superindui mereamur. 3 <1Si>1
<1tamen expoliati, non nudi inueniamur.>1 Si tamen expoliati
corpore, nudi non inueniamur a fide uel opere pietatis.
<14 Etenim cum sumus in corpore isto ingemescimus grauati, eo>1
<1quod nolumus expoliari, sed superuestiri.>1 Nam et qui uiui 5
inuenientur hoc laborant, ut non expolientur ab igni cum
peccatoribus, dum omnia coeperint elementa consumi, sed
[ut] cum iustis [inmortalitate super]indui mereantur. <1Ut>1
<1absorbeatur mortale hoc a uita.>1 Quod absorbetur non apparet,
cum sit sicut ferrum, si mittatur in ignem, et manente eius 10
materia totum sit ignis : nam et splendorem et calorem [ipsius]
ignis adsumit. 5 <1Qui autem perficit nos in hoc ipsum deus.>1
D[e]um hoc dicit facere, ne cui inpossibile uideretur. <1Qui dedit>1
<1nobis pignus spiritus.>1 [Qui iam nobis dedit pignus spiritus]
ut sciamus quia templum sui spiritus perire non pati[e]tur. 15
6 <1Audentes igitur semper et scientes.>1 Ideo hoc audemus petere.
<1Quia dum sumus in corpore, peregrinamur a domino>1 :
7 <1perfidem enim ambulamus, et non per speciem.>1 Peregrinamur,
qui[a] adhuc non sumus in hereditate paterna. ut peregrini
ergo non debemus de huius saeculi rebus magnopere curare, sed
necessariis contenti desiderium omne et studium perueniendi
ad patriam habeamus, quam fide adhuc speramus necdum
5 specie possidemus. 8 <1Audemus autem et consentimus.>1 Prorsus
hoc audenter eligimus, sicut alibi ait : ` dissolui et cum Christo
esse multo magis melius.' <1Magis peregrinari de corpore.>1 Bene
ait peregrinari a corpore, quia ad id sumus iterum regressuri.
<1Et adesse ad dominum.>1 Quamquam creatori suo nulla creatura
10 absens sit, nos tamen quodam modo illi tunc magis praesentes
erimus, ut [et] iam perfecti, cum a carnis fuerimus fragilitate
seiuncti. Siue: Quod secundum nos deo praesentes erimus,
quia secundum illum absentes esse numquam possumus. 9 <1Et>1
<1ideo conitimur siue absentes siue praesentes placere illi.>1 Iam
15 modo tales esse [actu] conamur quales futuri sumus in regno`
natura incorruptibiles sine dubio et perfecti. 10 <1Omnes enim>1
<1nos manifestari oportet ante tribunal Christi.>1 Pro magnitudine
potentiae sedentis magnitudo tribunalis et terror iudicii aesti-
manda sunt. <1Ut reportet unus quisque propria corporis, prout>1
<1gessit.>1 Quia de resurrectionis tempore fecerat mentionem uult
ostendere animam omnia per corpus operatam. <1Siue bonum>1
<1siue malum.>1 ` Uenite, benedicti ` et : ` discedite a me, maledicti.'
11 <1Scientes ergo timorem domini, hominibus suademus, deo autem>1
<1manifesti sumus.>1 Scientes quantus metus sit diuini iudicii, 5
hominibus suademus ut caueant : deo autem manifesti sumus,
si non et nos formidamus. <1Spero autem et in conscientiis uestris>1
<1nos manifestos esse.>1 Quamuis male uobis suggestum sit de
nobis, puto tamen quod non recipiat conscientia uestra de
nobis aliter suspicari quam nouit, nec possit aliis magis fidem 10
adcommodare quam sibi. 12 <1Non igitur nos commendamus>1
<1uobis.>1 Quia superius dixerat: `incipimus nosmet ipsos com-
mendare ? ' <1Sed occasionem damus [uobis] gloriandi pro nobis.>1
Contra pseudo-apostolos, qui eis primo per detrac[ta]tionem
odium [apostoli] uolebantinserere, ut eis fides facilius haberetur. 15
<1Ut habeatis>1 ad <1eos qui in facie gloriantur, et non in corde.>1 Ut
habeatisad eos qui in carnalibus et uisibilibus, et non in
conscientiis gloriantur, quid respondere possitis contra ea
quae [de] nostra obtrectatione confingunt, ut etiam sui cordis
testimonio reuinca[n]tur. 13 <1Siue enim mente excidimus, deo.>1 20
Dicebant enim de illis: `` si eorum esset memoria coram deo,
numquam talia paterentur." quidam autem aliter dicunt:
ignoscens. <1Et ponens in nobis uerbum, reconciliantis>1 20 <1pro>1
<1Christo, pro quo legatione fungimur.>1 Ut pro Christo nos
reconciliemus homines deo : Christi enim uice legati sumus dei.
<1Tamquam deo exhortante per nos.>1 Id est, non ex nobis loqui-
5 mur, sed ex deo. <1Orantes pro Christo reconciliari deo.>1 Hoc est,
uice Christi. 21 <1Eum qui [cum] non cognouerit peccatum, pro nobis>1
<1peccatumfecit.>1 Pater pro nobis Christum, qui peccatum nescie-
bat, peccatum eum fecit: hoc est, sicut hostia pro peccato
oblata peccatum uocabatur in lege, ut in Leuitico scriptum
10 est: `et inponet manum super caput peccati sui,' ita et
Christus pro peccatis nostris oblatus peccati nomen accepit.
<1Ut nos efficeremur iustitia dei in ipsum.>1 Non nostra, nec [in]
nobis. 1 <1Adiuuantes autem simul et obsecrantes.>1 Uerbo uos
adiuuantes. <1Ne in uacuum gratiam dei excipiatis.>1 In uacuum
15 gratiam dei recipit qui in nouo testamento non nouus est,
hoc est, nihil in illo proficit. 2 <1Ait enim>1 : <1Tempore acceptabili>1
<1exaudiui te, et in die salutis adiuui te.>1 Acceptum tempus ad
exaudiendum et in salute miserandum in hac uita praesenti
e[s]t, sicut ait saluator : ` ambulate, dum lucem habetis, ne uos
20 tenebrae conprehendant.' <1Ecce nunc tempus acceptabile.>1 Sicut
alibi ` ergo dum tempus habemus' ait ` operemur quod bonum
est.' dies autem ideo dicitur haec uita, quia [ad] operandum
est ap[er]ta, et concluditur nocte iudicii, quae [dies] tenebrae
est [peccatoribus], non lux, in qua[m] iam nemo poterit
operari. aestati quoque adsimilatur hoc tempus, in cuius 5
conparatione[m] formica dicitur hiemem sperare uenturam.
<1Ecce nunc dies salutis.>1 Modo solum possumus inuenire salutem,
quia iuxta prophetae testimonium in inferno nemo confitebitur.
3 <1Nemini dantes ullam offensionem, ut inreprehensibile sit>1
<1ministerium nostrum.>1 Nemo nostro offendatur exemplo, ne 10
non tam [nostrum] uitium putetur esse quam legis. 4 <1Sed in>1
<1omnibus exhibeamus nosmet ipsos.>1 Non in aliquantis. omnia
ergo [huius causae] in nostra sunt potestate. <1Sicut dei>1
<1ministros.>1 Dei ministri deum- debent, prout possibile est,
imitari, ut ex actu cognoscantur dei esse cultores. unde [ait] 15
alibi : ` portate deum in corpore uestro,' sicut ille se ab [h]om[i]-
nibus patitur blaspheuiari, et tamen in praesenti uita ingra-
tis etiam sua beneficia non denegat. <1In multa patientia.>1
Non in parua, nec in modica. <1In tribulationibus.>1 Omnis laesio
tribulatio est. <1In necessitatibus.>1 Omne quod necesse est fera-
mus ut necesse est. <1In angustiis.>1 Angustia est omnis egentia.
5 <1Inplagis,in carceribus, in lacerationibus, in laboribus.>1 Manuum
5 uel discursuum. <1In uigiliis.>1 Non minus mentis quam corporis.
<1In ieiuniis.>1 Notandum ieiunia cum uirtutibus numerari. 6 <1In>1
<1castitate.>1 Illa est uera castitas quae nec mente polluitur. <1In>1
<1scientia.>1 Notandum quod [con]scientia [inter] species sit
uirtutum. <1In longanimitate.>1 Id est, sustinentia longa. In
10 <1suauitate.>1 Ut nulli uerbi[s] nostris amaritudinem generemus,
et [ut] dicatur de nobis: `fauces` eorum `dulcedines,` et
reliqua. <1In spiritu sancto.>1 Dum dignos [nos] eius habitaculo
praeparamus. <1In caritate nonficta.>1 Omnia quae nobis uolu-
mus [ab aliis] fieri, [nos] aliis faciamus, ut ` non diligamus uerbo,
15 sed opere et ueritate.' <17 In uerbo ueritatis.>1 Id est, in uerbo
Christi, si apte proferatur et uere, ne fiat de ueritate menda-
cium. <1In uirtute dei per arma iustitiae.>1 In uirtute dei siue
legis contra diabolum dimicemus. <1A dextris et [a] sinistris.>1
Nec prosperis eleuemur nec frangamur aduersis. 8 <1Per gloriam>1
20 <1et ignobilitatem.>1 Gloriam uirtutum, ignobilitatem carcerum.
Per <1infamiam et bonani famam, ut seductores sed ueraces.>1 Ab
aliis ut ueraces laudamur, ut seductores ab aliis infamamur,
sicut et ipse saluator appellatus est a Iudaeis. quae omnia
aequaliter ferimus, nec extollunt nos laudantes nec deiciunt
uituperantes, quia solet utraque pars aliquando mentiri. unde
ad conscientiam redeuntes non debemus fidem aliis magis 5
adcommodare quam nobis. <1Ut qui ignoraniur et cognoscimur.>1
Igno[ra]ti [a] perfidis et ingratis et cogniti [a] fidelibus
atque iustis. 9 <1Quasi morientes et ecce uiuimus.>1 Hoc est, usque
ad mortem peruenientes, sicut, quando lapidatus est et
mortuus aestimatus, surgens docebat in Listris. <1Ut temptati>1 10
<1et non mortificati.>1 ` Castigans castigauit me dominus et morti
non tradidit me.' 10 <1Quasi tristes, semper autem gaudentes.>1
Tristes serietate uultus, corde uero etiam in tribulatione
gaudentes. <1Sicut egentes, multos autem locupletantes.>1 In hoc
ipso quo nobis egemus aliis abundamus, dum per nos elimo- 15
sinae fiunt. Siue: Terrenis egentes, alios bonis caelestibus
facimus locupletes. simul adtendendum quod omnia quasi
pati se dicit, non tamen pati, ut ostendat ista esse quasi
imagines passionum ad conparationem praemii sempiterni.
<1Quasi nihil habentes et omnia possidentes.>1 Sicut ait Solomon : 20
`eius qui fidelis est totus mundus diuitiarum' : nam, excepto
quod omnia nostri dei sunt, nemo plus habet quam qui nullius
indiget: ille uero nullius eget qui praeter necessaria nil re-
quirit. 11 <1Os nostrum patet ad uos, o Corinthii, cor nostrum>1
5 <1dilatatum est.>1 Ita sumus uestro profectu [pro]uocati, ut tacere
penitus non possimus : profectus enim discipuli prouocat os
magistri, et cor dilatat atque amplificat, id est, facit sensibus
abundare, sicut de Salomone scriptum est quia ` dedit' illi
deus `latitudinem cordis, sicut arena[m] maris.' 12 Non
10 <1angustiamini in nobis, coartamini autem in uisceribus uestris.>1
Non [est] ex nobis sermonis angustia, sed, quia ualidiorem
uos non potestis audire doctrinam, ideo[que] ex uobis causa
procedit angustiae. 13 <1Eandem [autem] habentes remuneratio->1
<1nem.>1 Eandem habebitis remunerationem, si eundem sustinu-
15 eritis laborem, aut certe, si tantum quantum dicere possumua
capiatis. <1Tamquam filiis dico, dilatamini et uos.>1 Quasi filii
meo exemplo dilatamini, ut maiora recipiatis. Siue : Sacerdotes
in doctrina exemplo suo praecepit dilatari. 14 Et <1nolite iugum>1
<1ducere cum infidelibus.>1 Nolite illis coniungi uel aequari, quia
20 iugum simul non trahunt nisi pares : id est, nolite iungi pseudo-
apostolis, uel his qui in idol[i]o recumbebant. <1Quae enim>1
<1participatio iustitiae cum iniquitate, aut quae societas luci>1 ad
<1lenebras?>1 Nulla, sicut nec cum tenebris luci. simul ostendit
neminem posse et iustum esse pariter et iniustum, ualde
contraria exempla proponens. 15 <1Quae autem conuentio Christi>1
<1cum Belial? aut quae>1 pars <1fideli cum infidele?>1 Penitus illis 5
non potest conuenire. Beliab autem diabolum siue anti-
christum in uocabulo idoli nominauit. 16 <1Qui[s] autem con->1
<1sensus templo dei cum idolis? uos enim estis templum dei uiui.>1
Idola ipsos homines dicit qui idola colunt, quia templa sunt
daemonum, sicut [et] isti templum [sunt] dei. <1Sicut dicit deus.->1 10
<1Quoniam inhabitabo in illis.>1 Cum ubique sit deus, tamen in
illis proprie habitare se dicit, qui eius gratia [se] perfruuntur
et qui mundum ei praeparant sui cordis hospitium. <1Et>1 in[tra
<1eos] ambulabo.>1 Omnes eorum sensus optineam uel percurram.
<1Et ero illorum deus.>1 Deus enim natura omnium est, uoluntate 15
paucorum: `non est' enim ` deus mortuorum, sed uiuorum.'
<1Et ipsi erunt mihi populus.>1 Qui uoluntate serui sunt, non
natura tantum. 17 <1Propter quod exite de medio eorum et>1
<1separamini, dicit dominus.>1 Actu uel conuersatione uel familiari-
tate, non loco. <1Et inmundum ne tetigeritis.>1 Omnis qui peccat 20
inmundus est: inmundus enim apud deum omnis iniquus. <1Et>1
<1ego recipiam uos.>1 Si uos illi eiecerint. 18 <1Et ero uobis in patrem>1
<1et uos eritis mihi infilios etfilias.>1 Si uos parentes abdicauerint
infideles, me patrem habebitis sempiternum. <1Dicit dominus>1
<1omnipotens.>1 Addidit ` omnipotens,' ne cui inpossibile uideatur.
5 1 <1Has igitur habentes promissiones, karissimi.>1 Tantas et tales
promissiones habentibus quanto studio mundanda est domus
talem hospitem receptura ! et dei filii quo modo debent patrem
in omnibus iustitiae operibus imitari ! <1Mundemus nos ab omni>1
<1inquinamento carnis et spiritus.>1 Inquinamentum carnis est
10 quod per carnem admittitur: spiritus uero quod sola cogita-
tione peccatur. <1Perficientes sanctificationem [spiritus].>1 Tunc
erit perfecta sanctificatio [sanctificatio], si utraque munda
seruentur. <1In timore dei.>1 Non in laude hominum uel timore.
2 <1Capite nos : neminem nocuimus.>1 Accipite quod dicimus siue
15 quod uiuimus, ut exemplum nostrum teneatis. <1Neminem>1
<1corru[m]pimus.>1 [In] mala doctrina. <1Neminem circumuenimus.>1
Ut eius aliquit tolleremus. 3 <1Non ad condemnationem dico>1 :
<1praedixi enim quod in cordibus nostris estis ad commoriendum>1
<1et ad conuiuendum.>1 Non me excusando uos tales expono : non
20 enim possum de uobis hoc sentire quos diligo, ut superius
memoraui. Siue: Dilectio tantam me facit habere fidu-
ciam. 4 <1Multa mihi libertas [est] ad uos.>1 Multam mihi
fiduciam dedistis loquendi, quia in omnibus oboedistis. Siue:
Quia multum me a uobis diligi non ignoro. <1Multa mihi>1
<1gloriatio pro uobis.>1 Aput alias ecclesias de uestra emendatione
mihi placeo. <1Repletus sum consolatione.>1 Post multam tristi-
tiam. Siue : Sermo mihi suppeditat consolandi uestro prouo-
cante [nunc] profectu. <1Superabundo gaudio in multa>1 5
<1tribulatione nostra.>1 [In omni tribulatione nostra] tantum
gaudeo ut obliuiscar omni[um] pressura[rum]. 5 Nam <1et cum>1
<1uenissemus in Macedonia[m], nullam requiem habuit>1 caro
<1nostra.>1 Ostendere illis uult quantam pressuram magnitudo
gaudii superarit. <1Sed in omnibus sumus afflicti.>1 Nullum genus 10
tribulationis experti non sumus. <1Foris pugnae, intus timores.>1
Pugnae contra infideles et timor de fratribus falsis. Siue:
Timebamus ne scandaliz[ar]entur infirmi. 6 <1Sed qui consolatur>1
<1Pumiles.>1 Hoc est, humiliatos passionibus et adflictos. <1Con->1
<1solatus est nos deus [in] aduentu[m] Titi; 7 non solum autem>1 15
<1in aduentu[m] eius, sed etiam in [con]solatio[ne].>1 Non solum
quia desideratus aduenit, sed et[iam] quia illa nuntiauit
propter quae eius maxime expectabamus aduentum. <1Quia>1
<1consolatus [est] in uobis.>1 Post luctum quem nobiscum pro
uobis habebat. <1Referens nobis uestrum fletum, uestrum maer->1
<1orem.>1 Pro nostra contristatione et quorundam peccatis.
<1Uestram aemulationem pro me.>1 Quia uice mea aemulati estis
dei aemulatione peccantes. [peccantis] sane triplex est
5 aemulatio: aut imitationis aut inuidiae aut de qua agitur
in praesenti. <1Ita ut magis gauderem.>1 Quia non modo correxis-
tis, sed etiam amplius profecistis. 8 <1Quoniam, et si contristaui->1
<1uos in epistula, non me paenitet; et si paeniteret, uideo quia>1
<1epistula illa, et si ad horam, contristauit uos,>1 9 <1nunc gaudeo,>1
10 <1[gaudeo autem] non quia contristati estis, sed quia contristoti>1
<1estis ad paenitentiam.>1 Et si [me] paenituisset eo quod uos
durius corripuerim, tamen uester facit profectus ut non me
paeniteat : quasi si dicat medicus : ` ` etiam si doluerit mihi tam
ardenti me usum esse cauterio, sed nunc gaudeo, non quia
15 doluistis, sed quia dolor ille uobis profuit ad salutem." Nam
<1contristati estis secundum deum.>1 Non secundum saeculum. <1Ut>1
<1in nullo detrimentum patiamini ex nobis.>1 Aut nostra negli-
gentia, aut [ne] uenientes uestrum aliquem damnaremus.
10 <1Quae enim secundum deum est tristitia, paenitentiam in>1
20 <1salutem.>1 Est enim paenitentia diabolica aduersa saluti, si
quis de bono opere forte paeniteat. <1Stabilem operatur.>1
Stabilem salutem. Siue: Permanentem paenitentiam: de
propitiatu enim peccatorum non debemus esse sine metu.
<1Saeculi autem tristitia mortem operatur.>1 Saeculi tristitia est
aut de amissis rebus propriis aut de alienis non inuasis dolere
uel de alterius felicitate torqueri: secundum deum uero est
tristitia siue sua siue aliena lugere commissa. 11 <1Ecce enim>1 5
<1hoc ipsum secundum deum contristari uos quantam efficit in>1
<1uobis sollicitudinem.>1 [Hoc ipsum] quod modo factum est
potest uos docere quid sit inter utramque tristitiam. <1Sed>1
<1defensionem.>1 Non superbiam aut contemptum, sed satis-
factionem. quidamdicunt hoc loco ` sed ' praepositionem [non] 10
esse superfluam in Latino, apud Grecos uero consequentiam
uel structuram esse sermonis. <1Sed indignationem.>1 Contra
peccantes, non neglegentiam. <1Sed timorem.>1 Timorem dei,
non securitatem. <1Sed desiderium.>1 Non fastidium, sed desi-
derium nostrum. <1Sed aemulationem.>1 Contra peccantes, ne 15
ultra pecc[ar]ent, non remissionem. <1Sed uindictam.>1 Non
ueniam noxiam, sed uindictam salutarem. <1In omnibus>1
<1exhibuistis uos sinceres esse negotio.>1 Probastis uos inmunes [a]
culpa : contaminatus enim auctoritatem non habet uindicandi.
12 <1Igitur, et si scripsi [uobis], non propter eum qui [in]iuriamfecit,>1 20





































<1neque propter eum qui [miuriam] passus est.>1 Non propter
eum qui patri fecit iniuriam tantum, nec propter ipsum solum
modo patrem. potest et ita dici: Non propter eum qui
excommunicauit, neque propter eum qui eiectus est, scripsi:
s neque enim per me haec sola emendata uel correcta est causa.
<1Sed>1 ad <1manifestandam sollicitudinem nostram quam pro uobis>1
<1habemus>1 [ad <1uos]>1 [coram <1deo].>1 Ne putetis nos aliquid posse
latere, dum pro uobis sumus nimia cura solliciti. 13 <1Ideo [et]>1
<1consolati sumus.>1 Quia uos castos probastis esse negotio. <1In>1
10 <1consolatione autem nostra abundantius magis gauisi sumus super>1
<1gaudio  Titi, quia profectus est spiritus eius>1 ab <1omnibus uobis.>1
In hoc autem amplius gratulati sumus, quod ita a uobis
Titi spiritus est refectus, ut numquam possitis de eius mente
recedere: profectus quippe discipulorum spiritalia gaudia
15 [sunt] magistrorum- 14 <1Quoniam si quid apud illum de uobis [in>1
<1ueritate] gloriatus sum.>1 Quasi peritus medicus agit, qui uulnus
iam prope sanatum blandis unctionibus fouet, ut facilius
cauterii us[t]ura sanetur. <1Non sum confusus.>1 Confusionem
non habet gloria de profectu. <1Sed, sicut omnia uobis in ueri->1
20 <1tate locuti sumus, ita et gloriatio nostra, quae fuit>1 ad <1Titum,>1
<1ueritas fc'cta est.>1 De rebus iustis non uanitatis, sed ueritatis
est gloriatio. 15 <1Et uiscera eius abundantius in uobis sunt.>1
Omnia paene uos eius membra desiderant, [ut] oculi prae-
sentiam, aures sermonem, os colloquium expecta[n]t. <1Remi->1
<1niscens omnium uestrum oboedientiam, quo m0do cum timore>1
<1et tremore excepistis illum.>1 Oboedientiam fidelem descripsit, 5
quia etiam qui ex caritate obaudit, timet contristare quem
diligit. 16 <1Gaudeo quod in omnibus confido in uobis.>1 Fecistis
me gaudere, quia de oboedientia uestra numquam potui
haesitare. 1 <1Notam autem uobis facimus, fratres, gratiam>1
<1domini, quae data est in ecclesiis Macedoniae.>1 Causam inchoat 10
de collectis, et exemplo ecclesiarum illarum eos ad paeni-
tentiam et elymosinam prouocat, ut non putent sibi graue
quod pauperiores uideant iam fecisse. 2 <1Quod in multo experi->1
<1mento tribulationis abundantia gaudii ipsorum [fuit].>1 Tunc
maxime gaudent [fuerint] quando fuerint tribulati, scientes 15
apostolos contumeliam in concilio passos pro nomine Christi,
publica laetitia fuisse gauisos. <1Et altissima paupertas eorum>1
<1abundauit in diuitias simplicitatis ipsorum.>1 Multum quidem
in terrena facultate sunt pauperes, sed in magna simplicitate
sunt diuites, plus cupientes dare quam habent. ac propter
ea deus animum magis probat quam quod dextera porrigit:
qui enim quantum potest facit, totum fecit. similiter diues
et pauper, quamuis diues amplius dare uideatur. 3 <1Qu[on]ia[m]>1
5 <1pro uiribus testimonio illis sumus et ultra uires uoluntarii>1
<1fuerunt.>1 Uerbis praeposteris hoc dicit: testimonium illis
reddo quod secundum uirtutem facientes, supra uirtutem
uoluntarii fuerunt. 4 <1Cum multa exhortatione orantes nos[tram]>1
gratiam <1et communicationem mi[ni]sterii quam habemus in>1
10 <1sanctos.>1 Multum suadentes, nos rogauerunt ut gratanter quae
offerebant susciperemus in ministerio sanctorum. 5 <1Et non,>1
<1sicut sperabamus, sed semet ipsos dederunt primum deo,>1
<1deinde nobis.>1 Amplius quam sperabamus fecerunt, non con-
tenti sua dare, sed se ipsos primum domino tradiderunt,
15 deinde nobis: hoc est, deus uidit uoluntatem eorum, nos
effectum. <1Per uoluntatem dei.>1 Non ut nobis placerent sine
domini uoluntate. 6 <1Ita ut rogaremus Titum, ut, sicut>1 c[o]epit,
<1ita et perficiat in uobis etiam gratiam istam.>1 Illorum deuotione
accensi sumus mittere eum ad uos, ut doctrina et dispositione
sua etiam hoc in uobis perficiat, ne quid minus ceteris habeatis.
7 <1Sed sicut in omnibus abundatis [in]fide et sermone et scientia.>1
Notandum quod cum fide et scientiam [ostendit] esse
laudabilem. <1Et omni sollicitudine[, insuper] et>1 [in] <1caritate>1
<1uestra in nos, ut et in hac>1 gratia <1abundetis.>1 Ne, cum in aliis 5
(ceteros] uin[di]catis, in hoc ab aliis superemini. 8 <1Non quasi>1
<1imperans dico, sed propter aliorum soilicitudinem etiam uestrae>1
<1caritatis ingenium comprobans.>1 Non impero nec exigo, sed
consijum do ut, sicut in multis formam aliis praebuistis, ita
et in isto opere faciatis : est enim in uo[bi]s sic ingenita pietas, 10
ut ab aliis eam discere minime egeatis. 9 <1Scitis enim>1 gratiam
<1domini nostri Iesu Christi, quia propter uos pauper factus est,>1
<1cum diues esset, ut illius inopia uos honestaremini,>1 10 <1et con->1
<1silium in hoc do.- hoc enim [uobis] utile est.>1 Non ignoratis
Christum propter uos pauperem factum, qui uniuersorum erat 15
conditor et dominus, ut eius exemplo bonis caelestibus ditare-
mini. si ergo ille propter uos temporaliter uniuersa contemp-
sit, quanto magis uos propter uos dare debetis parua, non
uestra, immo sua ei reddere ! ipsi enim datur quidquid eius
causa porrigitur [pauperibus]. simul et contra Fotinum 20
facit quod, prius quam pauper fieret [Christus], diues erat[,qui
habitat in Christo]. <1Quod non tantum facere, sed et uelle coe->1
<1pistis>1 ab <1anno praeterito.>1 Ostendit quosdam posse facere non
uolentes, cum aut inportunitas petentis aut auctoritas prae-
5 cipientis exegerit. 11 <1Nunc autem et facto perficite, ut, quem>1
ad <1modum prompta est in uobi~ uoluntas faciendi, ita sit et>1
<1perficiendi ex eo quod habetis.>1 Quod uoluntarii coepistia
implete : omnis enim boni operis finis est expe[c]tendus, quia,
sicut factum inuiti acceptum non est, i[s]ta [et] uoluntas
10 infructuosa est habentibus [eam] sine facto. 12 <1Si enim uolun->1
<1tas ~rompta] est, secundum id quod habet accepta est.>1 Ne
putetis me aliquem supra uires cogere aut tantum in hac
causa a paupere, quantum a diuite, expetere; omnes enim
aequaliter dabunt, si unus quisque tantum dederit quantum
15 potest. <1Non secundum>1 [id] <1quod non habet.>1 Hoc et Tobias
dicebat ad filium: `prout habueris, fili, fac elimosinam.'
13 <1Non enim ut aliis [sit] refectio, uobis autem a~ustia, sed>1
<1ex [a]equ[al]itate>1 14in <1hoc tempore.>1 Non dico ut uobis nihil
[re]seruetis, sed quod Bst utrisque sufficiat. <1Uestra abundantia>1
<1illorum inopiam suppleat, ut et illorum abundantia sit uestrae>1
<1inopiae supplementum.>1 Date illis carnalia, ut et illi[s]
uacantes possint uobis reddere spiritalia. isti enim duo gradus
sine alterutro esse non possunt: tam enim ille perfectus non
erit de carnalibus cogitando, quam is misericors, cum non 5
habet cui dare uel a[li]quo dare doceatur. <1Ut fiat aequalitas>1 ;
15 <1sicut scriptum est: Qui multum, non abundauit, et qui>1
<1modicum, non minorauit.>1 De manna hoc dicitur, quam
accepit populus in deserto, cuius exemplo docemur quod
omnis superabundantia generet uermes. simul et ostenditur 10
quae deus dat omnibus aequalia esse debere, et propter huius
testimonii auctoritatem uult nobis apostolus praesentia
omnia esse communia, ut [et] perfecti doctrinam non abs-
condant et habentes substantiam mundi non denegent eis
uictum : ` dignus est enim operarius cibo suo.' 16 <1Gratias autem>1 15
<1deo, qui dedit eandem sollicitudinem [pro uobis] in corde Titi,>1
17 <1quoniam consolationem quidem accepit; cum sit autem sol->1
<1licitior, uoluntarius profectus est ad uos.>1 Gratia[m] quidem
exhortationis [accepit], sed uoluntate propria festinauit, ut
mercedem haberet, non inui[c]tus, quasi ei sit credita dis-
pensatio. 18 <1Misimus autem [cum illo]>1 fratrem <1[nostrum],>1
<1cuius flaus in euangelio est per omnes eccflesias.>1 Hoc de Luca
intellegitur, qui laudem in euangelio conscribendo uidetur
5 habere prae ceteris, quia etiam Actus Apostolorum praeter
Euangelium scripsit. [19 <1Non solum autem] uerum etiam>1
<1ordinatus (est]>1 ab <1ecclesiis comes peregrinationis nostrae cum>1
<1hac>1 gratia <1quae ministrat[ur]>1 a <1nobis>1 ad <1domini gloriam.>1
Testimonio ecclesiarum idoneum eum et probatum fuisse
10 demonstrat. <1Et destinatam uoluntatem nostram.>1 Propositam
uel paratam. 20 <1Deuitantes hoc, ne quis nos reprehendat in hac>1
<1plenitudine, quae ministratur>1 a <1nobis.>1 Ne quis dicat: `` quo
modo Christus legem impleuit, cum uideamus Christianos nec
tantam elymosinam facere quanta fieri in lege praecepta est ? "
15 21 <1Prouidemus enim bona non solum coram deo, uerum etiam>1
<1ccram hominibus.>1 Nihil quidem propter humanam gloriam
facimus, sed tamen nolumus ut per nos aliquis scandalum
merito patiatur, sed ut omnes uidentes opera nostra bona
magnificent patrem nostrum. 22 <1Misimus [autem] et fratrem>1
<1nostrum cum illis.>1 Quidam hoc de Apollo adserunt dictum.
<1Quem probauimus in multis saepe sollicitum esse.>1 Testimonium
illi dat ut facilius audiatur. <1Nunc uero multo sollicitiorem>1
<1confidentia uestri multa.>1 Multo sollicitiorem eum probamus, 5
confidentes quia uestra oboedientia prouocetur. Siue: Quam
audiuit a Tito. Siue: Quam per se ipse est probaturus. 23 <1Siue>1
<1pro Tito, qui est socius meus et adiutor in uobis, siue fratres>1
<1nostri, apostoli ecclesiarum gloriae Christi.>1 Quod dicit hoc
est, [ut] tam Titi causa qui eorum oboedientiam conlaudauerat, 10
quam eorum qui ad ipsos fuerant [pariter] destinati, ita se
exhiberent, ut et carita[ti]s sinceritatem et apostolicae pro
ipsis gloriae ueritatem in conspectu omnium comprobarent.
24 <1Ostensionem ergo quae est carita[ti]s uestrae et nostrae>1
<1exultationis pro uobis in ipsis ostendite in facie ecclesiarum>1 15
<1[domini].>1 Ut, cum uiderint uerum esse quod dicitur, omnibus
hoc ecclesiis deferant ad profectum. Siue aliter: Ostendit[e]
caritatem uestram, de qua coram omnibus ecclesiis gloriamur.
1 <1Nam de ministerio quod fit in sanctos, ex abundanti est mihi>1
mercedem haberet, non inui[c]tus, quasi ei sit credita dis-
pensatio. 18 <1Misimus autem [cum i w]>1 fratrem <1[nostrum],>1
<1cuiug ffus in euangelio est>1 per <1omnes ecclesias.>1 Hoc de Luca
intelllegitur, qui laudem in euangelio conscribendo uidetur
5 habere prae ceteris, quia etiam Actus Apostolorum praeter
Euangellium scripsit. [19 <1Non solum>1 autem] <1uerum etiam>1
<1ordinatus [est]>1 ab <1ecclcsiis comes peregrinationis nostrae>1 cum
<1hac>1 gratia <1quae ministrat[ur]>1 a <1nobis>1 ad <1domini glcriam.>1
Testimonio 6cclesiarum idoneum eum et probatum fuisse
10 demonstrat. <1Et destinatam uoluntatem nostram.>1 Propositam
uel paratam. 20 <1Deuitantcs hoc, ne quis nos reprehendat in>1 hac
<1plenitudine, quae ministratur>1 a <1nobis.>1 Ne quis dicat: `` quo
modo Christus legem impleuit, cum uideamus Christianos nec
tantam elymosinam facere quanta fieri in lege praecepta est ? "
15 21 <1Prouidemus enim bona non solum coram deo, uerum etiam>1
<1ccram hominibus.>1 Nihil quidem propter humanam gloriam
facimus, sed tamen nolumus ut per nos aliquis scandalum
merito patiatur, sed ut omnes uidentes opera nostra bona
magnificent patrem nostrum. 22 <1Misimus [autem] et fratrem>1
<1nostrum cum illis.>1 Quidam hoc de Apollo adserunt dictum.
<1Quem probauimus in multis saepe sollicitum esse.>1 Testimonium
illi dat ut facilius audiatur. <1Nunc uero multo sollicituiorem>1
<1confidentia uestri multa.>1 Multo sollicitiorem eum probamus, 5
confidentes quia uestra oboedientia prouocetur. Siue : Quam
audiuit a Tito. Siue : Quam per se ipse est probaturus. 23 <1Siue>1
<1pro Tito, qui est socius meus et adiutor in uobis, siue fratres>1
<1nostri, apostoli ecclesiarum gloriae Christi.>1 Quod dicit hoc
est, [ut] tam Titi causa qui eorum oboedientiam conlaudauerat, 10
quam eorum qui ad ipsos fuerant [pariter] destinati, ita se
exhiberent, ut et carita[ti]s sinceritatem et apostolicae pro
ipsis gloriae ueritatem in conspectu omnium comprobarent.
24 <1Ostensionem ergo quae est carita[ti]s uestrae et nostrae>1
<1exultationis pro uobis in ipsis ostendite in facie ecclesiarum>1 15
<1[domini].>1 Ut, cum uiderint uerum esse quod dicitur, omnibus
hoc ecclesiis deferant ad profectum. Siue aliter: Ostendit[e]
caritatem uestram, de qua coram omnibus ecclesiis gloriamur.
1 <1Nam de ministerio quod fit in sanctos, ex abundanti est mihi>1
<1scribere uobis: 2 scio enim uoluntatem uestram, qua>1 de <1uobis>1
<1glorior apud Macedonas.>1 Mutare uidetur hi[n]c sensum, et
ideo quidam dicunt eum superius de laicis sanctis dixisse,
hic uero de sacerdotibus sanctis. alii uero aiunt eum de
5 elymosinis hucusque tractasse, modo autem de ministerio
uerbi commonere, quod sanctificatis per baptismum exhibetur.
hi[i] uero duo sensus usque ad finem causae diligenter utrique
sunt colligendi. <1Quoniam>1 Ac[h]aia parata <1est>1 ab <1anno>1 prae-
<1terito.>1 Tota prouincia, cuius [c]aput estis, per uos ad hoc
i0 ministerium prouocata est. <1Et uestra aemulatio prouocauit>1
<1plurimos.>1 Hic aemulatio pro imitatione ponitur. 3 <1Misi[musj>1
<1autem fratres, ut exultatio nostra quam de uobis habemus, non>1
<1euacuetur in hac parte, ut quem>1 ad <1modum dixi,>1 parati <1sitis.>1
Superius memoratos, qui uos commoneant ne aliter inueniam
i5 in parte doctrinae, siue ministerii, quam putabam. 4 Ne,
<1cum uenerint mecum Macedones et inuenerint uos inparatos,>1
<1erubescamus nos in hac partej ut non dicam omnes uos.>1 Si
nos erubuerimus quasi falso gloriantes, quanto magis uos et
pro uestra negligentia et pro nostro rubore! mUlta enim
20 confusio est, si quis pro eo quem diligit erubescat. s <1Neces->1
<1sarium ergo existimaui rogare fratres ut perueniant>1 [ad <1uos] et>1
<1praeparent [ante] promissam hanc benedictionem [uestram>1
hanc] paratam <1esse.>1 Promissam a nobis benedictionem.
Siue: A benedicendo. Siue: Quia per humanitatem eorum
benedictio nascitur dei. <1Sic quasi benedicti[o]nem, non quasi>1 5
<1auaritiam.>1 Benedictio erit, si grato animo tribuatur : ` hilarem
enim datorem diligit deus'; auarus autem hilariter dare non
nouit: in scientia autem auarus est qui sensum non uUlt
implere quem c[o]epit. inde dominus neminem in uia salutari
praecepit, hoc est, nUlli transitorie uerbum adnuntiari 10
 slutis. 6 <1Hoc autem [dico]>1 : <1Qui parce seminat, parce et metet.>1
Contra Iouinianum etiam hic locus facit, ubi meritorum gradus
esse monstra[n]tur. [Et] <1qui seminat in benedictione, ex bene->1
<1dictione>1 [et] <1metet.>1 [Ergo e contrario in maledictione seminans
inde et metet,] sicut scriptum est: `non semines mala in 15
sulcisiniuriae, et non metes illa in septuplum.' 7 <1Unus quisque,>1
pr0ut <1destinauit in corde suo.>1 Id est, uoluntarius, non coactus.
non <1ex tristitia aut ex necessitate>1 : <1hilarem enim datorem diligit->1
<1deus.>1 Secundum sententiam Salomonis: `et in omni dato
hilarem fac uultum tuum.' si autem de scientia intellegatur,
hilarem in labore suo uult esse doctorem, sicut de se alibi
dicit: ` si enim uolens hoc ago, mercedem habeo' et reliqua.
5 <1Potens cst autem deus.>1 Siue: Ne inopiam formidarent.
5 Siue : Gratuitum donum scientiae. <1Omnem gratiam abundare>1
<1facere in uobis.>1 Gratiam nascentiae, quia exinde per
opera uestra domino gratiae referuntur: ` a fructu' enim
` frumenti uini et olei sui multiplicati sunt.' <1Ut in omnibus>1
<1semper omnem sufficientiam habentes abundemus in omne opus>1
10 <1bonum,>1 9 <1sicut scriptum est.>1 Tam carnalium misericordiarum
quam spiritalium, id est, doctrinarum opus bonum possitis
implere. <1Dispersit, dedit pauperibus.>1 Siue : Sensu pauperibus.
Siue : Substantia, sicut superius ait : `illorum abundantia[e]
uestrae inopiae sit supplementum.' <1Iustitia eius manet in>1
15 <1aeternum.>1 Rebus temporalibus aeterna iustitia conparatur-
10 <1Qui autem administra semen seminanti, et panem in esca>1
<1subministrabit.>1 Hoc est, deus, qui tibi dedit unde dispenses,
esurire [te] minime patietur : si autem ad semen uerbi refert :
qui dedit officium docendi, praestabit et escam, si ad hoc
20 solum uelitis uacare. <1Et multiplicabit semen uestrum.>1 Hu-
manitatis uel sermonis. <1Et ampliabit incrementa frugum>1
<1iustit- iae uestrae.>1 Fruges iustitiae sunt facultates, cum de eis
fit iustitia: cum uero aut inigue congregantur aut ad auari-
tiam uel superbiam possidentur, fruges iniquitatis fiunt:
` pretio ' enim ` grauans triticum in populo maledictus.' Siue :
Fruges iustitiae sermones sunt dei : ` de fructu' enim ` labiorum 5
suorum saturabitur' sapiens. 11 <1Ut in omnibus locupletati>1
<1abundetis in omnem simplicitatem, quae operatur per nos>1 gra
<1tiarum actionem deo.>1 Ut sine discretione omnibus simpliciter
indigentibus tribuatis, non quaerentes cui, sed qua re detis.
12 <1Quoniam ministerium [administrationis] huius officii non>1 10
<1solum supplet>1 ea <1quae desunt sanctis, sed etiam abundat per>1
<1multarum>1 gratiarum <1actionem>1 [in] <1deo.>1 Duplicem potestis
habere mercedem, et refectionis sanctorum et gratiarum in
domino actionis. Aliter: Non solum docet sanctos, sed et
domino gratias operatur, qui uos tanta sapientia erudiuit. 15
13 <1Per probationem ministerii huius magnfificantes deum in>1
<1subiectionem confessionis uestrae in euangelium Christi.>1 Per
hoc ministerium esse probamini Christiani, magnificantes per .
operum confessionem deum, sicut e contrario alii factis
negare dicuntur. alr: Quia perfecte docetis et ostenditis 20
diuinum esse in quo deum per oboedientiam magnificatis.
<1et simplicitate communicationis in illos et in omnes.>1 Simpliciter
tribuentes. Siue : Docentes bona, quae communicatis potius
quam donatis, certi uos cum multiplici [ea] faenore recepturos.
14 <1r't ipsorum obsecratione pro uobis.>1 Haec omnia operatur
5 administratio huius o~cii, quia etiam in hoc abundat. <1Desi->1
<1derantium uos propter superabundantem>1 gratiam <1dei in uobis.>1
Quis autem non desideret tales propter gratiam, siue scientiae
siue misericordiae, ceteris eminentem? 1s Gdatias <1autem deo>1
<1[meo] super [in]enarrabili dono eius./>1 Qui tantam uobis gratiam
10 pietate sua conferre dignatus est. 1 <1Ipse autem ego Paulus>1
<1obsecro uos per mansuetudinem et modestiam Christi.>1 Ea uos
mansuetudine rogo qu[i]a Christus, cum se posset de iniuriosis
ulcisci, [noluit], ut uel sero corrigerent. <1Qui in facie quidem>1
<1humilis [sum] inter uos, absens autem confido in uobis.>1 Semper
15 sanctorum praesentia per nimiam humilitatem minus in-
tellegentibus potest esse contemptui : absentes uero, si necesse
fuerit, confidenter suam indicant potestatem, qui[a] prae-
sentes sic sunt quasi nihil possint habere uirtutum, si tamen
nihil uindicandum reppererint in subiectis. 2 <1Rogo autem ut>1
20 <1non praesens audeam per>1 [eam] <1fiduciam.>1 Ita agite, ne
mihi necesse sit manifestare uirtutem. Qu[i]a <1existimor>1 audere
<1in aliquos.>1 Non omnis aestimatio falsa est, sicut est: `puto
autem et ego spiritum dei habeo.' <1Qui arbitrantur nos [quod]>1
<1tamquam secundum carnem ambulemus.>1 Qui putant nos nihil
amplius ceteris hominibus habere uirtutis. 3 <1In carne enim>1 5
<1ambulantes non secundum carnem militamus>1 : 4 arma <1enim>1
<1militiae nostrae non>1 carnalia, <1sedfoirtia deo.>1 In corpore uidemur
incedere, sed ut dei ministri spiritaliter militamus : arma
quippe militiae nostrae non sunt facta de ferro nec manu
hominis fabricata sunt, sed potentia dei, qu[i]a plus uerbo 10
ualemus quam allii homines armis carnalibus [possunt]. <1Ad>1
<1destructionem inimicorum cogitationes destruentes.>1 Muniunt
enim et circumdant doctrinam suam falsi doctores astutia
argumentis[que], quae aries apostolicus destruit uirtute gratiae
spiritalis, sicut illum magum uias domini peruersis disputa- 15
tionibus subuertentem [Paulus] uerbo caecauit. s <1Et omnem>1
<1altitudinem extollentem se aduersus scientiam dei.>1 Quid tam
superbum quam diuinis contraire doctrinis? [Et] <1captiuantes>1
<1omnem intellectum ad oboediendum Christo.>1 Illos destruimus
qui sub nomine obsequii Christi omnem intellectum sibi
cupiunt captiuare. 6 <1Et in promptu habentes ulcisci o[m]nem>1
<1inoboedientiam, cum impleta fuerit obauditio uestra.>1 Cum
5 iam uestra per nos oboedientia fuerit impleta, illi, si non
obaudiantur, potestatem se uindicandi accepisse a domino
mentiuntur. 7 <1Quae secundum faciem sunt, uidete.>1 Manifesta
est rei probatio et facillima intellectu. Siue: Ab hypocritis
uos cauete, qui in praesentia gloriantur. <1Si quis confidit sibi>1
10 <1esse seruum Christi, hoc cogitet iterum aput se quia, sicut ipse>1
<1Christi est, ita et nos.>1 Nemo tam stultus est quam qui se solum
Christi esse gloriatur. 8 <1Si enim aliquid amplius gloriatus>1
<1fuero de potestate nostra quam [nobis] dedit deus in aedifica->1
<1tionem.>1 Nam [et] si me magis potestatem a Christo accepisse
15 dixero quam ceteros, ut apostolus non erubescam, quia et
uerum dicam, [et] non gloriae, sed uestrae aedificationis causa
conpulsus haec facio. <1Et non in destructionem uestram,>1 [ut]
<1non erubescam.>1 Illi et usurpatam et in destructionem exercere
cupiunt potestatem. 9 <1Ut [autem] non existimer quasi terrens>1
20 <1uos per epistulas,>1 10 <1quoniam quidem>1 ` <1epistulae,' inquiunt,>1
<1`graues et fortes sunt, praesentia autem corporis infirma et>1
<1sermo contemptibilis.'>1 Hoc ideo dico, ne quis me putet illlut
comminari quod implere non possum, sicut de me uestri
iactitant deceptores. 11 <1Hoc ergo cogitet qui eius modi est, quia>1
<1quales sumus uerbo per epistulas absentes, tales et praesentes>1 5
<1(sumus] in opere.>1 Qui hoc putat, sciat omnia me posse facere,
si necesse sit, quae promitto: nam et oboedientibus per
humilitatem infirmus et peccantibus per seueritatem fortis
exsisto. 12 <1Non enim audemus conferre aut comparare nos>1
<1quibusdam qui se ipsos commendant.>1 Non audemus ita deum 10
contemnere, ut coaequemur aliquibus qui suis malunt laudi-
bus quam dei gratia commendari, nec de nobis possumus
maiora iactare quam sumus. <1Scd ipsi intra nosmet ipsos>1
<1~etientes.>1 Non excedimus mensurae nostrae terminos. <1Et>1
<1comparantes nosmet ipsos nobis.>1 Non maioribus, sicut illi 15
lqui], cum nihil sint, apostolis se non modo aequant, sed etiam
anteponunt. 13 <1Non autem in inmensum gloriantes, sed>1
<1secundum mensuram regulae, quam mensus est nobis deus,>1
<1mensuram perti ngndi usque>1 ad <1uos>1 : 14 <1non enim quasi non>1
<1pertingentes [usque]>1 ad <1uos superextendimus nos.>1 Nihil supra 20
humanam mensuram, sed in apostolatus gratia, quantum
nobis dominus donare dignatus est, per quam etiam uobis
Corinthiis praedicauimus: nec enim hoc ipsum usurpatione
fecimus, sed praecepto. <1Usque ad uos enim peruenimus in>1
5 <1euangelio Christi.>1 Non nostro, sicut illi[, qui se] praedicando
suum faciunt euangelium. 15 <1Non in immensum gloriantes in>1
<1alienis laboribus.>1 [Inmensum est in alienis laboribus] gloriari :
illi enim semper ad fideles ibant, qui signa minime require-
bant. <1Spem autem habentes crescenti[s] fidei uestrae in uobis>1
10 <1magnificari secundum regulam nostram.>1 Non munera [a]
uobis, sed mercedem a deo uestrae fidei expectamus. <1In>1
<1abundantia[m]>1 16 <1in illa quae ultra uos sunt, euangelixare.>1 Non
enim usque ad uos sufficiet peruenisse, sed-, cum uestra fide[s]
creuerit, alio transiemus. <1[Non in aliena regula] in his quae>1
15 <1praeparata sunt ad gloriam.>1 Sicut illi in praeparatis iam ab
aliis inpudenter gloriantur. 17 <1Qui autem [in domino] gloriatur,>1
<1in domino glorietur.>1 Etiam qui debet gloriari, in domino, cuius
in eo uirtutes operatae sunt, [ut] glorietur. 18 <1Non enim qui>1
<1se ipsum commendat, probatus est, sed quem dominus commendat.>1
20 Se ipsum commendat qui ipse se laudat; illum uero dominus
commendat, qui signorum uirtutibus commendatur. 1 <1Utinam>1
<1sustineretis modicum quid.>1 Sustinete me uel parum, qui alios
multum sustinere consue[ui]stis. <1Insipientiae meae.>1 In-
sipientem se dicit, quia ilh- necesse erat ah-qua de se dicere,
licet uera, ut ostendat quam uere insipientes sint qui falso 5
se laudant. <1Sed et supportate me: 2 aemulor enim uos dei>1
<1aemulatione>1 : <1despondi enim uos uni uiro uirginem castam>1
<1adsignare Christo.>1 Non in illlos stimulo liuoris inffiammor, sed
uos tamquam pater diuina aemulatione custodio, ut possim
u[o]s inmacUlatos Christo coniungere, tanto maiore studio 10
conseruatos quanto melliori estis sponso iungendi. 3 <1Timeo>1
<1autem ne, sicut serpens Euam seduxit astutia sua, sic uestri>1
<1sensus corrumpantur.>1 Serpens Euam de deo mentiendo
seduxit, adfirmans solo terrore deum comminatum esse
mortem, non etiam inlaturum. ita et pseudo-apostoli adsere- 15
bant ideo euangelii praece-pta addita, ut uel sic lex antiqua
seruaretur, et eam solam sufficere custoditam. per quorum
imitatores etiam [nunc] serpens similiter quosdam seducit
[femineos mores habentes], gehennam propter solum terrorem
adserens nominari, quam aut penitus non esse aut aeternam
non esse adfirmant contra auctoritatem omnium scripturarum.
<1Et excidant>1 a <1simplicitate.>1 Qua dei uerbis simpliciter credere
debetis, non hominum peruersorum. <1Et castitate>1 quae <1est>1
5 <1in Christo [Iesu].>1 [Castitas] castus sensus est, qui [in] uni uiro
coniungitur Christo, et solius ilii semel promissa suffiiunt.
4 Nam <1si his qui ueni[un]t>1 [ad <1uos] alium Christum>1 praedica[n]t,
<1quem [nos] non praedicauimus, aut alium spiritum accepistis,>1
<1quem non accepimus, aut aliut euangelium, [quod noffnrecepistis,]>1
10 <1recte pateremini.>1 Si uobis amplius [aliquid] gratiae praestarent
quam per nos accepistis, recte eos nobis praeponi forsitan
pateremini. s <1Existimo enim me in nullo inferiorem fuisse>1
a <1magnis apostolis.>1 Quanto magis ab istis qui sunt
m-hil! Siue: [Ne] putetis uos ab illis ecclesiis quibus
15 Petrus et ceteri praedicauerunt, minus aliquid accepisse.
6 <1Et si imperitus [sum] sermone, sed non scientia.>1 Non ut isti
qui, cum sint scientia imperiti, [in] sermone tumido gloria[n]tur.
<1In omnibus [autem] manifestatus sum [in] uobis.>1 Ostendit in-
tegritatem suam, qu[i]a secundum deum omnia fecerit,
cum nec auaritiam nec gulam neque gloriam ab eis aliquando
quaesierit. 7 <1Aut numquid peccatum feci, me ipse humilians,>1
<1ut uos exaltemini?>1 Si forte hoc solum peccaui, quia propter 5
uos et[iam] licita et concessa contempsi. <1Quoniam gratis>1
<1euangelium dei euangelixaui uobis.>1 Quia nec panem [quidem]
cotidianum, qucm ordinauit dominus, a uobis accepi[mus].
8 <1Alias ecclesias expoliaui, accipiens stipendium in ministerium>1
<1uestrum.>1 Cum uobis praedicarem, mihi Macedones ministra- 10
bant. 9 <1Et cum apud uos cssem et egerem, nulli grauisfui.>1 Hoc
fuit ex ueritate infirmitatem portare paruulorum, ut nec tunc
quidem uellet accipere cum egeret. <1Nam [id] quod mihi>1
de-erat, <1adimpleuerunt fratres qui uenerunt a Macedonia.>1 Quod
non occurrebam manibus laborando, [adimpleuerunt fratres,] 15
qui non erant infirmi nec pseudo-apostolos susceperant, quin
immo reuincebant. <1Et [in omnibus] sine onere [uestro] me>1
<1[uobis] seruaui et seru[ab]o.>1 Quam diu infirmos habueritis
inter uos. 10 <1Est ueritas Christi in me.>1 Sicut Christus quod
semel statuit, non mutauit, nec est aliquando mentitus, ita
faciam. <1Quoniam haec gloria[tio] non infringitur in>1 me <1in>1
<1regionibus Achaiae.>1 Gloria est propter deum etiam concessa
contemnere, praecipue si inopiam patiatur. 11 <1Quare? quia>1
5 <1uos non diligo? deus scit.>1 Ipse nouit utrum uos diligam an
non: immo ideo a uobis non accipio, quia multum uos
diligo. 12 <1Quod autem facio et facturus sum, ut amputem>1
<1occasionem eorum qui uolunt occasionem, ut in quo gloriantur>1
<1[tales] inueniantur sicut et nos.>1 Hic reddit causam qua re ipse
10 non acciperet, et aduersarii cur docerent gdlam auaritiamque
sectantes, quaerentes per PaUlum aditum inuenire lucrandi,
ut, si [hic uel] panem acciperet, illi aurum licentius exigerent.
ideo tollit occasionem apostolus, ut in hoc apparea[n]t quia
propter deum docent, si a discipulis nihil expectent. [ aler :
15 Unus quisque doctor, nisi fructum laboris uiderit, non docebit,
alius pecuniam, alius laudem, alius [quaerit] profectum.]
13 Nam <1eius modi pseudo-apostoii [sunt].>1 Dicentes : ` ` Haec dicit
dominus," cum ipse non miserit eos, et uisiones a corde suo
[e]loquuntur. <1Operarii subdoli, transfigurant[es] se in apostolos>1
<1Christi.>1 Subdolus est qui aliut fingit cum aliut agit, ut
sub contemplatione euangellicae praedicationis contegat ra-
pacitatem : tales enim praedicatores, ut hominibus placeant,
necesse est adulari. [et] ut adUlando placeant et placendo 5
decipiant, ea quae se commendent dicturi sunt, non quae
aedificent audientem. plerique sane non tam pecuniam desi-
derant quam honorem, arbitrantes se summis opibus esse
ditatos, si ab hominibus conlaudentur, sed nec pecunias ideo
spernunt quia non ament. sed quia in reconditis habent, nec 10
contemnunt quod habent, sed quaerunt quod non habent.
ueri autem et simplices magistri apostolos imitantur dicentes :
`neque enim fuimus in sermone adulationis aliquando nec
in occasione auaritiae, nec quaerentes ab hominibus gloriam
neque a uobis neque ab aliis.' <114Neque mirum, cum ipse>1 15
satam2s <1trans~uret>1 se <1in angelum lucis.>1 Non est tam facile
somniis aut aliquibus uisionibus quasi angelici[s] fides
habenda, ne forte transfiguret se satanas in angelum lucis,
et decipiat ac fallat incautos. 1s <1Non est>1 ergo <1magnum si>1
<1ministri eius transfigurentur uelut ministri iustitiae.>1 Non
miruin si ministri satanae auaritiae uel gloriae causa fingant
se iustitiam praedicare. <1Qucrum finis erit secundum opera>1
5 <1ipsorum.>1 Mala opera malus finis expectat. 16 <1Iterum>1 dico`
<1ne quis me putet insipientem. alioquin uelut insipientem accipite>1
<1me, ut et ego modicum quid glorier.>1 Iam enim superiu8 dixerat:
` sustinete modicum quid insipientiae meae,' et reddiderat
rationem quod zelo dei eos zelaret. non gloriae desiderio
10 esset de se aliqua narraturus, sed ne [in] eius odium uersi
falsos apostolos sequerentur. si ergo insipientia eius tam
sapiens est, qu[oni]am sapiens erit ipsa sapientia ! simul
notandum quod mirum esse non debeat, si ad tempus falsa
doctrina praeualeat, cuius auctoribus in fine uindicta pro-
15 mittitur. 17 <1Quod loquor, non loquor secundum deum, sed ut>1 in
<1insipientia[m].>1 Si hic necessitate populi [dei] conpulsus negat
secundum deum se gloriari, quid de illis sentiendum est qui
sola iactantia gloriantur ! <1In hac substantia gloriationis.>1 Est
enim alia uera substantia gloriandi. 18 <1Qu[on]ia[m] mulii>1
20 <1gloriantur, et ego secundum carnem gloriabor.>1 Quoniam
in nobilitate terreni generis gloriari carnale est. 19 <1Libenter enim>1
<1suffertis insipientes, cum sitis ipsi sapientes.>1 Uideo enim uos,
cum edocti sitis ista nullius esse momenti, facile insipientibus
consensisse. 20 <1Sustinetis enim, si quis uos in seruitutem rede->1
gerit. Legis uel Pharisaeorum, qui dominatum in populo 5
exercebant. <1Si quis deuorat.>1 [Si quis accipit.] Conuiuiis uel
muneribus. <1Si quis accipit.>1 Pecuniam. <1Si quis extollitur.>1
Iudaica superbia, uel de scientia uel de generis qualitate.
<1Si quis infaciem uos caedit.>1 Si quis etiam praesentes obiurgat.
21 <1Secundum ignobilitatem dico.>1 Ignobilitas enim maxima est, 10
si filii dei [de] terrena nobilitate se iactent. <1Quasi nos infirmi>1
<1fuerimus [in hac parte], in quo quis audet.>1 Quasi nos in hac
parte ab illis minus aliquid habeamus. <1In insipientia[m]>1
<1dico, audeo et ego.>1 Possum audere, si uolo. 22 <1Hebraei sunt,>1
<1et ego: Istrahelitae sunt, et ego>1 : <1semen Abrahae sunt, et ego.>1 15
Si in hoc gloriantur, et ego huius sum gentis. 23 <1Ministri>1
<1Christi sunt[, et ego]: ut minus sapiens dico: `magis ego.'>1
Notandum quia, si quis de Christi saltim ministerio glorietur,
non sapienter hoc faci[a]t. <1In laboribus plurimis, in carceribus>1
<1abundantius, in plagis super modum, in mortibus frequenter.>1 20
24 a <1Iudaeis quinquies quadragenas una minus accepi.>1 Quinque
uicibus tricenas et nouenas quasi transgressor legis accepit:
haec autem in Actibus [Apostolorum] non omnia repperiuntur,
quia nec in Epistolis omnia quae ibi scripta sunt continentur.
2s Ter <1uirgis caesus sum>1 ; <1semel lapidatus sum>1 ; <1ter naufragium>1
<1feci>1 ; <1nocte et die in profundum maris fui.>1 In ultimo periculo,
cum nauem in profundum tempestate deductam mole fiuctuum
s operiri putaremus. 26 [In] <1itineribus saepe>1 ; <1periculisfiuminuuL,>1
<1periculis latronum, periculis ex genere, periculis ex gentibus,>1
<1periculis in ciuitate, periculis in deserto, periculis in mari,>1
<1periculis in falsis fratribus.>1 ` Qui nostram explorare sub-
introierant libertatem.' 27 <1In laboribus, in miseriis, in uigiliis>1
10 <1multis, in fame et siti, in i eiuniis multis.>1 Fames necessita[ti]s
est, ieiunium uoluntatis. <1In frigore et nuditate,>1 28 <1praeter>1
<1illa quae extrinsecus sunt, instantia mea cotidiana, sollicitudo>1
<1omnium ecclesiarum.>1 Praeter illa quae per consuetudinem
leuiora esse uidentur. 29 <1Quis infirmatur et ego non infirmo[r] ?>1
15 <1quis scandalixatur et ego non uror?>1 Cum infirmantibus in-
firmor, cum pereuntibus perire me credo : sic enim uror tristitia,
ut animo ardere me sentiam. 30 <1Si gloriari oportet.>1 Iam si
gloriari necesse est in his quae non ad laetitiam, sed ad
maerorem pertinent, gloriabor. <1Quae infirmitatis meae suni>1
20 <1gloriabor.>1 Omnes superiores necessitates uno infirmitatis
nomine definiuit, eo quod humanae infirmitati ista praeualeant.
31 <1Deus et pater domini nostri Iesu Christi scit, qui est benedicttus>1
<1in saecula, quod non mentior.>1 32 <1Damasci praepositus gentis>1
<1[princeps] Aret[h]ae regis custodiebat ciuitatem Daffiscenorum,>1
ui <1me conprehenderet,>1 33 <1et per fenestram in sporta[m] sum>1
<1missus [non] per murum et sic effugi manus eius.>1 Rem quasi
[difficilem] dicturus, quod Iudaei contra eum etiam principes
gentium concitassent, ante implorat testimonium dei, ne uere 5
hoc iactantiae putaretur, quod aduersus eum etiam regna
surrexerint et nihil potuerint praeualere. haec autem [omnia]
idcirco enumerat, ut ostendat quid sit inter ueros et falsos
apostolos. [` Damasci praepositus. '] Praepositus gentis illius
erat ubi regnabat Ar[a]etha. 1 [Si] <1gloriari oportet,>1 [et] 10
<1non expedit mihi.>1 Nec mihi expedit, qui necessitate conpellor.
<1Ueniam autem>1 ad <1uisiones et reuelationes domini.>1 Sibi in-
firmitates reputat, domino uisiones adscribit. 2 <1Scio hominem>1
~n <1Mhristo.>1 Siue [de se] humilitatis causa in alterius persona
loquatur, siue de alio, [uere] potest utrumque constare. 1s
qnte <1annos XIIII, siue in>1 corpore, <1[nescio,] siue extra corpus,>1
<1nescio, deus scit.- raptum huius modi usque>1 ad <1tertium caelum.>1
Vide quanta neeessitas fuit, ut quod annis XiIII celauerat,
prodere cogeretur. 3 <1Et scio [scio] huius modi hominem, (siue>1
<1in corpore siue extra corpus, nescio: deus scit,)>1 4 <1quoniam raptus>1
<1est in paradisum.>1 Quod iterum repetit, ostendit alteram fuisse
uisionem. <1Et audiuit arcana uerba, quae non licet homini[bus]>1
5 <1loqui.>1 Siue: Quae nulli dici fas est. Siue : Quae inpossibile
est humanam enarrare naturam [ :hoc contra Arrium]. 5 <1Pro>1
<1eius modi gloriabor, pro me autem nihil>1 [gloriabor] nisi in>1
<1infirmitatibus meis.>1 [Pro eius modi] uisione uel homine[, pro
me autem nihil]. Aliter: Non gloriabor in mea uirtute, quia
10 non est reuelatio mea, sed dei. 6 <1Nam et si uoluero gloriari,>1
<1non ero stultus: [iam] enim ueritatem dicam.>1 Hic uidetur
ostendere quod de alio dicat, cum etiam [se] dicat causas
gloriandi habere, se[d] nolle. <1Parco autem, ne quis me existimct>1
<1supra id quod uidet [me] aut audit [quid] ex me.>1 Sufficiunt
15 manifesta, etiam si celentur occulta. 7 <1Et ne magnitudo reuela->1
<1tionum extollat me, datus est mihi stimulus carnis meae, angelus>1
<1satanae.>1 Quanta putatis esse quae celo, ut merito mihi esset
stimulus necessarius, qui me hominem esse semper mihi[met]
demonstraret ! <1Ut me colaphixet[,ut non extollar].>1 Aut
eum frequenti dolore capitis laborasse. 8 <1Propter quod ter>1
<1&minum rogaui ut discederet>1 a <1me,>1 9 <1et dixit mihi>1 : <1Sufffiit tibi>
1
gratia <1mea>1 ; <1nam uirtus in infirmitate perficitur.>1 Hi[n]c intel-
legimus etiam sanctos ignoranter non numquam aliqua 5
[in]impetrabilia postulasse. simul etiam discimus quod in-
portuna petitio uel re.sponsum mereatur, si non meretur
efiffectum. <1Libentissime magis itaque gloriabor in infirmitatibus>1
<1meis, ut inhabitet in me uirtus Christi.>1 Post quam cognoui
prodesse quod putabam nocere. 10 <1Propter quod placeo mihi>1 10
in <1infirmitatibus, in contumeliis>1 [, <1in necessitatibus, in angustiis].>1
Non in honoribus. <1In necessitatibus.>1 Non in otio. <1In angustiis.>1
Non in diuitiis. <1In persecutionibus pro Christo.>1 Non pro
crimine :ande saluator docuit ut sola causa iustitiae patiamur,
Petro similiter adtestante. <1Cum enim infirmor, tunc potens>1 15
<1sum.>1 Maxima potentia est infirmari pro Christo, et magnae
diuitiae indigere. 11 <1Insipiens factus sum.>1 Insipientis esse
dicit aliquem se in laboribus iactare uel uirtutibus. <1Uos me>1
rt~.- <1ego enim debui>1 a <1uobis commendari>1 : <1nam nihil minus>1
<1fui>1 ab <1hi[i]s qui supra modum [ualde] sunt apostoli.>1 Sed 20
hoc uos coegistis qui, cum aliis de me satis facere deberetis,
quod nihil minus fuerim a magnis apostolis, iterum opus
[uos] habetis, ut uobis denuo conmendemur. [Tam]etsi <1niUil>1
<1sum,>1 12 <1sed signa apostolatus perfecta sunt inter uos in omni>1
5 <1potentia, signis et prodigiis et uirtutibus.>1 Ego quidem nihil
sum ut homo, sed apostolatus sua in uobis signa monstrauit,
hoc est, patientiam in moribus et prodigia in signis. 13 <1Quid>1
<1est enim quod minus habueritis prae ceteris ecc~siis?>1 Quibus
alii apostoli praedicarunt. <1Nisi quod ego ipse non>1 grauaui <1uos ~>1
10 <1donate mihi hanc iniuriam:>1 14 <1[ecce tertium hoc paratus sum>1
<1uenire>1 ad <1uos, et non uos>1 gra~2bo :] <1non enim quaero quae ucstrQ>1
<1sunt[,sed uos].>1 Salutem uestram desidero, non munera. <1Nec>1
<1[enim] debent filii parentibus thesaurixare, sed parentes fili~s.>1
Ego magis, si haberem, uobis dare deberem. 16 <1Ego autem>1
15 <1[uobis] libentissime inpendam et superimpendar ipse pro anima->1
<1bus uestris [abundantius], [licet plus] uos diligens minus>1
<1diligor.>1 Quod habeo, laborem meum impendo, et plus quaia
possum impendar: perfecta enim dilectio non solum totum
quod habet gratis impendit, sed [etiam] ipsa libenter
svperimpenditur, si necesse est. 16 <1Sed [ergo] esto>1 .- <1ego [autem]>1
<1non>1 grauaui <1uos, sed cum essem astutus, dolo uos cepi.>1 1 7 <1numquid>1
<1per aliquem illorum quos misi>1 ad <1uos, circumueni uos?>1 Per
omnia se purgat, ipsorum semper conscientiam testem 1nuo-
cans, simulque eis quo modo se ab illis possint cauere demon- 5
strat. 18 <1Rogaui Titum, et misi cum illofratrem. numquid uos>1
<1Titus circumuenit?>1 Numquid [aliguid] uobis ad me abstUlit
[ad me] perferendum? Non[ne] <1eodem spiritu ambulauimus?>1
<1non[ne]>1 [in] <1hisdem uestigiis?>1 Nonne uno spiritu omnia
gerimus? 19 <1[Iterum] putatis quod excusemus nos aput uos.>1 10
Non, sicut superius dixi, haec dicimus, ut uobis placeamus,
sed ne nobis, cum uenerimus, necesse sit acrius uindicare.
<1Coram deo in Christo loquimur.>1 Quem fallere inpossibile est.
<1Omnia autem, carissimi, propter uestram aedficationem.->1
20 <1limeo autem ne forte, cum uenero, non quales uolo inueniam>1 15
<1uos, et ego inueniar>1 a <1uobis quaffm non uultis.>1 Si uos non
inuenero iustos, [et] ego a uobis seuerus inueniar. blandi-
mentis minae iunguntur. <1Ne forte sint inter uos contentiones,>1
<1aemulationes, animositates, dissensiones, detractiones, susurra->1
<1tiones, [infiationes,] seditiones.>1 Si propter haec se dicebat
seuerissime uindicare, quid faceret, si nostris temporibus
adueniret, quibus ad conparationem aliorum criminum ista
nec putantur esse peccata? 21 <1Ne iterum, cum uenero, humiliet>1
5 <1me deus apud uos>1 e[t] <1lugeam multos>1 ex <1his qui ante peccauerunt>1
<1et non egerunt poenitentiam.>1 Contra Nouatianos paenitentiae
neg[u]atores: si[c] enim luget paenitentiam non agentes,
utique de agentibus gaudet. <1Super quae gesserunt [et]fornica->1
<1tionem>1 [et] <1inpudicitiam [quam gesserunt].>1 Inpudicitia grauio 1
10 est fornicatione, quasi monstruosa turpitudo, sicut [et] ille
fecit, qui uxorem patris accepit. 1 <1[Ecce] tertio hoc uenio>1 Qd
<1uos : in ore duorum testium uel trium stabit omne uerbum.>1
Secundum legem : contra Manichaeos. 2 <1Praedixi [enim]>1 et
<1praedico, ut praesens secundo, et [nunc] absens his qui ante>1
15 <1peccauerunt>1 et <1ceteris omnibus, quoniam si uenero iterum non>1
parcam. Qui post documenta priorum peccauerint, nec ipsis
parcam, quia antecedentium ruina sequentes debet face(re]
cautiores. 3 <1An experimentum eius quaeritis qui in me loquitur,>1
<1Christi?>1 An in me Christum temptatis, utrum in uobis ualeat
20 uindicare? <1Qui in uo[bi]s non infirmatur, sed potens est in>1
<1uobis.>1 Quanto magis in nobis capacioribus [sui] potest dici,
quem non infirmum, sed potentem esse nec ipsi nescitis!
4 <1Nam [et] si crucifixus est ex infirmitate [nostra], sed uiuit ex>1
<1uirtute dei.>1 Quod cruci fixus est nostrae est infirmitatis, quod
uiuit suae uirtutis. <1Etenim nos infirmi sumus in illo, sed>1 5
<1uiuimus in ipso ex uirtute dei in uobis.>1 Siue: Si nos quasi
infirmos prouocaueritis, inuenietis nos uiuere cum Christo in
uirtute dei, cum in uos uindicare coeperimus. sed et nos in
praesenti quidem infirmamur, sed in futuro cum illo, non in
nostra, sed dei uirtute uiuemus. 5 <1Uosmet ipsos temptate, si>1 10
<1estis in fide; ipsi uos probate.>1 Si in fide estis, ex uobis nos
cognoscitedate sententiam in peccantem, et uidete si non
statim cum uestro uerbo uindicta procedit. <1Aut non cognoscitis>1
<1uos [ipsos], qu[on]ia[m] Christus Iesus in uobis est? nisi forte>1
<1reprobi estis.>1 Aut nescitis quia Christus in uobis est dei uirtus, 15
si tamen uos minime reprobauit. 6 <1Spero autem quod cognos->1
<1cetis quia nos non sumus reprobi.>1 Spero uos sensuros quo modo
uos uideo conuersari. 7 <1Oramus autem deum ut nihil mali>1
<1faciatis, non ut nos probati [ap]pareamus, sed ut uos quod bonum>1
<1est faciatis, nos autem ut reprobi simus.>1 Si enim mali aliquid 20
feceritis, nos uindicando [ap]parebimus probati, sed malumus
nos reprobos uideri, tantum ut uos quod bonum est faciatis.
8 <1Non enim possumus aduersus ueritatem aliguid,>1 sed pjo
<1ueritate.>1 Innocenti enim nostra sententia obesse non poterit
nisi ei qui pro certo peccauerit. 9 <1Gaudemus autem cum ncs>1
5 <1infirmamur.>1 Gaudemus si non sit necesse ut .nostra uirtus
appareat, sicut Petri apparuit in Sa[p]phyra et Anania. <1Uos>1
<1autem fortes estis.- hoc [enim] ct oramus, uestram consumma->1
<1tionem.>1 [Ut uos] perfecti sitis atque potentes. 10 <1Ideo Uoc>1
<1absens scribo, ut non praesens durius>1 agam. Si non correxeritis,
10 durius adhuc acturus sum quam scribendo denuntio. Secun-
<1dum potestatem quam dedit dominus nobis in aedifi- cationem.>1
Ut et uos de cetero emendetis et alii peccare formident. <1Et>1
<1non in destructionem.>1 Ad quam sibi pseudo-apostoli potestatem
usurpant. 11 <1De cetero, fratres, [gaudete et] perfecti estote,>1 [etj
15 <1consolamini.>1 Notandum quod omni ecclesiae scribens dicit
eos omnes debere esse perfectos, et quod laicos iubet se inui-
cem exhortari. <1Id ipsum sapite, pacem habete, et deus pacis et>1
<1dilectionis erit in uobis.>1 Alioquin auctor dissensionis et odii
e contrario erit uobiscum, et uos cum ilio permanebitis in
aeternum, si ille hic uobiscum permanserit semper. 12 <1(Salu->1
tate <1inuicem in o[s]culo sancto>1 .-] <1salutant uos sancti omnes.>1 Non
honorati aut diuites. 13 gratia <1domini nostri Iesu Christi et>1
<1caritas dei et communicatio sancti spiritus.>1 Contra Arrianos, 5
qui [i]dco patrem maiorem esse contendunt, quia plerumque
pri[m]us nominat[ur] in ordine. <1Cum omnibus uobis. [amen.j>1
Sicut est in aliquantis. [Siue: Quo[d] omnes in his bonis uelit
esse perfectos].
quos pseudo-apostoli hac astutia subuertebant, quo[d]
dicerent omnes [Christi] apostolos [t]aliter praedicare, Paulum
quoqUe ipsum alibi docere homines circumcidi. `` denique
discipUlos suos " dicebant `` quos uere diligit, circumcidit " ; sed
5 nec apostolum illum esse dicentes, uidelicet qui[a] neque ex
XII [electis] esset, neque Christum cum Petro et ceteris
fuisset aliquando secutus. quibus ueri simillibus argumentis
et callld[a]e derogationi, quibus paruuli decipiebantur, necesse
habet [ex] auctoritate spiritus sancti ad singUla per ordinem
10 respondere, [ne] despectu eius et odio (capti] Galat[h]ae
penitus interirent.
1 <1Paulus apostolus, non>1 ab <1hominibus, neque>1 per <1hominem.>1
Hoc est, non humana praesumptione, ut illi dicunt, neque
per apostolos alios, [ut] Aaron per Moysen, sed per ipsuni
dominum, ut Moyses et omnes apostoli uel prophetae : sed et
plerique ab hominibus ordinantur, cum indigni fauore popUli,
patientiam dei contemnentes, diuino sacerdotio contra meri-
tum ordinantur. <1Sed per Iesum Christum.>1 Qui Petrum et
ceteros in ministerium apostolatus alllegit. <1Et deum patrem.>1 5
Ostenditur una esse patris et filii operatio. <1Qui suscitauit eum>1
a <1mortuis.>1 Secundum [hoc] quod mori potuit, carnem scilicet.
2 <1Et Qui mecum sunt omnesfratres [ecclesiis>1 Galatiae]. Ne solus
indigne ferre putaretur suam conculcari doctrinam. 3 Gratia
<1uobis.>1 Qua sola estis fide saluati. <1Et pax>1 a <1deo patre.>1 Qua 10
remissis delictis omnibus reconcilliati fuerant deo. <1Et domino>1
<1Iesu Christo, 4 qui dedit semet ipsum pro peccatis nostris.>1
Ostendit beneficia Christi, quibus exsistebant ingrati, [et]
in lege, quae peccatoribus data fuerat, uiuere cupientes, cum
illis omnia esssent peccata dimissa. <1Ut nos eriperet de praesenti>1
<1saeculo malo.>1 De malis saeculi operibus, quae committuntur 15
in ipso. <1Secundum uoluntatem dei et patris nostri.>1 Non secun-
dum merita nostra. s <1Cui est gloria in saecula [saeculorum.]>1
<1[amen].>1 Infinitis beneficiis infinita gloria debetur. 6 <1Miror>1
<1quod sic tam cito transferimini>1 ab <1eo qui uos uow2uit in>1 gratiam. 20
Manifest[at]is beneficiis mirari se dicit quod ab illo potuerint
uerbis hominum retrahi, a quo nec tormentis ullis debuerint
separari. <1In aliut euangelium, 7 [praeter] quod aliut non est,>1
<1nisi si sunt aliqui qui uos conturbant.>1 Qui conturbent sunt :
nam euangelium uerum aliut esse non potest nisi Christi.
5 <1Et uolunt conuertere euangelium Christi.>1 Dum lex ad euange-
lium profecerit, illi peruerso ordine euangelium ad legem
reuocare nituntur. 8 <1Sed licet nos aut angeli de caelo euange->1
<1lixauerint [uobis] praeter quam [quod] euangelixauimus uobis.>1
Breuiter omni uoluit praeiudicare personae, quando nec
10 apostolos contra quod primum praedicauerant nec uocem
[de caelo] loquentis angeli permisit audiri: facit autem
sententia haec contra omnes hereticos, qui traditiones apostoli-
cas mutare conantur. <1Anathema sit.>1 Hoc est, abominabilis
uobis sit. 9 <1Sicut praediximus et nunc [uobis] iterum dico.- si>1
15 <1quis uobis adnuntiauerit praeter quam quod accepistis, anathema>1
<1sit.>1 Repetitum fortius commendatur. 10 <1Modo enim hominibus>1
<1suadeo aut deo?>1 Numquid propter homines uos suadeo, sicut
propter Iudaeorum traditiones ante faciebam ? ostendere uult
se odia hominum non timentem libere defendere ueritatem.
20 <1Aut quaero hominibus placere?>1 Ubicumque sine additamento
aliquo homines nominantur, in [m]alam partem accipitur in
scripturis, ut est illud: ` omnis homo mendax,' et: ` quem me
dicunt homines esse? ' et: ` nonne homines estis et secundum
hominem ambulatis? ' igitur quicumque talibus placere
uolueri[n]t, necesse est ut eorum facia[n]t uoluntatem : sancti 5
autem deo tantum et deum amantibus placent, qui plus
quam homines esse meruerunt. <1Si adhuc hominibus placerem,>1
<1Christi seruus non essem.>1 Nam ideo me oderunt quia seruus
sum Christi. 11 <1Notum autem uobis facio, fratres, euangelium>1
<1quod euangelixatum est a me.>1 Uult purgare usurpationis et 10
humanae traditionis infamiam. <1Quia non est secundum homi->1
<1nem..>1 12 <1neque enim ego ab homine accepi illut neque edoctus>1
<1sum, sed per reuelationem Christi Iesu.>1 Neque a me confinxi
neque ab [alio] homine accepi neque a quoquam didici quod
gentes sola fide salu[ar]entur. 13 <1Audistis enim conuersationem>1 15
<1meam aliquando in Iudaismo, quod supra modum persequebar>1
<1ecclesiam dei et expugnabam illam.>1 Nec uos credo latere quod
dico. ostendere uult quam firmiter tenuerit Iudaismum et
fideliter pro traditionibus patriis expugnarit ecclesiam, ut
intellegamus eum non potuisse inde humano consilio nisi 20
reuelatione separari diuina. 14 <1Et proficiebam in Iudaismo>1
<1supra multos co[a]etaneos [meos] in genere meo.>1 Non supra omnes,
ne iactantia[e] putaretur. <1Abundantius aemulator exsistens>1
<1paternarum mearum traditionum>1 : 1dG<1cum autem [com]placuit>1
<1ei qui me segregauit>1 ab <1utero matris meae.>1 Qui me iam in
praescientia ab utero segregauerat, quando uoluit, fecit quod
5 sciebat [esse] futurum. <1Et uocauit per>1 gratiam <1suam.>1 Non
meis meritis. 16 <1Ut reueflaret filium suum in me, [ut euange->1
lixarem <1illum in gentibus.]>1 Ut filium suum per me gentibus
reuelaret. <1Continuo non adquieui carni et sanguini.>1 Statim
`caelesti incredulus non fui uis[s]ioni,' quia non carnis et
10 sanguinis uocem audiui, sed dei. 17 <1Neque ueni Hierusolimam>1
ad <1praecessores meos apostolos, sed abii in>1 Arabiam, <1et iterum>1
<1reuersus sum Damascum.>1 [Quia non mihi necesse fuit] ut
ab illlis [aliquid] edocerer, sed de Damasco in Arabiam pro-
tinus iui, ut docerem quod mihi [a deo] [fu]erat reuelatum.
15 18 <1Deinde post tres annos.>1 Ostendit se non indiguisse doceri,
qui tribus iam annis aliis praedicarat. <1Ueni H[i]erusolimam.>1
Quando se discipulis [ad]iungere [ad]temptabat. <1Videre>1
<1Petrum.>1 Uidendi gratia, non discendi. <1Et mansi apud illum>1
<1diebus>1 XV. Et susceptum se ab illo in caritate demonstrat,
et in breui tempore nihil discere potuisse. 19 <1Alium autem>1
<1apostolorum uidi neminem.>1 Ne [uel] ab aliis didicisse uideretur.
<1Nisi Iacobum fratrem domini.>1 Contra eos qui dicunt beatam 5
Mariam alios filios habuisse, quia duos Iacobos apostolos
fuisse legimus, unum #phaei et alterum Zebedaei, neminem .
Mariae uel Ioseph, sed fratres domini de propinquitate
dicuntur. 20 <1Quae autem scribo uobis, ecce coram deo quia non>1
<1mentior.>1 21 <1deinde ueni in partibus Syriae et Ciliciae>1 : 22 eram 10
<1autem ignotus facie ecclesiis Iudeae.>1 Notandum quia post
triennium ecclesiis Iudeae erat ignotus. <1Quae>1 era[n]t <1in>1
<1Christo [Iesu].>1 Seorsum qui ex Iudeis erant ecclesias habe-
bant, nec his qui erant ex gentibus miscebantur. 23 <1Sed hoc>1
<1tantum audi[tum hab]ebant quod>1 `[is] <1qui persequebatur nos>1 15
<1aliquando, nunc adnuntiat fidem quam aliquando expugnabat,'>1
24 <1et in me magnfificabant deum.>1 De re diffficili maxima nascitur
admiratio, et laudabatur deus, qui hoc solus posset effffiicere.
1 <1Deinde post annos XIIII asccndi iterum Hierusolimam cum>1
Barnaba, <1adsumpto et Tito.>1 Quando de oneribus legis quaestio
mouebatur. 2 <1Ascendi autem secundum reuelationem.>1 Non
uoluntate mea, sed imperii diuini necessitate. <1Et contuli cum>1
5 <1illis euangelium quod praedico inter gentes.>1 Non didici, sed
contuli euangelium, per quod gentes sola fide saluentur.
<1Seorsum autem his qui existima[ba]ntur [esse maiores].>1 Ne
illum discipuli de euangelio dubitare putarent. <1Ne forte in>1
<1uacuum currerem aut cucurrissem.>1 Hoc non est dubitantis, sed
10 potius confirmantis. 3 <1Sed neque Titus, qui mecum>1 erat. In
uacuum cucurrit. <1Cum esset Graecus, conpulsus est circumcidi,>1
4 <1sed propterfalso[s]fratres subintroductos.>1 Reddit causas quare
circumciderit Titum, non quia illi circumcisio prodesse[t],
sed ut scandalum imminens uitaretur. <1Qui subintrauerunt>1
15 <1explorare libertatem nostram quam habemus in Christo Iesu,>1
<1ut nos in seruitutem redigerent.>1 Qu[i]a absoluti sumus[, hoc
est,] a iugo legis. 6 <1[Quibus nec]>1 ad [h]oram <1cessimus subiec->1
<1tioni, ut ueritas euangelii permaneat apud uos.>1 Ut periculum
uitaremus, et essent qui in uobis ueritatem euangelii con-
20 firmarent. 6 <1Ab his autem qui uidebantur esse aliquit.>1 Nihil
(scientiae] accepi. <1Quales aliquando fuerint, nihil mea inter->1
<1est. deus hominis faciem non accipit. mihi autem qui [aliquid]>1
<1existimabantur nihil contulerunt.>1 Non mihi cura[e] est [quia]
cum domino ambUla[ue]runt, quia nec tempus praeiudicat
fidei nec persona labori. 7 <1Sed>1 [e] <1contra scientes quoniam>1 5
<1creditum est mihi euangelium praeputii, sicut Petro circum->1
<1cisionis.>1 Ut praedicem gentibus, sicut illi Iudaeis. 8 <1Qui enim>1
<1operatus [est] Petro in apostolatum circumcisionis, operatus est>1
<1et mihi>1 ad <1gentes.>1 In nullo sum [illo] inferior, quia ab uno
deo sumus in unum ministerium ordinati. 9 <1Et cognita>1 gratia 10
<1quae>1 data <1est mihi, Petrus et Iacobus et Iohannes, qui uidebantur>1
<1esse columnae.>1 Super quos erat ecclesia confirmata. <1Dextras>1
<1dederunt.>1 Consenserunt ita nos docere debere. <1Mihi et>1
Barnabae <1societatis.>1 Ambo enim simUl missi erant ut gentibus
praedicarent. <1Ut nos>1 ad <1gentes, ipsi autem in circumcisione[m],>1 15
10 <1tantum ut pauperum memores essemus.>1 Qui omnia sua
distrahentes ad apostolorum pedes pretia deponebant. Uel:
Quorum bona fuerant a Iudaeis inuasa, sicut legimus ad
Hebraeos. <1Quod et[iam] sollicitus fui hoc ipsum facere.>1 Hoc
est quod in omni paene scribit epistula. 11 <1Cum autem uenisset>1
<1Petrus Antiochiam, in faciem illi restiti, qu[on]ia[m] reprehensi->1
<1bilis erat.>1 Galatarum infirmitas conpellit eum narrare quod
5 nec ipsi apostolorum principi Petro peperc[er]it, ueritatem
euangelii non libere defendenti, sicut ad profectum Corin-
thiorum manifestat quam annis quattuordecim celauerat
uisionem. hoc autem totum agit ut ostendat se numquam
circumcisionis fuisse fautorem, quod de illo falsi apostoli
10 confingebant ; unde et alibi dicit : ` ego autem, fratres, si
circumcisionem praedico, quid adhuc persecutionem patior? '
12 <1Prius enim quam uenirent quidam a[b] Iacobo, cum gentibus>1
<1edebat.>1 Cum his qui erant ex gentibus manducabat, sciens
sibi ostensum ut nullius generis hominem uocaret inmundum.
15 <1Cum autem uenisse[n]t, subtrahebat et segregabat se, timens eos>1
<1qui ex circumcisione erant.>1 [Non] ideo reprehensibilis erat`
[quia cum illis edebat, sed] quia se postea propter homines
subtrahebat. 13 <1Et abducti sunt in hypocrisin simul cum illo>1
<1et ceteri Iudaei, ita ut et Barnabas duceretur [ab eis] in hac>1
20 <1simulatione [eorum].>1 Qui mecum ad gentes missus nihil inter
eos docuerat esse discriminis. 14 <1Sed cum uidissem quod non>1
<1recta uia incederent>1 ad <1ueritatem euangelii.>1 Quamuis hoc
propter scandalum faceret Iudeorum, tamen publice illum
conueni, ut et Iudaeis superbia et genti[li]bus desperatio
tolleretur. <1Dixi Petro coram omnibus.>1 Publicum scandalum 5
non poterat priuatim curari. <1Si tu, cum sis Iudaeus, gentiliter>1
<1uiuis.>1 Si tu non tenes quod natus es, quo modo illos facis
tenere quod nati non sunt? rationem reddit, non iniuriam
facit. <1Et non Iudaice.>1 Non ex operibus legis, sed sola fide,
sicut et gentes, uitam in Christo inuenisse te nosti. <1Quo modo>1 10
<1gentes cogis Iudaixare?>1 Dum te subtrahis, tamquam a pecca-
toribus. 1s <1Nos>1 natura <1Iudaei, et non ex gentibus peccatores.>1
Peccatores tamen eramus, quia ` conclusit scriptura omnia sub
peccato.' 16 <1Scientes autem quoniam non iustificatur homo ex>1
<1operibus legis.>1 Opera legis circumcisio et sabbatum [et] dies 15
festi et cetera, quae non propter iustitiam, sed ad edomandam
populi duritiam sunt mandata. [Siue: Non iustificatur hoc
tempore.] <1Nisi per fidem Christi Iesu, et nos in Christum Iesum>1
<1credi[di]mus, ut iustificemur ex fide, et non>1 [ex] <1operibus legis,>1
<1quoniam ex operibus legis non iustificabitur omnis caro [hoc>1
<1tempore].>1 17 <1quod si quaerentes iustificari in Christo, inuenti>1
<1sumus [et] ipsi peccatores, ergo Christus peccati minister est?>1
<1absit!>1 Si enim gentes fides sola non saluat, nec nos, qui[a]
5 ex operibus nemo iustificatur. ergo adhuc peccatores sumus,
et Christus peccatorum minister est, tamquam non ualens
indulgere. 18 <1Si enim quae destruxi, haec iterum aedifico,>1
<1praeuaricatorem me constituo.>1 Destruxi [nil] amplius habere
Iudaeum. si hoc, ut illi dicunt, rursus aedifico, ipse meae
10 sententiae praeuaricator inuenior. 19 <1Ego enim per legem legi>1
<1mortuus sum.>1 Per legem Christi legi litterae. Siue : Per ipsam
ueterem ipsi sum mortuus, quia ipsa se cessaturam esse
pr[a]edixi[t]. <1Ut deo uiuam.>1 Qui legem suam innouauit.
<1[Cum] Christo cruci fixus sum.>1 Omnibus peccatis quibus lex
15 est data, sum mortuus: ergo lex mihi minime est necessaria.
20 <1Uiuo autem, iam non ego.>1 Uetus homo. <1Uiuit uero in me>1
<1Christus.>1 [In illo uiuit Christus,] in quo Christi uiget actus
et uita. <1Quod autem [nunc] uiuo in carne[m], <1in fide uiuo>1
<1dei et Christi.>1 In sola fide, quia nihil debeo legi. <1Qui me dilexit,>1
et <1tradidit>1 se <1[ipsum] pro me.>1 Non pecuniam, non aliquod aliut
pretium, sed se. 21 <1Non abicio>1 gratiam <1dei.>1 Non debeo esse
illi ingratus, qui me tantum dilexit, ut pro me etiam more-
retur: abiecta est enim gratia, si mihi sola non sufficit. <1Si>1 5
<1enim per legem iustitia, ergo Christus mortuus est gratis.>1 Si
lex poterat iustificare, superflue Christus est mortuus.
1 <1O insensati Galatae.>1 Non est contrarium saluatoris uerbo,
quo fratrem fatuum uocari prohibuit : non enim [hic] dicitur
sine causa. <1Quis uos fascinauit?>1 Per uulgi uerbum inuidiam 10
significauit, sicut ait Salomon : ` fascinatio nugacitatis obscurat
bona.' <1Ante quorum oculos Christus Iesus [proscriptus>1 est].
Quibus per meam praedicationem [ita] manifestata est passio
eius, ut ipsum ante uos pendere putaretis: proscriptus
[autem hoc] est, sententiam damnationis accepit. <1In uobis>1 15
<1crucifixus.>1 Quasi apud uos omnia facta sint. Siue sic : Quem
uere pro damnato et mortuo etiam nunc uilem habetis, dum
putatis eum uobis non sufficere ad salutem. 2 <1Hoc solum uolo>1
a <1uobis discere.>1 Hoc unum uos interrogo. <1Ex operibus legis>1
<1spiritum accepistis>1 an <1ex auditu fidei?>1 Si ex merito fidei 20
spiritum accepistis, quid uobis lex amplius poterit dare?
3 <1Sic stulti estis [ut], cum spiritu coeperitis, nunc carne con->1
<1sum[m]emini?>1 Cum nec Iudaei aliter spiritum accipiant quam
per fidem [Christi], uos e contrario putatis uobis spiritum
5 non sufficere sine lege? 4 Tanta <1passi estis sine causa, si tamen>1
<1sine causa?>1 Tanta sine causa pro Christo tolerastis, si tamen
non iterum corrigatis? Siue : Quod hic ` si tamen' non dubi-
tantis sermo sit, sed potius confirmantis, secundum illud :
` si tamen iustum est apud deum retribuere his qui uos
10 tribulant [, tribulationem].' 5 <1Qui ergo tribuit uobis spiri->1
<1tum et operatur uirtutes in uobis, ex operibus legis an ex>1
<1auditu fidei?>1 Si spiritum sanctum sola fide accepistis, qui
non nisi a iustis accipitur, iustos sine legis oneribus [uel
operibus] esse uos constat. 6 <1Sicut Abraham credidit deo et>1
15 <1reputatum est illi ad iustitiam.>1 Ita et uobis ad iustitiam [sola]
sufficit fides. 7 <1Intellegite ergo qu[on]ia[m] qui exfide sunt, hi[i]>1
<1filii sunt Habrahae.>1 Siue Iudaei, siue Greci non carnaliter
circumcisi. 8 <1Prouidens autem scriptura quia ex fide iustificat>1
<1gentes deus, praenuntiauit Abrahae [dicens] quia Benedicentur>1
20 <1in te omnes gentes.>1 Non una gens Iudaica. 9 <1Igitur qui exfide>1
<1sunt, benedicentur cum fideli>1 Abraham. Non enim [omnes]
circumcisae sunt gentes ut possint ex operibus benedici.
10 <1Quicumque enim ex operibus legis sunt, sub maledicto sunt.>1
Quia ita praeualuit consuetudo peccandi, ut nemo iam per-
ficiat legem. Nam <1scriptum est [quoniam]>1 : <1Maledictus omnis>1 5
<1qui non perseuerauerit in omnibus quae scripta sunt in libro>1
<1legis, ut>1 faci[a]t ea. Hoc est, qui non omnia usque ad finem
[legis] mandata seruauerit. quaeritur sane hoc loco si fides
sola sufficiat Christiano, et utrum non sit maledictus qui
euangelica praecepta contemnit : sed fides ad hoc proficit, ut 10
in primitiis credulitatis accedentem ad deum iustificet, si
deinceps in iustificatione permaneat. ceterum sine operibus
fidei--non legis--mortua est fides: ` qui' enim ` credit deo,
adtendit mandatis,' et eos qui euangelii praecepta contem-
nunt, maledictos esse [et] saluator edocuit dicens: ` discedite 15
a me, maledicti, in ignem aeternum,' et Iacobus apostolus,
qui unius mandati transgressorem omnium re[r]um esse
monstrauit. 11 <1Quoniam autem in lege nemo iustificatur apud>1
<1deum manifestum est.>1 Quia nemo illam seruat, ideo praedictum
est quod sola fide iustificandi essent credentes. <1Quia iustus>1 20
<1ex fide uiuit.>1 Perfecta fides est non solum Christum, sed et
Christo credere. 12 <1Lex autem non est ex fide.>1 Non iustificat
sola[m] fide[m]. <1Sed qui fecerit ea [homo], uiuet in eis.>1 Suo
labore conquirebant iustitiam, ut uiuerent in aeternum.
13 <1Christus nos redemit de maledicto legis, factus pro nobis>1
<1maledictum.>1 Qui sub maledicto non erat, quia per omnia
5 legem impleuit, et ideo indebito maledicto eius nostrum
debitum conpensatum est, ut libere transeuntes [ad] fidem
legis opera non curemus. <1Quia scriptum est : Maledictus homo>1
<1qui pendet in ligno.>1 Sic est scriptum : ` si cui fuerit iudicium
mortis, suspendetis [eum] in ligno, [et] non manebit corpus
10 eius in ligno, quia maledictus omnis qui pendet in ligno.`
non ideo maledictus quia pendet, sed ideo pendet quia
maledictus. Christus ergo, cui non erat iudicium mortis nec
causa subeundae crucis et maledicti reatus, pro nobis male-
dictum suscepit, quia omnes maledicti eramus et debiti ligno
15 quasi maledicti, qui non permansimus in omnibus quae
scripta erant in lege: utrumque enim eadem lex decreuerat
maledictum. 14 <1Ut in nationibus benedictio>1 Abrahae <1fieret>1
[in] <1Christo [Iesu].>1 [Ut sola fide gentes benedicerentur in
Christo,] sicut promissum fuerat Abrahae. <1Ut pollicitationem>1
<1spiritus accipiamus perfidem.>1 Quae per Iohel prophetam omni
carni promissa est, id est, uniuerso generi hominum. 15 Fra-
<1tres, secundum hominem dico>1 : <1tamen hominis confirmatum>1
<1testamentum nemo irritum facit neque superordinat.>1 16 <1Abra->1
<1hae dictae sunt promissiones et semini eius. non dicit `et>1 5
<1seminibus,' tamquam>1 [in] <1multis>1 [, <1sed sicut in uno, et semini tuo,>1
<1quod est Christus].>1 Humano utor exemplo : comparari enim
humana diuinis propter euidentiorem intellectum possunt
aequari [uero] non possunt. 17 <1Hoc autem dico testamentum>1
<1confirmatum>1 a <1domino.>1 [In Christo.] <1Quae post quadringentos et>1 10
<1triginta annos facta est lex, non infirmata>1 ad <1euacuandam>1
<1[re]promissionem.>1 Quae post tantum temporis data est lex,
testamentum illud non potest euacuare, quod Abrahae deus
confirmauit in Christo. 18 <1Si enim ex lege hereditas>1 [data <1est],>1
<1iam non ex repromissi0ne>1 : Abrahae <1autem per repromissionem>1 15
<1donauit deus.>1 Non per legem, quae nondum erat. 19 <1Quid>1
<1igitur lex ?>1 Quare ergo data est [lex] ? <1Propter transgressionem>1
<1posita est, donec ueniat semen cui repromissum est.>1 Propterea
data est, ut [nos] non transgredi uel cogeret uel doceret, usque
dum Christus ueniret. <1Disposita>1 per <1angelos.>1 Quia legimus 20
angelos per legem [saepe] populo adfuisse. <1In manu mediatoris.>1
Siue Moysi, ut quidam putant, siue Christi : `` nam et Moyse[s],"
aiunt, ``inter deum et populum medius fuit." 20 <1Mediator>1
<1autem unius non est.>1 Unius partis, qui[a] inter deum et hominem
medius fuit. <1Deus autem unus est.>1 Hoc ideo addi[di]t ne quis
5 putaret Christum ab unitate diuinae naturae [penitus esse]
diuisum, quia mediatoris suscepisset officium. 21 <1Lex ergo>1
<1aduersus promissa dei [est]? absit! si enim data esset lex quae>1
<1posset uiuificare, uere ex lege esset iustitia.>1 Sicut et ad Romanos
ait: ` quod inpossibile erat legi, in quo infirmabatur,' scilicet
10 quia a nemine seruabatur. 22 <1Sed conclusit scriptura omnia>1
<1sub peccato. Hoc esti, deprehendit. Ut [uere] promissio ex>1
<1fide Iesu Christi daretur credentibus.>1 Ut necesse esset sola
fide saluari credentes. 23 <1Prius quam autem ueniret fides.>1
Prius quam ueniret cui crederemus. <1Sub lege custodiebamur>1
15 <1conclusi in eam fidem quae [postea] futura erat ut reuelaretur.>1
Seruabamur a lege huic fidei quae erat suo tempore reuelanda.
24 <1Itaque lex pedagogus noster fuit in Christo, ut ex fide iusti->1
<1fic[ar]emur.>1 Ad disciplinam nos artius retenta[n]s, perfectam
doctrinam uero magistro seruabat. 25 <1At ubi uenit fides, iam
<1non sub pedagogo sumus.>1 Perfect[a]e aetatis discipuli non
indigent pedagogo. 26 <1Omnes enim fideles dei estis per fidem>1
<1in Christo Iesu.>1 Aequaliter et Iudaei et gentes per solam
fidem qua credidistis Christo. 27 Nam <1quicumque in Christo>1
<1baptizati estis, Christum induistis.>1 Filium dei induti, et toti 5
membra eius effecti, filii dei sitis necesse est. ut quid ergo
uobis legem, quae seruis et peccatoribus data est, quibus
omnia per baptismum peccata remissa sunt? 28 <1Non est>1
<1Iudaeus neque Grecus, non est seruus neque liber.>1 Ante enim
non solum inter [Iu]d[a]eum et Grecum, sed etiam [inter 10
tribum] et tribum erat magna diuersitas. <1Non est masculus>1
<1nequefemina>1 : <1sed omnes uos unum estis in Christo Iesu.>1 29 <1Si>1
<1autem uos omnes unum estis in Christo Iesu, ergo Abrahae semen>1
<1estis, secundum promissionem heredes.>1 Si omnes unum corpus
effecti estis Christi, Abrahae semen estis ut ueri heredes, non 15
ex carnali semine, sed ex diuina promissione generati. 1 <1Dico>1
<1autem : quanto tempore heres paruulus est, nihil differt a seruo,>1
<1cum dominus sit omnium, 2 sed sub tutoribus est et actcribus>1
<1usque ad praefinitum diem a patre.>1 3 <1ita et nos, cum essemus>1
<1paruuli.>1 Quia dominatum in illis sacerdotes et principes 20
exercebant, quos tutores et actores appella[n]t. modo autem
non dominari, sed formam praebere iubentur, quia sacerdotale
genus sumus, et omnia communiter, quamuis per illos per-
cipi[a]mus sacramenta. <1Sub elementis mundi eramus seruientes.>1
Dierum et temporum, quae fuerant eorum infirmitati neces-
5 saria pro temporis qualitate. 4 <1At ubi uenit plenitudo temporis,>1
<1misit deus filium suum.>1 Inpletum est tempus, quando iam
legem per malam consuetudinem nemo poterat custodire.
<1Factum ex muliere.>1 Hic mulieris nomen non corruptionis,
sed sexus significat, sicut [et] Eua, statim ut facta est, ` mulier
10 appellatur.' <1Factum sub lege, 5 ut eos qui sub lege erant redi->1
<1meret.>1 Quia, si sub lege factus non esset, Iudaeos saluare non
poterat, gentes uero poterat positus sub lege redimere. Ut
<1adoptionem filiorum reciperemus.>1 Non enim omnes recepisse-
mus adoptionem, si factus sub lege non esset. 6 <1Quoniam estis>1
15 <1filii dei, misit deus spiritum filii sui in corda nostra clamantem>1
` abba <1pater.'>1 Ex hoc nos probat filios esse dei, quo[d] spiritum
Christi accepimus. 7 <1Itaque iam non es[t] seruus, sed filius>1 :
<1si autemfilius, et>1 heres <1per deum.>1 Quid uis iterum seruus esse,
qui iam filius et heres effectus es ? 8 <1Sed tunc quidem nescientes>1
20 <1deum, hi[i]s qui>1 [natura] <1non sunt diseruistis>1 : 9 <1nunc autem,>1
<1ubi <1cognouistis deum.>1 Conuertit se ad illos qui ex gentibus
crediderant, et arguit illos, quia dies festos et tempora Iudae-
omm obseruare uelint, sicut antea ad idola faciebant: nam
et Iudaeis isti dies idcirco concessi sunt, ne eos amore festi-
uitatis idolis exhiberent. <1Immo potius cogniti estis a deo.>1 Qui 5
ante ignorabamini ab illo qui non nouit iniquos, et non illum
uos quaesistis, sed ille uos perditos requisiuit. <1Quo modo>1
<1conuertimini iterum ad infirma et egena elementa, quibus rursum>1
<1seruire uultis?>1 10 <1dies obseruatis et menses et tempora et annos.>1
Nos non similiter obseruamus: non enim calendas colimus 10
nec dies festos, sicut illi in luxuria et epulis, sed [spiritalem
festiuitatem] in sinceritatis et [in] ueritatis azymis celebra-
mus. 11 <1Timeo [uos,] neforte sine causa laborauerim in uobis.>1
Nihil enim profeci Christianos uos faciendo, si i[s]ta iterum
obseruatis. 12 <1Estote sicut>1 [et] <1ego, qu[on]ia[m] et ego sicut uos.>1 15
fratres, <1obsecro uos, nihil me laesistis.>1 Ut merito putetis me
inimicitiarum, et non salutis uestrae causa moueri. 13 <1Scitis>1
<1[autem] quia per infirmitatem carnis euangelixaui uobis prius.>1
Uel passionum, uel etiam naturalem, quia thesaurum gratiae
in uasis fictilibus baiulabat. 14 <1Et temptationem uestram [inj>1
<1carne mea non spreuistis neque respuistis.>1 Grandis temptatio
discipuli est, si uir sanctus aut infirmetur aut impune laedatur ;
5 sed ideo hic ista pati permittuntur a deo, ut uirtutem [in]
infirmitate perficiant, et ut corruptionem hanc sentientes
incorruptam uitam maiore studio et amore perquirant. <1Sed>1
<1sicut angelum [dei] excepistis me.>1 Cum se angelo comparatum
gaudet, probat angelos hominibus esse maiores. <1Sicut>1
10 <1Christum Iesum.>1 Non solum ut angelum. 15 <1Ubi est ergo>1
<1beatitudo uestra?>1 Qua me tunc taliter suscepistis. <1Testi->1
<1monium [enim] perhibeo uobis>1 qui[a], <1si fieri posset, oculos>1
<1uestros eruissetis et dedissetis mihi.>1 Ostendit quanta eum
caritate dilexerint et quo modo se totos eius doctrinae tra-
15 diderint, qui ea quae carissima sunt corporis sui membra,
eidem tradere cuperent, hanc solam euangelico lumini dignam
esse uicissitudinem arbitrantes, si sua lumina reddidissent.
16 Ergo <1inimicus uobis factus sum uerum dicens uobis.>1 Haec
est condicio ueritatis, ut eam semper inimicitiae prosequantur,
sicut per adulationem perniciosae amicitiae conquiruntur:
libenter enim quod delectat auditur, et offendit omne quod
nolumus. ita ergo et hi[i] diligere coeperant sabbati otium
et dierum festorum epulas, praedicantes contra apostolum,
qui omnem continentiam suo illis monstrabat exemplo. 5
17 <1Aemulantur uos non bene, sed excludere uos uolunt, ut illos>1
<1aemulemini.>1 Aemulus et imitator potest et inimicus intellegi,
sed non bene aemulatur qui, ut alium deiciat, non ut ipse
proficiat, aemulatur. <1[Aemulamini autem meliora.]>1 18 <1bonum>1
<1[autem] aemulamini [in bono] semper,>1 [et] <1non solum cum>1 10
<1praesens sum apud uos.>1 Nolite illos aemulari, sed bonum semper
aemulamini, non in praesentia mei tantum. 19 <1Filioli mei.>1
Per euangelium geniti in lucem ueritatis [atque iustitiae].
<1Quos iterum parturio.>1 Iterum me dolorem et gemitum susti-
nere fecistis. ostendit hominem per paenitentiam posse 15
renasci. <1Donecformetur Christus in uobis.>1 In illo uere Christus
formatur, qui uirtutem fidei eius intellegit, et in quo omnis
conuersatio eius exprimitur atque depingitur. 20 <1Uellem>1
<1autem [ad]esse apud uos nunc.>1 Quia quanta uos audire mere-
mini, scribere tanta non possum. <1Et mutare uocem meam.>1 20
Uocem blandientis patris in rigorem magistri uerterem
arguentis. <1Quoniam confundor in uobis.>1 21 <1dicite mihi, sub>1
<1lege uolentes esse.>1 Detrimentum discipulorum confusio est
magistri, sicut profectus eorum est gloria praeceptoris : con-
5 funditur autem, quia iam filii facti rursum serui esse cupie-
bant. <1Legem num legistis?>1 22 <1scriptum [est] enim quod Abra->1
<1ham duosfilios habuit, unum de ancilla et unum de libera>1 : 23 <1sed>1
<1[is] qui de ancilla, secundum carnem natus est>1 ; <1qui autem de>1
<1libera, per repromissionem [dei].>1 Ismahel carn[al]is, Isaac fidei
10 filius fuit: illum enim Abraham secundum carnalem usum
genuit, istum contra naturam promissioni credendo suscepit.
24 <1Quae [quidem] per allegoriam sunt dicta.>1 Hoc est, alia [l]ex
aliis figurata. dedit autem regulam hoc loco apostolus intel-
legendi allegoricas rationes, scilicet ut manente historiae
15 ueritate figuras testamenti ueteris exponamus. nam cum
dixisset Abraham duas uxores uerissime habuisse, postea
quae [prae]figurauerint demonstrauit, et hoc ipsum ibi fecit
ubi aliqua sanctorum honeste gesta referuntur, non ubi pec-
cata notantur. ceterum delicta dicere mysteria aut impossi-
bilitatis aut ignorantiae deum est criminari, qui[a] aut aliter
sua monstrare non potu[er]it sacramenta, aut certe nesciens
sibi quorundam peccata necessaria, prius illa generaliter 5
condemnarit ; sed et postea reprehend[end]o atque uindicando
ostendit illa non se propter sua mysteria fieri uoluisse. prae-
cepta uero difficile inuenies apostolum taliter exponentem,
ne eorum uideretur eneruare uirtutem. <1Haec autem sunt duo>1
<1testamenta.>1 Uetus et nouum singulos popUlos generantia. 10
<1Unum quidem>1 a <1monte Sina in seruitutem generans.>1 Iudaei
metu etiam praesenti cogebantur ut serui; nos uero praemiis
inuitamur ut liberi: et illi quasi serui praeter moralia prae-
cepta etiam diuersis operibus premebantur; nobis autem
quasi filiis mor[t]alibus monitis adimpletis seruilia onera 15
auferuntur: et illi sacerdotibus suis ex debito seruientes
tributa etiam reddere cogebantur; nos uero praeter caritatem
nihil debentes, antestites nostros uoluntarie honoramus. <1Quae>1
<1est>1 Agar. Cuius typum habebat synagoga. 25 <1Sina enim mons>1
<1est in Arabia, qui coniungitur ei quae nunc est Hierusalem.>1 De
qualitatibus locorum uult intellegi diuersitatem testamen-
torum. <1Et seruit cumfiliis suis.>1 Cumfiliis Hierusalem gentibus
seruit. 26 <1Quae autem sursum est Hierusalem libera est, quae>1
5 <1est mater omnium nostrum.>1 Ecclesia, quae mater est tam
gentilium credentium quam etiam Iudaeorum, cuius filii
serui esse non possunt: et ideo [et] mediator noui testamenti
de caelo aduenit et pontifex, et euangelium non in uno loco,
sed in toto mundo est praedicatum. 27 <1Scriptum est enim:>1
10 <1Laetare, sterilis, quae non paris.>1 Prophetico testimonio probat
meliorem nos quam Iudaeos matrem habere. <1Erumpe et>1
<1clama, quae non parturis.>1 Clamor pro laetitia ponitur in hoc
loco. <1Quia multi filii desertae.>1 Hoc praefigurabat Anna, quae
dixit: ` sterilis peperit septem, et fetosa in filiis infirmata est.'
15 <1Magis quam eius quae habet uirum.>1 Quae uirum habere se
putans de fecunditate gloriatur; aut quia habebat uirum ante
quam eiceretur cum filio suo. 28 <1Nos autem, fratres, secundum>1
<1Isaac promissionis filii sumus.>1 Quo modo de Isaac, ita et de
nobis est Habrahae repromissum [est], quod scilicet in eo
20 benedicendae essent omnes gentes. 29 <1Sed quo modo tunc qui>1
<1secundum carnem natus est.>1 Semper carnales homines eos
qui spiritales sunt persecuntur; unde mirum non est si et
modo carnei et saeculares homines sanctos tribulent et adfli-
gant: immo inde cognoscendi sunt iusti esse, si a talibus
opprimantur. <1Persequebatur eum qui secundum spiritum.>1 In
Genesi quidem hoc scriptum est quia luserit cum Isaac Ismahel : 5
sed apostolus ostendit non simplicem lusum fuisse, quem
persecutionem appellat. unde intellegitur quia scurrilem eum
et leuem, sicut ipse erat, facere cupiebat, ne illi posset in
hereditate praeferri. ideo Habraham de [e]iciendo eo uocem
Sarrae iubetur audire. <1Ita et nunc.>1 Ita et isti seruos [s]uos 10
sibi similes facere nituntur. 30 <1Sed qui[d] dicit scriptura? Eice>1
<1ancillam et filium eius: non enim heres erit filius ancillae cum>1
<1filio meo Isaa.>1 Quantum uis se extollat iniquitas, ancilla
est et subicienda sanctis, sicut et Iudaei: quamuis Habrahae
filios esse se iactent, quam diu filii ancillae fuerint, uobiscum 15
hereditatem habere non possunt. 31 <1Itaque,fratres, non sumus>1
<1ancillae filii, sed>1 liber[a]e, <1qua libertate Christus nos liberauit.>1
Non debemus ancillam sequi matre relicta, quia, licet eiusdem
uiri fuerit uxor, tamen ad tempus, quia Sarrae tempus non-
dum uenerat generandi. 1 <1State et nolite iterum iugo seruitutis>1
<1inhaerere.>1 State in fide euangelii; iam enim tempus legis
effluxit. noli[te] iugum cum Iudaeis trahere, quod nec ipsi
5 ferre potuerunt. 2 <1Ecce ego Paulus dico uobis.>1 Ego uobis
audenter dico, neminem pertimescens. <1Quoniam si circum->1
<1[ci]damini, Christus uobis nihil proderit.>1 Quia solum [illum]
ad salutem uobis sufficere non putatis. 3 <1Testificor autem>1
<1rursus omni [homini] circumcidenti se quoniam debitcr est>1
10 <1uniuersae legis faciendae.>1 Qui[a] caput operum legis suscepit,
necesse est ut [et] cetera membra sustineat, ne maledictioni
subiaceat. 4 <1Euacuati estis a Christo>1 : <1qui>1 [in] <1lege iustificamini,>1
<1a gratia excidistis.>1 Si in lege spem ponitis et iustificari posse
uos creditis, infirmam Christi gratiam iudicatis, et quod iam
15 gratis consecuti estis, tamquam non habentes propriis uultis
laboribus adipisci. 5 <1Nos enim spiritu ex fide spem iustitiae>1
<1expectamus.>1 [Spiritali conuersatione perfectae fidei speramus
nos] moralis [iustitiae] accepturos esse mercedem. 6 <1Nam in>1
<1Christo Iesu neque circumcisio aliquid ualet neque praeputium.>1
20 [Nec circumcisio prodest nec praeputium] nocet temporibus
Christianis. <1Sed fides quae per caritatem operatur.>1 Ergo et
fides operatur, sed per caritatem, non per timorem : ` qui ' enim
` credit deo, attendit mandatis,' et qui credit futuris, amplius
operatur quam qui praesentem metuit poenam. 7 <1Currebatis>1
<1bene.>1 Fidei gressibus et moralibus disciplinis. <1Quis uos im->1 5
<1pediuit ueritati non oboedire?>1 Quis ille fuit qui uos legis oneri-
bus implicauit, ut cursum uestrae fidei praepediret? <1Nemini>1
<1consenseritis>1 : 8 <1suasio uestra ex deo est, qui uoca[ui]t uos.>1 Nec
illis nec mihi nisi uerbi[s] dei consentire debetis, qui uos iterum
ad paenitentiam [re]uoca[ui]t. 9 <1Modicum fermentum uni->1 10
<1uersam massam corrumpit.>1 Ne quis [forte] diceret : ` ` [cur omnes
Forripis, dum non omnes errauerint ? ] " ostendit quod modicum
malitiae fermentum totam possit ecclesiae massam sua acerbi-
tate corrumpere. 10 <1Ego confido de uobis in domino.>1 Qui non-
dum estis prauitate corrupti. <1Quod nihil aliutfacietis.>1 Quam 15
habet ueritas Christi. <1Qui autem conturbat uos, pertabit iudi->1
<1cium, quicumque est ille.>1 Ab eu[u]angelii ueritate. 11 <1Ego>1
<1autem, fratres, si circumcisionem praedico, quid adhuc per->1
<1secutionem sustineo ?>1 Quod de me uobis mentiti sunt deceptores,
ita me aliis praedicare, quid persecutionem patior ut circum-
cisionis inimicus, si sum ipsius adfirmator? <1Ergo euacuatum>1
<1est scandalum crucis.>1 Ideo scandalum patiuntur quia in sola
fide crucis dico esse salutem. 12 <1Utinam et abscidantur qui uos>1
5 <1conturbant!>1 Si putant sibi hoc prodesse, non solum circum-
[ci]dantur, sed etiam abscidantur : si enim expoliatio membri
proficit, multo magis ablatio. quidam dicunt : `` utinam errore
abscisi, ueritatis radicibus inserantur ! " 13 <1Uos enim in liber->1
<1tate[m] uocati estis, fratres>1 : <1tantum ne libertatem>1 [hanc] <1in>1
10 <1occasiomem carnis detis.>1 Tantum ne per occasionem circum-
cisionis ad [legis] seruitium redeatis. <1Sed per caritatem [spiritus]>1
<1seruit[ut]e>1 [in] <1inuicem.>1 [Seruite in inuicem.] Non superbiam
sub specie libertatis insinuo, sed spontaneum uolo esse serui-
tium, non coactum. 14 <1Omnis enim lex in uobis uno spiritu>1
15 <1impletur.>1 Legis etiam ipsa moralia quae quaeruntur, uno pos-
sunt sermone concludi et in uno hoc praecepto compleri.
<1Diliges proximum tuum.>1 Dilectio uel caritas [in] quattuor
modis constat; hoc est, in dei dilectione, quae[quae] prima
est ; secunda, si nosmet ipsos secundum deum amemus ; tertia,
20 proximos; quarta, etiam inimicos. deum ergo plus quam nos
diligere debemus ; proximum[, sicut nos ; inimicum, ut proxi-
mum]. [proximus] diligebatur in lege, et, nisi deum primo
dilexerimus, nos minime possumus non peccando diligere; et
si nos non dilimus, ad quam formam proximos diligemus?
quod si proximum non amamus, quando inimicum amare 5
Toterimus? si ergo uolumus dilectionem habere, primo deum
plus quam nos[t]ras animas diligamus: quod inde probatur,
gi propter deum etiam salutem nostram et ipsas animas
contemnamus. <1Sicut te ipsum.>1 Qui sicut se proximum diligit,
utraque complet genera mandatorum: id est, nec malum 10
faci[e]t ulli, [n]et bonum faci[e]t. 15 <1Quod si inuicem mordetis>1
[et <1incusatis].>1 Per contentiones singuli uos meliores alteris
iudicando. <1Uidete ne>1 ab <1inuicem consumamini.>1 Dum alter
alteri occasio perditionis exsistit. 16 <1Dico autem Spiritu>1
<1ambulate.>1 Spiritalibus acti[oni]bus, quos infra describit. <1Et>1 15
<1desideria carnis non perficietis.>1 Non quo[d] caro sine anima
concupiscat, sed ipsa anima, quando carnalia cogitat, [caro]
dicitur, quando uero spiritalia, unus cum deo fit spiritus.
quam diu ergo duplex in nobis est desiderium uel uoluntas,
non perficimus quaecumque uolumus, uno aedificante in nobis
et alio destruente. 17 <1Caro enim concupiscit aduersus spiritum,>1
<1spiritus autem aduersus carnem.>1 Carnalis consuetudo aduersus
spiritale desiderium. <1Haec enim inuicem aduersantur [sibi],>1
5 <1ut non quaecumque uultis, illa faciatis.>1 Haec facit ratio, ut
uoluntatem non sequatur effectus. 18 <1Quod si spiritu duci->1
<1mini, non estis sub lege.>1 Si uos spiritalibus per omnia actibus
occupetis, non est uobis lex necessaria, quae carnalibus data
est. 19 <1Manifesta sunt autem opera carnis.>1 Nec difficile est
10 discernere inter utraque opera. <1Quae sunt [adulterium] forni->1
<1catio immunditia [inpudicitia] luxuria>1 20 <1ido[lo]latria ueneficia>1
<1inimicitiae contentiones aemulationes et rixae dissensiones>1
<1hereses>1 21 <1inuidiae homicidia ebrietates comissationes.>1 Ini-
micitias et cetera sequenti[a] carnalia dicit, quae animae sunt,
15 non carnis, ne Manichaei eum substantiam carnis accusare
putarent. sed omne malum carnale definiuit, omne uero bonum
spiritale, quia caeleste. <1Et his similia, quae praedico uobis,>1
<1sicut praedixi.>1 Ex his cetera colligere poteritis, quae com-
pendii gratia praetermisi. <1Quoniam qui talia agunt, regnum>1
<1dei non consecuntur.>1 Notandum atque plangendum quod
contentiosos ac dissidentes uel iracundos cum idol[ol]atri[bu]s
et ueneficis et homicidis penitus exclusit a regno. 22 <1Fructus>1
<1autem spiritus [est] caritas.>1 Omnium uirtutum prima est
caritas, quam in quattuor partes diuisibilem adnotauimus. 5
<1Gaudium.>1 Spiritale. <1Pax.>1 ` Etiam cum odientibus pacem.'
<1[Patientia.] longanimitas.>1 Inlatas iniurias sustinere patienter.
<1Bonitas [benignitas].>1 Semper bene uelle facere. <1Mansuetudo.>1
Nulli iniuriam inrogare. 23 <1Fides.>1 Uel : Deo credere. Uel:
[H]om[i]nibus promissa complere. <1Modestia.>1 Nec laesum irasci. 10
<1Continentia, castitas [,dilectio].>1 Continentia in coniugiis spiri-
talibus, castitas in uirginibus intellegitur. <1Aduersus huius modi>1
<1non est lex.>1 Non enim ista prohibuit, sed et qui nouum implet,
non est sub uetere testamento. 24 <1Qui autem sunt Christi,>1
<1carnem suam cruci fixerunt cum passionibus et desideriis.>1 Si 15
omnia simul uitia cruci fixa sunt, et caro, quasi pendens in
ligno, non concupiscit, ut quid nobis legem, quae data est
ad uitia co[h]er[c]enda ? simul iliut notandum quod eos dixerit
Christi esse, qui carnem cum uitiis [et concupiscentiis] cruci
fixerunt. hoc contra illos qui solam fidem sufficere arbi-
trantur. 25 <1Si spiritu uiuimus, spiritu et ambulemus.>1 Si per
spiritum uitam habemus, spiritaliter conuersemur, et non legi
5 carnaliter seruiamus. 26 <1Non efficiamur inanis gloriae cupidi.>1
Inanis gloriae cupidus est qui alterius quamuis ueram doc-
trinam euacuare conatur, ut plures uideatur habere discipulos.
huius modi tam se alterutrum ad iracundiam [se] prouocare
consue[ue]runt, quam sibi inuicem inuidere non desinunt.
10 inanis aliter gloria est, si ex his quae non praecipiuntur in
lege, omnes cogamus facere quantum nos facimus, [ut] et cum
ipsi iam non pot[u]erimus, haec superflua esse dicamus.
<1Inuicem prouocantes, inuicem inuidentes.>1 Si inridendo seductos
ad iracundiam prouocetis et illi uobis inuideant. 1 <1Fratres, si>1
15 <1praeoccupatus fuerit homo in aliquo delicto, uos qui spiritales>1
<1estis, instruite huius modi in spiritu mansuetudinis.>1 Hoc illis
dicit qui non fuerant persuasi, ut praeuentos corrigant
mansuete. sane in his praeuenitur humana fragilitas, quae
leuiora sunt et ex insperato contingunt. ceterum non est
20 praeuentio, ubi aliquit cum consilio diu meditato committitur.
<1Considerans te ipsum, ne et tu tempteris.>1 Quia et tu [ipse],
homo cum sis, pote[n]s in aliquo praeueniri et adiutorio in-
digere, sicut sani infirmos sustinent et mortuos sepeliunt uiui,
quia et ipsi infirmari et mori posse se credunt. 2 <1Et inuicem>1
<1onera uestra portate, et sic adimplebitis legem Christi.>1 Lex
Christi caritas [est], sicut ipse dicit: ` mandatum nouum do
uobis, ut uos inuicem diligatis, sicut et ego dilexi uos.' simul
notandum quod gratia lex dicatur. 3 Nam [si] <1qui[s] se existi->1 5
<1mat esse aliquit, cum nihil sit, se ipse seducit.>1 Qui se putat non
posse temptari. Siue: Qui plus de se laudanti se quam suae
conscientiae credit. 4 <1Opus autem suum probet unus quisque.>1
Testimonio [unus quisque] conscientiae [suae]. <1Et sic in semet>1
<1ipso tantum gloriam habebit, et non in altero.>1 In sua conscientia, 10
non in alterius adulatione. Siue: In sua iusti[ti]a, non in
alieno peccato : nemo enim proficit per alterius detrimentum,
nec ex illius delicto in die iudicii iustior [plus] quam fuerit
apparebit. 5 Nam <1unus quisque proprium onus portabit.>1 Non
enim onus eius laus auferet seducentis. 6 <1Communicet autem>1 15
is <1qui catecizatur uerbo ei qui>1 [se] <1catecixat in omnibus bonis.>1
Siue: Obaudientiam uerbo et actibus imitatione[m]. Siue:
Substantiam uictus. 7 <1Nolite errare>1 : <1deus non deridetur.>1 Homo
potest a serpente dei uindictam negante inrideri, sicut Eua:
nam deus exhibet quodpromittit. nam ut omnem eius astutiam
excluderet, amplius primo peccantibus redd[id]it quam pro-
5 misit, et uxori Loth etiam quod non dixerat fecit. 8 <1Quae>1
<1enim seminauerit homo, haec et metet,>1 [et] <1quoniam qui seminat>1
<1in carne sua, de carne et metet corruptionem.>1 Qui spem ponit
in circumcisione carnali, uel qui uitia seminat, metet poenam.
<1Qui autem seminat in spiritu, de spiritu metet uitam aeternam.>1
10 Qui [in] spiritali conuersatione seminat, uel in fide. 9 <1Bonum>1
<1autem facientes non deficiamus.>1 Sicut in Ecclesiastico ait :
`non impediaris orare semper, et non ueteris usque ad mortem
iustificari, quoniam merces dei manet in aeternum' : inde-
ficientem enim iustitiam indeficiens praemium subsequetur,
15 quia `qui perseuera[ueri]t usque in finem, hic saluus erit.'
<1Tempore enim suo metemus, non deficientes.>1 Nunc tempus
seminandi est, non metendi. non ergo modo nostram merce-
dem quaeramus accipere, ne hieme tenera adhuc seges decisa
et in praesenti ut inmatura non prosit, et non sit quae in
futuro metatur: dicetur enim nobis: ` recepistis bona in uita
uestra,' et iterum: `receperunt mercedem suam.' 10 Ergo
<1dum tempus habemus.>1 Ultimum sementis hoc tempus est:
festinemus ergo campos omnes serere, sed maxime eos qui 5
sunt uberrimi repleamus, ne incipiamus tempore messis aliis
epulantibus esurire. <1Operemur bonum>1 ad <1omnes, maxime autem>1
ad <1domesticos fidei.>1 Indigentibus [et] Iudaeis et paganis et
omnibus Christianis bonis malisque misericordiam faciamus,
nec alicui quod deus communiter tribuit denegemus, maxime 10
tamen his qui peculiarem fidei exhibent famulatum. 11 <1Uidete>1
<1qualibus litteris scripsi [uobis] mea manu.>1 [Et] intellegite quam
non timeam, qui litteras [mea] manu perscripsi. 12 <1Quicumque>1
<1uclunt placere in carne, hi compellunt uos circumcidi, tantum>1
<1ut crucis Christi persecutionem non patiantur.>1 Qui Iudaeis 15
carnalibus placere desiderant, crucis Christi persecutionem
[sustinere] timentes, non uestrae saluti aliquid prouidere
curantes. 13 <1Neque enim qui circumcisi sunt, hi legem custo->1
<1diunt.>1 Uel si circumcisio legem faceret custodiri, aliquit
uideretur habere rationis ista persuasio. <1Sed uolunt uos cir->1
<1cumcidi, ut in carne uestra glorientur.>1 Ut de carne uestra apud
Iudaeos laudem habeant. Siue: Ut quod discipulos ad se
tra[du]xerint glorientur. 14 <1Mihi autem absit gloriari nisi in>1
5 <1cruce domini nostri Iesu Christi, per quem mihi mundus cruci>1
<1fixus est et ego mundo.>1 Non in propria iustitia uel doctrina, sed
in fide crucis, per quam mihi omnia peccata dimissa sunt, ut
[et] ego mundo morerer et ille mihi. 15 <1In Christo enim Iesu>1
<1neque circumcisio quicquam ualet neque praeputium, sed noua>1
10 creatura. Hoc tempore solum hoc prodest, si quis renatus in
Christo noua conuersatione utatur, ut propheta ait : ` innouate
uobis nouamen, et ne seminaueritis in spinas. [et] circumcidite
uos deo uestro et circumcidite praeputium cordis uestri.'
16 [Et] <1quicumque hanc regulam secuntur, pax super illos et>1
15 <1misericordia.>1 Qu[i]a in sola fide spes collocatur animarum.
<1Et super Istrahel dei.>1 Est ergo Istrahel non dei: `non enim
omnes qui sunt ex Istrahel, hi sunt Istrahelitae.' 17 <1De cetero>1
<1nemo mihi molestus sit : ego enim stigmata [domini nostri] Iesu>1
<1[Christi] in corpore meo porto.>1 Nemo me amplius interroget
20 quasi dubitans, quia omnem exposui ueritatem: ego enim
signa et c[h]aracteres, non circumcisionis, sed crucis et
passionis in corpore meo circumfero. 18 Gratia <1domini nostri>1
<1lesu Christi cum spiritu uestro,>1 fratres. Su[b]scriptio talis est
apostoli: optat autem ut gratia cum eis domini, non legis
opera com[m]it[t]e[n]tur. simul et attende[ndum] quia ` cum 5
spiritu[,inquit,] uestro' dixerit, non ` cum carne,' in cuius
circumcisione gloriantur carnales : uos autem spiritaliter
conuersamini, ut spiritaliter circumcisi.
EXPLICIT AD GALATAS
INCIPIT AD EPHESIOS
ARGVMENTVM
Ephesii ex Iudaeis et genti[li]bus Paulo apostolo praedi-
cante crediderunt, quibus firmiter stantibus scribit, et in
principio quidem epistulae Iudaeos appellans, incarnationis
Christi sacramenta exponit, post ad gentes conuersus [ex]hor-
5 tatur ut tantis beneficiis non si[n]t ingrati, deinde communiter
usque ad finem moralia praecipit instituta.
1 <1Paulus apostolus Christi Iesu per uoluntatem dei.>1 Non meis
meritis. <1Sanctis etfidelibus.>1 Omnes sancti fideles, [non omnes
fideles sancti, quia possunt etiam catechumini,] ex eo quo[d]
10 Christo credunt, fideles dici, non tamen sancti sunt, quia non
sunt per baptismum sanctificati. Siue : Sic intellegendum quod
scribat fideliter seruantibus gratiam sanctitatis. <1Qui sunt>1
<1Ephesi in Iesu Christo.>1 Non omnibus Ephesiis, sed his qui
credunt in Christo. 2 Gratia <1uobis et pax.>1 Tunc uobis ualebit
gratia, si ei non sitis ingrati, salutem uestram [non] uestris
meritis deputantes : pacem uero reconciliationis seruabimus,
si nihil eius bonitati uel iustitiae deinceps contrarium faciamus.
A <1deo patre nostro et domino Iesu Christo.>1 Unum esse pater 5
et filius demonstra[n]tur, utrique pariter operantes. 3 <1Bene->1
<1dictus deus et pater domini nostri Iesu Christi.>1 Laudat deum
eo quod donauerit infra scripta. <1Qui benedixit nos in omni>1
<1benedictione spiritali.>1 Non in aliquantis, sed in omnibus
spiritalibus gratiae benedictionibus, ut, quo modo nobis nihil 10
de-est ex illo, ita uoluntati eius nihil de-sit ex nobis. <1In cae->1
<1lestibus.>1 Non [in] carnali prosperitate nec [in] terrena abun-
dantia. <1In Christo.>1 In capite omnia membra benedixit.
4 <1Sicut elegit nos in ipso ante constitutionem mundi, ut essemus>1
<1sancti et inreprehensibiles.>1 Quia deo nihil est nouum, apud 15
quem omnia erant ante quam fierent, non ut quidam heretici
somniant, animas antea in caelo fuisse segregatas. <1In con->1
<1spectu eius.>1 Non hominum. <1In caritate.>1 Per caritatem hoc
fecit. Siue : Inmaculatos diligit deus. 5 <1[Qui] praedestinauit>1
<1nos in adoptionem.>1 Non naturae. <1Filiorum.>1 Hoc prae- 20
destinauit, ut habere[n]t potestatem filius dei fieri omnis
qui credere uoluisse[n]t, sicut scriptum est : `loquebantur
uerbum dei cum fiducia omni uolenti credere.' Per <1[Iesum]>1
<1Christum in ipsum.>1 Ut membra eius simus. <1Secundum pro->1
<1positum uoluntatis suae.>1 Non secundum merita nostra. 6 <1In>1
5 <1laudem gloriae gratiae suae.>1 Ut laudemus gloriam gratiae eius.
<1In qua gratificauit nos in dilecto suo filio.>1 In qua gratia gratos
nos fecit sibi in Christo. 7 <1In quo habemus redemptionem per>1
<1sanguinem ipsius, remissionem peccatorum.>1 Non solum redemit,
sed etiam peccata remittens sine nostro labore iustes nos fecit.
10 <1Secundum diuitias [claritatis] gratiae eius, 8 quae superabun->1
<1dauit in nobis in omni>1 [gratia] <1sapientia [et prudentia],>1 9 <1[ut]>1
<1notum facere[t] [nobis] mysterium uoluntatis suae, secundum>1
<1bonum placitum [eius], quod pro[po]suit in eo.>1 Plus quam
abundauit, ut non solum a morte redemptis gratis peccata
15 dimitteret, sed etiam tantam nobis sapientiam donaret, ut
uoluntatis eius occulta mysteria nosceremus. 10 <1In dispen->1
<1sationem plenitudinis temporum.>1 In nouissimis temporibus,
quando iam omnis dispensatio temporum legis et naturae
prophetarumque transacta sunt. <1Restaurare omnia in Christo,>1
20 <1quae in caelis [sunt] et quae in terra [sunt] in ipso.>1 Multi super
hac re diuersa dixerunt: nam quidam aiunt caelos animas
terram corpora accipienda, alii caelos Iudaeos, qui caelestia
praecepta habuerant, terram esse gentiles adfirmant, alii uero
adserunt in caelis non angelos restauratos, sed eorum scientiam
[ex] Christi tempore profecisse, qui tamquam ignari interro- 5
gabant quis esset iste rex gloriae, et docentur dominum eum
esse uirtutum. sed quoniam restaurari non dicitur nisi lapsum,
melius est si eorum gaudium in salute hominum restauratum
esse dicamus, quod habuerant ante quam homines a iustitia
penitus declinarent: in terra uero restauratum esse genus 10
hominum per Christum nullus ignorat. 11 <1In quo etiam [nos]>1
<1uocati sumus.>1 Nos, qui ex Iudaeis credi[di]mus [in] Christo.
<1Praedestinati.>1 Ante destinati per fidem. Siue : Praecogniti.
<1Secundum propositum dei.>1 Quo proposuit quidem omnia
restaurare, sed primo oues perditas domus Istrahel. <1Qui>1 15
<1omnia operatur.>1 Omnium horum causa uoluntas est dei, quam
rationabilem esse non dubium est. <1Secundum consilium>1
<1uoluntatis suae.>1 Non secundum merita nostra. 12 <1Ut simus>1
<1in laudem>1 gloriae <1eius.>1 Ut per conuersationem nostram, siue
credi[di]mus [in] Christo. Siue : Ex lege expectauimus Chris-
tum. 13 <1In quo et uos [,carissimi], audito uerbo ueritatis,>1
<1euangelio salutis uestrae.>1 In quo etiam [et] uobis gentibus
adnuntiata est salus. <1In quo>1 [et] <1credentes.>1 In [quo] euangelio.
5 Siue : Christo. <1Signati estis spiritu promissionis sancto,>1 14 <1qui>1
<1est pignus hereditatis nostrae.>1 Hin[c] cognoscemini unum esse,
qui[a] eundem spiritum accepistis, cuius signa arra sunt
hereditatis futurae. si ergo mortuos suscitare arra est, quanta
erit ipsa possessio ! pignus uero promissis fidem operatur
10 [spiritu promissionis], qui omni carni promissus est per Iohel.
<1In redemptionem adquisitionis, in laudem gloriae ipsius.>1 Quos
redimendo suo sanguine adquaesiuit, ut etiam in hoc laudemus
gloriam eius. 15 <1Propterea et ego, audiens fidem ucstram quae>1
<1est in domino Iesu.>1 Quam firmiter teneatis fidem Iesu. <1Et>1
15 <1omnes sanctos.>1 [Et omnes bonos] sine exceptione personae
uel notitiae diligatis : cauere enim a pseudo-prophetis [et] non
omni spiritui credere [e]t non ante probationem [nobis]
iudicare praecipitur. [Et <1dilectionem in omnes sanctos.]>1 Hoc
est fidem operibus conprobare. 16 <1Non cesso gratias agens pro>1
20 <1uobis, memoriam uestri faciens in orationibus meis.>1 Non, ut
quidam, in iucunditate conuiuii: mihi autem nihil oratione
iucundius. 17 <1Ut deus domini nostri Iesu Christi, pater gloriae.>1
[Deus pater gloriae domini nostri Iesu Christi]. Det <1uobis>1
<1spiritum sapientiae et reuelationis.>1 Notandum quia fidem et
caritatem habentibus sapentiam a domino deprecatur: no-
uerat enim eam matrem omnium esse uirtutum. <1In agnitione>1 5
<1eius.>1 Quo modo optat ut agnosca[n]t deum, quem usque adeo
nouerant, ut ei credentes omnes propter ipsum diligerent
sanctos? sed hoc petit ut perfecte cognoscant magnitudinem
eius atque uirtutem; [uirtutem] qu[i]a potest promissa prae-
mia uel poenas implere, magnitudine[m], qu[i]a, cum ubique 10
sit, nihil eum potest omnino latere: qui enim hoc pro certo
cognouerit, nullo poterit in loco peccare ; nam qui humanum
testimonium erubescit, multo magis diuinum poterit reuereri.
unde filii Heli, cum sacerdotes essent, deum nescisse dicuntur,
quia praesentiam et potentiam eius minime timuerunt, et 15
Iohannes apostolus omnem qui peccat deum non cognouisse
confirmat. 18 <1Inluminatis oculis cordis uestri.>1 Spiritalia pro-
missa non nisi spiritalibus oculis peruidentur. <1Ut sciatis quae>1
<1sit spes uocationis eius, quae diuitiae gloriae hereditatis eius in>1
<1sanctis.>1 Si scieritis ad quantam spem uocati estis, omnem 20
spem saeculi facile contemnetis; et si diuitias hereditatis dei
uideritis, omnis terrena uobis sordebit hereditas : nemo enim,
regnum cum opibus suis sperans, curator esse et mediocrem
substantiam possidere dignatur. 19 <1Et quae sit supereminens>1
<1magnitudo uirtutis eius in uobis qui credidistis, secundum>1
5 <1operationem potentiae uirtutis eius,>1 20 <1quam operatus est in>1
<1Christo, suscitans illum a mortuis.>1 Omnem magnitudinem
uirtutum dei in natura uel lege supereminet, quod praestitit
Christianis, ut filio suo non parceret, et eum [c]aput nostrum
factum ad suam dexteram in caelestibus collocaret. <1Et con->1
10 <1stituens ad dexteram suam in caelestibus.>1 Hic dextera pro
honore ponitur, non ut deus corporeus esse credatur: nam
et pater a dextris esse scribitur Christi: `dominus,' inquit, `a
dextris tuis confringet in die irae suae reges.' ambo ergo a
dextris sunt, quia nihil est in diuinitate sinistrum. 21 Supra
15 <1omnem potestatem et principatum et uirtutem et dominationem.>1
Quia unum est iam cum deo adsumptus homo, qui suscitatus
est. <1Et omne nomen quod nominatur non solum in hoc saeculo,>1
<1sed [etiam] in futuro.>1 Si quod est aliut. 22 <1Et omnia subiecit>1
<1sub pedibus eius, et ipsum dedit caput supra omnia [membra]>1
20 <1ecclesiae,>1 23 <1quae est corpus eius et plenitudo eius.>1 Ecclesia
omnium plenitudo membrorum. <1Qui omnia in omnibus ad->1
<1impletur.>1 Quando omnes crediderint, tunc erit corpus eius
perectum in omnibus membris: totus enim in membris om-
nibus, non in singulis, adimpletur, ne nulla sit diuersitas
[meritorum]. 1 <1Et uos, cum essetis mortui delictis et peccatis>1
<1uestris.>1 Incipit collata beneficia replicare, ut ad officium
mandatorum ex contemplatione donatae indulgentiae auidius 5
concitentur : mortui enim erant peccatis facientibus, sicut
Adamet `uidua indeliciisuiuens.' 2 <1In quibus aliquando ambu->1
<1lastis.>1 Notandum quod in peccatis ambulasse, non ` ambu-
lare,' illos dixerit. <1Secundum saeculum mundi huius.>1 Saeculi
hominibus similes, sequentes diaboli uoluntatem. <1Secundum>1 10
<1principem po[s]testatis aeris huius spiritus.>1 Secundum prin-
cipem illius potestatis, quae in hoc aere [uentoso est. multi
sane opinantur quod diabolus in hoc aere] satellitibus suis
ad decipiendos diuersis peccatis homines diuiserit potestatem.
<1Qui nunc operatur.>1 [Operatur] suasione, no[n] u[i]. <1In filios>1 15
<1diffidentiae.>1 In eos qui non credunt : illi autem qui desperant
atque diffidunt de promissione dei, dicuntur filii diffidentiae,
sicut filii irae et gehennae et mortis. 3 <1In quibus et nos omnes>1
<1conuersati sumus aliquando.>1 Non solum uos gentes non cre-
dendo, sed [et] nos Iudaei peccando. <1In desideriis carnis>1
<1nostrae, facientes uoluntatem carnis et cogitationum.>1 Quando
mens nostra rebus terrenis et carnalibus inhaerebat, non
solum desiderans, sed et faciens quaecumque mala cogitatio
5 suggessisset. <1Et eramus natura filii irae, sicut et ceteri.>1 Ita
nos paternae traditionis consuetudo possederat, ut omnes ad
damnationem nasci uideremur. 4 <1Deus autem qui diucs est>1
<1in misericordia.>1 `Misereris omnium, quoniam omnia potes,
et diligis omnia quae creasti: nec enim odiens aliquid consti-
10 tuisses.' <1Propter nimiam caritatem suam misertus est nostri.>1
Nimia caritas est rebelles seruos quasi filios diligere. unde
considerandum est quantum diligat [iam] sanctos effectos, qui
tantum dignatus est diligere peccatores. 5 <1Et cum essemus>1
<1mortui peccatis.>1 [Rei mortis, iam quasi mortui uiuebamus.]
15 <1Conuiuificauit nos Christo.>1 Sine peccato, sicut Christus est,
per baptismum faciendo. <1Cuius gratia estis salu[i>1 f]a[c]ti <1[per>1
<1fidem].>1 Propter ipsum. Siue : Qui pro uobis gratis [in Christo],
nulloiustitiae uestro merito intercedente, est mortuus, uel cum
ipse reus non esset. 6 <1Et simul suscitauit simulque fecit sedere>1
in <1caelestibus in Christo [Iesu].>1 Non possumus desperare quod
nostra natura iam possidet, quia ubi caput est, ibi erit et
corpus, sicut ipse ait : ` uolo ut ubi ego sum, et isti sint mecum.'
7 <1Ut ostenderet in saeculis superuenientibus.>1 Ante praedesti-
nauit quod erat his temporibus completurus. <1Abundantes>1 5
<1diuitias>1 gratiae <1suae.>1 Uere abundans gratia, quae non solum
peccata donauit, sed etiam cum Christo resuscitatos in dextera
dei in caelestibus collocauit. <1In bonitate super nos in Christo>1
<1[Iesu].>1 In exemplo uel corpore Christi. 8<1Gratia enim estis>1
<1salu[if]a[c]tiperfidem,>1 et <1hoc non ex uobis.>1 Non meritis prioris 10
uitae, sed sola fide, sed tamen non sine fide. <1Sed dei donum>1
<1est,>1 9 <1non ex operibus,>1 [ut] ne <1quis glorietur.>1 Se suis meritis
aliquit in baptismo accepisse. 10 <1Ipsius enim sumus factura,>1
creati <1in Christo [Iesu] in operibus bonis, quae praeparauit deus>1
<1ut in illis ambulemus.>1 Qu[i]a nuper sumus in Christo renati, 15
ut in bonis operibus ambulemus, quae in euangelio sunt
ostensa. 11 <1Propter quod memores estote [gentes] quia aliquando>1
<1[uos gentes] eratis in carne.>1 Commemorat illos de quanta
ignobilitate ad summam regni perducti sint dignitatem,
ut non sint ingrati beneficiis largitoris. <1Qui dicebamini>1
<1praeputium>1 ab ea <1quae dicitur circumcisio.>1 Gentes praeputium,
Iudaei circumcisio dicebantur. <1In>1 carne <1manu>1 facta. Manu
humana in carne, non spiritu dei in corde. 12 <1Quia eratis illo>1
5 <1tempore sine Christo.>1 Nescientes Christum, idola insensibilia
colebatis. <1Alienati>1 a <1conuersatione Istrahel.>1 Qui tunc erat
populus dei. <1Et hospites testamentorum [eius].>1 Etiam si
crederetis, proseliti, hoc est, aduenae habebamini. <1Promis->1
<1sionis spem non habentes.>1 Quam deus promiserat Abrahae,
10 illi soli sperare uidebantur. <1Et sine deo in hoc mundo.>1 Multos
enim falsos deos sequentes, unum amiserant uerum. 13 <1Nunc>1
<1autem in Christo [Iesu uos] qui aliquando eratis longe,>1 facti
<1estis prope.>1 Ita ut Iudaeis [fidelibus] aequaremini, qui cum
deo erant. <1In sanguine Christi.>1 Credendo uos eius sanguine
15 et passione liberatos. <114Ipse est enim pax>1 nostra, <1qui fecit>1
<1utraque unum.>1 Ipse est reconciliatio utriusque populi ad
inuicem et ad deum. <1Et medium>1 parietem <1saepis.>1 Medius
paries et saepis et maceria onera legis erant, duos populos
uidentes, et ideo ipse paries inimicitiae nomina[n]tur.
<1Soluens inimicitias in carne sua.>1 Circumcisionis et ceterorum,
quae non tam dei uoluntas quam aut temporis ratio aut
populi duritia exegerat. 15 <1Legem mandatcrum decretis euac->1
<1uans.>1 Per solam fidem iustificans et mor[t]alia sola decernens. 5
<1Ut duos condat in semet ipsum.>1 Iudaeum et gentem in suo
corpore aequaliter iungens. <1In unum nouum hominemfaciens>1
<1pacem.>1 In unum populum Christianum ex duobus effectum.
<1Reconcilians ambos in uno corpore deo.>1 Qui[a] ambo per
peccatum fuerant separati. <1Per crucem interficiens inimicitias>1 10
<1in seme ipso.>1 Per solam fidem crucis, quae nullum deterret :
non enim grauis aut difficilis est, quam habere etiam latro
potuit cruci fixus. 17 <1Et [ueniens] euangelixauit pacem uobis>1
<1qui longe [fuistis], et ppacem his qui prope.>1 Ad hoc uenit, ut
dissidens humanum genus et in semet ipso et in deo ad recon- 15
ciliationis gratiam reuocare[t]. 18 <1Quoniam per ipsum habe->1
<1mus accessum utrique>1 ad <1patrem.>1 ` Nemo uenit ad patrem nisi
per me.' <1In uno spiritu.>1 Unum corpus unum spiritum habet,
et signum pacis unus est spiritus. 19 Ergo <1iam non estis>1
<1hospites et aduenae, sed estis ciues sanctorum et domestici dei.>1
[Iam] non extranei neque proseliti: nec enim separauit uos
dominus a populo suo, sicut praedixit Isaias, sed ciues, qui
eiusdem sunt et originis et habitationis. 20 <1Superaedificati>1
5 <1supra fundamentum apostolorum et prophetarum, ipso summo>1
angulari <1lapide Christo Iesu.>1 Prophetarum noui testamenti,
e quibus Agabus fuit, Christus est fundamentum, qui etiam
lapis dicitur [lapis] angularis, duos coniungens et continens
parietes. ideo autem et fundamentum et summus est, quia
10 in ipso et fundatur et consummatur ecclesia. 21 <1In quo omnis>1
<1structura compaginata crescit in templum sanctum in domino.>1
In templo sancto non possunt lapides poni non sancti. ad
comparationem templi Hierosolymae dicit extrui corpus
Christi, id est, ecclesiam, ut multo maiorem munditiam et
15 sanctitatem habeat ueritas quam imago. 22 <1In quo et uos>1
<1coaedificamini in habitaculum dei in spiritu [sancto].>1 [Ut]
cum apostolis et prophetis [sitis] habitaculum dei spiritale,
non manu factum. 1 <1Huius rei>1 gratia. Huius quam superius
memoraui, quod filius dei et gentes saluauerit et Iudaeos, [et]
utrosque fecerit unum. <1Ego Paulus uinctus Christi [Iesu].>1
Siue : Cat[h]enis. Siue : Christi amore ligatus, non possum
meam nisi domini facere uoluntatem. sane quando se uinctum
nominat, confirmat euangelium Christi, ostendens quanta sit
spes eius, pro quo talia pati libenter amplectitur, cum posset
aput Iudaeos ut legis doctor et mag[n]is[ter] diuitiis abundare
et summo honore gaudere. <1Pro uobis gentibus.>1 ` Secundum
euangelium inimici propter uos,' qui[a] uos similes esse dici-
mus Iudaeorum. 2 <1Si tamen audistis dispensationem>1 gratiae
<1dei,>1 quae data <1est mihi in uobis.>1 Si tamen firmiter retinetis me 10
in uobis dispensationem accepisse doctrinae : ` quis ' enim ` fide-
lis seruus et prudens quem constituit dominus super familiam
[suam], ut det illis escam in tempore? ' 3 <1Quoniam secundum>1
<1reuelationem.>1 Non secundum humanam doctrinam. <1Notum>1
<1mihi factum est sacramentum, sicut ante perscripsi[t].>1 Iudaeos 15
et gentes unum esse in Christo. <1In modico, 4prout potestis>1
<1legentes intellegere prudentiam meam.>1 Non quantum poteram
ego scribere, sed quantum [uos] adsequi ualebatis. <1In mysterio>1
<1Christi.>1 Non in eloquentia saeculari.  <1Quod aliis nationibus>1
<1nonfuit notumfiliis hominum, sic ut nunc reuelatum est sanctis>1 20
<1eius apostolis et prophetis.>1 Sciebant quidem prophetae priores
gentes [esse] uocandas, non tamen sciebant nullam inter
ipsos [et] Iudaeos discretionem futuram. <1In spiritu>1 6 <1[omnes]>1
<1gentes esse coheredes.>1 Per spiritum mihi reuelatum. Siue:
In spiritu illos sociatos esse, non [carnis] circumcisione[m]-
5 <1Et [con]corporales et comparticipes promissionis in Christo Iesu.>1
Id est, unius corporis, non solum coheredes, quod [pos]sunt
diuersi generis esse, nec solum concorporales, quia possunt eius-
dem generis filii non eiusdem esse [in] hereditate substantiae-
<1Per euangelium [meum]>1 7 <1cuius sum ministerfactus.>1 Per meam
10 praedicationem omnibus innote8cit, quia mihi hoc peculiariter
reuelatum est. <1Secundum donum>1 gratiae dei[, <1quae>1 data <1est>1
<1mihi].>1 Non secundum meritum meum. <1Secundum operationem>1
<1uirtutis eius.>1 Cuius uirtus me confirmauit. Siue : Cuius uir-
tutes meum confirmant euangelium. 8 <1Mihi minimo>1 sanc-
15 <1torum omnium>1 data <1est>1 gratia <1haec.>1 Minimo tempore, non
labore. simul notandum quod inter sanctos se humiliando
fecerit gradus. <1Inter gentes euangelixare [in]inuestigabiles di->1
<1uitias Christi.>1 Adnuntiare futurae hereditatis diuitias
repromissas, quas sensus humanus adprehendere nisi reue-
latione non praeualet. 9 <1Et inluminare omnes quae sit>1
<1dispensatio mysterii.>1 Et Iudaeis et gentibus huius sacramenti
pandere rationem. <1Absconditi>1 a <1saeculis in deo.>1 Hoc est,
[quod] in prioribus temporibus soli deo cognitum erat. <1Qui>1 5
<1omniacreauit.>1 Et Iudaeos et gentes. Siue : Omnem creaturam,
ut sensus contra Marcionem proficiat et ceteros habreticos.
<1Ut innctesceret principibus et sacerdotibus in caelestibus per>1
<1ecclesiam multiformis dei sapientia.>1 [Ut per me his qui rebus
caelestibus per omnem ecclesiam principantur, multiformis
dei sapientia innotescat.] 11 <1Secundum praefinitionem>1 sae-
<1culorum quam fecit in Christo Iesu domino nostro.>1 Qua prae-
finiuit ut hoc tempore, quando iam aliter homines saluari
non poterant, sola Christi fide saluarentur. 12 <1In quo habemus>1
<1fiduciam et accessum in confidentia[m] per fidem eius.>1 Non per 15
nostram iustitiam, sed per eum cuius fides nobis peccata
dimisit. 13 <1Propter quod peto ne deficiatis in pressuris meis pro>1
<1uobis, quae est gloria uestra.>1 Ne me audientes impune l[a]edi,
ad deum non pertinere putetis, in quo magis gloriari debetis,
intellegentes me tanta absque cert[a]e spei fiducia sustinere
non posse. 14 <1Propterea curuo genua mea>1 ad <1patrem domini>1
<1nostri Iesu Christi,>1 15 <1ex quo omnis paternitas in caelis et in>1
<1terris nominatur.>1 Ex quo omnis paternitas nomen accepit.
Siue: Ex quo omnis res paterna nominatur. 16 <1Ut det uobis>1
<1secundum diuitias claritatis suae uirtutem confortari per>1
<1spiritum eius.>1 Ut uos per inluminationem scientiae diui-
tiarum gloriae suae confirmet. <1[In] interiore[m] homine[m]>1
10 17 <1habitare Christum perfidem in cordibus uestris.>1 Ubi interior
per fidem robustus est, ibi habitat Christus, non ubi exterior
saginatus. <1In caritate radicati et fundati.>1 Ut in eius amore
firmiter stetis et omnium membrorum eius, in quibus ipse
diligitur, ut [qui] eum cogn[osc]itis eius beneficiis diligatis.
15 18 <1Ut pos[s]itis comprehendere.>1 Ut ex omni parte magnitudinem
scientiae comprehendere ualeatis. <1Cum omnibus sanctis.>1
` Quaeres 8apientiam aput malos, et non inuenies,' et alibi:
`in corde autem bono requiescit sapientia.' <1Quae sit latitudo>1
<1et longitudo et altitudo et profundum.>1 Quidam dicunt quod
latitudo spatiosa uia intellegatur, longitudo uita aeterna,
altitudo caelum, profundum inferi, ut scilicet horum omnium
notitiam habentes, nouerint quid eligant uel quid refutent.
19 <1Scire etiam supereminentem scientia[m] e[t] caritatem Christi.>1
Supereminet scientiae caritas Christi, cum ex ipsa nascatur, 5
sicut radici supereminet fructus. <1Ut impleamini in omnem>1
<1plenitudinem Christi.>1 Ut perficiamini in omnibus uirtutibus
Christi. 20 <1Ei autem qui potens est supra omnia facere abun->1
<1dantius quam petimus aut intellegimus[, secundum uirtutem quae>1
<1operatur in nobis].>1 Frequenter maiora tribuit non solum quam 10
petimus, sed etiam quam petere intellegimus, quod ex uirtute
signorum intellegimus, quae operatur in nobis. 21 <1Ipsi gloria>1
<1in Christo Iesu et in ecclesia.>1 Quia ueniens Christus sibimet
ad dei gloriam ecclesiam congregauit. <1In omnia saecula>1
<1saeculorum.>1 Immensa beneficia immensi[s] s[unt] laudibus 15
celebranda, non solum de his quae temporibus Christi
contulit, sed etiam quae [et] ante fecit et [ante] faciet.
<1Amen.>1 Hucusque de mysterio incarnationis Christi et de
uocatione gentium et unitate cum Iudaeis per euangeliu1a
tacta, cuius mi[ni]sterium ipse suscepit et per omnia uerbo
et oratio[ne] sua eos [et] labore exhibere [se] perfectos edocuit.
hi[n]c incipit moralia omni[a] ecclesiae tradere instituta.
5 1 <1Obsecro [itaque] uos ego uinctus in domino, ut digne ambuletis>1
<1uocatione qua uocati cstis.>1 Ego uos rogo, qui uestri causa sum
uinctus, ut uo8 dei filios agnoscentes, digne tanto honore
uersemini, qma una quaeque dignitas habet quibus agnos-
catur, propria instituta. 2 <1Cum omni humilitate et mansuetudine,>1
10 <1cum patientia.>1 Et mentis et corporis: humilitas uera nihil
sibi uindicat, mansuetus nulli nocet, patiens nulli uicem reddit
iniuriae. <1Subportantes inuicem in caritate.>1 Sufferunt et philo-
sophi, sed non in caritate: nos uero, non ut laudemur, sed ut
ille quem sustinemus proficiat, diligenter sustinere debemus.
15 3 <1Solliciti seruare unitatem spiritus in uinculo pacis.>1 Per
uinculum pacis in nobis unitas spiritus continetur: ` multi-
tudinis' enim `credentium erat cor unum et anima una.'
4 <1Unum corpus>1 et <1unus [s]piritus, sicut uocati estis in una spe>1
<1uocationis uestrae>1 : 5 <1unus dominus, unafides, unum baptismum.>1
:`' "t "t
C~"d om"~'] om~n~Q A' +&' gat~am de~ Cas 3 0rat~0 B 'at;o,e S
0&"t~on" G et 0--. BH,GCag 1'bo"e] 1'h0"~ G" 1abo"a"et G "0".
<1om.>1 Ca~ e'h~be'et H,C~`'d sB ~. RCGC's <1er~. R>1 p"T"ct0s(-ug n1~)
Unum consensum debet habere in uno corpore omnium [est]
compago membrorum, quae ad una[m] spe[m] sunt uocata
salutis. unde diligentius legere debe[re]nt hunc locum hi[i] qui
saeculi occupationibus inligati putant sibi licere peccare et
aliis non licere, cum omnes in unum corpus baptizati spiritum 5
eundem acceperint et in una spe uocati sint dei. [Siue sic:] Si
unum spiritum habetis et ex uno patre deo nati estis, nolite
uobis de terrena nobilitate aliquit adrogare, ne ueram gloriam
amittatis. 6 <1Unus deus et pater omnium.>1 Etiam eorum qui
ex gentibus crediderunt. <1Qui super omnes et per omnia et in>1 10
<1omnibus nobis.>1 Super omnes uirtutes ut [omni]potens, per
omnia opera sua qu[i]a immensus, in omnibus Christianis
secundum sanctificationem qua habitare dignatur. 7 <1Uni>1
<1cuique autem nostrum data est>1 gratia. Non multa sunt corpora
per uarietatem gratiarum, sed membra diuersa. <1Secundum>1 15
<1mensuram.>1 Tam nostrae capacitatis quam illius largitatis.
<1Donationis Christi.>1 Qui ad quam gratiam se aptauerit, ipsam
consequetur: ut puta, qui studiosus legis est, sapientiam,
multum orans et ieiunans, eiciendi spiritus potestatem. 8 <1Prop->1
<1ter quod dicit>1 : <1Ascendens in altum captiuam egit captiuitatem>1 20
<1dedit dona hominibus.>1 Quos diabolus captiuos tenebat in
morte, Christus captiuauit ad uitam, caput nostrum in
caelestibus collocando. 9 <1Quod autem ascendit, quid cst nisi>1
<1quod et descendit.>1 Exponit cur dicatur ascendisse, quem ubique
5 esse non dubium est, secundum formam scilicet serui, ad quam
non localiter, sed dignanter descenderat. <1[Primum] in in->1
<1feriora terrae?>1 Infernum sub terra esse nemo iam ambigat.
10 <1Qui descendit, ipse est et qui ascendit super omnes caelos.>1
Qui descendit cum anima in infernum, ipse cum anima et
10 corpore ascendit in caelum. <1Ut [ad]impleret omnia.>1 Gloria
triumphantis. Siue : Quae scripta sunt. Siue : Dum iam
humanitas cum diuinitate unum effecta est. 11 <1Et ipse dedit>1
<1quosdam [quidem apostolos, quosdam] autem prophetas.>1 Contra
Arrianos, ut filii et patris una sit operatio : nam ad Corinthios
15 deum patrem dicit istos in ecclesia ordinasse, hic uero Christum
hos dedisse commemorat. <1Alios uero euangelistas.>1 Omnis
apostolus euangelista, non omnis euangelista apostolus, sicut
` Philip[p]us, qui unus erat ex septem.' <1Alios [autem] pastores>1
<1et magistros.>1 Pastores sunt sacerdotes, doctores uero omnes
qui sunt idonei ad alios instruendos. omnis ergo pastor doctor,
non omnis [qui] doctor, et pastor. 12 <1Ad consummationem>1
<1sanctorum in opus ministerii, in ae[di]ficationem corporis Christi.>1
Ut perficiantur sancti[s]. Siue : [Ut] eorum numerus impleatur.
hi omnes sunt constituti ad aedificandam ecclesiam, quae 5
corpus est Christi, ut omnes ad fidei perfectionem perduca[n]t.
13 <1Donec occurramus omnes in unitatem fidei.>1 Hoc uotum et
in falsis doctoribus inest[; id est, `uolo esse omnes homines
sicut me <1']. Et agnitionem filii dei.>1 Ille agnouit gratiam filii
dei, qui non peccat, quia ` omnis qui peccat, non uidit eum 10
nec cognouit eum.' <1In uirum perfectum, in mensuram aetatis>1
<1plenitudinis Christi.>1 ` Qui' enim ` dicit se in Christo manere,
debet, sicut ille ambulauit, et ipse ambulare,' et non annorum
eius aetatem, sed uirtutem plenitudinis imitari. 14 <1Ut iam>1
<1non simus paruuli [fiuctuantes] et circumferamur omni uento>1 15
<1doctrinae.>1 Ut non simus ignorantes nec dubii ac uacillantes,
et more imperiti gubernatoris omnis doctrinae uento nostrae
fidei uela pandentes, ne facile naufrag[ar]emus aut a[pu]d
portum perfectionis numquam peruenire possimus. <1In ne->1
<1quitia hominum et astutia.>1 Nequitia humana astutis dispu-
tationibus a recto fidei cursu [de]torquet incautos. <1Ad>1
5 <1remedium erroris.>1 Siue: Quod multi quoddam erroris sui
remedium putent, si multos secum traxerint ad errorem.
[Siue : Errantibus remedium sine labore promittentes, per-
manere faciunt in] errore. 15 <1Ueritatem autem facientes in>1
<1caritate>1. Omnia in ueritate propter caritatem Christi, et nihil
10 in hypocrisi facientes. <1Crescamus per omnia in ipsum.>1 In
ipsius perfectionem ex omni parte crescamus. <1Qui est caput>1
<1Christus,>1 16 <1ex quo totum corpus compactum et conexum per>1
<1omnem iuncturam subministrationis secundum operationem.>1
Ex capite conexum corpus per omnem subiunctionem opera-
15 tionis crescit, dum se alterutrum membra aedificant dili-
gendo, ita ut unum quodque membrum in sua mensura
augeatur; hoc est, ut [qui est] per sapientiam oculus, in eorum
numerum crescat qui oculi officium gerunt, et singula [suo]
loco membra proficiant. <1In mensuram unius cuiusque membri>1
<1augmentum corporis facit in aed~ifi cationem sui in>1 caritate.
Dum singula membra crescunt, maius efficitur corpus. 17 <1Hoc>1
<1ergo dico et testificor in domino.>1 Quos superius obsecrauerat,
hic domini obtestatione constringit. <1Ut iam non ambuletis>1 5
ita <1ut gentes ambulant.>1 `Nolo,' [ait,] ` solo u-os esse nomine
Christianos, et deum ore confitentes operibus denegare, sed
quantum inter diabolum distat et deum, tanta differentia
debent filii dei a filii[s] diaboli [in operibus] discrepare, ne
deum labiis honorantes, cordis [affectu et] timore longius 10
absistamus, et dicatur de nobis: " sine causa colunt me" ; hoc
est, ex mea cultura nullos capient fructus.' <1In uanitate sensus>1
<1sui.>1 ` Uani sunt' [enim] ` omnes homines quibus non [sub-]
est scientia dei.' 18 <1Tenebris obscuratum habentes intellectum.>1
Habent quidem naturaliter intellectum, sed ignorantiae et 15
mundanarum sollicitudinum caligine ac tenebris obscuratum.
<1Alienati>1 a <1uita dei.>1 Illi ideo a uita alienati sunt dei, quia
ignorant; uos autem qui cognouistis deum, sequi debetis.
' 1 7 cf. Roa. " 10 10 cf. Matth. 'D 8 11 M'tth. ". 9
13 'Sap. "-a 1 16 cf. #atth. <1'M>1 22
Per <1ignorantiam quae est in ipsis.>1 Notandum quia con-
temptum dei ignorantia generauit. <1Propter caecitatem cordis>1
<1ipsorum.>1 Excaecatum est ` insipiens cor' eorum ` dicentium :
Non est deus.' 19 <1Qui desperantes semet ipsos tradiderunt>1
5 <1impudicitiae.>1 Desperantes poenam impiorum et praemium
esse iustorum. et [idcirco] necesse est ut praesentibus uolup-
tatibus inhaereant qui futura desperant, sicut in libro Sapien-
tiae dicitur ex persona eorum qui ` animam in aerem dissolui,
praesumpserant: `uenite et fruamur bonis quae sunt,' et
10 cetera. <1In operationem immunditiae omnis et auaritiae.>1 Omnia
crimina totius immunditiae et auaritiae nomine comprehendit.
20 <1Uos autem non ita didicistis Christum,>1 21 <1si tamen illum>1
<1audistis et in illo [e]docti estis.>1 Ut, sicut illi, gentili ritu uiuatis :
ille enim uere Christum audiuit et ab ipso [di]dicit, qui in
15 nullo uitio gentibus similis inuenitur. <1Sicut est ueritas in Iesu.>1
Sicut ille uere mortuus est et uere resurrexit, ut nos uere in
nouitate uitae ambulemus. 22 <1Deponere uos secundum priorem>1
<1conuersationem ueterem hominem.>1 Exposuit qui[d] sit uetus
homo et quo modo depontur, scilicet qui prisyinos errores
deserat huius mundi, [et qui] non membris corporis, sed mente
et conuersatione mutatur. <1Qui corrumpitur secundum desideria>1
<1erroris.>1 Faciens uoluntatem carnalium cogitationum. 23 Re-
<1nouamini autem spiritu[s] mentis uestrae.>1 Sicut Hieremias ait : 5
`facite uobis cor nouum et spiritum nouum.' 24 <1Et induite>1
<1nouum hominem.>1 Ex uetere intellege nouum. <1Qui secundum>1
<1deum creatus est in iustitia [et sanctitate et ueritate].>1 Ex-
posuit quid sit hominem ad imaginem dei esse creatum,
ut scilicet iustus [sit] et sanctus [sit] et uerax [sit,] [sic]ut 10
deus. `et sanctitate et ueritate,' non uanitate; hoc est,
quae uanam hominum gloriam aucupatur, cum scriptum sit :
` iuste quod iustum est persequeris.' 25 <1Propter quod deponentes>1
<1mendacium.>1 Hi[n]c describit ipsas species sanctitatis, quibus
nouus homo agnoscitur. <1Loquimini ueritatem unus quisque>1 15
<1cum proximo suo, quoniam sumus alterutrum>1 membra. Nemo
suum circumueniat fratrem, quia unum corpus su-mus et non
possunt alterutro membra se faliere uel etiam laniare: nec
enim manus inludit oculum aut dentes lacerant membra,
nisi forte ubi spiritus inmundus inhabitat. 26 <1Irascimini et>1
<1nolite peccare.>1 Ira non inebriet mentem, sed [se]ueritas dis-
pense[n]tur, nec tuam iniuriam sed fratris animaduerte
5 peccatum. <1Sol non occidat super iracundiam uestram.>1 Ne
scientiae lumen in tua indignatione deficiat. 27 <1Nolite locum>1
dare <1diabolo.>1 Irascendo, uel quolibet alio delicto : porta enim
diaboli est peccatum, sicut spiritus sancti porta iustitia est.
28 <1Quifurabatur, iam nonfuretur, magis autem laboret.>1 Alienos
10 labores aliquando direptos nunc suo labore compenset, et
operando tribuat indigentibus, qui multos furando fecit
egentes. <1Operando manibus quod bonum est, ut habeat com->1
<1municare necessitatem sustinentibus.>1 Non quod malum: sunt
enim multae uel inhonest[a]e uel mal[a]e artes, ut maleficia et
15 ea quae non ad naturae necessitatem, sed ad concupiscenti-
arum proficiu[n]t uoluptatem. 29 <1Omnis sermo malus de ore>1
<1[uestro] non procedat.>1 Non unus nec duo, sed omnes mali
sermones in ore Christiani debent esse cruci fixi. <1Sed si quis>1
<1bonus [est] ad aedificationem fidei.>1 Non silentium inposuit,
sed qualitatem loquendi [de]monstrauit, ut omnis sermo
fidem aedificet Christianam, et os nostrum ad solum pateat
dei uerbum. [simul] notandum quia hoc uniuersae ecclesiae
praecipitur. <1Ut [et] det gratiam audientibus.>1 Hoc est quod
alibi dicit: `sermo uester in gratia sit sale conditus,' ut ex 5
sermone nostro gratiam accipiant audientes. 30 <1Et nolite>1
<1contristare spiritum sanctum dei.>1 Hominibus loquens com-
parationes inducit humanas, ut ex nobis intellegamus quantam
spiritui sancto iniuriam faci[a]mus, cum domum eius in nobis
aliqua peccati sorde polluimus, et quia de hospitio suo nobis 10
condolens, non sibi dolens, tristis abscedat. ceterum tristitia
e[t] ira et cetera huius modi in nobis passiones sunt, quia
passibiles sumus, in deo uero dispensationes: nos enim illa
inuiti patimur, ille uoluntate ad nostram emendationem
adsumit, et haec est inter deum et hominem harum con- 15
dicionum diuersitas, qu[a]e naturae. <1In quo signati estis in die>1
<1redemptionis.>1 Signaculum sancti spiritus in die baptismi
accepistis, nouum signaculum habere coepistis. 31 <1Omnis>1
<1amaritudo.>1 In quibus contristetur spiritus sanctus ostendit :
recte autem ir[a]e praeposuit amaritudinem, quia ipsa est 20
prouocatio. <1Et ira>1. Omnem abstulit iram. <1Et indignatio.>1
[Indignatio] ex superbia [est], cum aliquem iudicamus indig-
num, et ideo eum nolumus sustinere. <1Et clamor.>1 Clamor, qui
ex furore descendit, que[m] non habuit Christus. ceterum
5 Isaias bene clamare iubetur: sed [et] ipse dominus `clama-
bat' in templo: `qui sitit, ueniat et bibat.' <1Et blasphemia>1
<1auferatur a uobis cum omni malitia.>1 Quae uel inimico potest
uicem reddere. 32 <1Estote autem inuicem benigni.>1 Seruat[e]
ordinem legis, ut non solum malitia tollatur, sed etiam benig-
10 nitas inseratur. <1Misericordes.>1 [Id est,] condolentes. <1Donantes>1
<1inuicem, sicut>1 [et] <1deus in Christo donauit uobis.>1 Remittentes
peccata, ne nobis dicatur: `serue nequam, omne debitum
dimisi tibi [quoniam rogasti me ; non] oportuit et te dimittere
conseruo tuo.' 1 <1Estote ergo imitatores dei sicut filii carissimi.>1
15 Imitatione enim [natura], non natura filii dei sumus, sicut
ait saluator: `ut sitis filii patris uestri qui in caelis est,' et
cetera. 2 <1Et ambulate in dilectione, sicut et Christus dilexit uos.>1
Unde et Iohannes apostolus ait : ` in hoc cognouimus caritatem,
qui[a] ille pro nobis animam suam posuit: debemus ergo et
nos pro fratribus nostris animas ponere.' <1Et tradidit se[met]>1
<1ipsum.>1 Uoluntarie ipse se tradidit, non ab alio inuitus est
traditus[; licet hoc non faciat excusabiles traditores]. <1Pro>1
<1nobis.>1 [Pro] peccatoribus, ut fierent iusti. <1Oblationem et>1 5
<1hostiam deo in odorem suauitatis.>1 [Suauissimus deo odor est
caritatis.] 3 <1Fornicatio autem et omnis inmunditia aut>1 auaritia
Omnia crimina breuiter comprehendit, duas criminum desig-
nando radices. <1Nec nominetur in uobis, sicut decet sanctos.>1
Considerandum s[c]i licet fieri quod non licet nominari. 4 <1Aut>1 10
<1turpitudo aut stultiloquium.>1 Hoc etiam in filiis hominum
reprehenditur honestorum. <1Aut scurrilitas>1 quae ad rem <1non>1
<1pertinet.>1 Risum mouens [qui] grauitati non conuenit Chris-
tianae, quia ad rem caelestem diuinamque non pertinet. <1Sed>1
<1magis gratiarum actio.>1 Hoc magis semper tractare debetis, 15
quo modo deo et actu et cogitatione placeatis. 5 <1Hoc enim>1
<1scitote intellegentes quod omnis impudicus aut>1 auarus <1aut>1
<1inmundus, quod est idolorum seruitus, non habet hereditatem>1
<1in regno Christi et dei.>1 Contra illos agit, qui solam fidem
dicunt posse sufficere, qui[a] huius modi actus non [ex] deo,
sed daemoni[o] exhibentur: hereditas autem regni caelorum
dei filiis, non diaboli praeparatur. 6 <1Nemo uos seducat.>1
Di[s]cendo : `` hoc solum opus est, ut fides sit, et homo Christi
5 baptisma con8equatur : quantumuis peccet, perire non poterit."
<1Inanibus uerbis.>1 Quae hominem liberare non poterunt.
<1Propter hoc enim uenit ira dei.>1 Ex praeteritis futura cognoscite :
si Sodomitis pepercit et his qui in diluuio perierunt, parcet
et uobis. <1Infilios diffidentiae.>1 Qui non crediderunt [iam] iram
10 comminantis dei super se e8se uenturam. 7 <1Nolite ergo effici>1
<1participes eorum.>1 Si in peccatis iudicium desperantium parti-
cipes fueritis, eritis et in poena consortes. 8 <1Eratis [enim]>1
<1aliquando tenebrae, nunc autem lux in domino. [sic]ut filii lucis>1
<1ambulate.>1 Quando nesciebatis domini uoluntatem : nunc uero
15 omnia cognouistis. quantum ergo inter lucem distat et tene-
bras, tantum a pristina conuersatione discrepare debetis.
9 <1Nam fructus lucis est in omni bonitate et iustitia et ueritate.>1
Talem habet scientia fructum. 10 <1Probantes quid sit bene>1
<1placitum deo.>1 Ex lege probate quid bene placeat deo, non
20 quid homines adseuerent. 11 <1Et nolite communicare operibus>1
<1infructuosis tenebrarum.>1 Non prodest quitquit sine scientia
fit ueritatis, quia nec lux potest communicare cum tenebris.
<1Magis autem>1 [et] <1redarguite.>1 Non solum communicare nolite,
sed etiam [et] redarguite. 12 <1Quae enim in occulto fiunt a>1
<1uobis.>1 In secretis locis domorum uel [in] templis. <1Turpe est>1 5
<1et[iam] dicere.>1 Nobis dicere turpe est quae illi uelut in tenebris
gerere non erubescunt. 13 <1Omnia autem quae [red]arguuntur,>1
<1a luce manifestantur.>1 Sicut ad Corinthios ait : ` occulta etiam
cordis eius manifesta fiunt, et tunc cadens in faciem adorabit
deum, pronuntians quod deus uere est in uobis.' <1Omne enim>1 10
<1quod manifestatur, lux est.>1 Incipit lumen esse, cum credideri[n]t,
et uobis adiungitur. 14 <1Propter quod dicit[ur]>1 : <1Surge qui>1
<1dormis.>1 Quasi uocem alicuius sapientis conscientiam increduli
pulsantis inducit [et] de somno ignorantiae excitare cupientis.
<1Et ex[s]urge a mortuis.>1 A peccatis uel [ab] idolis. <1Et inlumin->1 15
<1abit tibi Christus.>1 Cum ei credideris, efficieris et ipse lux.
15 <1Uidete ergo, fratres, quo modo caute ambuletis, non ut in->1
<1sipientes, sed ut sapientes.>1 Quasi filii sapientiae et lucis, ne
alicui offendiculum detis et incipiatis ei causa perditionis
exsistere. 16 <1Redimentes tempus.>1 Uestra sapientia uel cautela. 20
<1Quoniam dies mali sunt.>1 Non dies per se mali sunt, sed per
homines, sicut locus malus dicitur, in quo aliquit mali com-
mittitur. 17 <1Ideo nolite effici inprudentes, sed intellegentes quae>1
<1sit uoluntas domini.>1 Scrutamini legem, in qua eius uoluntas
5 agnoscitur. 18 <1Et nolite inebriari uino, in quo est luxuria, sed>1
<1imple[a]mini spiritu.>1 Exponit continentiae utilitatem, quia
luxuriae materiam adpetere non conuenit cruci fixis, sed
spiritu sancto repleri. 19 <1Loquentes uobis[met ipsis] [in]>1
<1psalmis [et] hymnis et canticis spiritalibus.>1 Non in actibus
10 saeculi, sicut ait propheta : `ut non loquatur os meum opera
hominum.' <1Cantantcs et psallentes in cordibus uestris.>1 Ne ore
tantum dei uerba resonemus. <1Domino>1 20 <1gratias semper agentes>1
<1pro omnibus in nomine domini nostri Iesu Christi.>1 Seu bonis
seu malis; sicut Iob, dicite : ` sit nomen domini benedictum.'
15 <1[Deo et patri]>1 21 <1subiec[t]i inuicem in timore Christi.>1 Non
humano timore uel auaritiae studio, sicut quidam suis patronis
adulari consue[ue]runt. 22 <1Mulieres suis uiris subditae sint.>1
Quia non eos, sicut incontinentes Corinthios, lacte alebat, sed
perfecto continentiae cibo nutriebat. timet enim ne, cessante
in plerisque carnis officio, aut in mulieribus subiectio aut in
uiris cessaret caritatis affectus, et non tam continentiam quam
diuortium docuisse uideretur. ceterum quale est ut nouae
uitae praedicator, nulla exsistente causa, hoc doceret quod 5
naturaliter possidebant! <1Sicut domino.>1 ` Quo modo Sa[r]ra
subdita erat Abrahae, dominum eum uocans.' 23 <1Quoniam>1
<1uir caput est mulieris, sicut est Christus caput ecclesiae, ipse>1
<1saluator [est] corporis [eius],>1 24 <1sed ut ecclesia subiecta est>1
<1Christo, ita et mulieres uiris suis>1 [in] <1omnibus.>1 Reddit iustam 10
causam subiectionis, quia et prior est uir et utriusque corporis
debet esse saluator. 25 <1Uiri, diligite uxores uestras, sicut [et]>1
<1Christus dilexit ecclesiam.>1 Tam sancta[ta] et uenerabili
caritate. <1Et se[met] ipsum tradidit pro>1 ea. Ita et uos pro
sanctitate uxorum nec mori, si necesse fuerit, recusetis. 26 <1Ut>1 15
<1eam sanctificaret mundans lauacro aquae in uerbo [uitae].>1 Aqua
lauit corpus, animam doctrina mundauit, sicut ait ad He-
braeos : ` aspersi corda a conscientia mala, et abluti corpus
aqua munda ; ' ita et uos corpora uxorum continentia, et animas
mundate doctrinis. 27 <1Ut exhiberet ipse sibigloriosam ecclesiam,>1 20
<1non habentem maculam aut rugam aut aliquit eius modi.>1 Ita
sibi Christus mundauit ecclesiam, ut antiqua crimina ablueret,
et nouas maculas quo modo non incurreremus et uerbo
ostenderet et exemplo. <1Sed ut sit sancta et immaculata.>1 Si
5 omnibus membris immaculata est, maculati ab ea alieni esse
censentur, nisi rursus per paenitentiam fuerint expurgati.
28 <1Ita et uiri debent diligere uxores suas ut corpora sua.>1 Ut
quales ipsi cupiunt inueniri, tales exhibeant et uxores. <1Qui>1
<1uxorem suam diligit, se ipsum diligit.>1 Quia duo suntin carne
10 una. 29 <1Nemo enim umquam carnem suam odio habuit, sed>1
<1nutrit et fouet eam.>1 [Non] ut [ei] labores et dolores infligat,
sed ut securam faciat et quietam. non nuptias quidem dam-
nat, sed ad continentiam cohortatur. <1Sicut et Christus ec->1
<1clesiam,>1 30 <1qu[on]ia[m] membra sumus corporis eius.>1 Membra
15 eius debent eum in omnibus imitari. <1De carne eius et de ossibus>1
<1eius.>1 Ex omni substantia sumus corporis eius. 31 <1Propter hoc>1
<1relinquet homo patrem et matrem>1 [suam]. Amore, et si non loco.
<1Et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una.>1 Obiectio
ex persona carnaliter amare [se] uolentium[,ut quibusdam
uidetur]. 32 <1Sacramentum hoc magnum est>1 : <1ego autem dico in>1
<1Christo et in ecclesia.>1 Ego hoc, inquit, in Christo intellegendum
dico et in ecclesia; unde uos maiore affectu debetis uxores
spiritales diligere <et> sanctas, qui[a] antea dilexistis pecca-
trices et in gentilitate carnales. 33 <1Uerumtamen [et uos singuliet]>1 5
<1unus quisque suam uxorem sicut se [ipsum] diligat>1 ; <1uxor autem>1
<1ut timeat uirum.>1 Subiecta sit tamquam infirmior, ut regatur.
1 <1Filii, oboedite parentibus uestris [in domino].>1 Parat eos
disciplinae, qu[i]a illos a parentibus secundum deum praecipit
erudiri. <1Hoc est enim iustum.>1 Ut mutuam uicem dilectionis 10
exhibeas. 2 <1Honoya patrem [tuum] et matrem.>1 Iubet honorari
parentes, sed bonos : ceterum contra deum uiuentes ipse etiam
Moses agnosci prohibuit. <1Quod est mandatum primum.>1
Primum in secunda tabula, quae ad humanitatem pertinentia
praecepta [s]ex numero continebat : prima enim tabula proprie 15
diuina officia exigebat. <1In promissione,>1 3 <1et bene sit tibi, et>1
<1longaeuus sis super>1 terram. Non in hac terra, in qua etiam
impii non numquam et in parente[s s]celesti senescunt, sed
super illam terram quam dominus mitibus repromittit, et
in qua iusti inhabitabunt, et cuius bona psalmista uisurum
5 esse se credit. 4 <1Et [uos], patres, nolite>1 ad <1iracundiam prouocare>1
<1filios uestros, sed edocete illos in disciplina et>1 [in] <1correptione>1
<1domini.>1 Siue : Inmoderate et inrationabiliter uerberando .
[Siue <1:]>1 Ne eos ad saecularia studia prouocantes, iracundiam
di[s]cere faciatis, sed diuinae legis eos instituite disciplinis.
10 talibus ergo parentibus filios praecipit oboedire. 5 <1Serui,>1
<1seruite dominis car[di]nalibus.>1 Non enim uenit Christus
condiciones mutare: nam seruitium non natura dedit, sed
captiuitas fecit, neque ex maledicto C[h]am [coepit], ut quidam
putant, cum ex eo reges [etiam] legamus esse generatos.
15 maledictum uero illut in filiis Cham impletum est, qui Istrahel
sunt filiis subiugati. prouidet sane hi[n]c apostolus ne doctrina
dei in aliquo blasphemetur, si credentes serui suis dominis
inutile[s] fiant, et qui forte permissurus erat [etiam] alios
seruos fieri Christianos, de ipsis iam factis incipiat [et] paeni-
tere : si uero uiderit eos in melius profecisse [et] ex infidelibus
fideles effectos, non solum et alios optabit credere famulos
suos, sed etiam ipse fortasse saluabitur. <1Cum timore et tremore>1 5
<1in simplicitate cordis uestri.>1 Cum omni oboedientia et festina-
tione humilitatis, deposita priori superbia et simulatione.
<1Sicut Christo.>1 Christo fit quitquit in eius contemplatione
hominibus exhibetur. 6 <1Non ad oculum seruientcs, [nec] quasi>1
<1hominibus placeatis.>1 Non praesentibus dominis tantum, quasi 10
ipsis, non deo, placere uolentes. <1Sed ut serui Christi, fec ientes>1
<1uoluntatem dei ex animo.>1 In his quae dei non sunt contraria
uoluntati: in multis enim concordat cum lege naturaliter
animus dominorum, qui[a] seruos et fideles et sobrios et
castos et humiles habere desiderant. 7 <1Cum bona uoluntate>1 15
<1seruientes, sicut domino, et non hominibus.>1 Non cum murmura-
tione, [ne] et aput homines gratia et aput deum mercede
priuemini. 8 <1Scientes quod unus quisque [quod]fecerit boni, hoc>1
<1recipiet a domino, siue seruus siue liber.>1 Quitquit propter
deum feceris, habes ab ipso mercedem, nec te desperare faciat
condicio seruitutis. 9 <1Et uos, domini, eadem facite illis.>1 Ne,
si fugerint, tuae malitiae incipias imputare, non legi. hoc
etiam paganus fecisset, [et] si taliter tractaretur praeceptum,
5 et tu audire debes, si illum uis audire quod iussum est.
<1Remittentes minas, scientes quod et[iam] uester et ipsorum>1
<1dominus cst in caelis, et personarum non est acceptio aput deum.>1
Minamini propter disciplinam, sed remittite propter miseri-
cordiam, ut et uobis a[ut] uestro domino remittatur, aput
10 quem usque adeo unum estis, ut una uobis sit hereditas`
[quae] repromissa [est]. 10 <1De cetero, fratres.>1 Generali epis-
tulam exhortatione concludit. <1Confortamini in domino et in>1
<1potestate uirtutis eius.>1 In exemplo domini et [in] uirtute.
11 <1Induite uos arma[tura] dei, ut possitis stare aduersus astutiam>1
15 <1diaboli.>1 Contra spiritales hostes spiritalia arma sumenda
sunt, ut dissimilitudo naturae armorum fortitudine pro-
tegatur. 12 <1Qu[on]ia[m] non est uobis colluctatio aduersus>1
<1carnem et sanguinem.>1 Caro et sanguis homo dicitur. <1Sed>1
<1aduersus principes et potestates.>1 Qui sibi principatum in huius
mundi homines usurparunt, et qui ignorantes [homines]
animas per peccata seducunt. <1Aduersus mundi [huius] rectores>1
<1tencbrarum harum.>1 [Contra daemonum potestatem, qui sibi
in homines mundi huius principatum uindicantes, ignorantiae 5
erroribus praesunt, qui tenebris comparantur, sicut ipse ait <1:]>1
'fuistis enim [aliquando] tenebrae, nunc autem lux in domino.'
<1Contra spiritalia nequitiae.>1 Sunt enim spiritales bonitates. <1In>1
<1caelestibus.>1 In aere, ubi uolucres caeli appellantur. 13 <1Prop->1
terea <1accipite>1 arma[turam] <1dei.>1 Qui[a] tales habetis inimicos. 10
Ut <1possitis resistere in die malo.>1 Non sibi malus est dies, sed
nobis, quando impugnamur a malo. <1Et in omnibus perfecti>1
<1stetis.>1 Non in aliquantis perfectum uult [esse] hominem : sed
et hoc notandum, quod omnes ad perfectionem hortatur.
14 State ergo <1succincti lumbos uestros.>1 Perfecte state, lumbis 15
mentis accincti: hoc est, in omni proelio uiriliter praeparati
et ab omnibus c[r]uris saeculi expediti. <1In ueritate.>1 Non in
[h]ypocrisi: nemo enim ` coronatur nisi legitime certauerit.'
Et <1induti lorica iustitiae.>1 Sicut lorica multis circulis uel
armillis intexitur, ita [et] iustitia diuersis uirtutum conectitur 20
speciebus : munit autem non solum pectoris conscientiam, sed
et uentris continentiam, nec non et ad femorum usque per-
tingit libidinem co[h]erce[n]dam. 15 <1Et calciati pedes in prae->1
<1paratione euangelii pacis.>1 Cum fiducia incedentes intrepide
5 praedicate. 16 <1In omnibus sumentes scutum fidei, in quo>1
<1possitis omnia tela maligni>1 [ignea] <1extinguere.>1 In omnibus
certaminibus fide[i] muniamur, quia scutum ipsorum quoque
armorum defensio est, et sine hoc omnis armatus inermis
est, ita et hae uirtutes sine fide saluare non possunt: nam
10 sicut scutum omnia iniecta repellit et recut[it, it]a et fides
omnes diaboli persuasiones excludit, quamuis quasi lumen
rationis habere uideantur. 17 <1Et galeam salutis [ad]sumite.>1
Quae omnes capitis sensus a prauis officiis protegat et abs-
condat. <1Et gladium spiritus, quod est uerbum dei.>1 Nemo
15 militum aude[a]t ad bellum sine gladio proficisci: se enim
utcumque tueri potest, sed [ad] hostem non ualet occidere,
non numquam etiam ab audaci inimico omnibus armis
spoliatus perimitur: ita sine dei uerbo iustitia omnis intuta
est. 18 <1Per omnem orationem et obsecrationem.>1 Semper hunc
gladium postulate. <1Orantes omni tempore in spiritu.>1 ` Non
impediaris orare semper,' et pro rebus spiritalibus depr[a]ecare.
<1Et in ipso uigilantes [semper] [in omni instantia et obsecra->1
<1tione].>1 Nihil [enim] prodest dormientis more iacente[m]
corpore animo peruagari, dum hac uanitate nec ab homine 5
possit aliquit impetrari. <1Pro omnibus sanctis.>1 Sancti estote,
ut possitis orare pro sanctis. 19 Et <1pro me, ut detur mihi sermo>1
<1in apertione[m] oris mei in confidentia notumjacere mysterium>1
<1euangelii.>1 Et abundanter et sine metu persecutionis uel odii
Iudaeorum exponam uniti in Christo populi rationem. 20 <1Pro>1 10
<1quo legatione fungor in cat[h]ena ita ut in ipso audeam [Pro]ut>1
<1oportet me loqui.>1 Omnes enim uerbi legatos talia sine dubio
tunc enim maior fiducia erit, si[c] rationabiliter dicatur, et
sit abundantia quae exprimat rationem. 21 <1Ut autem et uos>1 15
<1sciatis quae circa me sunt, quid agam, notum uobis faciet>1
<1omnia [s]Tychicus, dilectissimus frater>1 [,et <1fidelis minister in>1
<1domino,>1 22 <1quem misi ad uos in hoc ipsum ut cognoscatis quae>1








































<1circa nos sunt,>1 et <1consoletur corda uestra].>1 Sollicite agit, non
solum ut proficiant, sed etiam ne in tribulationibus [eius]
deficiant, uel [ne] in aliquo contristentur. 23 <1Pax fratribus>1
<1et caritas cum fide [a domino patre et Christo Iesu].>1 Pax et
5 caritas et fides perfectum faciunt Christianum: tam enim
sine fide infructuosa est caritas, quam fides sine caritate uel
pace. [nam] caritas maior est pace: potest enim odio non
haberi quis, uon tamen et amari. 24 Gratia <1cum omnibus qui>1
<1diligunt dominum nostrum Iesum Christum [in] incorruptione.>1
10 Siue: Castita[ti]s. Siue: In quorum corde nullo adulterino
saecul[ar]i amore Christi dilect[at]io uiolatur.
AD EPHESIOS EXPLICIT
INCIPIT AD PHILIP[P]ENSES
ARGVMENTVM
In Actibus Apostolorum legimus quod ipso praedicante
crediderint Philip[p]enses in Christo. hi[i] ergo tantum in
fide ac scientia profecerunt, ut euangelium [etiam] praedi-
carent et defenderent a pseudo-apostolis impugnatum. qua-
propter ab his tantum sumptus se memorat accepisse, etiam 5
cum alibi praedicaret. hos ergo conlaudans monet ne eius
passionibus terreantur, quibus non destruitur Christi euan-
gelium, sed firmatur, dum intellegi datur eum tanta pati pro
re falsa uel dubia omnino non posse, ideoque hortatur exemplo
suo [eos] libenter usque ad mortem certare pro Christo. 10
1 <1Paulus et Timotheus seruus Christi Iesu.>1 Ambo serui,
non ambo apostoli[ : omnis enim apostolus seruus, non omnis
seruus apostolus]. <1Omnibus sanctis in Christo Iesu qui sunt>1
<1Philip[p]is.>1 Quia nemo [hoc tempore] sine Christo sanctus,
5 [et sanctis, non omnibus Philippensibus, etiam paganis]. <1Cum>1
<1episcopis et diaconi[bu]s>1 : 2 gratia <1[deo] uobis et pax>1 a <1deo patre>1
<1nostro et domino Iesu Christo.>1 Hic episcopos pr[a]esbiteros
intellegimus: non enim in una ciuitate plures episcopi esse
potuissent, sed hoc etiam in Apostolorum Actibus inuenitur.
10 3 [Ego <1quidem] gratias>1 ago <1deo nostro super omni[a] memoria[ml>1
<1uestri.>1 Bonorum memoria [cum] gratiarum actione celebratur.
4 <1Semper in oratione mea.>1 Ostendit circa eos dilectionem
[suam], pro quibus semper exorat. <1Pro omnibus uobis.>1 [Quia
omnes estis tales.] <1Cum gaudio orationem faciens.>1 Non cum
15 tristitia alicuius peccati uestri uel maerore. s <1Super com->1
<1municatione uestra in euangelium.>1 Quia mihi communicatis in
euangelio pffraedicando. A <1prima die usque nunc.>1 Ab initio
fidei uestrae depr-ecor ut perseueretis. Siue: Quod ab initio
communicatis praedicando. 6 <1Confidens hoc ipsum.>1 Confido
9 cf. Act. " 28
[me] impetrare. <1Quod [is] qui c[o]epit in uobis opus bonum.>1
Coepit doctrinam. Siue: Gratiam scientiae largiendo. <1Per->1
ficiet. [Perficiendi id quod docti fuerint uel docebant.] <1Usque>1
<1in diem Christi Iesu.>1 Usque ad diem quo de corpore recedatis,
ex quo iam ad domini unus quisque [re]seruatur aduentum. 5
7 <1Sicut est iustum mihi hoc sentire pro omnibus uobis.>1 `Caritas'
[enim] `omnia sperat.' <1Eo quod habeani in corde uos et in>1
<1uinculis meis et in deefensione.>1 Tantum uos diligo, ut mihi
[omuem] memoriam uestri nec uis tribulationis nec sollicitudo
defensionis auferre[n]t. <1Et>1 [in] <1confirmatione euangelii.>1 Con- 10
firmatio euangelii est constans tolerantia praedicantis.
<1Socios gaudii mei omnes uos esse.>1 Hoc sentio de uobis et credo,
quia, sicut meae tribulationis socii estis, [ita eritis] et gaudii
sempiterni. Siue sic: Scio uos ita euangelio credidisse, [ut]
etiam in tribulationibus meis pro eius defensione mecum 15
pariter gaudeatis. 8 <1Testimonium enim mihi reddit dominus>1
<1quem ad modum desiderem omnes uos in uisceribus Christi>1
<1[Iesu].>1 Siue: Eius inesse uisceribus. Siue: Ita uos desidero
tamquam uiscera Christi. 9 [Et <1hoc>1 oro,] <1ut caritas uestra>1
<1magis>1 ac <1magis abundet.>1 Ut uos in eo quod habetis, amplius
abundetis. <1In scientia et [in] omni sensu,>1 10 <1ut probetis potiora.>1
Notandum quia scientibus maiorem athuc scientiam depre-
5 catur, ut sinceres esse praeualeant in omnibus ; nemo enim aeger
ante sanatur quam quo modo sanari possit agnoscat. <1Et sitis>1
<1sinceres et sine offensa in die[m] [Iesu] Christi.>1 Sinceris
materia est, quae naturam suam seruat, nulla extrinsecus
corruptione fucata: tale uinum semper in melius proficit,
10 non in peius. 11 <1Repletifructu iustitiae>1 [per <1Christum Iesum].>1
Ut non solum sinceres ab omni corruptione sitis, sed et[iam]
fructu iustitiae abundetis, exemplo Christi, qui non modo
malitiam [non] habet, sed etiam bonitate redundat. <1In gloriam>1
<1et laudem dei.>1 Ut glorificetur deus in actibus uestris. 12 Scire
15 <1autem uos uolo, fratres, quod>1 [ea] <1quae circa me sunt.>1 Hi[n]c
consolatur eos de sua tribulatione, quia audierant eum uinctum
[in urbe] Roma[e] custodiri. <1Magis>1 ad <1profectum euangelii>1
<1uenerunt,>1 13 <1ita ut uincula mea manifesta fierent in Christo in>1
<1omni praetorio et>1 [in] <1ceteris omnibus.>1 Non solum non obsunt,
sed etiam profuerunt, dum manifestatur me non pro [aliquo]
crimine, sed pro Christo omnia sustinere. 14 <1Et plures>1 e[x]
<1fratribus in domino.>1 Plures mea tribulatione constantes
effecti sunt [qua]m doctrina. <1ConUdentes uinculis meis>1 5
<1abundantius audent sine timore uerbum dei loqui.>1 Uinculorum
meorum exemplo sunt incitati, dum me uide[re]nt [haec] pro
Christo libentissime sustinere. 1s <1Alii quidem [et] propter>1
<1inuidiam et eontentionem.>1 Dum mihi aput credentes gloriam
auferre se putant, ne solus mihi uindicare uidear scientiam 10
praedicandi. <1Aliqui autem et propter bonam uoluntatem>1
<1Christum praedicant.>1 Alii autem etiam alios saluare uolentes
fideliter adnuntiant Christum. 16 <1Quidam>1 [alii] ex <1caritate.>1
Quidam uero ex mea caritate adiuuant me, euangelium defen-
sando. <1Scentes quoniam in defensione[m] euangelii positus>1 15
<1sum.>1 Non human[a]e dilectionis affectu, sed quia sciunt me
a deo ad defendendum euangelium ordinatum. 17 <1Quidam>1
<1autem per contentionem Christum adnuntiant non sincere,>1
<1existimantes se angustiam suscitare uinculis meis.>1 Alii autem
dolose praedicant ad me grauandum, quasi plures discipulos 20
facientem, et doctrina mea totum orbem imple[re cona]nte[m],
ut ex hoc saltim maior mihi cumuletur inuidia uel pressura.
18 <1Quid enim? dum omni modo siue per occasionem.>1 Odii uel
inuidiae. <1Siue per ueritatem.>1 Simplici[s] uel pur[a]e praedica-
tionis. <1Christus adnuntiatur, et in hoc gaudeo sed et gaudebo.>1 Non
mihi cura[e] est qua praedicent mente, dum modo, quod cupio,
5 Christi nomen omnibus innotescat et a multis credatur : qua-
propter et modo gaudeo et in futuro gaudebo. 19 <1Scio enim>1
<1quod hoc mihi procedit ad salutem per uestram obsecrationem.>1
Quod mihi nocere putant, in salutem proueniet, quia non
solum per uerbum et passionem meam, sed etiam per odium
10 Christi ecclesia augmentatur. <1Et subministrationem spiritus>1
<1Iesu Christi.>1 [Qui ad meam omnia salutem gubernat.] 20 <1Se->1
<1cundum expectationem et spem meam.>1 Quia de omnibus his
expecto et spero mercedem. <1Quia in nullo confundar.>1 [Neque
in uita, neque in morte, neque in contumeliis, neque in
15 opprobrus, apostolus in nullo confundebatur :] nos in omnibus
erubescimus, [s]et in quo uituperamur, ultra non facimus,
quamuis secundum deum si[t] quod c[o]eperimus : unde osten-
dimus nos laudibus hominum seruire, nonChristo. apostolus non
confundebatur in cat[h]enis[, in mortibus] : nos confundimur
in opprobriis. <1Sed in omni fidueia>1 [agam], <1sicut semper.>1 Nulla
res me poterit deterrere. <1Et nunc magnificabitur Christus in>1
corpore <1rneo.>1 Inimicis suis insultat, quod ei nocere non ualeant :
si enim eum occiderint, martyrio coronabitur; si seruauerint,
Christum adnuntiando plurimum faciet fructum. <1Siue per>1 5
<1uitam, siue per m0rtem.>1 [Et uita mea et mors ad magnificen-
tiam pertinet Christi.] 21 <1Mihi [enim] uiuere Christus est.>1
Non alia causa uolo uiuere nisi Christi, id est ut eius corpus
aedificem. <1Et mori lucrum.>1 [Coronae.] 22 <1Quod si uiuere in>1
<1care, hic mihi fructus operis est.>1 [Si uiuere in carne me uol- 10
uerint, habe[b]o tempus operandi.] <1Et quid eligam ignoro>1 :
23 <1coartor enim e[x] duobus.>1 In tantum [mihi] utraque expe-
diunt, ut quid eligam scire non possim. <1Desiderium ffhabens>1
<1dissolui et cum Christ0 esse, quanto magis melius>1 : 24 <1permanere>1
<1autem in>1 carne <1necessarium propter uos.>1 Illut melius mihi, 15
istut necessarium uobis. et mortem illos non timere, sed
[d]eligere debere suo demonstrat exemplo, et, ne contristentur,
mansurum se in carne spiritu prophetico repromittit. 25 <1Et>1
hoc <1confidens scio quia manebo.>1 Non solum credo, sed etiam
certissime noui. <1Et permanebo omnibus uobis.>1 [Non mihi, id 20
est,] non mei [tantum] causa [,sed uestri]. <1In uestrum pro->1
<1fectum et gaudium fidei.>1 Ut [per] profectum [de fructu] fidei
uestrae gaudium habeatis. Siue : Ut gaudeati8 quia u6stra me
fides et oratio conseruauit. 26 <1Ut gloria uestra abundet in>1
5 <1Christo Iesu in me per meum aduentum iterum ad uos.>1 Ut
uiso me iterum abundantius gratulemini. 27 <1Tantum digne>1
<1euangelio Christi [Iesu] conuersemini.>1 Omnia eius praecepta
seruantes. Siue : Digne euangelii praedicatoribus conuersari
debet[is]. <1Ut siue cum uenero et uidero uos, siue absens audiam>1
10 <1de uobis quia statis in uno spiritu.>1 Sicut legimus quia `erat
eis cor unum et anima una, nec quisquam suum [quisque]
dicebat, sed erant illis omnia communia.' <1Unanimes con->1
<1laborantes fide euangelii.>1 Omnis pugna unanimiter adgressa
uictoriam parit. 28 <1Et in nullo terreamini ab aduersariis, quae>1
15 <1est illis causa perditionis, uobis autem salutis.>1 Neque uersutis
disputationibus nec passionibus opprobriisque turbemini,
quae uobis magis possunt prodesse ad mercedem, sicut
apostoli `ibant gaudentes quia pro nomine domini digni
habiti sunt contumeliam pati.' <1Et [hoc]>1 a <1deo,>1 29 <1quia donatum>1
<1est uobis pro Christo.>1 Quia uult [s]uos coronari probatos, sicut
lob permittitur temptari, quia nec uinci habebat, et eius
gloria amplianda erat, aduersario superato [atque confuso].
<1Non tantum ut in eo credatis, sed ut etiam pro illo patiamini.>1 5
Occasio fidei a deo donata est, quia, nisi uenisset Christus
et docuisset, non utique crederemus. ceterum [fidem] uolun-
tariam esse in Actibus legimus. non solum ergo ut fidei
meritum, sed etiam martyrii praemium habeatis[, dum uos
temptari deus patitur, ut uincatis]. 30 <1Eundem certamen>1 10
<1habentes, quale et uidistis in me et nunc audistis de me.>1 Nihil
noui patimini, sed hoc quod et praesentes uidistis in me, et
nunc de me absentes audistis: non sit ergo uobis indignum
illa pati in quibus nos conspicitis gloriari. 1 <1Si qua ergo con->1
<1solatio in Christo.>1 [Si in omni tribulatione ab ipso solo con- 15
solamini : non sit uestra consolatio patrimonium terrenum]. <1Si>1
<1quod solacium caritatis.>1 [Caritas Christi, non amicorum]. <1Si>1 qua
<1societas spiritus.>1 [Spiritalium, non carnalium.] <1Si qua uiscera>1
2 <1Implete gaudium meum.>1 [Quod iam habeo ex parte: in
talibus enim discipulis doctor exultat. Aliter:] Si qua mihi
a uobis consolatio exhibetur in Christo, si quod solacium
caritatis, si qua uos spiritus societas conectit, si qua sunt
5 aput uos uiscera pietatis, hoc mihi praestate quod rogo, ut
gaudium meum in unitatis dilectione suppleatis. <1Ut ipsam>1
<1sapiatis, omnes eandem caritatem habentes.>1 [In alterutrum
omnes.] <1Unanimes, unum sentientes.>1 [Nolite caritatem scin-
dere sentiendo diuersa.] 3 <1Nihi[l] per contentionem neque per>1
10 <1inanemgloriam.>1 Ne aliquit non dei aemulatione faciatis, sed ut
quis aliis melior uideatur. <1Sed in humilitate [mentis] alterutrum>1
<1existimantes superiorem sibi.>1 Si omnes a quibus iniuriam pati-
mur, superiores arbitr[ar]emur, facile patientiam serua[re]mus :
nemo enim [uel] a patre uel a domino aegre se fertiniuriam con-
15 secutum. 4 <1Non quae sua sunt singuli cogitantes, sed ea quae>1
<1aliorum.>1 Non quae nobis solis expediunt, sed quae et aliis pro-
sunt. 6 <1Hoc enim sentitein uobis [quod>1 [et] <1in Christo Iesu.]>1 [Uult
ostendere Christum non propter se, sed propter alios passum.
Siue:] Tam humilis sensus in uobis sit quam fuit in Christo.
Multi praeterea hunc locum ita intellegunt, quod secundum
diui-nitatem se humiliauerit Christus, secundum formam
uidelicet dei, secundum quam aequalitatem dei non rapinam 5
usurpauerit quam naturaliter possidebat, et exinaniuerit se,
non substantiam euacuans, sed honorem inclinans, formam
serui, hoc est, naturam hominis induendo, et per omnia ut
[homo] tantum modo apparendo atque humili[tatis suae]
oboedientia nec crucis mortem recusando. [sed quo modo 10
haec expositio Arrii calumniam effugiat uidere non possumus,
qui nihil magis agit quam ut filium asserat esse minorem,
si hic dicatur ` secundum diuinitatem' exaltatus a patre et
nomen] accepisse, quod antea non habebat. <1Quod>1 [et] <1in>1
<1Christo Iesu.>1 Secundum quod unctus est et ` Iesu[s] ' nomen 15
accepit, hoc est, secundum hominem. 6 <1Qui cum informa dei>1
<1esset.>1 In quo erat [deus]. Siue: Quia absque peccato erat,
ad imaginem scilicet dei. Non <1rapinam arbitratus est esse se>1
<1aequalem deo,>1 7 <1sed semet ipsum exin[n]aniuit.>1 Quod erat
humilitate celauit, dans nobis exemplum, ne in his gloriemur 20
quae forsitan non habemus. <1Formam serui accipiens.>1 Ita
ut etiam pedes lauaret discipulorum. <1In similitudinem homi->1
<1num factus.>1 Interdum similitudo recipit ueritatem: nam
` genuit Adam [filium] secundum [imaginem et] similitudinem
[suam, et uocauit nomen eius] Seth.' [in similitudinem autem
5 humanam humilitate[m],ddiscipulis autem seruiendo, cum
===-  omnium dominus esset, ostendit]. <1Et habitu inuentus ut homo.>1
Hic, ut uerum est, sicut ` quasi unigeniti a patre,' ita intelle-
===-== gendum. 8 <1Humiliauit se[met] ipsum factus oboediens usque>1
ad <1mortem.>1 Ut nobis perfect[a]e oboedientiae monstraret
10 exemplum. <1Mortem autem crucis.>1 Qua nulla mors potest
esse deterior. 9 <1Propter quod et deus illum exaltauit, et d(mauit>1
<1illi nonien.>1 Quia se ita adsumptus homo humiliare dignatus
est, diuinitas, quae [se] humiliari non potest, eum, qui humili-
::=== atus fuerat, merito exaltauit. sed et illi donatum est nomen,
15 qui ante non habuit. unde recte locus hic secundum humanam
 [magis] naturam intellegendus est quam diuinam. si ergo et
nos exaltari cupimus, exemplo Christi fratribus seruiamus :
si enim ille dominus et magister seruis et discipulis ministrauit,
quanto magis nos aequalibus et maioribus seruire debemus,
et deo ac sanctis eius usque ad mortem etiam oboedire, [ne]
magistrum humilem superbi discipuli non sequamur et
d[ominu]m mitem serui contemnamus ingrati! <1Quod est>1 5
<1super omne nomen.>1 ` Cui enim angelorum dixit: Filius meus
es tu? ' 10 <1Ut in nomine Iesu omne genu flectat[ur] caelestium>1
et <1terrestrium.>1 Ut omnes simul hominem cum uerbo adorent
adsumptum. <1Et infernorum.>1 Hic infernorum custodes in-
ducit. 11 <1Et omnis lingua confiteatur.>1 Omnium gentium sci- 10
licet. <1Quia dominus Iesus [Christus] in gloria est dei patris.>1
Hoc est, in natura et gloria deitatis, dum eiusdem [est]
gloriae cuius [est] pater. 12 <1Itaque, dilectissimi [fratres], sicut>1
<1semper obaudistis.>1 Exemplo eius qui `usque ad mortem
obaudiuit.' <1Non ut [in] praesentia mei tantum.>1 Quasi serui 15
ad oculum seruientes. <1Sed multo magis in absentia mei nunc.>1
Quia si quit me praesente liberius agebatis, [citius emendari
aut] corrigi poterat[is]. <1Cum metu et tremore uestram salutem>1
<1operamini.>1 Non cum neglegentia, sed sicut [ait] Iob : ` uerebar
omnia opera mea [propter deum], sciens quod non parceres
delinquenti,' et: ` super humilem et quietum et trementem
uerba' dei spiritus sanctus ` requiescit.' 13 <1Deus est enim qui>1
5 <1operatur in uobis et uelle>1 [et] <1perficere.>1 Uelle operatur suadendo
et praemia promittendo, perficere operatur dicendo: ` qui
perseuerauerit usque in finem, hic saluus erit.' ceterum si
perficere non est nostrum omnino, nec uelle, quia utrumque
eadem hoc loco definitione tenetur. <1Pro bona uoluntate.>1 Si in
10 ea maneatis. 14 <1Omnia autem facite sine murmuratione.>1 In-
gratus seruus [est] qui grauia domini [sui] queritur esse prae-
cepta : qui enim murmurat de praeceptis, dubitat de praemiis.
hic etiam si operatur, non est sine querella: unde [et] alibi
ait : ` neque murmuraueritis, sicut quidam,' et cetera. Et
I5 <1[h]aesitationibus.>1 De mercede futura. 15 <1Ut sitis inreprehensi->1
<1biles>1 [et] <1simplices sicut filii dei immaculati.>1 Sicut uos deus
fecit, considerate [debetis] [enim] cuius fili-i [utique] sitis, qui,
cum in omnibus [purus] ac sanctus sit, filios non potest habere
degeneres. <1In medio nationis prauae et peruersae.>1 Quae
omnem rationabilis naturae ordinem peruertit et perdidit.
Inter <1quos paretis sicut luminaria in mundo.>1 Sic luceat dei 5
genus in genere humano, sicut sol et luna inlumina[n]t
mundum. 16 <1Uerbum uitae continentes.>1 Ut per uos qui in-
luminantur, [et] exemplo confirmentur et uerbo. <1Ad gloriam>1
<1rneam.>1 ` Gloria patris filii filiorum,' [sic]ut ait Salamon. <1In>1
<1die[ni] Christi [Iesu].>1 [In die iudicii Christi.] <1Quia non in>1 10
<1uacuum cucurri, neque in uacuum laboraui.>1 Qui[a] talem deo
populum adquisiui. 17 <1Sed et si superimmolor sacrificium et>1
<1obsequium fdei uestrae, gaudeo et [con]gratulor uobis omnibus.>1
sed etiam si occidar, quia sacrificium [et obsequium] fidei
uestrae obtuli deo, uincit profectus uestri gaudium tristitiam 15
poenae uel mortis. Siue: Iam non timeo mori, sacrificio
uestrae fidei consummato. Siue : Quia uestrae fidei ministraui.
<1i8Id ipsum autem et uos gaudete et congratulamini mihi.>1
Quia grande mihi praemium est pro uobis occidi. Siue: Quia
mihi expedit solui. 19 <1Spero autem in domino Iesu [Christo]>1
<1Timotheum cito me mittere uobis.>1 Dat exemplum non temere
[quid] definiendi, sed omnia in spe domini promittendi. <1Ut et>1
5 <1ego bono animo sim, cognitis quae circa uos sunt.>1 Ut sciam si
uos meae passiones minime terruerunt. 20 <1Neminem enim habeo>1
<1tam unanimem, qui sincera affectione de uobis sollicitus>1
<1sit.>1 [Qui ita mecum pro omnium salute sollicitus sit.]
21 <1Nam omnes [quae] sua [sunt] quaerunt.>1 Commodum uel
10 quietem, nolentes pro aliena tribulari salute. <1Non quae sunt>1
<1Christi [Iesu].>1 Non curantes de corpore uel exemplo Christi,
qui pro omnium salute mori minime recusauit. 22 <1Ex->1
<1perimentum autem eius cognoscite.>1 [Ut qualis sit noueritis.]
<1Quoniam sicut>1 patri[s] <1filius, mecum seruiuit in euangelio>1
15 <1[Christi].>1 [Statim] secundum hominem propter homines
factus obaudiens usque ad mortem. 23 <1Hunc ergo.>1 [Qui talis
est.] <1Spero>1 [me] <1mittere [uobis] mox ut uidero quae circa me>1
<1sunt.>1 [Modo enim incertus sum]. 24 <1Confido autem in domino>1
<1quod>1 [et] <1ipse cito ueniam>1 [ad <1uos].>1 Non solum illum mitto,
quem unicum habeo [in] solacium. 25 <1Necessarium uobis>1
<1arbitratus sujn Epafroditum, fratrem>1 [et] <1cooperarium.>1 Co-
operatorem propter euangelii [opus]. <1Et commilitonem meum,>1
<1uestrum autem apostolum.>1 Commilito propter honorem, quia 5
et ipse acceperat in illis apostolatus officium. <1Et ministruni>1
<1negotii mei ?nittere>1 ad <1uos.>1 [Qui meae uenit necessitati
ministrare pro uobis.] 26 <1Quoniam quidem onines uos desidera->1
<1bat.>1 Caritatem eius circa illos sollicitam commendat, ut et
ipse [ab eis] amplius diligatur. <1Et rnaestus erat>1 propter[ea] 10
<1quod audieratis illum infirmatum.>1 [Tristitiae uestrae causa
maestus erat eo quod uos per infirmitatis suae nuntium
nimium contristatos pauerit.] 27 Nam <1et infirmatusfuit usque>1
ffad <1mortem.>1 [Non de se, sed de uobis maestus erat, ne forte
uos audita infirmitate ipsius tristaretis.] <1Sed deus misertus>1 15
<1est eius.>1 Ut maiorem docendo colligat fructum. <1Non solum>1
<1autem illi, sed [etiam] et mihi, ne tristitiam super tristitiam>1
<1haberem.>1 Ne tristitia[m] carceris tristitia[m] desolationis
augeret. 28 <1Festinantius ergo misi illum, ut uiso eo iterum>1
<1gaudeatis.>1 Pro cuius absentia [tristari] uos noui. <1Et ego sine>1
<1tristitia sim.>1 Quam mihi uestra tristitia generabat. 29 <1Excipite>1
<1ergo illum in domino cum omni gaudio.>1 Soluentes si quod
5 scrupulum de eius tarditate animus forte susceperat. <1Et eius->1
<1modi cum honore habet0te.>1 Non solum hunc qui uester est
doctor, sed et omnes qui talis sunt gratiae, honorate. 30 <1Qu[cn]->1
ia[m] <1propter opus Christi usque>1 ad <1mortem accessit.>1 Quia
uincto mihi non timuit in carcere ministrare. <1Tradens animam>1
10 <1suam.>1 [In manus inimicorum: hoc est, paratus ad mortem.]
<1Ut impleret id quod [ex] uobis de->1erat <1circa meum officium.>1
Ut reliquum uestrum erga me solus implere[t] [possit] [obse-
quium]. 1 <1Reliquum, fratres mei, gaudete in domino.>1 Non [in]
rebus humanis uel in aliquo praeter quam in domino gaudeatis.
15 Eadem <1uobis mihi scribere quidem non [est] pigrum.>1 [Eadem
repetere,] quae iam praesens dixeram. <1Uobis autem necessarium.>1
Sicut [h]orto crebrius inrigari. 2 <1Uidete canes.>1 Hi[n]c contra
.
pseudo-apostolos [agit], Christi euangelium lacerantes. <1Uidete>1
<1malos operarios.>1 Qui quod nos bene construximus [et gloria-
mur], destruere conantur. <1Uidete concisionem.>1 [Concisio
potius quam circumcisio sunt dicendi.] 3 <1Nos enim sumus>1
<1circumcisio, qui ui spiritu deo seruimus.>1 Nos sumus ueri Iudaei, 5
qui non [in] unius membri pellem, sed totius carnis [simul]
uitia amputamus, spiritaliter scilicet circumcisi. <1Et gloria->1
niur <1in Christo Iesu, et non in carne confidimus.>1 [In sola fide
Christi, non in circumcisione carnali.] 4 <1Quamquam>1 [et] <1ego>1
<1habeam confidentiam et in carne.>1 Ne quis putet me hoc ideo 10
dicere, quia ego gloriandi causam non habeam, et idcirco
non glorier. <1Si quis alius uidetur confidere in carne, e[r]go
<1magis, 5 circumcisus octaua die ex genere Istrahel.>1 Quia ex
illis [forte] aliqui proselyti erant, ego autem octaua die
secundum genus, non post annos, ut aliqui[ss] ere rinus <1De>1 15
<1tribu Beniamin.>1 Quae semper fuit cum Iuda coniuncta.
<1Hebraeus ex Hebraeis.>1 [Non ex gentibus proselytus.] <1Secundum>1
<1legem Pharisaeus.>1 Legis peritus, [uel diuisus a turba,] qui
non possem [non] nosse quid probarem. 6 <1Secundum aemu->1
<1lationem persequens ecclesiam dei.>1 Tantam habui aemulationem
ut nescius etiam dei ecclesia[m] insectarer. <1Secundum iusti->1
<1tiam quae ex lege est.>1 Primus fui in omnibus, [in] quibus illi
[in] falso gloriantur, sed quia hoc tempore illa non ualere
5 cognoui, ideo [ea] nullius duco momenti [s]et tamquam im-
pedimenta proicio, quibus me uitam adquirere posse putabam.
<1Conuersatus sine querel[l]a.>1 Omnium iustificationum et caeri-
moniarum purificationumque mandata complebam, sed haec
nulla putaui, dum modo crederem Christo, quem lex ipsa
10 promiserat. 7 <1Sed>1 [ea] <1quae mihi lucra fuerunt, haec duxi>1
<1propter Christum detrimentum [esse].>1 Ad comparationem
inuenti auri contemnitur aeramentum, quamuis utrumque
ab uno sit conditum et pro temporis qualitate necessarium.
8 <1Uerum tamen existimo Qmnia detrimentum esse propter>1
15 <1eminentem scientiam Christi [Iesu domini mei], propter quem>1
<1omnia detrimentum feci et>1 arbitror <1ut stercora.>1 Stercora ci-
borum sunt reliquiae et rerum quondam utilium purgamenta.
<1Ut Christum lucrifaciam>1 9 <1et inueniar in illo.>1 Ut Christum
habeam caput et eius membrum inueniar. <1Non habens meam>1
<1iustitiam quae ex lege est.>1 Hoc est, meo labore quaesitam.
<1Sed illam quae ex fide est Christi, quae ex deo [est] iustitia in>1
<1fide.>1 Sed illam quae a deo proprie sola fide collata est
Christianis. 10 <1Ad agnoscendum eum [et uirtutem resurrectionis>1
<1eius].>1 Ut beneficium eius perfecte cognoscam et uirn resur- 5
rectionis ipsius, quia ideo resurrexit ut et nos sirniliter resur-
gamus: qui autem hoc uere cognoscit, satis agit omnino n6
peccet. <1Et societatem passionum eius,>1 11 eonfigurati <1morti>1
<1ipsius.>1 Si [enim] compatimur, et conuiuemus. <1Si quo>1 modo
<1occurram>1 ad <1resurrectionem quae est ex mortuis.>1 Ad illam quae 10
perfectorum est proprie, non illam quam etiam inuit h h
necesse est. 12 <1Non quod iam acceperim>1 [,aut <1iam iustificatus>1
<1sim].>1 Quia finis mundi nondum aduenit, et in spe est quod
credimus, non in re. <1Aut iam perfectus sim.>1 Athuc de hac
perfectione et de tali resurrectione suspensus sum. <1Sequor>1 15
<1autem si comprehendam in quo>1 [et] <1comprehensus sum>1 a <1Christo.>1
Si comprehendam meritum apostolatus, in quo apostolatu a
Christo sum comprehensus. 13 Fratres, <1ego me non>1 arbitror
<1apprehendissc [adhuc].>1 Se humiliando omnibus gloriam tollit
et uniuersos prouocat ad profectum. <1Unum autem, posteriora>1
<1quidem obliuiscens, et ea>1 [uero] <1quae sunt>1 [in] <1priora,>1 <1appetens.>
1
[Hoc solum scio quia cotidie proficio et] praeteritum laborem
5 non computans ad priora festino. Siue: Legis obliuiscens ad
perfecta euangelii praecepta me tendo. 14 <1Ad destinatum>1 [per-]>1
<1sequor,>1 [ad <1brabium] supernae uocationis dei in Christo Iesu.>1
[Quod perfectis deus in Christo promisit in caelis,] quod non
nisi uincentes accipient. 15 <1Quicumque ergo perfecti [sumus], hoc>1
10 <1sentiamus.>1 [Quo modo ergo negat se esse perfectum, si alii
sunt, nisi humilitatis gratia hoc dictum accipias?] quicumque
perfectus est, hoc sentiat, uetera [scilicet] obliuiscenda et noua
sectanda, quia perfecti debent esse discipuli Christi, licet
superius de perfectione praemii, hic uero de scientia[e] sit
15 locutus. <1Et si quit aliter sapitis, et hoc [uobis] deus reuelauit.>1
[Si quit alia uobis ratione dominus reuelauit. ` aliter,' inquit,
non `aliut': hoc est, alia adsertione, non fide.] 16 <1Uerum>1
<1tamen ad quod peruenimus.>1 Ad perfectionem noui testamenti.
<1lUt idem sapiamus.>1 [`Idem' sit, licet aliter adstruatur.] <1Et>1
<1in>1 eo <1ambulemus.>1 Non.eni a scire sufficit sine facto. 17 <1Imita->1
tores <1mei estote,>1 fratres[, <1et cognoscite].>1 [Me sequimini,
non falsos apostolos.] <1Et obseruate eos qui sic ambulant, sicut>1
<1habetis formam nos[tram].>1 Dupliciter dicitur obseruari, uel 5
ad imitandum, ut hic, uel ad cauendum, sicut ad Romanos
, obseruate '[, ait,] ` eos qui dissentiones et offendicula faciunt.'
18 Nam <1multi ambulant, quos saepe dicebam uobis.>1 De ipsis dicit
qui spem passionis Christi, per quam peccata dimissa sunt,
auferentes, in legis caerimoniis collocabant. Potest et de 10
Iouinianistis accipi, qui ieiuniorum adflictionem et omnem
corporis cruciatum in luxuriam et epulas conuert[er]unt,
<1Nunc uero et flens dico, inimicos crucis Christi.>1 [Notandum
quo[d uero] affectu omnium salutem optauerit, qui etiam in-
imicos crucis Christi deflebat, ultro in interitum properantes.] 15
19 <1Quorum finis interitus.>1 Quia in corruptione[m] seminant
carnis. <1Quorum deus uenter est.>1 Qui [se] in hoc putant deo
seruire, si com[m]edant, non audientes prophetam dicentem:
` si manducaueritis [et biberitis], nonne uobis manduca[bi]tis
[et bibetis]? ' <1Et gloria in confusione ipsorum [,qui terrena>1
<1sapiunt].>1 In circumcisione uerecundi membri. 20 <1Nostra>1
5 <1autem conuersatio in caelis est.>1 Hoc non potest dicere terrenis
uitiis mancipatus. <1Unde et[iam] saluatorem expectamus domi->1
<1num [nostrum] Iesum Christum.>1 [Qui caput est nostrum.]
21 <1Qui reformabit corpus humlilitatis nostrae, conformem [cor->1
<1pori] gloriae suae.>1 Sicut monstrauit in monte[m], cum unum
10 ex uiuentibus [et] unum ex mortuis claritatis suae corpori
configura[ui]t, exemplum resurrectionis et in mortuis et in
uiuis ostendens. <1Secundum operationem>1 [suam], <1qua possit>1
<1[etiam] subicere sibi omnia.>1 [Qua non solum conformabit
nos, sed etiam corpori suo omnia faci[e]t esse subiecta. Siue :]
15 Secundum [hanc] potentiam qua sibi cuncta subiecit, etiam
hoc illi possibile est. 1 <1Itaque, fratres mei carissimi et>1
<1desideratissimi.>1 [Qua perfectiores.] <1Gaudium [meum] et corona>1
<1mea.>1 Per uos [enim] in praesenti laetificor [et] in futuro
coronabor. <1[Sic state in domino, carissimi.]>1 In sola Christi
fide, [ut superius conprehendi,] spem ponentes et in conuer-
satione caelesti. 2 <1Euhodiam rogo et Syntychen deprecor id>1 5
<1ipsum sapere in domino.>1 [Quod dixi, id est, unum: mecum]
hae mulieres scientes erant legis, qua[s] similiter ut istos
eadem sentire commonet et hortatur. 3 <1Etiam>1 [rogo] <1et te,>1
<1[carissime,]>1 <1Germane compar.>1 ` Germanus' dictus est nomine,
qui ei compar erat officio. <1Adiuua illas quae mecum laboraue->1 10
<1runt in euangelio.>1 Non uiros, sed feminas, quae non in ecclesia,
sed in domo erant docentes. <1Cum Clemente et ceteris adiutori->1
<1bus meis.>1 [Clemens ex-philosopho, magnae doctrinae uir, qui
Romae episcopus fuit.] <1Quorum nomina sunt in libro uitae.>1
Ne moleste ferant sua nomina in [hac] epistula non com- 15
prehensa, scripta esse dicit in caelis. huius libri et[iam]
llu-Lj LL D~uid meminit, et dominus in euangelio. <14Gaudete in>1
<1domino semper.>1 [Quia saeculi gaudium non habetis.] <1Iteru~>1
u `LU,YuuuliLli. Repetit, ut magis ac magis gaudium confirmetur.
" 6LiiL li uiuuiliuyque qui uos persequuntur et tribUlant.
u L j LIil j ilL in&iuenLibus malis sollicitudinem
up LimL noueritis, secundum illut: `iuxta est dominus h~
L y il il Li- Ly]ut quid induamini: haec enim gentes
inquirunt.' <1Sed in omni oratione et obsecratione cum gratiaru~>1
qluLL <1Vostulationes uestrae innotescant aput deum.>1 Non cum
j L"jL YWlliUs saluatoris, si pro omnibus quae patimini gratias
referatis, sicut apostoli faciebant. 7 <1Et pax dei, quae superat>1
uIILILL I <1LLIfWIn, custodiat corda uestra et corpora uestra in>1
<1Christo Iesu.>1 Qua malos sustinet[e] et ingratos. et Christi
pax, qua pro suis persecutoribus exorabat, si recogitetur,
omnem mentem furiosam exsuperat et inclinat. [haec ergo
pax corda et intellegentias uestras in exemplo Christi cus-
todiat.] 8 <1De cetero,fratres.>1 Ad extremum, ut omnia breuiter 5
comprehendam. <1Quaecumque sunt>1 uera. [Permanentia.]
<1Quaecumque pudica, quaecumque iusta, quaecumque casta,>1
<1quaecumque amabilia, quaecumque bonae opinionis.>1 Quia
omnis natura humana nouit diligere et laudare quod bonum
est. <1Si qua uirtus, si qua laus [disciplinae], haec cogitate,>1 10
9 <1quae>1 [et] <1didicistis et accepistis et audistis et uidistis in me.>1
[Uirtus] tolerantiae siue laus conuersationis et reliqua bona,
quae et didicistis uerbo et accepistis [sanctorum] exemplo [et
audistis auribus et uidistis oculis]: haec tantum cogitate.
<1Haec agite.>1 [Non enim sola sine actu sufficit cogitatio. haec 15
posteriora illa explanant superiora.] <1Et deus pacis [et dilec->1
<1tionis] erit uobiscum.>1 Tunc erit deus uobiscum, si haec non
[tantum] modo cogitetis, sed etiam faciatis. 10 <1Gauisus sum>1
<1autem in domino magnifice,>1 qu[on]ia[m] <1tandem aliquando>1
<1refloruist>1is, [ut] <1pro me sentiatis, in quo et sentiebatis; occupati>1
<1autem eratis.>1 Iterum [flore] boni operis florere coepistis, qui
5 mei [in]memores, occupatione, non uoluntate, [arefacti]
fueratis effecti. 11 <1Non [quasi] propter penuriam dico.>1 Non
propter meam inopiam, sed propter uestrum fructum dico
me esse gauisum. <1Ego enim didici in quibus sufficiens sum>1
<1[esse].>1 A Christo omnia aequanimiter ferre sum doctus. 12 <1Scio>1
10 <1et humiliari; scio et abundare : in omni et in omnibus imbutus>1
<1sum et saturari>1 [et] <1esurire, et abundare et paenuriam pati.>1 Ut
nec abundantia extollar ne[c] frangar inopia. 13 <1Omnia>1
<1possum in eo qui me confirmat.>1 Dans intellegentiam, uel sua
doctrina confirmans. 14 <1Uerum tamen benefecistis, communi->1
15 <1cantes tribulationi meae.>1 Non enim debuit mea [a]equanimitas
uestram impedire mercedem. 15 <1Scitis autem et uos, Philip->1
<1[p]enses, quod in principio euangelii, quando exiui a Macedonia,>1
<1[n]ulla mihi ecclesia communicauit.>1 Quando profectus sum,
scitis quia uos solos, a quibus sumptus acciperemus, elegimus,
fideliores uos omnibus iudicantes. <1In ratione dati et accepti,>1
<1nisi uos soli.>1 Illi dati, ego accepti. Siue : Dantes carnalia et
spiritalia accipientes. 16 <1Quia et>1 [in] <1Thessalonice[n] semel et>1 5
bis <1in usum mihi misistis.>1 Non solum Corinthum. 17 <1Non>1
<1quod quaero datum, sed requiro fructum abundantem in uerbo>1
<1uestro.>1 Abundans fructus orationis est, cum sanctis etiam
absentibus ministratur. 18 Habe0 <1autem omnia et abund0 ;>1
<1repletus sum accipiens>1 ab <1Epafrodito quae>1 a <1uobis missa sunt.>1 10
Prouocat eos laudando et gratias referendo. <1Odorem>1 [bonae]
<1sitauitatis.>1 [Odor suauitatis] non in re oblata, sed in mentis
cleuotione consistit, sicut sacrificium [Noe] grate deus scribitur
oidoratus, cum ipse dicat se nec carnibus nec sanguine ani-
malium delectari. <1Hostiam acceptam, placentem>1 deo. No- 15
tandum quod elemosyna hostia appelletur et sicut a sanctis
2 cf. pro1. 6 cf.2C0r.xi9 13 cf.Gen.viii21 14 cf. Ps.xlix13 cf. Psa116
oblata accepta est, ita eorum qui in peccatis durauerint,
reprobatur. 19 <1Deus autem meus impleat omne desiderium>1
<1uestrum secundum diuitias suas in gloria in Christo Iesu.>1 Quia
[a]ut perfecti alia desiderare non poterant nisi [qui] qu[a]e
5 [sunt] secundum diuitias dei, non saeculi, [et quae] ad gloriam
pertinent [Christi]. 21 <1Salutate omnem sanctum in Christo>1
<1Iesu. [Salutant uos qui mecum sunt>1 fratres.] Erant ergo
[h]om[i]nes sancti, quos solos [et omnes] praecipit salutari,
sicut et in omnibus epistulis facit, et procul dubio uerum
10 dixisse credendus est. et si uere sancti erant, peccatores utique
non erant, et qui non peccatores, sed sancti [erant], tam pote-
rant esse quod erant, quam poterant non esse quod non erant.
igitur sanctos homines esse hac ratione possibile est. 22 <1Salu->1
<1tant uos omnes sancti, maxime autem qui de Caesaris domu>1
15 <1sunt.>1 Qui sunt nuper de Caesaris domo conuersi. [23 Gratia
<1domini nostri Iesu Christi cum spiritu uestro. amen.]>1
[Thessalonicenses] non solum ipsi in omnibus perfecti erant,
sed etiam alii eorum uerbo profecerant et exemplo. laudando
ergo illos apostolus ad maiora prouocat et inuitat.
i <1Paulus et Siluanus et Timot[h]eus ecclesiae Thessaloni->1
<1censium.>1 [Quia] per ipsos illis uerbum dei [iterum] fuerat 5
nuntiatum, sicut et Corinthiis, quod in secunda ad eosdem
[facta] commemorat. <1In deo patre et domino Iesu Christo.>1
Quia per fidem filii tam in patre quam in filio erant, quia
` quisque confitetur filium, et patrem habet.' Gratia <1uobis [et>1
j)ax]. [` A deo patre et domino Iesu Christo.'] 2 Gratias <1agimus>1 10
<1deo sernper pro omnibus uobis.>1 [Quia omnium nobis] grata
memoria est. <1Commemorationern [uestri] facientes in orationi->1
<1bus nostris sine interinissione.>1 In indesinente orationum
memoria quantitas dilectionis ostenditur, quanr eorum merita
postulabant. a <1Reminiscentes operis fidei uestrae et laborem.>1
Non inmerito illius fidei memores sunt, quam et iustitiae
5 labor[e] et caritatis affectu[s] et passionum tolerantia com-
probabant. [Et] <1caritatis et sustinentiae spei domini nostri>1
<1Iesu Christi, coram deo et patre nostro.>1 Qui perfectae caritatis
est, sustinet omnia patienter propter spem futuram. 4 <1Scientes,>1
<1.fratres dilecti>1 a <1deo, electionem uestram.>1 Retinetis tempus
10 electionis uestrae, qualiter [et] nos praedicauerimus et uos
credideritis. 5 Qu[on]ia[m] <1euangclium nostrum non fuit>1 ad
<1uos in uerbo tantum.>1 Notandum quod illa efficax possit esse
doctrina, quae iustitiae commendatur exemplo. <1Sed>1 [et] <1in>1
<1uirtute.>1 In uirtute : [Siue] signorum: Siue tolerantia[e] passi-
15 onum. <1Et>1 [in] <1spiritu sancto.>1 Quem deuote conuersi accepistis :
uel cuius uirtutem per signa monstrauimus. <1Et in plenitudine>1
<1multa.>1 Perfectione[m] iust[a]e conuersationis et uitae. <1Sicut>1
<1scitis quales fuerimus>1 [in] <1uobis propter uos.>1 Ad profectum
uestrum etiam a licitis abstinentes, ut inferius contine[n]tur.
20 6 <1Et uos imitatores nostri facti cstis et [ipsius] dcrniiiz-.>1
<1Suscipie[nte]s uerbumin pressura multa.>1 In passionibus uerbum
suscipientes, sicut et nos docuimus et dominus praedicauit.
<1Cum gaudio spiritus sancti.>1 Hoc est uere in spiritu sancto
gaudere, sicut et apostolos legimus fecisse. 7 <1Ita ut fueritis>1
<1forma omnibus credentibus, in Macedonia et in Achaia.>1 Per- 5
fectorum exemplo forma omnibus credentibus exhibetur:
uestro ergo exemplo etiam alterius prouinciae homines pro-
fecerunt. 8 <1A uobis enim diffamatum est uerbum domini, non>1
<1solum in Macedonia et>1 [in] <1Achaia, sed>1 [etiam] <1in omnem locum.>1
Natura[e] famae [haec] est, ut siue bonum siue malum nuntians 10
ubique omni celeritate discurrat. <1Fides uestra, quae est ad>1
<1deum, exiit.>1 Ab idolis ad deum conuersa. <1Ita ut non sit nobis>1
<1necesse aliquid loqui.>1 Ita ut nobis incipientibus aliquit de
uestro exemplo loqui ipsi optime scire se dicant. 9 <1Ipsi enim>1
<1de nobis adnuntiant qualem introitum habuerimus ad uos, et>1 15
<1quo modo conuersi estis ad deum.>1 Et nostrae constantiae et
uestrae conuersionis omnibus nota est qualitas. <1A simulacris>1
<1ut seruiatis deo uero et uiuo.>1 Simulacrum a simulando dicitur:
pulchre ergo ad deum uerum et uiuum a falsis di[i]s et mo1tuis
conuersi [esse] dicuntur. 10 <1Expectarefilium eius de caelo, quem>1
<1suscitauit ex rnortuis, Iesum.>1 Tale[s] estis, ut fiducialiter et
5 cum gaudio aduentum domini expectetis. <1Qui eripuit nos>1 ab
ira <1uentura.>1 Dimittendo peccata et doctrina sua et exempIo
ab ira nos iudicii liberauit, quia iam in spe[m] libertatemhabe-
mus. 1 Nam <1ipsi scitis, fratres, introitum nostrum>1 ad uos.
Commemora[n]t illos, ut agnoscant uerum esse quod dicunt,
10 et eorum exemplo proficiant. <1Quia non inanisfuit, 2 sed>1 ante
<1uexati et contumeliam passi.>1 Non est inanis sermo qui impletur
constantia passionis. <1Sicut scitis, in Philip[p]is.>1 Quia ali-
quanti uestrum uiderunt nos Philip[p]is passos, non expauisse
persecutiones nec praedicare cessasse. <1Fiduciam habuimus>1 in
15 <1domino nostro loqui>1 ad <1uos euangelium dei.>1 Quod nos liberare[tl
[possit] in praesenti, uel [in] futuro [et] reddere[t] laboris nostri
mercedem. <1In multa sollicitudine.>1 Non neglegenter nec
transitorie, sed in sollicitudine, non parua, sed multa-
<1Nam exhortatio nostra non de>1 errore. Ideo non terremur : er[r]at
[enim] quicumque putat uel docet malos posse regnare cum
Christo, sicut alibi : ` nolite errare ; deus non deridetur.' <1Neque>1
<1de inmunditia.>1 Sicut Iouiniani doctrina fuit. <1Neque in dolo.>1
Non contra conscientiam nostram docentes atque suadentes. 5
4 <1Sed sicut probati sumus a deo ut crederetur nobis euangelium,>1
ita loquimur.>1 Integri. <1Non quasi hominibus placentes.>1 Qui falli
possunt. <1Sed deo, qui probat corda nostra.>1 Quasi a deo probati,
et ab ipso in hoc officium destinati, qui cordis occulta rimatur.
5 <1Neque enim aliquando in uerbo adulationis fuimus, sicut>1 10
<1[ipsi] scitis.>1 Sicut qui hominibus placent, tamquam aegris
desiderata omnia concedentes, et mortem eorum neglegentes.
<1Neque in oceasione auaritiae, deus testis est,>1 6 <1nec quaerentes ex>1
<1hominibus gloriam, neque a uobis neque ab aliis.>1 Omnis qui
adulatur, aut propter auaritiam aut propter uanam gloriam 15
adulatur, ille ergo probatur propter deum docere, qui ista
non quaerit. 7 <1Cum possemus oneri esse, ut Christi apostoli.>1
Uel in hoc quod dominus ordinauit[, id est, ut de euangelio
uiueremus]. <1Sed fuimus paruuli in medio uestrum.>1 Humi]i-
antes nos [et] nec debitum quaerentes honorem. <1Tamquam>1
<1si nutrixfoueatfilios suos.>1 Humilians se et in omnibus paruulo
coaequans, ut illum ad maiora sua imitatione perducat : nam
5 et balbuttit interdum lingua et manducare fingit [et] cum eo
lente ambulare consuescit. 8 <1Ita>1 [eramus] <1desiderantes uos,>1
<1cupi[de uoleba]mus tradere uobis non solum euangelium>1 dei,
<1sed etiam animas nostras.>1 Sicut nutrix non solum uerbum, sed
etiam omnem sensum perfectionis suae in paruulum trans-
10 fundere cupit, ut ei cito possit aequari, ita nos omnia fecimus
quibus proficere poteratis. <1Qu[on]ia[m] karissimi nobis facti>1
<1estis.>1 Propter fidem et conuersionem uestram, quam superius
memorauimus. 9 <1Meministis enim, fratres, laborem et>1 fati-
<1gationem nostram,>1 nocte ac <1die operantes.>1 Laborem manuum
15 nocte, [et] fatigationem uerbi die : ceterum, si semper opera-
bantur, quando docebant? <1Ut nullum uestrum grauaremus.>1
Aput istos [et] Corinthios et Ephesios laborauit, quibiLs
occasionem auferre cupiebat uel accipiendi uel de se aliquit
suspicandi. <1Praedicauimus euangelium dei inter uos>1 ; 10 <1uos>1
<1estis testes et deus.>1 Sicut Samu[h]el populum contestatur. <1Quam>1
<1sancte etiuste et sine quere[l]la uobis qui credidistisfuimus>1 [, 11 <1sic->1
<1ut scitis].>1 Ne uobis ullam offensionem dare uideremur. <1Quo>1 5
<1modo unum quemque uestrum, sicut pater filios suos,>1 12 <1obsecrantes>1
<1uos.>1 Paruulos ut nutrix fouet, proficientes uero iam ut pater
instituit. <1Et consolantes>1 [et] <1testificantes in hoc.>1 In tribulationi-
bus promissionibus Christi uos sumus consolati. <1Ut ambularetis>1
<1digne deo.>1 Digne deo ambulat, qui nihil deo agit indignum. 10
<1Qu-i nos uocat in suum regnum et>1 gloriam. Quod non nisi eius
similes possidebunt, iustitiae scilicet et sanctitatis exemplo.
1a [Et] <1ideo et nos>1 gratias <1agimus deo sine intermissione, quon->1
iani <1suscipientes>1 a[ut] <1nobis uerbum auditus dei.>1 Quod primum
de deo audistis. Siue: Ut audiretis deum. <1Suscepistis non ut>1 15
<1uerbum hominum, sed sicut est uere uerbum dei.>1 Ut uerbum
hominum accipit, qui contemnit: uos autem ita credidistis,
ut ab ipso deo uos audire putaretis. <1Quod operatur in uobis>1
<1qui credi[dis]tis.>1 Uerbo uel signis. Siue : Uirtutes exercet :
`credentes' enim, ait Marcus, `haec signa sequentur.' 14 <1Uos>1
<1autem, fratres, imitatores facti estis ecclesiarum dei quae sunt>1
<1in Iudaea in Christo Iesu.>1 Quibus dicitur: `nam et uinctis
5 compassi estis, et rapinam bonorum uestrorum cum gaudio
suscepistis.' <1Qu[on]ia[m] eadem passi estis et uos a contribulibus>1
<1uestris, sicut et ipsi a Iudaeis.>1 De uobis plus miror, qui[a] nec
legis nec prophetarum habuistis exempla. 15 <1Qui et dominum>1
<1occiderunt Iesum et prophetas, et nos persecuti sunt>1 [, <1et deo non>1
10 <1placent].>1 Quid mirum si nos mali persequuntur, qui nec ipsi
domino pepercerunt ! <1Et omnibus [hominibus] aduersantur,>1
16 <1prohibentes nos gentibus loqui ut saluae fiant, ut impleant>1
<1peccata sua semper.>1 Non solum Iudaeos impediunt, sed etiam
gentibus inuident ad suorum cumulum peccatorum. <1Praeuenit>1
15 <1enim super illos ira dei usque adfinem.>1 Siue : Quia pr[a]ecoqua
poena captiui sunt. Siue : Quia ablatus [est] non credentibus
intellectus. 17 <1Nos autem, fratres, desolati>1 a[ut] <1uobis ad>1
<1tempus>1 horae. Paruo tempore. Facie, <1non corde.>1 Sicut alibi
ait : ` et si corpore absens, sed spiritu praesens.' <1Abundantius>1
<1fvstinauimus faciem uestram uidere [cum] multo desiderio,>1
18 <1quoniam uoluimus uenire>1 ad <1uos, ego quidem Paulus et semel>1
et <1iterurn, sed impediuit nos satanas.>1 Tribulationibus perse-
quent[i]um. 19 <1Quae [est] enim spes nostra aut gaudium aut>1 5
<1corona gloriae ? nonne uos ante dominum [nostrum] Iesum [estis]>1
<1in aduentu ipsius?>1 Non inmerito uos desideramus, per quos
et laetitiae gaudium speramus et gloriae coronam. 20 <1Uos>1
<1enim estis>1 gloria <1nostra et gaudium.>1 Boni magistri omnem
spem et gaudium et coronam in discentium solent collocare 10
profectu[m]. 1 <1Propter quod amplius non sustinenftes.>1 Non
sustinentes neminem nostrum ad uos uenire. <1Decreuimus>1
<1rerffnanere Athenis soli[s].>1 Malu[i]mus soli remanere quam ne-
scire quid agatis. 2 <1Et misimus Timotheum fratrem nostrum.>1
Quaeritur quo modo Timotheus missus sit, qui pariter scribit : 15
non enim hac uice missus est, sed prius. <1Et adiutorem dei in>1
<1euangelio Christi.>1 Adiutores pro discipulis etiam uulgo di-
cuntur. <1Ut uos confirmet et precetur pro fide uestra.>1 In hac
causa dumtaxat, quia perfe[c]te credidistis. 3 <1Ut nemo mouea->1
<1tur in tribulationibus [istis].>1 Non dico `ne omnes,' sed `ne uel
aliquis moueatur.' <1Ipsi enim scitis quoniam in hoc positi>1
<1sumus.>1 Non ergo mirari debetis, scientes nos aliter transire
5 non posse, dicente domino: ` ecce e[r]go mitto uos sicut oues
in medio luporum,' et iterum : ` haec dixi uobis, ut in me pacem
habeatis, in saeculo autem pressuram.' 4 <1Et enim cum aput>1
<1uos eramus, praedicabamus [uobis] nos passuros tribulationem,>1
<1sicut [et]factum est et scitis.>1 Ut non uos ipsa nouitas deterreret,
10 sed magis prophetia nostra firmaret [et] sicut dominus pas-
surum se ante praedixit. 5 <1Ideo et ego, iam non sustinens, misi>1
<1ut sciamfidem uestram, neforte temptauerit uos.>1 Dicens : `ecce`
in quibus deum esse putatis, qualia patiuntur!,' et fidem
uestram forsitan commoueret. <1Is qui temptat.>1 Sicut in Iob
15 et domino probatur. <1Et inanis fiat labor noster [nunc autem].>1
Si aliquem scrupulum pati[a]mini. notandum etiam doctrinam
dici laborem. 6 <1Nunc autem ueniente Timotheo ad nos a uobis,>1
<1et adnuntiante nobis fidem et caritatem uestram,>1 et <1quia ffhabetis>1
<1memoriarn nostri bonam, semper desiderantes nos [uidere], sicut>1
<1et nos [quoque] uos.>1 Quia firmiter Christo credentes [tenetis]
fidem et nos solita dilectione amatis. 7 <1Ideo consolati sumus>1
<1in uobis, fratres, in omni neces[s]itate et pressura nostra, per>1 5
<1uestram fidem.>1 Omnem necessitatem et tribulationem non
sentimus prae magnitudine gaudii status uestri. 8 <1Quoniarn>1
<1nunc uiuimus, si uos statis in domino.>1 Etiam si occidamur,
uiuimus, quorum uita in uestra firmitate consistit. 9 <1Quarri>1
<1enim>1 gratiarum <1actionem possumus retribuere domino pro uobis,>1 10
<1si(per omni gaudio quo gaudemus propter uos coram deo nostro.>1
Triplicem causam laetitiae nobis uestra conuersatio praestat,
quia et uos profici[s]tis et dominus per uos benedicitur [et]
aliis praebetis exemplum. 10 <1Nocte>1 ac <1die abundantius orante.s,>1
<1ut uideamus faciem uestram.>1 Ostendit quantum aliis deside- i5
randi sin[t] fratribus, quos tantum ipse desiderat. quis enim,
cum famam compererit bonorum, eos uidere non op[or]tet?
Et <1suppleamus>1 ea <1quae de-suntfidei ucstrae.>1 Si quit uestra fides
minus potest habere doctrinae. 11 <1Ipse aute))1 deus et pater>1
<1nosIer, et dominus [noster] Iesus dirigat uiani nostra)ji>1 ad <1uos.>1 20
Remotis diabolicis scandalis, quibus noster impeditur aduen-
tus. 12 <1Uos autem dominus multiplicet>1 [et] <1abundare faciat>1
<1caritate.>1 Quia iam plena est [et] opere comprobata. [In] <1in->1
<1uicem et in omnes.>1 Ut non solum Christianos, sed etiam omnis
5 sectae homines, non erroris, sed naturae gratia diligatis, et
eis, [in] quo indiguerint, misericordiam quam illis in praesenti
deus exhibet, non negetis. <1Sicut et nos[tram] in uobis>1 13 <1ad
<1confirmanda corda uestra.>1 Fecit abundare, ut et uos aliorum
corda firmetis. <1Sine querella in sanctificationem ante deum>1
10 <1et patrem nostrum in aduentu[m] domini nostri Iesu [Christi]>1
<1cum omnibus sanctis suis.>1 [amen.] Non ante homines, sicut
[de] Zacharia[e] et Elisabet[h] dicitur, et per Isaiam: ` et uos
eritis mihi iusti, dicit dominus.' 1 <1De cetero, fratres.>1 Post
laudem et consolationem incipit exhortatio. <1Rogamus uos>1
15 <1et obsecramus in domino Iesu, ut quo modo accepistis a nobis>1
<1qualiter oporteat uos ambulare et placere deo, sicut et ambulatis.>1
Quibus uia Christus est, dignis eo gressibus ambulate,
mansuetudinis caritatis et pacis omniumque uirtutum. <1Ut>1
<1abundetis magis.>1 Quia cum aetate fidei debent augeri pro-
fectu[s] [et] mores, sicut cum aetate carnis et cibus crescit et
studium. 2 <1Scitis enim quae praecepta ded[er]imus uobis>1 [per
<1dominum nostrum Iesum]>1 : 3 <1nam haec est uoluntas dei, sancti->1 5
<1ficatio>1 uestra, <1ut abstineatis uos afornicatione.>1 Sanctificatio ab
omni incontinentia reuocat Christianum, cui incontinenti non
expedit sanctum Christi corpus attingere, maxime cum etiam
Moses, Iudaeos sanctificare uolens, populum totum ab omni
femina continere praecep[er]it, ut dei potiri praesentia 10
mererentur. 4 <1Ut sciat unus quisque [uestrum] suum uas>1
<1possidere in sanctfificatione [debere] et>1 [in] <1honore.>1 Suum
corpu8 unu8 quisque castum seruando sanctificet [et] honoret.
[simul] considerandum quia non [eis] perfectis sicut Corin-
thiis scribit infirmis. <15Ncn in passione desiderii, sicut>1 [et] i5
<1gentes quae non nouerint deum.>1 Ne nimi[a]e et inmoderat[a]e
libidini seruientes, similes gentibus sitis, quae deum amatorem
castitatis ignorant. 6 <1Ut ne quis supergrediatur neque circum->1
<1ueniat in negotio fratrem suum.>1 Ne quis post deuotam ex
5 consensu continentiam pa[t]ri suo aliqua[m] circumuentione[m]
uim inferre nitatur. Siue : In quolibet negotio ne quis alterum
fraudet. <1Quoniam uindex est dominus de his omnibus[, sicut>1
<1praediximus uobis et testificati sumus].>1 Non solum de forni-
catione et publica turpitudine, sed etiam de transgressione
10 propositi: quisque enim continentiam deo uou[er]it, fecit sibi
inlicitum quod licebat. 7 <1Non enim uocauit nos deus in in->1
<1niunditiam.>1 Etiam nimia incontinentia potest inmunditiae
deputari, quae corpus Christi audenter accipi non permittit.
<1Sed in sanctificationem.>1 Ut exemplo Christi uiuatis: `qui'
15 enim `habet hanc spem, sanctificat se, sicut[et] ille sanctus est.'
8 <1Quapropter qui haec spernit, non hominem spernit, sed deum,>1
<1qui et[iam] spiritum suum sanctum dedit in nobis.>1 Non mea
uerba despicit, sed ` eius qui in me loquitur, Christi,, [et] cuius
spiritui iniuriam faci[a]t omnis qui non sancte uersatur.
9 De <1caritate autem fraternitatis non necesse habemus uobis>1
<1scribere.>1 Uide[te] quam perfecti erant, qui de tanto et tam
necessario praecepto non indigent admoneri. <1Ipsi enirn>1 [uos] 5
<1a deo didicistis ut diligatis inuicem:>1 10 et <1enimfacitis illut in>1
<1or)ines fratres [in uniuersa MIacedor1ia].>1 A Christo qui dixit:
` mandatum nouum do uobis, ut diligatis inuicem.' hoc nouum
est, ut pro alterutro moriamur, quia hoc uetus non iusserat
testamentum. <1Roganius aute?n uos, fratres, abundare magis>1 10
i1 et <1studiun1 habere.>1 Hoc est, etiam ignotos quosque diligatis.
<1Ut quieti sitis et negotii proprii, et operandi rm2nibus uestris,>1
,sicut <1praecepimus uobis.>1 Quidam eorum inquiete per diuer-
sorum discurrebant domos, aliqua etiam ad re[li]gionis
opprobrium ab infidelibus postulantes, quam causam in 15
secunda ad eosdem plenius ex[s]equitur. unde [magis] uult
eos uel proprii negotii cura et labore manuum occupari
quam otiositatis detrimentum [et] inquietudinis habere pec-
catum. 12 <1[Et] ut honeste ambuletis ad eos qui foris sunt, et>1
<1nullius aliquit desideratis.>1 Ne uos ipsi denotent qui praestare
uidentur. 13 <1Nolumus autem uos ignorare,fratres, de dormienti->1
<1bus.>1 Dormit enim quem certum est surrecturum, sicut de
5 Lazaro dictum est. <1Ut non tristes sitis, sicut et ceteri qui spem>1
<1non habent.>1 Aliter debet fleri qui peregre pergit, aliter ille
qui moritur. 14 <1Si enim credimus quod Iesus mortuus est et>1
<1resurrexit.>1 Si hoc credimus, quod [aeque] non uidimus, et
per eius resurrectionem certi sumus [nos] ueniam consecutos,
10 cur illud similiter non credamus, quod gentes, quia non uident,
idcirco non credunt? <1Ita et dominus illos qui dormierunt per>1
<1Iesumadducet cumillo.>1 Qui caput [re]suscitauit, ipse [et] cetera
membra resuscitaturum se [esse] promisit. 15 <1Hoc enim uobis>1
<1dicimus in uerbo domini, quia nos qui uiuimus, qui reliqui>1
15 <1sumus in aduentu domini.>1 Euangelii sententia semper aposto-
los diem domini fecit habere suspectum, quasi eos in corpore
inueniret. <1Non praeueniemus eos qui dormierunt.>1 Tam uelox
erit eorum resurrectio quam nostra adsumptio. 16 <1Quoniam>1
[et] <1ipse dominus in iussu et in uoce archangeli.>1 Terrorem
20 illius diei demonstrat, quod omnis tunc potestas caeli et
omnia elementa moueantur, ut nos sciamus quali conscientia
diem domini intrepidi expectare possimus. <1Et in tuba dei>1
<1descendet de caelo.>1 Si ad hominis tubam terra uidetur permoueri,
quanto magis ad dei, sicut Helias quoque terribilem in monte
dei uidit aduentum ! <1Et mortui qui in Christo sunt, resurgent>1 5
<1primi,>1 17 <1deinde>1 [et] <1nos qui uiuimus, simul cum illis rapiemur>1
<1in nubibus obuiam Christo in>1 aera. Mortui qui in Christo sunt,
primo resurgent, et qui uiui inuenti fuerint sancti, cum ipsis
pariter rapientur, qui non iudicabuntur, sed potius iudicabunt.
<1Et sic semper cum domino erimus.>1 In eadem gloria aeternitatis. 10
18 <1Itaque consolamini>1 [in] <1inuicem in his uerbis.>1 Notandum
quod laicis hoc praecepit, ut alterutrum se doctrinis suis
instituant. 1 <1De temporibus autem et momentis, fratres, non>1
<1desideratis ut uobis scribamus>1 : 2 <1nam ipsi [uos] diligenter scitis.>1
[Ex] euidentissima euangelii lectione [docti]. <1Qu[on]ia[m]>1 15
<1dies domini sicutfur in nocte, ita ueniet.>1 Quando omnes scierit
dormire securos. 3 <1Cum [enim] dixerint Pax et securitas, tunc>1
<1repentinus illis superueniet interitus.>1 Tunc maxime timendus
est, quando paene a nullo timetur. <1Sicut dolor [partus] in>1
<1utero habenti, et non effugient.>1 Sicut illa ueniente partu dolores
non effugit. 4 <1Uos autem, fratres, non estis in tenebris, ut dies>1
<1ille uos tamquam fur comprehendat.>1 Non estis ignorantes, ut
5 nesciatis uos semper debere esse paratos. 5 <1Omnes enim uosfilii>1
<1lucis estis et filii diei.>1 Scientiae ueritatis. [Et] <1non estis noctis>1
<1neque tenebrarum.>1 Quia, sicut tenebrae, ita et ignorantia dat
fiduciam delinquendi. 6 <1Itaque non dormiamus sicut>1 [et] <1ceteri.>1
Qui sic obdormierunt ut etiam obliti sint sui. <1Sed uigilemus>1
10 et <1sobrii simus.>1 `Attendite uobis ne grauentur corda uestra
in crapula et ebrietate et curis. huius uitae': ergo et curae
inebriant mentem. 7 <1Qui enim dormiunt, nocte dorniiunt,>1 et
<1qui inebriantur, nocte ebrii sunt.>1 Ideo otiosi et ebrii sunt, quia
in tenebris sunt. 8 <1Nos autem qui d[i]ei sumus, sobrii simus.>1
15 Nos qui diem Christum habemus, nec otiosi nec ebrii esse
debemus. <1Induti lorica[m] fidei et caritatis [,et galeam spem>1
<1salutis].>1 Fide et caritate omis iustitia constat, quam loricae
alibi comparauit. 9 <1Quoniamnon posuit nos [deus] i)1>1 ira[m] , <1sed>1
<1in operationem salutis per dominum nostrum Iesum Christum.>1
Non credentes in ira sunt positi, quia iam iudicati sunt. 10 <1Qui>1
<1mortuus est pro nobis.>1 Ne nos moreremur. <1Ut, siue uigilemus>1
<1siue dormiamus, simul cum illo uiuamus.>1 [Sed] ut siue in
corpore siue extra corpus inueniamur, semper cum ipso 5
uiuamus. 11 <1Propter quod consolamini inuicem et aedificate>1
<1alterutrum, sicut et facitis.>1 Notandum quia hoc laicis prae-
cepit, quos etiam monet praepositis exhibere officia caritatis.
12 <1Rogamus autem uos, fratres, ut noueritis eos qui laborant>1
<1inter uos.>1 Ut intellegatis laborem eorum. <1Et praesunt uobis>1 10
<1in domino, et monent uos.>1 Exemplo iustitiae, non potestate
terrens, sicut ait beatus Pet[r]us. 13 <1Ut habeatis illos abun->1
<1dantius in caritate propter opus ipsorum>1 [,pacem <1habemtes>1
<1cum eis].>1 Pr[a]esbiteri, qui laborant in uerbo, dupliciter
honorandi sunt; id est et caritatis obsequio et ordinis digni- 15
tste. 14 <1Oramus [autem] uos, fratres,- corripite inquietos, con->1
<1solamini pusillanimes.>1 Pro diuersitate morborum diuersitas
adhibenda est medicinae: illi corripiendi, ne pereant, isti
consolandi sunt, ne deficiant. <1Suscipite infirmos.>1 Sustinete
nuper credentes qui nondum sunt confirmati. <1Patientes>1 20
<1estote>1 ad <1omnes.>1 Etiam ad correptos, quia inpatientia non
corrigit, sed inritat. 15 <1Uidete ne quis malum pro malo alicui>1
<1reddat.>1 Omni diligentia cauete ne quis infirmior aut ignarus
uel [in]uicem mali reddat, quia ultro [aliquem id] facere
5 [posse] non credo: omnis enim qui iniuriam facit [, male
facit, et qui uicem iniuriae reddit, iniuriam facit.] igitur et
ipse male facit, quia, ut superius dictum est, ` omnis qui facit
iniuriam, male facit.' <1Sed semper quod bonum est sectamini>1
[in] <1inuicem et in omnes.>1 Non solum in[ter] uos Christianos,
10 sed etiam in omnes homines. 16 <1Semper gaudete [in domino].>1
In conscientiae[t] puritate ` quasi tristes, semper autem
gaudentes.' 17 <1Sine intermissione orate.>1 Si iugiter non potest
lingua, uel corde, sicut Mosi tacenti dicitur : ` quid clamas ad
me? ' Siue: Omnis actus uester talis sit, ut pro uobis deum
15 exoret. 18In <1omnibus>1 gratias <1agite.>1 In omnibus quae acci-
derint, sicut Iob. Siue : In omni conuersatione uestra domino
gratiae referantur. <1Haec est enim uoluntas dei in Christo [Iesu]>1
<1in omnibus uobis.>1 Sicut in Christo per omnia impleta est, ita
et in [uobis] omnibus impleatur. 19 <1Spiritum nolite extinguere.>1
20 Spiritum exhorta[n]tis quaestionibus nolite extinguere. Siue:
Spiritum pro gratia linguarum posuit, sicut ait: `si orauero
lingua, spiritus meus orat.' ergo quo modo ad Corinthios dicit :
`et loqui linguis nolite prohibere,' ita et hic spiritum non
extinguendum esse testatur. 20 <1Prophetias nolite spernere>1 :
=1 <1o)nnia autem probate>1 : <1quodbonum est tenete>1 : 22 ab <1omnispecie>1 5
mfala <1abstinete uos.>1 Siue futura praedicantes, siue praeterita
disserentes, tantum ut probetis si legi non sunt contraria
quae dicuntur, et si quit tale fuerit refutate. 23 <1Ipse autem>1
<1deus pacis.>1 Qui omnes sustinet etiam blasphemantes. <1Sancti->1
<1ficet uos per omnia.>1 Gratia uel doctrina sua. <1Ut integer spiritus>1 10
<1uester et anima et corpus.>1 Gratia spiritus, quae, quamuis in
se semper integra sit, non tamen in nobis integra nisi ab inte-
gris habe[a]tur. <1[Sine quaerella] in die domini nostri Iesu>1
<1('jiristi seruetur.>1 Usque in diem iudicfii, quia non sunt initia
tantum laudanda, sed finis. 24 <1Fidelis est qui uocat uos.>1 Qui 15
dixit: `uenite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et
ego uos requiescere faciam.' <1Qui etiarnfaciet.>1 Quod promisit.
[25 <1Fratres, orate pro nobis.>1 26 <1salutatefratres -in osculo sancto.]>1
<1[c]om[mu]nibus [sanctis] fratribus.>1 Adiurare permittitur, non
iurare. 28 <1Gratia domini nostri Iesu Christi uobiscum. [Amen.]>1
[Gratia cum omnibus] perseueret.
INCIPIT AD EOSDEM SECVNDA
ARGVMENTVM
Iustum [quippe] erat ut super[ius]crescente eorum fide et
caritate et illorum quoque laudatio augeretur. simul et illut
eis praenuntiat, quod nouo argumento eos quidam a fide
depellere temptaturi essent, quo dicerent Christnm uelociter
adfuturum, et quem uellent pro Christo facile inducerent ad 5
suadendum.
1 <1Paulus et Siluanus et Timotheus ecclesiae T[h]essalonicen->1
<1sium in deo patre nostro et [domino] Christo Iesu.>1 [2 gratia
<1uobis et pax a deo patre nostro et domino Iesu Christo.]>1 3 gratias
<1agere deo debemus semper pro uobis, fratres, sic ut dignum est.>1 10
Qui sibi talem ecclesiam conquisiuit. <1Quoniam supercrescit>1
<1fides uestra.>1 Ideo et laus augetur. <1Et abundat caritas unius>1
<1cuiusque omnium uestrum in inuicem,>1 4 <1ita ut>1 [et] <1nos ipsi in>1
<1uobis gloriemur>1 [in] <1ecclesiis dei.>1 In tantum profecistis, ut
non solum alii uos inferiores quique conlaudent, sed etiam
nos ipsi uos praeferamus omnibus imitandos. <1Pro patientia>1
5 <1et fide uestra in omnibus persecutionibus uestris et pressuris quas>1
<1sustinetis.>1 Nisi futura crederetis, ista minime sufferre uelletis.
5 <1In exemplum iusti iudicii dei.>1 Ut exemplum detis iustum dei
iudicium expectandi, quem ita creditis esse uenturum. <1Ut>1
<1digni habeamini>1 [in] <1regno dei, pro quo et patimini.>1 Hi[i] digui
10 sunt [regno dei], qui gloriam eius scientes, nullam passionem
putant esse condignam. 6 <1Si tamen iustum est aput deum retri-
buere deprimentibus uos angustiam.>1 Hic ` si tamen ' confirmantis
est, non dubitantis, quasi si dicat : si tamen fons iustitiae potest
iudicare quod iustum est: nam sicut indubitanter pro nomine
15 domini patientibus requiem, ita incunctanter tribulationem
his qui eos tribulant, repromisit. 7 <1Et uobis qui pressuram>1
<1sustinetis, requiem nobiscum.>1 Quia nobiscum tribulamini. <1In>1
<1reuelatione[m] domini Iesu [Christi]>1 de <1caelo cum angelis>1
<1uirtutis eius.>1 Qui uenient uindicare. 8 <1In flamma ignis>1 dare
<1uindictam.>1 Si potuit flamma dei imperio tres pueros omnino
non tangere, quare non eadem potentia aliis seu[er]ior aliis
mitior fieri posse credatur? hoc contra eos qui propterea 5
poenam conscientiae somniarunt, quia hoc illis inpossibile
uidebatur. <1In eos qui ignorant deum,>1 [et] <1non qui oboediunt>1
<1euangelio domini nostri Iesu [Christi->1]. Non solum qui non
nouerunt deum, sed etiam qui non obaudiunt euangelii
disciplinis. 9 <1Qui [etiam] poenas dabunt in inte~tu[m] [aeter->1 10
nas]. Poena sin[e] eo qui patitur non potest dici. A <1faci-e>1
<1(joinini et>1 [a] <1maiestate uirtutis eius.>1 A cuius conspectu sen-
tentiam damnationis accipient. 10 <1Cum uenerit glorfificari in>1
<1sa)ictis [suis][>1 Ipse in suis glorificandus est membris, quae
solis splendore fulgebunt. <1Et admira[bilisfie]ri in omnibus qui>1 15
<1cred[ider]unt.>1 ` Mirabuntur' impii et inrisores humilitatis ` in
subitatione salutis insperat[a]e ' iustorum. <1Quia creditum est>1
<1testimonium nostrum super uos [in die illo].>1 Quia multi de
die illo nostro testimonio credidistis. 11 <1In quo et[iam] oramus>1
<1semper pro uobis, ut dignetur uos uocatione sua deus noster.>1 Ut
digni inueniamini ad id quod uocati estis, quia priores in-
5 uitati non [fu]erant digni. <1Et impleat omnem bonam uolunta->1
<1tem in benignitate, et opus fidei in uirtute.>1 Adiutorio gratiae
et consolatione scientiae et uirtutum, quae opus sunt fidei.
12 <1[Ut clarificetur nomen domini nostri Iesu Christi in uobis, et>1
<1uos in illo.>1 Ut et Christi nomen in uestris actibus clarum sit,
10 et uos in eius signis et uirtutibus gloriosi.] <1Secundum gratiam>1
<1dei et domini nostri Iesu Christi.>1 Expetit a nobis quod possu-
mus, ut quod [per] nos non possumus largiatur. 1 <1Rogamus>1
<1autem uos,>1 [fratres,] <1per aduentum domini nostri Iesu Christi.>1
Quo uobis carius nihil esse sum certus. <1Et nostram congrega->1
15 <1tionem in ipsum.>1 Quando `a qua[t]tuor uentis caeli congre-
gabuntur electi,' ut, `ubi fuerit corpus, illi[c] concurrant et
aquilae.' 2 <1Ut non cito moueamini mente neque terreamini.>1
Praefacilis est qui de domini aduentu contra euangelicam
sententiam [com]mouetur. <1Neque per spiritum neque per uer->1
<1bum.>1 Nec signa uos terreant quasi per spiritum facta, quia
et hoc saluator ante praemonuit, nec sermo diale[c]ticae
fallaciae seducat. <1Neque per epistulam tamquam per nos>1
<1[missam].>1 Poterat et hoc diabolica excogitare astutia, sicut 5
in multis apocryfis apparet, quae ad fidem perfidiae faciendam
apostolorum nomine titulantur. <1Quasi instet dies domini>1 : 3 ne
<1quis uos seducat ullo modo.>1 ` Dicentes : ecce hic [est] Christus,
ecce illic.' <1Quoniam nisi uenerit discessio primum.>1 Nisi anti-
christus uenerit, non ueniet Christus. quod autem `discessio' 10
hic dicit, alibi eum ` refuga[m] ' appellauit in Latinis exemplari-
bus : utrumque autem ita intellegendum est, quod nisi uenerit
refuga [ueritatis], siue sui principatus desertor, siue discessio
gentium a regno Romano,sicut in Danihelo per bestiae imaginem
dicit. <1Et reuelatusfuerit hom0 peccati.>1 Diaboli scilicet. <1Filius per->1 15
<1ditionis.>1 Quia eum, quasi sibi natum, seruitio possidebit, qui
secundum Isaiam conturbare dicitur gentes. 4 <1Qui aduersatur>1
<1et extollitur super omne quod dicitur deus, aut quod colitur, ita>1
<1ut in templo dei sedeat, ostendens se tamquam sit deus.>1 Supra
omnipotentiam et aeternitatem se iactabit, et sacramenta
cultur[a]e diuinae corrigere uel augere se dicet, et templum
Hierusolyma[e] reficere temptabit omnesqu[a]e legis caeri-
5 monias reparare, tantum ut ueritatis Christi euangelium
soluat, quae res Iudaeos eum pro Christo suscipere persuade-
bit, in suo, non in dei nomine uenientem. 5 <1Non [enim]>1
<1meministis quod [cum adhuc penes uos essem] haec dicebantur>1
<1uobis,>1 6 <1et nunc quid detineat scitis.>1 Hoc est, quae mora est
10 ut [non] ueniat. <1Ut reueletur [ipse] in suo tempore.>1 Quod
nondum aduenit tempus eius. 7 <1Nam mysterium iniquitatis>1
<1iam operatur.>1 In his qui falsis doctrinis eius praeuium faciunt
i[n]ter, quos beatus Iohannes in mundum dicit exisse. Tan-
<1tum [ut] qui nunc tenet, teneat donec de medio fiat:>1 8 <1et tunc>1
<1reuelabitur ille iniquus.>1 Donec regnum quod nunc tenet, de
medio auferatur prius quam antichristus reueletur. <1Quem>1
<1dominus Iesus interficiet spiritu oris sui.>1 Celeri imperio uel
solo flatu. <1Et euacuabit inlustratione aduentus sui.>1 Quia,
sicut fulgur, ubique coruscabit in mundo, solutis per ignem 5
commotisque elementis. 9 [Eum] <1cuius est aduentus secundum>1
<1opera[tionem] Satanae in omni uirtute,>1 [et] <1prodigiis et signis>1
<1mendacibus>1 10 <1et>1 [in] <1omni seductione iniquitatis his qui>1
<1pereunt.>1 Sicut [saluator] ante praedixit: ` dabunt signa ita
ut seducantur, si fieri potest, etiam electi' per fantasiam 10
simulationemque uirtutum, sicut Iamnes et Mambres coram
Faraone fecerunt. <1Eo quod caritatem ueritatis non receperunt,>1
<1ut salui fierent.>1 Qui ueritatem non diligunt, diligunt uani-
tatem. 11 <1[Et] ideo mittet illis deus operationem erroris [in>1
<1hoc] ,ut credant mendacio.>1 Permittet uenire : nam si deus mittit, 15
non est operatio Satanae. 12 <1Ut iudicent[ur] omnes qui non>1
<1crediderunt ueritati, sed habuerunt uoluptatem iniquitatem.>1 Ut
non se per incarnationis Christi obscuritatem excusent, diuinis
non credidisse uirtutibus, cum homini crediderint diabolica
arte fallenti. 13 <1Nos autem debemus deo gratias agere semper>1
<1pro uobis,fratres dilecti[ssimi] a deo.>1 Qui caritatem recipimus
5 ueritatis et pro[p]ter hoc nos diligit deus. <1Quod elegerit nos>1
<1deus ab initio in salute[m], in sanctificatione[m] spiritus et>1
<1fide[i] ueritatis.>1 Uidens paratos ad credendum, sicut ei, alio
ire cupienti, de uiro Macedone reuelatum est. 14 <1In qua [et]>1
<1uocauit uos per euangelium nostrum in adquisitionem gloriae>1
10 <1domini nostri Iesu Christi.>1 Ad hoc uocati sumus, ut Christi
gloriam adquiramus : ` scimus ' enim ` quoniam, [cum] apparu-
erit, similes ei erimus.' 15 <1Itaque,fratres, state.>1 In fide ueritatis
immobiles. <1Et tenete traditiones [nostras] quas accepistis, siue>1
<1per uerbum siue per epistulam nostram.>1 Quando suas uult
15 teneri, non uult extraneas superaddi : apostolica autem traditio
est, quae in toto mundo celebratur, ut baptismi sacramenta.
16 <1Ipse autem dominus noster Iesus Christus et deus>1 [et] <1pater>1
<1[noster], qui dilexit nos.>1 Et[iam] cum non mereremur, ut
mereremur. contra Arrium, qui ideo patrem maiorem putat,
quia prior in scripturis soleat nominari. <1Et dedit consolationem>1
<1aeternam.>1 Promissionum. Siue : ` Spiritum consolatorem,'
qui[a] Gr[a]ece paracletus nominatur. <1Et spem bonam.>1 Esse 5
potest et spes mala. <1In gratia[m] 17 et hortetur corda uestra et>1
<1confirmet.>1 Uirtutibus uel reuelatione. <1In omni opere et uerbo>1
<1bono.>1 Prius opere et sic sermone. 1 <1De cetero, fratres, orate>1
<1pro nobis.>1 Dat humilitatis exemplum et occasionem caritatis,
ut pro alterutro audacius exoremus. simul notandum in qui- 10
bus causis pro se orari poscat apostolus. <1Ut uerbum domini>1
<1currat et glorificetur, sicut et aput u0s.>1 Currat af[f]luentia,
magnificetur auditorum profectu. 2 <1Et ut eripiamur ab ini->1
<1quis et malis hominibus; non enim omnium est fides.>1 Non
omnes credunt, et ideo contradicunt[ur]. 3 <1Fidelis autem deus.>1 15
Qui non relinquit nisi se relinquentes. <1Qui confirmabit uos>1
<1et custodiet a malo.>1 In fide per doctrinam et gratiam. 4 <1Con->1
<1fidimus autem in domino de uobis>1 [,fratres,] <1quod ea quae>1
<1praecepimus [uobis], et fecistis et facietis>1 : 5 <1dominus autem>1
5 <1dirigat corda uestra in dilectionem dei et patientia[m] Christi.>1
Reuelando quanta sint quae amoris sui causa contumeliss
patientibus repromisit. 6 <1Denuntiamus [autem] uobis,>1 fratres`
<1in nomine domini nostri Iesu Christi, ut separetis uos ab omni>1
<1fratre inquiete ambulante, et non secundum traditionem quam>1
10 <1acceperunt a nobis.>1 Quia in prima lenius commo[n]uimus et
emendare noluerunt, [ut] uel hoc modo quo sancti se ab eis
separant, erubescant. huius plane loci auctoritate subtrahen-
dum est ab omni Christiano qui non secundum apostolica
incedit praecepta. 7 <1Ipsi enim scitis quo modo oporte[a]t imi->1
15 tari <1nos.>1 Qui sumus forma credentium. <1[Quia non inquieti>1
<1fuimusinter uos>1 8 <1neque panemgratis ab aliquo manduca[ui]mus,>1
<1sed in labore et in fatigatione nocte ac die operantes, ne aliquem>1
<1uestrum>1 grauaremus.]>1 9 <1Non quasi non habuerimus potestatem.>1
Quia `dignus est operarius mercede sua.' <1Sed ut nosmet ipsos>1
<1formam daremus uobis ut nos imitaremini.>1 Ne cui occasionem
auaritiae uel otii, qui fons est inquietudinis, praeberemus.
10 <1Nam cum et aput uos essemus, hoc denuntiabamus uobis.Quia>1
praeuidebamus aliquos tales futuros. <1Quoniam si quis non>1
<1uult operari.>1 Aut sedeant quieti, aut, si ueri sunt apostoli, 5
nos sequantur, si non auaritiae, sed dei causa ambulare se
dicunt. <1Nec manducet.>1 Haec sit inquietudinis non solum
poena sed etiam emendatio. 11 <1Audiuimus [enim] quosdam>1
<1ambulare inter uos inquiete,>1 [et] <1nihil operantes.>1 Reddit super-
ioris sententiae causas, ad quos legitime debeat pertinere, 10
scilicet ad inquiete ambulantes, non quiete sedentes. <1Sed>1
<1curiose agentes.>1 Quid in qua ciuitate uel prouincia [geratur]
et domo. 12 <1His autem qui eius modi sunt, praecipimus et>1
<1obsecramus in domino Iesu Christo.>1 Nec ipsos post alteram
correptionem desini[ui]t commonere. <1Ut cum silentio ope->1 15
<1rantes, suum panem manducent.>1 Non cum inquietudine
alienum. 13 <1Uos autem, fratres, nolite deficere bene facientes.>1
Non omnibus, sed talibus dari prohibeo, ne putetis me boni
operis consuetudinem amputare. 14 <1Quod si quis non obaudit>1
<1uerbo per epistulam, hunc notate ut non commisceamini cum>1
<1illo.>1 Si quis tertio conuentus noluerit emendare. <1Ut confuncla->1
<1tur.>1 Non ut penitus abscidatur. 15 <1Non ut inimicum eum>1
<1existimetis, sed corripite ut fratrem.>1 Corripite, ut emendet, et
5 nolite sic abicere ut desperet. aeger curandus est, non necan-
dus, ne in apo[s]tasiam inquietudo uertatur. 16 <1Ipse autem>1
<1dominus pacis det uobis pacem semp[it]er[nam] in omni loco>1
<1[dominus cum omnibus uobis].>1 Ut possitis omnes curare paci-
fice in omni loco, ubicumque fueritis. 17 <1Salutatio mea manu>1
10 <1Pauli, quod est signum in omni epistula.>1 Ut sciatis falsas
epistulas inuenire. <1Ita scribo.>1 18 <1gratia domini nostri Iesu>1
<1Christi cum omnibus uobis.>1 His uerbis omnes epistulas
su[b]scribebat, excepta Galatarum, quam ex integro manu
propria perscripsit, ut post ea[m] nec sibi nec angelo crederetur.
quorum auditam fidem in principiis laudat; deinde monet
ne per philosophiam uel legis caerimonias seducantur.
1 <1Paulus apostolus Christi Iesu per uoluntatem dei et>1
<1Timotheus>1 frater 2 <1his qui sunt Colosenses [sanctis] et fidelibus>1
<1fratribus in Christo Iesu>1 : <1gratia uobis et pax a deo patre nostro,>1 5
<1[et Christo Iesu domino nostro]. 3>1 <1gratias agimus deo [et] patri>1
<1domini nostri Iesu Christi, semper pro uobis orantes,>1 4 <1audientes>1
<1fidem uestram in Christo Iesu, et dilectionem quam habetis in>1
<1sanctos omnes.>1 Sine acceptione personae uel notitiae solam
in omnibus diligitis sanctitatem. 6 <1Propter spem quae reposita>1 10
<1est uobis in caelis, quam [ante] audistis in uerbo ueritatis euan->1
<1gelii,>1 6 <1quod peruenit ad uos.>1 Non propter hominum laudem,
sed propter uitam aeternam quae in Christo est. <1Sicut in>1
<1omni mundo [est] et fructificat.>1 Aliut tricesimum, [et] aliut
sexagesimum, aliut centesimum, secundum parabolam semi-
nantis. <1Et crescit.>1 In numero uel uirtute. <1Sicut [et] in uobis>1
<1ex [ea] qua audistis die, et cognouistis gratiam dei in ueritate.>1
5 Ille [dei] gratiam in ueritate cognouit qui eius beneficia malis
actibus non euacua[ba]t. 7 <1Sicut didicistis ab Epafra [caris->1
<1simo] conseruo nostro, qui est fidelis pro uobis minister Christi>1
<1[Iesu].>1 Fideliter pro uobis in orationem incumbens, minis-
terium Christi exhibe[a]t uoluntati. 8 <1Qui etiam manifestauit>1
10 <1nobis caritatem uestram in spiritu.>1 Quam habetis in spiritalibus
caritatem. 9 <1Ideo et nos ex qua die audiuimus, non cessamus>1
<1pro uobis orantes [et postulantes] ut impleamini agnitione>1
<1uoluntatis eius in omni sapientia et intellectu spiritali.>1 Quia
aliter eam facere non potestis, quod propheta intellegens
15 dicebat ad dominum: ` doce me facere uoluntatem tuam, quia
deus meus es tu.' 10 <1Ut ambuletis digne deo, per omnia placentes,>1
<1in omni opere bono fructificantes et crescentes in dei scientia.>1
Digne deo ille ambulat qui ei per omnia placet: hoc est, ut in
opere bono cum scientia dei fructificet. simulexposuit qu[a r]e
frequenter obscure dicebat: hoc est, quo modo deus det uelle
et adiuuet uel confirmet, docendo scilicet sapientiam [et]
intellectus gratiam tribuendo, non libertatem arbitrii auferendo,
sicut in praesenti orat ut impleantur agnitione uoluntatis eius s
in omni sapientia et intellectu spiritali, quo possint digne deo
per omnia ambulare. 11 <1In omni uirtute confortati.>1 Uirtus
magna est inueteratam uitiorum consuetudinem uincere uel
in passionibus carnis infirmitatem superare. <1Secundum>1
<1maiestatem claritatis eius.>1 Ut et uos sicut ille patienter omnia 10
suff/eratis. <1In omni patientia et longanimitate cum gaudio.>1 Ibi
est uera longanimitas et patientia, ubi aliquis etiam gaudet
[et] se sustinere quod patitur. 12 <1Gratias agentes deo et patri,>1
<1qui uocauit uos in partem sortis sanctorum in lumine.>1 Plus
uos uocatio laetificet quam adffiigit tristitia passionum. 15
(Sortis sanctorum.] Sortem hereditatem scriptura cogno-
minat, quia et [H]iesus terram diuisit in sorte. 13 <1Qui eripuit>1
<1nos de potcstate tenebrarum.>1 Ab ignorantia uel errore. <1Et>1
<1transtulit in regnum filii caritatis suae.>1 De regno erroris et
mortis, iquo et dilecti et filii fieremus. 14 <1In quo habemus>1
<1redemptionem, [in] remissionem peccatorum.>1 Redemptis fide
5 per baptismum peccata dimisit. 1s <1Qui est imago dei inuisi->1
<1bilis.>1 Secundum epistulam ad Hebraeos. <1Primogenitus omnis>1
<1creaturae.>1 Primogenitus secundum adsumpti hominis formam,
non tempore, sed honore, iuxta illut : ` filius meus primogenitus
Istrahel.' 16 <1Quia in ipso condita sunt omnia.>1 Secundum
10 diuinitatem. <1In caelis et in>1 terra, <1uisibilia et inuisibilia [siue>1
<1sedes, siue dominationes siue principatus siue potestates].>1
Contra Manichaeos. <1Omnia per ipsum et in ipso>1 creata <1sunt.>1
In ipsius potestate. 17 <1Et ipse est ante omnes, et omnia in ipso>1
<1constant.>1 Dum per ipsum subsistunt. 18 <1Et ipse est caput>1
15 <1corporis ecclesiae.>1 Quia omnes credentes eius sunt membra.
<1Qui est principium, primogenitus ex mortuis.>1 [In] incorrupti-
bilitatis gloria. <1Ut sit in omnibus [ipse] primatum tenens.>1 Tam
in inuisibilibus quam [in] uisibilibus creaturis. 19 <1Quia in ipso>1
<1complacuit omnem plenitudinem>1 [in]habitare <1[diuinitatis].>1
20 In aliis` hoc est in apostolis, [in] patriarchis, uel prophetis
[gratia] fuit ex parte: in Christo autem tota diuinitas abun-
dauit. <1Corporaliter.>1 Quasi si dicat ` summaliter.' 20 <1Et per>1
<1eum reconciliare omnia in ipso, pacificans per sanguinem crucis>1
<1eius.>1 Per quem sunt homines emendati. <1Siue quae in caelis>1
<1sunt siue quae in terris.>1 Terrena caelestibus, quae ab eis per 5
contrarietatem uitae fuerant separata: unde orare [hoc]
docemur, ut uoluntas dei, quem ad modum celebratur in
caelis, ita fiat in terris. 21 <1Et uos, cum essetis [aliquando]>1
<1alienati et inimici sensus eius in operibus malis,>1 22 <1nunc autem>1
<1[reconciliauit in corpore carnis eius per mortem].>1 Quae fuerint 10
[inimicitiae], euidentissime declarauit. <1Exhibete uos sanctos.>1
Ne eius beneficium irritum facientes, sitis iterum inimici.
<1Et immaculatos et inreprehensibiles coram ipso.>1 Uide si quod
sciebat impossibile, praecepisset. 23 <1Si tamen permanetis in>1
<1fide fundati et stabiles et immobiles.>1 Tunc poteritis immaculati 15
esse, si hominum uos minime exempla decipiant, sed firmiter
futura credatis. <1A[b] spe euangelii quod audistis.>1 Spem
euangelii contra euangelium uiuentes sperare non possunt.
<1Quod praedicatum est in uniuersa>1 creatura quae <1est sub caelo.>1
Rationabili[s] scilicet: notandum sane quo modo omnem 20
creaturam solos homines nominauit. <1Cuius factus sum>1 ego
<1Paulus minister,>1 24 <1qui nunc gaudeo in passionibus pro uobis.>1
Pro aliis patitur, quia pro ipso ante[a] passus est Christus .
<1Et adimpleo>1 ea <1quae de-sunt passionum Christi in carne mea,>1
5 <1pro corpore eius [,quod est ecclesia>1 : 2s <1cuius sum factus ego>1
<1minister].>1 Usque adeo praesentibus non terreor persecutioni-
bus, ut mihi parum uideatur esse quod patior, quo[ad] usqve
Christi in me passio maxima impleatur, sicut ad H[a]ebraeos
dicit: `ut non fatigetur animus uester; deficientes nondum
10 usque ad sanguinem restitistis.' <1Secundum dispensationem dei,>1
<1quae>1 data <1est mihi in uo[bi]s [,ut impleam uerbum dei>1 26 <1mVs>1ss-
<1terium quod absconditum est>1 a <1saeculis et generotionibus].>1
Doctrinae euangelicae, quam uobis gentibus iussus sum e10-
gare. <1[Nunc autem manifestatum est sanctis eius,]>1 27 <1quibus>1
15 <1uoluit [deus].>1 [Tempore quo uoluit gentes uocare, quibiis
uoluit sanctis a[p]peruit sacramentum.] <1notasfacere diuitias>1
<1[maiestatis] myuterii eius in nationibus.>1 Quia ` idem deus <1omi->1
nium, diues in omnes qui inuocant illum.' <1Quod est Christus>1
<1in uobis spes gloriae.>1 Ipse est mysterium. 28 <1Quem>1 (nosj
20 <1adnuntiamus, corripientes omnem hominem et docentes in omni>1
crescentes in illo et pro omnibus beneficiis eius gratias re-
ferentes. 8 <1Uidete ne quis uos deprehendat per phi#sophiam>1
<1et inanem seductionem secundum traditionem ~minum, secun->1
<1Zum elementa [huius] mundi, et non secundum Christum.>1 Contra
philosophos agit, quorum omnis paene disputatio de elementis s
egt et uisibilibus creaturis, et qui ex rebus naturalibus uirtutem
aestimant dei, dicentes ex nihilo fieri nihil posse, [sed] et
animarn aut initium non habere aut esse mortalem, et uir-
ginem parere omnino non posse, sed et deum ex homine nasci
mori atque resurgere credere stultum esse. 9 Qu[on]ia[rn] 10
<1in ipso [in]habitat omnis plenitudo diuinitatis corporaliter.>1
Omnis plenitudo diuinae naturae in corpore eius inhabitat.
10 <1Et estis in ipso repleti, qui est caput omnis principatus et>1
<1pctestatis.>1 Si illius scientiam docemini, qui dedit initium etiam
inuisibili creaturae, quid uobis conferent qui nihil plus intelle- 15
@unt quam quod uident? 11 <1In quo et[iam] circumcisi estis>1
<1circumcisione non manu facta in expoliatione corporis carnis.>1
Hic iam pseudo-apostolos taxat, ut ne ab ipsis quidem sedu-
cantur. <1[Sed] in circumcisione Christi,>1 12 <1consepulti ei in>1
<1baptismo.>1 Per quam totum [ueterem] hominem [ex]spoliastis. 20
<1in suptilitate sermonis.>1 Ideo dico melius fuisse, ut ego uos
in ipso esse complexus sum, ut [omnem] sermonem uel sensum
5 etiam stultitiae deputetis. 5 <1Nam et si corpore absen[s] sum, sed>1
hanc gratiam apostoli, ut alibi positi quid alibi ageretur
agnoscerent, sicut Elisaei spiritus cum Giezi fuit in uia. <1[Et>1
10 <1supplens id quod de-est utilitati fidei uestrae.]>1 Uel litteris impleo
quod praesentia non possum. 6 <1Sicut ergo accepistis Christuni>1
<1Iesum dominum [nostrum], in ipso ambulate.>1 Exemplum
Christi [in] uobis sufficit ad uitam, etiam si aliquid [et] interim
minus scientiae habeatis. 7 <1Radicati et [super]aedificati in>1
15 <1ipso.>1 Secundum robur fundamenti ualidum aedificium super-
crescit. <1Et confirmati fide, sicut [et] didicistis.>1 Futurorum
bonorum. <1Abundantes in illo in gratiarum actione.>1 Semper
crescentes in illo et pro omnibus beneficiis eius gratias re-
erentes. 8 <1Uidete ne quis uos deprehendat>1 per <1phi#sophiam>1
<1et inanem seductionem secundum traditionem hominum, secun->1
du~ <1elementa [huius] mundi, et non secundum Christum.>1 Contra
philosophos agit, quorum omnis paene disputatio de elementis d
egt et uisibilibus creaturis, et qui ex rebus naturalibus uirtutem
aestimant dei, dicentes ex nihilo fieri nihil posse, [sed] et
animmm aut initium non habere aut esse mortalem, et uir-
ginem parere omnino non posse, sed et deum ex homine nasci
mori atque resurgere credere stultum esse. 9 <1Qu[on]ia[m]>1 10
<1in ipso [in]habitat omnis plenitud0 diuinitatis corporaliter.>1
Omnis plenitudo diuinae naturae in corpore eius inhabitat.
10 <1Et estis in ipso repleti, qui est caput omnis principatus et>1
<1polestatis.>1 Si illius scientiam docemini, qui dedit initium etiam
inuisibili creaturae, quid uobis conferent qui nihil plus intelle- 15
@uvnt quam quod uident? 11 <1In quo et[iam] circumcisi estis>1
<1circumcisione non manu facta in expoliatione corroris carnis.>1
gic iam pseudo-apostolos taxat, ut ne ab ipsis quidem sedu-
cantur. <1[Sed] in circumcisione Christi,>1 12 <1oonsepulti ei in>1
<1bQpt ismo.>1 Per quam totum [ueterem] hominem [ex]spoliastis. 20
<1In quo et resurrexistis per fidem operationis dei, qui suscitaut>1
=== <1illum>1 a <1mortuis.>1 Resurrexistis in nouam uitam, credentes
eum etiam propter hoc surrexisse. 13 <1Et uos, cum mortui>1
<1essetis in delictis et praeputio carnis uestrae.>1 Quia non solum pec-
5 cantes, sed etiam [in]circumcisi in lege pariter damnabantur.
cum ergo dupliciter indigni essetis, filiorum estis consortes
effecti. <1Conuiuficauit [nos] cum illo, donans nobis omnia delicta.>1
.:===== Auferendo causas mortis, id est, peccata. 14 <1Deleng qued>1
<1aduersum nos>1 erat <1c[h]irographum decreti, quod>1 erat <1contrarium>1
=:=== 10 <1nobis, et tulit illud>1 de <1medio, ad~ens illut cruci.>1 Maledictvm
legis : unde alibi ait : ` Christus nos redemit de maledicto legis,'
quo continetur: ` maledictus omnis qui non permanserit in
omnibus quae scripta sunt in libro legis, ut faciat ea.' quidam
uero c[h]irografum dicunt esse quasi scriptam quamdam apvt
15 deum memoriam peccatorum: unde ipse in Cantico dicit:
nonne haec congregata sunt aput me, et signata in thesauria
meis ? ' et Hieremias ait : ` peccatum Iuda scriptum est in ungue
adamantino.' etiam haec [ergo] deleta est in cruce, dum,
dimissis peccatis, etiam memoria abolita est delictorum.
Deicit palam crucifixus confusione contempta : triumphauit,
on occidendo, sed moriendo, nec uim inferendo, sed susti- 5
nendo, ut nobis, confracta omni[s] superbia, uincendi daret
xemplum. 16 <1Nemo ergo uos iudicet in esca aut in potu aut>1
iw <1parte diei festi aut neomenia[e] aut sabbatorum.>1 Nullum
rgo in hoc iudicium est, quod, cum umbra esse[t], cessauit
co1pore ueniente, quia [in] imagine opus non est, ueritate 10
raesente. 17 <1Quae sunt u->1mbra <1futurorum,>1 c0rpus <1autem>1
~Fristi. Umbra legis erat, corpus est Christi: tunc [enim]
utura erant quae modo sunt in praesenti. j18 <1Nem? uos sedu->1
ffcal, <1uolens in humilitate et religione angelorum, quae non uidit,>1
<1extollens se frustra, infiatus mente carnis suae.>1 Nemo ficta 15
humilitate superbus et angelos uidere se mentiens, frustra
e super homines iactet, qui uisiones a suo loquitur corde.
<1consurrexistis [cum] Christo, quae sursum sunt quaerite, ubi>1
<1Christus est in dextera dei sedens.>1 Consequenter primo com-
sed etiam caelo uiuere nos hortatur : ` nihil,' inquit, ` terrenum
5 ambiatis, nihil-mortale quaeratis.' 2 <1Quae sursum sunt sapite,>1
<1non quc:e super>1 terram : a <1mortui enim estis.>1 Caelestem sectamini
sapientiam: sed [nos] nunc celerius humanae sapientise
studium impendimus, et artibus uilissimis ingenium occupa-
mus. <1Et uita uestra abscondita est cum Christo in deo>1 : 4 <1cu~>1
10 <1[autem] Christus apparuerit, uita uestra, tunc et uos cum illo>1
<1apparebitis in gloria.>1 Quia `filii dei' cum ` simus, nondum
apparuit quid erimus : scimus quoniam cum apparuerit, similes
ei erimus' : non ergo debemus hic nostram gloriam quaerere
in praesenti, ne de nobis quoque dicatur : ` perceperunt merce-
15 dem suam.' s <1MortdG;ficat[e] ergo.>1 Quod professi estis, implete-
<1Membra uestra>1 quae <1sunt super terram.>1 Membra uitiorum
nostrorum. Siue : Malum usum membrorum nominat memb1a .
<1Fornicationem inmunditiam libidinem.>1 Omnem impudicitiam
inmunditiam [et] libidinem nominauit. <1Concupiscentliain>1
20 <1malam.>1 Est enim et concupiscentia [mala] bona: unde Dani-
el ` uir concupiscentiarum' appellatur, et Dauid ` concupiscit, '
inquit, ` et deficit anima mea in atria domini.' <1Et>1 auaritia[m],
<1uae est simulacrorum seruitus.>1 Nihil prodest deo nomine et
lolis operibus deseruire. 6 <1Propter quae uenit ira dei super>1
<1lios incredulitatis.>1 Super Sodomam et [e]os qui in diluuio
perierunt: ex praeteritis ergo exemplis futura timenda sunt. 5
<1In quibus et uos ambula[s]tis aliquando cum uiueretis in illis>1 :
<1nunc autem depon[i]te [et] uos uniuersam.>1 Nolite [nunc] ita
ambulare, ne frustra uideamini credidisse. Iram, <1animositatem,>1
<1malitiam, blasphemiam.>1 Ira est quae inebriat mentem : malitia
est alteri [blasphemia dei uel imaginis eius] inferre quod pati 10
nolis. <1Turpiloquium de ore uestro [non procedat].>1 Quia haec
disciplinatio nec filiis hominum conuenit honestius educatis,
quanto magis dei, quibus non minus est turpis sermo quam
ctus [euitandus] ! 9 <1Nolite mentiri inuicem.>1 Non decet
entiri filios ueritatis, cum `omne mendacium de ueritate 15
on sit.' <1Expoliate uos ueterem hominem cum actibus>1
suis. Ueterem cum actibus uoluntatem. 10 <1[Et] induite>1
<1mouum qui renouatur in agnitione[m] [dei].>1 Cum cognoue1it
cuius imago est, [ei,] in quantum debet et potest, nititur simi-
lare. <1Secundum imaginem eius qui creauit eum.>1 Exposui
imaginem in actu consistere. 11 <1Ubi non est masculus et>1
<15femina, Iudaeus et Grecus, ~rcumcisio>1 et <1praeputium, barbarud>1
[et] <1ScTtha, seruus et l~ber.>1 Aput deum non praeiudicat sexus
uel genus uel patria uel condicio, sed conuersatio sola: nam
carnalis est ista diuersitas. <1Sed omnia et in omnibus Christus.>1
Omnes, ` quicumque baptizati sumus in Christo, Christum
40 induimus.' 12 <1Induite ergo uos, sicut electi dei sancti et dilecti.>1
Illa deponentes haec induite, quia ad hoc estis electi. liiscera
<1misericordiae, benignitatem, humiliatem, patientiam, modestiam.>1
Quia illa membra dixerat, ideo haec uiscera nominauit. 1a <1Ssb->1
<1portantes inuicem.>1 Exemplo Christi, qui infirmitates nostras
15 portauit. <1Et donantes uobis ipsis.>1 Indulgentes inuicem, gicut
omnibus Christus indulsit, etiam ` pro persecutoribus orans,'
ut ` et nobis a patre caelesti remittantur debita,' ne impIeatuc
in nobis illa sententia: `homo homini reseruat iram et a deo
quaerit mede[l]lam' et cetera. <1Si quis aduersus alterum habet>1
<1querellam.>1 Unus quisque malitiae proxi[mi] sui ne meminerit,
ne forte exigentes conseruos etiam indulta redhibere cogamur.
<1Sicut et dominus donauit uobis, ita et uos [facite].>1 Si ille indul-
qui potuit uindicare, quanto magis uos, quorum uindicta 5
aut nulla aut satis parua est! 14 <1Super haec autem omnia>1
<1caritatem [habete].>1 Super haec omnia est caritas, quia omnem
quem diligimus, sustinemus, [et] [non] omnem quem sufferimus ,
mamus. <1Quod est uinculum unitatis.>1 Caritas enim multa
bra in unum co[l]ligat corpus. 15 <1Et pax Christi.>1 Christi, 10
saeculi, quam nobis reliquit, qui pro omnibus mortuus
et suos dilexit inimicos. <1Exsultet in cordibus uestris [,in qua>1
<1ocati estis in uno>1 corpore]. Non in facie fallaciter adri-
e uel sermone doloso. <1Et grati estote.>1 Beneficiis [sci]licet
isti. In nonnullis exemplaribus habet `<1grati[a] estote>1 ' : hoc 15
nolite legi similare, quae uicem reddit, sed gratiae quae
oscit etiam inimicis et pro eis dominum deprecatur.
<1sapientia docentes et [com]monentes uosmet ipsos.>1 Et hic
ostenditur uerbum Christi non sufficiente~, sed abundauter
etiam laicos habere debere et docere se inuicem et monere [in
5 omni sapientia], ut sapienter et rationabiliter proferatur. (1n]
<1psalmis, hVmnis>1 [et] <1canticis spiritalibus in gratia.>1 Psalmis,
ut Dauid, hymnis[,ut] trium puerorum, canticis, ut Mosi ~t
ceterorum, quae sunt spiritalia, ut non carnalibus uel turpibus
delectemini cantilenis. <1Canentes in cordibus uestris>1 [deo].
10 Nusquam legimus aliquem sine uoce cantasse: unde necesse
est hic `in corde' ex corde intellegi, scilicet ut non solum 01e
sed etiam corde cantemus : ` confitebor '[, inquit,] ` tibi, domine,
in toto corde meo.' 17 <1Omne quodcumque facitis in uerbo aits>1
<1in opere, omnia in nomine domini Iesu [Christi],>1 gratias <1agentes>1
15 <1deo et patri per ipsum.>1 Siue d~cetis siue operamini, nihil ad
uestram, sed omnia ad domini gloriam faciatis, deo gratia[s]
referentes, qui filium suum ad haec docenda destinare dignatus
est. Siue : Per actus uestros d[e]o gratiae referantur. 18 <1Mulieres,>1
<1subditae estote uiris, sicut oportet, in domino.>1 Secundum legem
20 in his quae conueniunt domino. 19 <1Uiri, diligite uxores uestras,>1
<1et nolite amari esse ad illas.>1 Numquam rem naturalem horta-
retur, nisi continentes esse coepissent, sicut ad Ephesios
plenius subnotatum est. [20 <1Filii, obaudite parentibus per>1
<1omnia : hoc autem complacitum est in domino.]>1 21 <1Patres, nolite>1
<1ad iracundiam prouocare filios [uestros], ut non pusillo animo>1
<1fiant>1. Ne[c] exasperati iracundi fiant, qui exemplo uestro
patientiam discere debuissent. 22 <1Serui, obaudite per omnia>1 5
<1dominis carnalibus.>1 Qui[a] carnis solam dominationem exer-
cent. <1Non ad oculum seruientes, quasi hominibus placentes.>1
Non ad hoc tantum, ut a dominis carnalibus [uideamini]
laborantes. <1Sed in simplicitate cordis timentes dominum.>1 Qui
ubique semper uidet, et odit omne quod fictum est. 23 <1Quod->1 10
<1cumquefacitis, ex anim0 operamini, sicut domino et non homini->1
<1bus.>1 Necessitate[m] condicionis religionis facite uoluntatem,
ut per opera uestra domino gratiae referantur, cum uos ex
tempore credulitatis uestrae uiderint profecisse. 24 <1Scientes>1
<1quod a domino accipietis retributionem hereditatis.>1 Etiam si 15
ingratos dominos habeatis, nolite putare uestrum infructuosum
esse seruitium, quod propter deum exhibitum caelesti re- '
muneratione pensabitur. <1Domino Christo seruite.>1 Ipsi enim
seruit qui propter ipsum homini seruit. 25 <1Qui enim iniuriam>1
facit, <1recipiet id quod [inique] fecit : et non est personarum ac->1
<1ceptio aput deum.>1 [Siue: Seruus qui dominum contempserit .
Siue: Dominus qui seruum inique tractauerit. hoc, ut con-
solationem habeant, scientes suam inultam non esse iniuriam
5 aput deum.] 1 <1Domini, quod iustum est et aequum seruis>1
<1praestate.>1 Patres uos magis debent sentire quam dominos :
unde et patres familias appellantur. <1Scientes quoniam et uos>1
<1habetis dominum in caelis.>1 Qualem circa uos dominum uultis
esse, tales et uos estote conseruis. 2 <1Orationi instate uigilantes>1
10 <1in illa.>1 Neglegentis enim et dormitantis oratio nec ab homine
aliquit praeualet impetrare. <1In gratiarum actione.>1 Pro
omnibus quae concessa sunt uobis. 3 <1Orantes [simul et] pro>1
<1nobis, ut deus [ad]aperiat nobis ostium uerbi ad loquendum>1
<1mysterium Christi, propter quod et[iam] uinctus sum.>1 Uobis
15 enim orantibus, si de tribulationibus liberemur, uobis pro-
ficiet in doctrina. 4 <1Ut manifestem illut ita ut oportet me loqui.>1
Ut ipse det [intellegendum] quid quando uel cui [rationabiliter]
debeat praedicari, sicut et Isaias ait: `ut sciam quando
oporteat me dicere sermonem.' 5 <1In sapientia ambulate ad>1
<1eos qui foris sunt.>1 Nolite illos ultro ad iracundiam prouocare.
<1Tempus redimentes.>1 De malo tempore bonum tempus uestra
prudentia facientes. 6 <1Sermo uester gratia[e].>1 In nouo scilicet
testamento[: uel certe gratum proferte sermonem]. <1Sale sit>1 5
<1conditus.>1 Sapientiae et rationis, ne stulta nostra religio [a]
philosophis et genti[li]bus aestimetur. <1Ut sciatis quo modo>1
<1oporteat uos uni cuique respondere.>1 Aliter paganis, aliter
Iudaeis, aliter haereticis et ceteris contradicentibus ueritati:
unde et Petrus ait: ` parati semper ad satisfactionem,' et 10
cetera. 7 <1Quae circa me sunt, omnia notafaciet uobis Tychicus>1
<1dilectissimus frater[, et fidelis minister et conseruus in domino,>1
8 <1quem misi ad uos ad hoc ipsum ut cognoscat quae circa uos>1
<1sunt, et consoletur corda uestra,>1 9 <1cum Ones[tiss]imo, carissimo>1
<1et fidelifratre, qui est ex uobis, qui omnia quae hic aguntur nota>1 15
<1faciet uobis].>1 Securos illos uult esse de sua incolumitate, [ut]
ne hac essent tristitia occupati. 10 <1Salutat uos Aristarc[h]us>1
<1concaptiuus meus.>1 Simul uinctus erat. Siue : Compatiebatur
caritatis affectu. <1Et Marcus, consobrinus Barnabae>1 <1[de quo>1
<1accepistis mandata ut, si uenerit ad uos, suscipiatis illum],>1 20
ii <1et [H]iesus, qui dicitur Iustus[, qui sunt ex circumcisione].>1
<1hi[i] soli sunt adiutores [mei] in regno dei, qui mihi>1 [in] <1solacio>1
<1fuerunt.>1 In nouo testamento per quod intratur ad regnum,
sicut Satanas `mors' dicitur, quia ipse causa est mortis.
5 12 <1Salutat uos Epaphras, qui ex uobis est, seruus Christi [Iesu],>1
<1semper certans pro uobis in orationibus, ut sitis perfecti et pleni>1
<1in omni uoluntate dei.>1 Iam erant perfecti qui perseuerare
monentur : laborem ergo eorum uoluntarium suis orationibus
adiuu[ab]a[n]t. 13 <1Testimonium enim illi perhibeo quod habet>1
10 <1multum laborem pro uobis, et pro his qui Laodiciae et qui>1
<1[H]ierapoli[m] sunt [omnes].>1 Tales erant primi temporis
discipuli apostolorum, ut imitantes magistros pro omnium
salute essent so[l]iiciti. 14 <1Salutat uos Lucas medicus carissimus.>1
Ex-medico erat, sicut Mat[t]heus iam apostolus athuc dicitur
15 pu blicanus. [1 5 <1Salutatefratres qui sunt Laodiciae, et Nimpham,>1
<1et quae in domo eius est ecclesiam.>1 16et <1cum lectafuerit aput>1
<1uos epistula, facite ut et in Laodicensium legatur et ea quae>1
<1Laodicensium est, uos legatis.]>1 17 <1Dicite Archippo>1 : `<1Uide>1
<1ministerium quod accepisti[s] in domino, ut illut impleas.'>1 Hic
diaconus fuisse perhibetur. 18 <1Salutatio mea manu Pauli.>1
<1memores estote uinculorum meorum.>1 Siue : Orate, ut reddar
uobis. Siue: Memento[te] quia uestri haec patior causa, et 5
imitamini tolerantiam passionum. <1[Gratia uobis. amen.]>1
INCIPIT AD TIMOTHEVM PRIMA
ARGVMENTVM
Hic episcopus fuit discipulus apostoli [Pauli]: hu[i]c per
litteras dat auctoritatem corrigendi omnem ecclesiasticam
disciplinam et episcopos ac diaconos ordinandi. praeterea
instruit eum quo modo pseudo-apostolis sibi detrahentibus
5 respondeat, rationem reddens quod non sit mirum, si ipse
ex-persecutore saluatus sit, cum Christus peccatores [omnes]
uenerit liberare. ad extremum aliter docentes monet esse
uitandos.
1 <1Paulus apostolus Iesu C[h]risti.>1 Auctoritas [et] nominis et
10 officii praenotatur propter eos quibus erat responsurus.
<1Secundum imperium dei saluatoris nostri>1 [et] <1Iesu Christi; spei>1
<1nostrae.>1 Non secundum meam praesumptionem : simul [et]
`patris ac filii unum imperium demonstratur. 2 <1Timotheo>1
<1dilecto filio in fide.>1 In fide filio, non in carne. Gratia, <1m iseri->1
<1cordia>1 [et] <1pax a deo patre [nostro] et Christo Iesu domino nostro.>1
Gratis misericordiam consecuti, reconciliati sumus deo.
3 <1Sicut>1 rogaui te, [ut sustineres Ephesi, cum irem in Macedmiam,]>1
<1ut denuntiares quibusdam ne aliter docerent.>1 Quos in Actibus 5
dixerat `intraturos lupos non par[c]entes gregi.' 4 <1Neque in->1
<1tendentes fabulis.>1 Quas `deuterosim' appellant : unde in
euangelio ` docentes doctrinas hominum' condemnantur. <1Et>1
<1genealogiis interminatis.>1 Generationibus antiquorum, in qui-
bus sibi summam scientiae uindicant, si omnes ab initio 10
generationes enumerent. <1Quae quaestiones praestant magis>1
<1quam aedificationem dei, quae est in fide.>1 Tam deuterosis con-
trarietas quam generationum sollicitudo superflua. 5 <1Finis>1
<1autem praecepti[s] [est] caritas de corde puro.>1 Caritas `dei'
et `proximi, in' qua `tota lex pendet et prophetae': haec si 15
[de] corde puro sit, difficile delinquere poterimus. <1Et con->1
<1scientia bona.>1 Ut conscientia tua testimonium perhibeat
caritati. <1Et fide non ficta.>1 Est enim fides ficta, quae solo ore
promittitur, et actu negatur. 6 <1A quibus quidam aberrantes>1
<1conuersi sunt in uaniloquium,>1 7 <1uolentes esse legis doctores, non>1
<1intellegentes neque quae loquuntur neque de quibus adfirmant.>1
5 Infinita[e] stultitia[e] est non intellecta de mag[n]is non
intellectis uelle firmare. 8 <1Scimus autem quoniam bona est>1
<1Lex.>1 Ut a deo promulgata pro temporis qualitate; unde et
alibi lex sancta est appellata. <1Si quis ea legitime utatur.>1 Si
quis sciat quibus quare quam diu habenda sit data. 9 <1Sciens>1
10 <1hoc, quia iusto non est lex posita.>1 Ergo Christianis opus non est,
qui [sunt] iustificati per Christum, et qui didicerunt etiam occa-
siones fugere delictorum: nam ut quid dicatur `non occides'
his quibus  nec irasci permittitur ? <1Sediniustis et non subditis, [et]>1
<1impiis et peccatoribus, sceleratis et contaminatis [et profanis],>1
15 <1parricidis [matricidis,][homicidis].>1 10 <1fornicariis, masculorum>1
<1concubitoribus, plagiariis, men dacibus, periuris.>1 Illis omnibus
data est, quos ab istis criminibus nititur reuocare. <1Et si quit>1
<1aliut>1 san[a]e <1doctrinae [aduersatur],>1 11 <1quae est secundum>1 euange-
lium. [Sunt ergo doctrinae] non san[a]e, contra quas etiam data
est lex, quae contraria sunt caelestibus institutis. quid ergo ibi
quaerunt quod [etiam] hic habent? simul ut legem euangeliis
concordare demonstret. <1Gloriae beati dei.>1 Per quod glorifica-
tur deus. <1Quod creditum est mihi.>1 Ne dicerent aduersarii:
"Quis enim eratille cui euangelium crederetur? " [ait:] 12 <1[Et]>1 5
<1gratias ago ei qui me confortauit [in] Christ0 Iesu domino nostro.>1
Cum essem inutilis et infirmus. <1Qui[a] fidelem me existimauit>1
<1ponens in ministerio,>1 13 <1qui prius fui blasphemus et persecutor>1
<1et contumeliosus.>1 `Iustus in primordio accusator est sui, ut
statim, cum c[o]eperit aduersarius, confundatur.' <1Sed miseri->1 10
<1cordiam consecutus sum quia ignoransfeci.>1 Leuius esse pecca-
tum ignora[n]tiae demonstratur. <1In incredulitate.>1 Qui[a] non
credens intellegere non ualebam. 14 <1Superabundauit autem>1
<1gratia domini nostri cum fide et dilectione quae est in Christo>1
[Iesu]. Ubi ante iniquitas abunda[ue]rat, et statim, ut credidi, 15
amplius coepi diligere Christum, qui mihi magna peccata
dimisit. 15 <1Fidelis sermo et omni acceptione dignus.>1 Quem
omnes credant et omnium conscientiae uerum esse cognoscant.
Quia <1Christus Iesus uenit in [hunc] mundum peccatores saluos>1
<1facere.>1 Ergo et me saluauit inter ceteros peccatores: tunc 20
enim [merito] mihi de peccatis praeiudicaretur, si solos iustos
uocare uenisset. <1Quorum primus ego sum.>1 Hic `sum' pro `fui'
ponitur, sicut `Mat[t]heus' dicitur `publicanus,' cum iam
Christi esset apostolus. 16 <1Sed ideo misericordiam con->1
<1secutus sum.>1 Ut Dauid [ait]: ` docebo iniquos uias tuas, et
5 impii ad te conuertentur.' si mihi uiderint indulta peccata,
tunc docebo neminem desperare debere. <1Ut in me [primo]>1
<1ostenderet Christus Iesus omnem patientiam.>1 Qua[e] etiam
persecutoribus conuersis non solum indulget, sed etiam con-
fert apostolatus honorem. <1Ad deformationem eorum qui>1
10 <1credituri sunt filii in uitam aeternam.>1 Ad exemplum, ut nemo
desperet. 17 <1Regi autem saeculorum inmortali inuisibili soli>1
<1deo honor et gloria in saecula saeculorum.>1 [amen.] Qui mihi
ueniam tribuit non merenti : rex enim parui temporis et mor-
talis ac uisibilis et capax consortis honorem et gloriam tem-
15 poralem habere potest, non tamen sempiternam. 18 <1Hoc>1
<1praeceptum commendo tibi, fili Timothee.>1 Huc usque de statu
suo, quo modo aduersariis responderet. hinc dat auctoritatem
ordinandi, [docendi]que praeceptum commendat. <1Secundum>1
<1praecedentes in te prophetias.>1 Secundum quod etiam ante hoc
20 officium habebas gratiam prophetandi. <1Ut milites in illis>1
<1bonam militiam.>1 Bona militia est in qua contra diabolum
et uitia militatur. 19 <1Habens fidem.>1 Pro armis fidem in
Christo perfectam. <1Et bonam conscientiam.>1 Implendo quod
doces. <1Quam quidam repellentes circa fidem naufragauerunt.>1
Male uiuendo ipsam quoque fidem perdiderunt quam habere
uidebantur, iam uitia sua etiam defendentes. 20 <1Ex quibus>1 5
<1est Hymeneus et Alexander.>1 Qui amore[m] uitiorum ad haeresim
transierunt. <1Quos tradidi Satanae, ut discant non blasphe->1
<1mare.>1 `In interitum carnis,' ut ex praesenti correptione
discant futurum iudicium non negare, ad emendandum sunt
traditi, non ad perdendum. 1 <1Primum ergo omnium hortare>1 10
<1fieri [obsecrationes].>1 [Obsecratio impensior est oratio. Ora-
<1tiones, in gratiarum actionem].>1 Pro eo quod nos dignos
fecit etiam pro aliis impetrare. <1Pro omnibus hominibus.>1
Etiam pro his qui nos persequuntur et tribulant. 2 <1Pro>1
<1regibus et omnibus qui in sublimitate sunt.>1 Ut cognoscant 15
deum. Siue: Ut subiectas habeant gentes: in illorum enim
pace] quies et] tranquillitas nostra consistit, sed et si
Christiani sint, persecutionis a nobis [et per]turbatio et
omnis inquietudo cessabit. <1Ut quietam et tranquillam uitam>1
<1agamus in omni pietate et castitate.>1 Ad hoc nos uult esse
quietos, ut pietati et castitati, non dissensioni atque luxoriae
tranquillitas nostra proficiat. 3 <1Hoc enim bonum est et acceptum>1
<1coram salutari nostro deo.>1 Ut ei quieti in sanctis operibus
5 seruiamus. 4 <1Qui omnes homines uult saluos fieri.>1 Hinc pro-
batur deum nemini ad credendum uim inferre nec tollere
arbitrii libertatem ; sed et illut hoc loco soluitur de induratione
Pharaonis et cetera huius[ce] modi obiectio quaestionum.
<1Et ad agnitionem ueritatis uenire.>1 Si ipsi tamen uoca[n]ti deo
10 consentire uoluerint. 5 <1Unus enim deus.>1 Unus deus pater et
filius et spiritus sanctus: id est, una in tribus personis natura
[est] deitatis [et nequis illi[s] diceret: `` quare solus Christus
hoc meruit ? " respondit quia unus deberet esse mediator, sicut
unus est deus]. <1Unus et mediator dei et hominum, homo>1
15 <1Christus Iesus.>1 Sicut unus deus, ita et unus est mediator inter
deum et homines uniuersos: hoc est, nullus alius talis, nec
Moses, nec ali[us]quis prophetarum, quia [h]is et homo erat
et deus: sed, quia de tradito erat dicturus, ideo hominem
solum modo nominauit. 6 <1Qui dedit semet ipsum redemptionem>1
<1pro nobis.>1 Ille se pro omnibus dedit, si omnes redimi uelint.
<1[Cuius] testimonium temporibus suis [datum est].>1 In testi-
monium generi humano sanctae uitae dedit exemplum, quia 5
et prophetae suis testimonium fuere temporibus: `nouissime
autem misit suum filium ad colonos.' 7 <1In quo positus sum>1
<1ego praedicator et apostolus.>1 In quo testimonio. Siue : Christo.
<1Ueritatem dico [in Christo Iesu], non mentior, doctor gentium in>1
<1fide et ueritate>1 : 8 <1uolo ergo uiros orare in omni loco.>1 Ut magister 10
gentium dat legem orandi, ut auctoritate[s] saluatoris [ut]
neque in monte neque [in] Hierosolymis aliquis orandi eligat
locum, sed in spiritu qui ubique nobiscum est. intellegitur
sane hoc loco de hac causa a Iudaeis motam fuisse quaestionem,
qui in templo orari solum modo Hierosolimis cupiebant. 15
<1leuantes puras manus sine ira et disceptatione.>1 A[c] c[a]ede et
sanguine [opera mala] omnique opere malo: testimonium
enim innocentiae est manuum eleuatio. non solum autem
manus ab opere purae sint, sed etiam mens ab ira et a dis-
cep[ta]tionis cogitatu, quia ita sibi dimitti petit, sicut [et] ipse
dimittit, et nemo aliquit impetrare potest talia cogitando.
9 <1Mulieres similiter.>1 In omnibus quae dixi de uiris. <1In habitu>1
<1ordinato.>1 Honesto [et] conuenienti naturae. <1Cum uerecundia>1
5 <1et sobrietate ornantcs se.>1 Haec sunt ornamenta feminae Chris-
tianae. <1Non in tortis cri[mi]nibus.>1 Non debe[n]t occasionem
dare concupiscentiae. <1Aut auro aut margaritis.>1 Quae terrae sunt
partes, cuius est homo dominus institutus. <1Uel ueste pretiosa.>1
Quae prae nimia suptilitate nec frigus arceat, et de cuius pretio
10 plurimi uestiri eiusdem naturae homines potuissent. 10 Sed
<1quod decet mulieres promittentes castitatem per bonam conuer->1
<1sationem.>1 Ista ergo non [sunt] promittentium, sed negantium
` castitatem. 11 <1Mulier in silentio discat cum omni subiectione.>1
Discat quidem, [sed] cum omni humilitate et taciturnitate-
15 12 <1Docere autem mulieri non permitto.>1 Publice non permittit:
nam filium uel fratrem debet docere priuatim. <1Neque domi->1
<1nari supra uirum, sed esse in silentio.>1 [Ne] magisterium [sibi]
usurpando [superbiat], sed taceat in ecclesia. 13 <1Adam enim>1
<1primus factus est, deinde Eua, 14 et Adam non est seductus,>1
20 <1mulier autem seducta [est].>1 Reddit causas cur eas uelit esse
subiectas, scilicet quia et posteriores in factura sunt et priores
in culpa. <1In praeuaricatione fuit>1 : 15 <1salua enim erit per>1
<1filiorum [re]generationem.>1 In praeuaricatione[m] mandati
[fuit]: sed non ideo desperet mulier, quia per baptismum
quod est filiorum dei generatio, et ipsa saluatur, non 5
Eua, sed credens mulier; quia Eua ad exemplum adducta
est creationis, non de ipsius salute proprie tractabatur.
ceterum quo modo `iustitia iusti super ipsum erit,' et quo
modo Noe [et] Iob et Danihel filios suos minime liberabunt,
si per filios Eua saluabitur? <1Si permanseri[n]t.>1 Sicut superius 10
de plurali numero mulierum ad singularem transi[i]t dicens:
`mulier in silentio discat,' ita et hic redit ad pluralem. <1Infide>1
<1et dilectione.>1 Fide Christi et dilectione proximorum. <1Et>1
<1san[c]tificatione cum sobrietate.>1 Notandum quod sola fides ad
salutem ei qui post baptismum superuixerit, non sufficiat, nisi 15
sanctitatem [et] mentis et corporis habe[b]at, quae sine
sobrietate difficile custoditur. 1 <1Fidelis sermo est>1 : <1episcopatum>1
<1concupiscit.>1 Prius laicos instituit, de quibus optimi quique in
sacerdotium alleguntur, et sic dicit quales debea[n]t ordinari.
<1Bonum opus desiderat.>1 Ad boni operis desiderium eum pro-
uocat, non honoris. 2 <1Oportet ergo huiusmodi inreprehensibilem>1
<1esse.>1 Qui ecclesiae princeps erit, quam idem apostolus `sine
macula' alibi definiuit. <1Unius uxoris uirum.>1 Si illi nec hoc
5 licet quod uel laico conceditur, multo magis illa quae etiam
[in] laico prohibentur. <1Sobrium, pudicum.>1 Et mente et corpore.
<1Ornatum.>1 His omnibus spiritalibus ornamentis. <1Hospitalem.>1
Ut ad humanitatis opus cuncta plebs rectoris forma prouo-
cetur. <1Doctorem.>1 Ut tam uerbo doceat quam exemplo: si
10 enim omnes uult scire quo modo omnibus debeant respondere`
quanto magis ` sacerdos de ' cuius ` ore legem exquirent, qui[a]
angelus domini omnipotentis est ' ! 3 Non <1uinolentum.>1 Ut
fiducialiter possit corripere ebriosos. <1Non percussorem.>1 Siue :
Ne sit petulans ad c[a]edendum. Siue : Ne malo exemplo con-
15 scientias feriat infirmorum. <1Sed modestum.>1 Qui omnia faciat
cum mensura. <1Non litigiosum, non cupidum [diuitiarum].>1
` Seruum domini non oportet litigare ' : lites autem et iur[g]ia
maxime de cupiditatibus oriuntur. 4 <1Suae domui bene prae->1
<1esse, filios habentem subditos in omni castitate>1 : 5 <1siquis autem>1
<1domui suae prae-esse nescit, quo modo ecclesiae dei diligentiam>1
<1habebit?>1 Ipse in sequentibus exposuit. si filios in castitate et
humilitate nutriuit, ut et hinc eius diligentia conprobetur: 5
si enim paucos filios [suos] erudire nesciuit, quo modo tantos
dei filios gubernabit, quorum mores secundum numerum sunt
diuersi ! uel qua fiducia qui indisciplinatos habet filios, ab
aliis audebit exigere disciplinam! 6 <1Non neophitum, ne in>1
<1superbia[m] elatus, in iudicium incidat diaboli.>1 Ne nuper 10
renatus, cito possit per ignorantiam exaltari, et putet se non
tam ministerium humilitatis quam administrationem saecu-
laris potestatis adeptum, et condemnationem superbi[ae]
mereatur, sicut diabolus, qui est per iactantiam iudicatus
atque deiectus. 7 <1Oportet autem illum et testimonium>1 habere 15
<1bonum ab his quiforis sunt.>1 Ut sine offensione sit Iudaeis
infidelibus atque Graecis et ecclesiae dei; omnes enim norunt
naturaliter culpare uitia et [naturaliter] laudare uirtutes. <1Ut>1
<1non in opprobrium incidat, et>1 [in] <1laqueum diaboli.>1 `Ut non
uituperetur ministerium nostrum,' et per illum diabolus multos 20
in laqueo teneat, qui poterant fieri Christiani. 8 <1Diaconi>1
<1similiter.>1 Similiter `inreprehensibiles' ut episcopi eligantur.
quaeritur cur de pr[a]esbyteris nullam fecerit mentionem, sed
etiam ipsos in episcoporum nomine comprehendit, quia
5 secundus, immo paene unus est gradus, sicut ad Philip[p]enses
episcopis et diaconis scribit, cum una ciuitas plures episcopos
habere non possit, et in Actibus [Apostolorum] pr[a]esbyteros
ecclesiae iturus Hierosolymis congregauit, quibus inter cetera
ait: `uidete gregem in quo uos spiritus sanctus episcopos
10 ordinauit.' [Graues,] <1pudicos.>1 Continentes scilicet. <1Non>1
<1bilingues.>1 ` Susurr[i]o et bilinguis multos turbauit pacem
habentes.' <1Non multo uino deditos.>1 Concessit necessitati
parum qui uoluntati amplius denegauit. <1Non turpe lucrum>1
<1sectantes.>1 Turpe lucrum est de caelestibus mysteriis terrena
15 sectari. 9 <1Habentes mysterium [fidei] in conscientia pura.>1
Mysterium fidei est quod passio Christi redemptio est salutis
` humanae: si ergo intellegit pure, et non confunditur de
humilitatibus Christi. Siue : Ut propter hoc solum praedicet
mysterium fidei, propter quod debet praedicari, et non ultra
debitum mysterii quaestum esse existimet pietatem. 10 <1Et>1
<1hii [autem] probentur primo, et sic ministrent, sine crimine>1
<1constituti.>1 Non solum episcopi, sed et isti ante ordinationem 5
probari debe[bu]nt. 11 <1Mulieres similiter pudicas.>1 Similiter
eas ut diaconos eligi iubet: unde intellegitur quod de [h]is
dicat, quas athuc hodie in oriente diaconissas appellant. <1Non>1
<1detrahentes.>1 Quod illi sexui praecipue dominatur. <1Sobrias,>1
<1fideles in omnibus.>1 In nullo dubitantes. 12 <1Diacones sint unius>1 10
<1uxoris uiri, quifiliis [suis] bene praesint et suis domesticis.>1 Non
ut, si non habuerint, ducant, sed ne duas habuerint : si enim
digniorem facit uxor, cur non magis et digami et trigami
ordinentur? 13 <1Qui enim bene ministrauerint.>1 Ostendit non
ministerium tantum, sed qualitatem ministerii praemium 15
promereri. <1Gradum bonum sibi adquirunt.>1 Bonum hic pro
` grandi' posuit : sunt enim minores. <1Et multam fiduciam [in>1
<1fide] quae est in Christo Iesu.>1 Et aput deum petendi et aput
homines docendi uel etiam arguendi. 14 <1Haec tibi scribo>1
<1sperans me uenire ad te cito:>1 15 <1si autem tardauero, ut scias quo>1
<1modo oporteat te in domo dei conuersari, quae est ecclesia dei>1
<1uiui.>1 Ut auctoritatem habeas pro me omnia ordinandi, huius
5 epistulae scientia confirmatus. <1Columna et firmamentum ueri->1
<1tatis [et confessionis].>1 In qua sol[a] nunc ueritas stat firmata,
quae ante in lege erat posita uel natura, et quae sola totum
sustinet aedificium ueritatis. 16 <1Et manfeste magnum est>1
<1mysterium pietatis.>1 Quod scire te cupio sacramentum in-
10 carnationis Christi, per quam pietas generi humano collata
est. <1Quod manifestatum est in carne.>1 Quod nunc in carne
` eius est declaratum. <1Iustificatum est in spiritu.>1 Iustum esse
in spiritu demonstratum est. <1Apparuit angelis.>1 Quando
dicebant: `gloria in excelsis' deo, et quando `illi in heremo
15 ministrabant.' <1Pr[a]edic[a]tum est gentibus.>1 [In gentibus] omne
genus hominum comprehendit. <1[Creditum est in [hoc] mundo,]>1
<1adsumptum est in gloria.>1 Uidentibus apostolis in caelum .
ascendit. 1 <1Spiritus autem manifeste dicit quia in nouissimis>1
<1tempcribus recedent quidam a fide.>1 Prophetalem inducit
affectum, quo modo antiqui dicebant: ` haec dicit spiritus
sanctus.' <1Attendentes spiritibus erreris et doetrinis daemoniorum.>1
Omnis haeretica doctrina daemonum arte conposita est. 2 <1In>1
<1hypocrisi loquentium [hominum] mendacium,>1 [et] <1cauteriatam>1
<1habentes suam conscientiam.>1 In hypocrisi loquuntur qui, cum 5
fornicari non timeant, tam casti uolunt uideri ut etiam nuptias
damnent, tam abstinentes ut creatura dei parce utentes
iudicent, cum ipsi comisationibus uacent. hic uero ita casti-
tatem et abstinentiam praedicat, ut nec naturam nec creaturas
damnet: ad illut hortatur fortiores, istut concedit infirmis. 10
illi autem hoc non amore castitatis et abstinentiae, sed ad
[ob]umbrandam eius iustitiam faciebant, sanctiores uideri
uolentes quam ille qui amore castitatis etiam nuptias con-
cedeba[n]t, scilicet ne fomicationis crimen incurrerent : omnis
enim qui nuptias damnat, non amator, sed inimicus est casti- 15
tatis, dum et continentibus laudem tollit, et incontinentes,
sublato nuptiarum remedio, fornicationis facit inire discrimen.
3 <1Prohibentes nubere, abstinere a cibis, quos deus creauit ad>1
<1percipiendum cum gratiarum actione fidelibus et his qui cog->1
<1nouerunt ueritatem:>1 4 <1quia omnis creatura dei bona et nihil>1
<1reiciendum quod cum gratiarum actione percipitur>1 : 5 <1sanctifi->1
<1catur enim per uerbum [dei] et orationem.>1 Si ad proprietatem
sermonis attendas, monstruosa nescio qua[e] praedicatio
5 praecauetur, quae tam nubere quam abstinere prohibeat
dicentium haec omnia quae sequuntur. 6 <1Haec praeponens>1
<1fratribus, bonus eris minister Christi Iesu.>1 Libram in omnibus
tenens et omnia rationabiliter [et] moderate dispensans.
<1Enutritus uerbis fidei et bonae doctrinae quam adsecutus es.>1
10 Quia sacris [legis] litteris ab infantia fuerat eruditus. uerba
proprie sunt fidei traditio symboli: bona uero doctrina qua
uita instituitur Christiana. 7 <1Ineptas autem et aniles fabulas>1
<1deuita.>1 Fidei uel religioni non aptas. <1Exerce te ipsum ad>1
<1pietatem.>1 Pietas est etiam cum tua tribulatione aliis subue-
15 nire, sicut Sareptena uidua fecit. 8 <1Nam corporalis exercitatio>1
<1ad modicum est utilis.>1 Escarum, balnearum, uenationum et
huius modi, quae ad breue tempus [in] carnales proficiunt
sanitates. <1Pietas autem ad omnia utilis est, promissionem>1
<1habens uitae praesentis et futurae.>1 Et ad praesens tempus, et
in futurum: nam ipsa uidua et in praesenti pasta est, et
merces eius manet in [a]euo. 9 <1Fidelis sermo et [in] omni>1
<1acceptione dignus.>1 Uerus aput omnium conscientiam et cui
nemo resistat. 10 <1In hoc [enim] laboramus et maledicimur, quia>1
<1speramus in deum uiuum.>1 Cum certum sit aput omnes nihil 5
nos dignum odio perpetrasse, quid aliut sequitur quam quod
propter uitam dissimilem blasphemamur? <1Qui est saluator>1
<1omnium [hominum], maxime fidelium.>1 Omnium, in praesenti :
fidelium, etiam in futuro. Siue: Quia omnes de periculis
liberat, et maxime fideles. 11 <1Praecipe haec et doce.>1 Praecipe 10
ut fiant, et doce quo modo fiant, uel quali praemio [re]mune-
randa sint. 12 <1Nemo adulescentiam tuam contemnat.>1 Sic age
ut [ad]mirationi potius quam contemptui habearis : hoc enim
illi praecipit quod erat in ipsius potestate. <1[Sed] exemplum>1
<1esto fidelium.>1 Parum est infidelium esse formam, aput quos 15
qui grauiora crimina non habet, magnus habetur : hoc multum
est ut talem se exhibeat, per quem etiam sancti proficiant.
<1In uerbo et conuersatione.>1 Doctrinae san[a]e : nihil aliut magis
loquaris quam dei uerbum. notandum quia uerbi[s] cupit
fidelibus praeberi exemplum. <1In caritate.>1 Ut exemplum illis
dilectionis ostendas. <1In fide.>1 Catholica, uel perfecta. <1In>1
5 <1castitate.>1 Mentis et corporis, cuius insignia etiam [in] graui-
tate habitus praeferuntur. 13 <1Dum uenio, attende lectioni,>1
<1[exhortationi,] doctrinae.>1 Fac legi, exhortare ut fiant, doce
quo modo intellegantur obscura, ut possint fieri quae leguntur.
14 <1Noli neglegere gratiam quae in te est.>1 Neglegit gratiam qui
10 acceptum talentum non exercet. <1Quae data est tibi per pro->1
<1phetiam cum impositione manu[u]m pr[a]esbyterii.>1 Profetiae
gratiam habe[ba]t cum ordinatione episcopatus. 15 <1Haec>1
<1meditare.>1 Omnis enim profectus ex meditatione descendit.
In his esto. Non enim omnis in his est quae meditatur. <1Ut>1
15 <1profectus tuus manifestus sit omnibus.>1 Tunc manifest[at]us
erit, si in meditatione sis semper; et cum illis manifestus
fueris, poterunt [et] tuo exemplo ad meliora proficere.
16 <1Attende tibi et doctrinae>1 ; <1insta in illis>1 : <1hoc enim faciens, et>1
<1te ipsum saluumfacies et eos qui te audiunt.>1 Primo tibi, deinde
doctrinae, ut[r]ubique sollicitus, ut et te actu salues et illos
doctrina pariter et exemplo. 1 <1Seniorem ne increpaueris, sed>1
<1obsecro ut patrem.>1 Ne indigne ferens se a [iu]niore correptum,
exasperetur et non proficiat; sed obsecra ut suo quasi pater
exemplo instituat iuniores. <1Iuuenes ut fratres.>1 Fratres ut 5
[coaeui] liberius commonentur; similiter et sorores. 2 <1Anus>1
<1ut matres.>1 Cum omni reuerentia. <1Iuuenculas ut sorores, in>1
<1omni castitate.>1 Et mentis et corporis. 3 <1Uiduas honora.>1
Necessaria praebendo uel solaciis fouendo. <1Quae uer[a]e>1
<1uiduae sunt.>1 Illas ueras esse uiduas definiuit, quae uniuersis 10
curis exutae sunt et ab omnibus desolatae. 4 <1Si qua autem>1
<1uiduafilios aut nepotes habet, discat primum suam domum [pie]>1
<1regere et mutuam uicem reddere parentibus : hoc enim acceptum>1
<1est coram deo.>1 Tam diu regat domum quam diu edocet filios
p aruulos aut nepotes, ut quod a parentibus pietatis accepit 15
filiis reddat, ita tamen ut non hac excusatione auaritiae
studeat, sed sufficientiam tantum sibi seruet et liberis, ne eis
ipsa occasionem det saeculo seruiendi. 5 <1Quae autem uere>1
<1uidua est [et] desolata, sperat in dominum [et] instat>1
<1[obsecrationibus et] orationibus nocte et die.>1 Qualis erat Anna
filia Fanu[h]el, tales praecipit honorari. 6 <1Nam quae in deliciis>1
<1est, uiuens mortua est.>1 Quitquit modum naturae excedit, deliciis
deputatur. hic maxime nostri temporis uiduas tangit, quae
5 cum homine1n suae naturae qualicumque panno non uestiunt,
parietes pretiosis marmorum crustis exornant. 7 <1Et hoc>1
<1praecipe, ut inreprehensibiles sint.>1 Notandum inreprehensibiles
eas tam posse esse quam esse debere. 8 <1Si qua autem suarum,>1
<1et maxime domesticorum, curam non habet, fidem negauit, et>1
10 <1est infidele deterior.>1 Si quis uiduas abicit aut pupillos, uel
maxime parentes et pauperes, infidele [deterior est, quia etiam
`illi naturaliter habent] circa proximos pietate[m]. Siue: Si
qua uidua filios orfanos neglegat, huius sententiae crimen
incurrit. [simul] notandum esse quosdam fideles in nomine,
15 qui infidelibus conuersatione peiores sunt. 9 <1Uidua eligatur>1
<1non minus sexaginta annorum, quae fuerit unius uiri uxor.>1
Tales uoluit eligi diaconissas quae omnibus essent exempla
uiuendi. 10 <1In operibus bonis.>1 Si ex tempore uiduitatis suae
ista omnia custodiuit. <1Testimonium habens.>1 Sicut Tabit[h]a.
<1Si filios educauit.>1 Subauditur: deo. <1Si hospitio recepit, si>1
<1sanctorum pedes lauit.>1 Si non solum humanitatis, sed etiam
humilitatis habet insignia, cui non suffici[a]t hospitio recipere,
sed etiam hospitum pedes manu propria lauare. <1Si tribula->1
<1tionem patientibus subministrauit.>1 Hoc est, in carcere positis 5
uel aegrotis. <1Si omne opus bonum subsecuta est.>1 Breuiter
uniuersa conclusit. 11 <1Adulescentiores autem uiduas deuita.>1
Deuita aliis in ministerio diaconatus praeponere, [ne] malum
pro bono detur exemplum. <1Cum enim luxuri[t]at[a]e fuerint>1
<1in Christo, nubere uolunt.>1 Cum sub obtentu religionis abun- 10
dantiam habuerint, quae saepe sole[n]t generare luxuriam.
12 <1Habentes damnationem, quia primam fidem irritam fecerunt.>1
Qua[e] se uiduas promiserant permansuras. haec regula non
solum in uiduis, sed etiam in uirginibus continentibusque
seruatur[, quia primam fidem irritam fecerunt]. 13 <1Simul>1 15
<1autem et otiosae discunt circu[m]ire domos.>1 Diuino minime
timore detentae, nec mariti potestati subiectae, nullaqu[a]e
cura domesticae occupationis adstrictae. <1Non solum [autem]>1
<1otiosae, sed et uerbosae et curiosae, loquentes quae non oportet.>1
Dum uoluntatem suam cupiunt excusare, malum aliis inci- 20
piunt praebere exemplum. 14 <1Uolo ergo iuniores nubere,filios>1
<1procreare.>1 Uolo, quia necesse est ut tales [ante] hoc faciant
quam illut promittant, unde si transgressae fuerint, damna-
tionem adquirant. <1Matres familias esse.>1 [Matres familias]
dici possunt etiam quae duos habent uel tres seruos ancillasque :
5 hoc ideo, ne ex hoc nomine auaritia defendatur. <1Nullam>1
<1occasionem dare aduersario maledicti gratia.>1 Si [in]continent es
sunt. Uel : Non pe[r] illas religio blasphemetur. 15 <1Iam enim>1
<1quaedam conuersae sunt retro [post]>1 Sat[h]anan. Reddit causas
qua re eas nubere uelle praedixerat, ne eum putaremus optare,
10 quia quaedam, promissum propositum deo non reddentes,
fuerant fornicatae. 16 <1Si [quis fidelis aut si] qua fidelis habet>1
<1uiduas, [sufficienter] subministr[ar]et illis, ut non grauetur>1
<1ecclesia.>1 In domo propria, uel [ap]parentes. [A]ut <1his quae>1
<1uer[a]e uiduae sunt sufficiat.>1 Quae sunt omni[a ecclesiae] auxilio
15 desolatae. 17 <1Qui bene praesunt pr[a]esbyteri.>1 Qui implent
officium suum[: non enim omnes bene praesunt]. <1Duplici>1
<1honore digni habeantur.>1 Et officii et doctrinae. <1Maxime qui>1
<1laborant in uerbo et doctrina.>1 Non dixit omnes qui habent
uerbum, sed qui laborant in uerbo : ceternm omnes habentes
ordinari praecepit. 18 <1Dicit enim scriptura. Boui trituranti>1
<1os non alligabis, et. Dignus est operarius mercede sua.>1 Uult
illis praestari carnalia, a quibus [alii] spiritalia consequuntur,
quia occupati in doctrina necessaria sibi prouidere non
possunt. 19 <1Aduersus pr[a]e[s]byterum accusationem noli reci->1 5
<1pere [,exceptis duobus aut tribus testibus].>1 Iniustum est etiam
aduersus laicum accusationem recipere, cum hoc nec saecu-
lares [iudices] faciant : quanto magis aduersus domini sacer-
dotem ! 20 <1Peccantes>1 [autem] <1coram omnibus argue.>1 Si illis
fuerit conprobatum. <1Ut>1 [et] <1ceteri timorem habeant.>1 Uidentes 10
te nemini pepercisse. 21 <1Testor coram domino et Christo Iesu>1
<1[et electis angelis], ut haec custodias sine praeiudicio.>1 Obtestatur
illum diuina et caelesti testificatione, ut nulla illi res prae
iudicet ad ista seruanda: <1et electis angelis [eius],>1 qui sacris
adsistunt altaribus. <1Nhilfaciens in aliam partem declinando.>1 15
Neque in dextra[m] neque in sinistra[m]. 22 <1Manus cito>1
<1nemini imposueris.>1 [Ni]si talem inueneris qualem dixi. <1Neque>1
<1communicaueris peccatis alienis.>1 Communicari dicit peccatis
eius qui non probatus fuerit ordinatus. <1Te ipsum castum>1
<1custodi.>1 Non alios custodiri prohibuit[, sed exemplum dari],
ut possit audenter arguere delinquentes. 23 <1Noli athuc aquam>1
<1bibere, sed uino modico utere propter stomachum et frequentes>1
5 <1tuas infirmitates.>1 Ne putaret etiam in abstinentia se formam
infirmis dare debere, maxime cum audierit a magistro omnibus
dicente ` bonum esse non bibere uinum,' dat ergo ei consilium
ut plus doctrinae causam quam abstinentiae curet. simul
ostendit posse quasdam infirmitates creaturarum medicina
10 sanari. 24 <1Quorundam hominum peccata manifesta sunt prae->1
<1cedentia ad iudicium.>1 Siue : Dum detecti excommunicantur.
Siue: Dum plagis praesentibus praedamnantur. <1Quosdam>1
<1autem et subsequuntur.>1 Siue: Subsequitur eorum in futuro
iudicium. Siue: Hic diu latere non possunt: non ergo debent
15 facile ordinari. 25 <1Similiter et facta bona manifesta sunt, et>1
<1quae aliter se habent abscondi non possunt.>1 ` Non ' enim ` potest
abscondi ciuitas super montem posita,' sed etiam quae ad
tempus latent, non possunt diutius occultari. 1 <1Quicumque>1
<1sub iugo serui sunt, dominos suos dignos omni honore arbi->1
20 <1trentur.>1 Non solum bonos, sed etiam infideles. <1Ne nomen>1
<1domini et doctrina blasphemetur.>1 Ne uideantur per religionem
in deterius profecisse. 2 <1Qui [autem] fideles habent dominos,>1
<1non contemnant quiafratres sunt.>1 Ne sibi aequalitatem uindi-
cent et contemnant. <1Sed magis seruiant quia fideles sunt et>1
<1dilecti,>1 qui[a] <1beneficii participes sunt.>1 Si seruiebant infidclibus 5
timore odioso, quanto magis debent seruire fidelibus [in]
caritate, quorum participes esse meruerunt ! Haec <1doce et ex->1
hortare. Doce debere fieri ; ex[h]ortare praemium ostendendo.
3 <1Si quis aliter docet, et non adquiescit sanis sermonibus domini>1
<1nostri Iesu Christi, et ei quae secundum pietatem e[s]t doctrinae.>1 10
Noui testamenti : ueteris enim erat seuera doctrina. 4 <1Super->1
<1bus>1 [autem], <1nihil sciens.>1 Super alios se extollens, cum non sit
de sursum ueniens quam praedicat sapientia. <1Sed langue[sce]ns>1
<1circa quaesticmes.>1 Nec enim recusando fidem penitus moritur,
nec ad ueritatis scientiam conualescit, sed diuersis accessioni- 15
bus languet. <1Et pugnas uerborum.>1 Relicto sensu ueritatis
ambiguitates uerborum obseruant, sicut Manichaei, qui ex
uerbis diuersitatem testamentorum adsignant. <1Ex quibus>1
<1oriuntur inuidiae, contentiones, blasphemiae.>1 Quae generant
lites [atque] blasphemias in deum pugnando sermonibus. 20
<1Suspiciones>1 mal[a]e. Siue : Haeresim de alterutro suspicantur.
Siue: Audientes putant deficere ueritatem. 5 <1Conflictationes>1
<1hominum mente corruptorum,>1 [et] <1qui>1 [a] <1ueritate priuati sunt.>1
[Et] ab integritate euangelii uel naturae. <1Existimantium>1
5 <1quaestum esse culturam dei[ :discede ab huiusmodi].>1 Qui putant
quaestu[s] sui causa nouum uenisse testamentum. 6 <1Est autem>1
<1quaestus magnus pietas cum sufficientia.>1 Multum adquirit qui
habet pietatem cum sufficientia, non luxuriae, sed naturae-
[Siue: Sic] pietas est cultura dei, si impietas est contemptus.
10 7 <1Nihil [enim] intulimus in hunc mundum: uerum quia nec>1
<1auferre [quid] possimus.>1 Nudi nati sumus, nudi etiam mori-
turi. quitquit hic inuentum [est], hic relinquitur. non est
nostrum quod non semper nostrum est: tamquam peregrini
ergo sufficienti usu contenti, illas diuitias adquiramus quas
15 nobiscum ad caelestem patriam ferre possimus. 8 <1Habentes>1
<1[autem] alimenta [et] quibus tegamur, his contenti simss>1 .
Quod superius dixerat ` sufficientiam': quitquit [enim] his
amplius est, diuitiis deputatur. 9 <1Nam qui uolunt diuitess>1
fieri. Uoluntatem diuitiarum auaritiam definiuit, quae uolun-
tas et habentis est et quaerentis. <1Incidunt in temptationem et>1
<1laqueum diaboli.>1 Occasio ergo temptationis est et laquei
diaboli uelle habere diuitias. <1Et dcsideria multa.>1 Numquam
ergo diuitiarum desideria s[a]tiantur. <1Inutilia et nociua.>1 Non 5
solum inutilia, sed [et] nociua. <1Quae [de]mergunt hominem>1
<1in interitum et perditionem.>1 Dum ambitione honorum tu-
mentes, usque in caelos eleuati, usque ad inferos demerguntur.
Siue : Desiderantes alienas opes, ut A[c]hab, usque ad homicidii
perueniunt factiones. 10 <1Radix enim omnium [malorum] est>1 10
<1cupiditas.>1 Quia aut fons est omnium criminum aut augmen-
tum. radix [autem] excisos semper densius reparat ramos:
euellenda est ergo radix, ne rami superflue excidantur. <1Quam>1
<1quidam adpetentes errauerunt a fide.>1 Hoc est, recesserunt a
fide promissorum dei, dum praesentibus oble[c]tantur. <1Et>1 15
<1inseruerunt se doloribus multis.>1 Quanto amplius habuerint,
tanto plures sollicitudinum sustinent cruciatus: unde et
dominus `diuitiarum aerumnis et circa reliqua concupiscentiae
uerbum' adseruit `suffocari.' 11 <1Tu autem, o homo dei.>1 Non
diuitiarum homo, sed dei, nec mam[m]onae seruus, sed Christi,
cuius sunt omnia etiam quae uidentur. <1Haec fuge.>1 Quasi
5 causas perfidiae uel dolorum. <1Sectare uero iustitiam, pietatem,>1
<1fidem.>1 In his te cupio esse diuitiis locuplctem. Caritatem.
Dei et proximi. <1Patientiam, mansuetudinem.>1 Patientiam
sustinendi; mansuetudinem non nocendi. 12 Certa[re] cer-
<1tamen bonum fidei.>1 Bonum certamen est, non pro rebus
10 saeculi, sed usque ad mortem pro fidei ueritate certare, sicut
scriptum est: `in iustitia agonizare pro anima tua, et usque
ad mortem certa pro iustitia.' Siue : Ut illi student in diuitius
omnes uincere, [ita] tu in fide. <1Adprehende.>1 ` Si quo modo
` conprehendam in quo et conprehensus sum.' <1Uitam aeternam>1
15 <1in qua uocatus es.>1 Ut illi tenere cupiunt temporalem. <1Et>1
<1confessus es bonam confessionem.>1 In baptismo ` renuntiando
saeculo et pompis eius.' <1Coram multis testibus.>1 Coram sacer-
dotibus uel ministris uirtutibusque caelestibus. 13 Praecipio
<1tibi coram deo.>1 Praecipit auctoritate[m] magistri. <1Qui uiui->1
20 <1ficat omnia.>1 Omnia quae uiuunt, [et] etiam arefacta, per eius
potentiam reuiuescunt. <1Et Christo Iesu, qui testimonium>1
<1reddidit sub Pontio Pilato, bonam confessionem.>1 Dicens ad
Pilatum : ` Ego ad hoc ueni in hunc mundum, [ut testimonium
perhibeam ueritati,]' scilicet pro ea etiam moriendo. 14 <1Ut>1
<1serues mandatum.>1 Sicut ille, usque ad mortem. <1Sine macula>1
<1inreprehensibile.>1 Maculat[us] quodam modo et reprehendi 5
facit mandata qui peccat. <1Usque in aduentum domini nostri>1
<1Iesu Christi.>1 ` Qui perseuerauerit usque in finem, hic saluus
erit.' 15 <1Quem suis temporibus ostendet beatus et solus potens>1
[et] <1rex regum et d0minus dominantium.>1 Quando uoluerit qui
<1hoc>1 solus potest facere deus. 16 <1Qui solus habet immortali->1 10
<1tatem.>1 Ille solus proprie habet qui angelis et hominibus
dedit habere: nos autem nec soli nec a nobis habemus ut ille.
hoc contra Manichaeos, qui mali natura[m] adfirmant im-
mortalem atque perpetuam. <1Et lucem [in]habitat inaccessi->1
<1bilem.>1 Omni creaturae: ` nemo' enim ` nouit patrem nisi 15
filius, neque filium nisi pater ' : et ` spiritus ' sanctus utrumque,
qui ` scrutatur etiam profunda dei.' <1Quem uidit hominum nemo,>1
<1sed nec uidere potest>1 [ : <1cui sit honor et potestas>1 : <1gloria in saecul
a>1
<1saeculorum].>1 Nemo uidit sicut est, sed unus quisque pro
merito: nam et solem tanto amplius uident singuli, quanto 20
purior fuerit acies oculorum. 17 <1Diuitibus huius saeculi prae->1
<1cipe.>1 Sunt et alterius saeculi diuites, qui 'emunt' sibi
` aurum ignitum a' deo, et qui ` habent thesaurum in caelo,
nec non et 'qui proferunt noua et uetera.' <1Non superbe sapere.>1
In primis principalem eorum tetigit morbum: difficillime
5 enim inuemes diuitem non superbum, qui pauperes uel
parentes agnoscat, et qui non grauiter ferat minime sibi ab
inferiore, ut putat ipse, delatum. <1Neque sperare.>1 Non
inuiti extraneis reliquerunt. <1Sed in domino [uiuo]>1 Cuius
sunt omnia. <1Qui praestat nobis omnia abunde.>1 Qui ideo
<1fruendum,>1 18 <1in uoluntate operum bonorum.>1 Non ad occultan-
dum uel negotiandum. <1Diuitesfieri in operibus bonis.>1 Non in
auro argentoque. <1Facile tribuere, communicatores esse.>1 Qui
facile tribuit, cito diues esse cessabit. tribuere donare est,
communicare uero mutuum dare. 19 <1Thesaurixare sibifunda->1
<1mentum bonum infuturum.>1 ` Uade, uende omnia quae possides,
et da pauperibus, et habebis thesaurum in caelo, et ueni,
sequere me': quod perfectionis est fundamentum. <1Ut ad->1
<1pr[a]ehenda[n]t ueram uitam.>1 Haec enim non est uera uita 5
quae in suo non permanet statu: `uanitas' enim `sub sole,'
dixit Ecclesiastes. 20 <1O Timothee, depositum custodi.>1 Com-
mendatum a nobis serua mandatum. Siue : Fidei custodi
depositum. <1Deuitans profana uaniloquia.>1 Quod a me non
audisti, nec ab angelo si dicatur, libenter admittas. <1Et>1 10
<1oppositiones fallacis scientiae,>1 21 <1quam quidam promittentes>1
<1circa fidem exciderunt.>1 Artis dialecticae, per quam sibi in-
finitam rerum scientiam haeretici promittunt, qui, sicut Euae
serpens, maiorem scientiam promitten[te]s, a fidei ueritate
ceciderunt. <1Gratia tecum.>1 Permaneat in aeternum. <1[Amen.]>1 15
Cum esset Romae in uinculis constitutus, scribit Timotheo ,
commonens eum ne per eius absentiam uel propriis uel
magis[tri] tribulationibus terreatur, [a]ut testimonium domini
erubescat, pro quo [ille] ipse usque ad mortem certauit,
5 simul et de haereticis uitandis atque his qui suas magis
fabulas quam dei praedicant ueritatem.
1 <1Paulus apostolus Christi Iesu per uoluntatem dei.>1 Non
meis meritis. Siue : A Christo missus non sine domini uolun-
tate. <1Secundum promissionem uitae quae est in Christo Iesu.>1
10 Condignum exhibens promissione[m] seruitium. 2 <1Timotheo>1
<1carissimo filio.>1 Carissimo: id est, ceteris merito carior[i].
<1Gratia, misericordia, pax a deo patre [nostro] et Christo Iesu>1
<1domino nostro.>1 Talis est salutatio Pauli, ut in ea omnia patris
et Christi beneficia memorentur. 3 <1Gratias ago deo>1 [meo].
15 Deo, qui nos talem in alterutro docuit caritatem. <1Cui seruio>1
<1a progenitoribus in conscientia pura.>1 Omnis origo mea unum
coluit deum : nam et ego ecclesiam Christi, non maleuolentia,
sed legis [a]emulatione uastabam. <1Quod sine intermissione>1
<1habem tui memcriam in orationibus meis nocte ac die,>1 4 <1desi->1
<1derans te uidere.>1 Et caritatem ostendit, et iugiter orandi
praebet exemplum. <1Memor lacrimarum tuarum, ut gaudio>1 5
<1replear.>1 Quas me abeunte fudisti; unde et me ad tristitiam
prouocasti, quam tua opto praesentia releuari. 5 <1Reuela->1
<1tionem accipiens [eius] fidei quae est in te non ficta, quae>1 [et]
<1habitauit primum in auia tua Loide.>1 Quae uera in te esse
operibus [com]probatur, sicut Iacobus definiuit, et quae ad 10
te [ex auitae] successionis institutione quasi hereditario iure
descendit. <1Et matre tua Eunice.>1 Quia prior credidit. <1Certus sum>1
<1autem quod et in te>1 : 6 <1propter quam causam ammoneo te.>1 Quia
conprobaui fidem tuam, commoneri [non] indiges, non doceri.
<1Ut resuscites gratiam dei [,quae est in te].>1 Quasi tribulationibus 15
dormitantem. <1Quae data est tibi per inpositionem manuum>1
mearum. Ad episcopatum scilicet. 7 <1Non enim dedit nobis deus>1
<1spiritum timoris, sed uirtutis.>1 [Contemnendi poenas:] illi
merito humana supplicia uidentur formidare qui peccant,
ut alibi dicit : ` si autem malum feceris, time.' <1Et dilectionis et>1
<1sobrietatis.>1 Ut siue [pro] domino, siue pro alterutro, libenter
5 etiam moriamur, ut omnia sobria mente faciamus. 8 <1Noli>1
<1itaque erubescere testimonium domini nostri [Iesu Christi],>1
<1neque me uinctum eius.>1 Quia nihil Christus confusione dignum
exercuit; sed nec ego, quem nosti non ob aliquot crimen, sed
propter deum haec omnia quae patior sustinere. <1Sed con->1
10 labora <1[in] euangelio.>1 Iuuetur tua conuersatione doctrina.
<1Secundum uirtutem dei.>1 Qua nos sui causa adiuuat laborantes.
9 <1Qui nos liberauit et uocauit uocatione>1 sancta. A peccatis
scilicet. <1Non secundum opera nostra, sed secundum propositum>1
<1et gratia[m], quae data est nobis in Christo Iesu.>1 Quo proposuit
15 nos gratis saluare per Christum. <1Ante tempora saecularia.>1
Quantum ad praescientiam dei, ante saecula [iam] donauit:
nam et homines solent ante filiis parare praedia quam nas-
cantur. 10 <1Manifesta [est] autem nunc.>1 Quae ante lateba[n]t.
<1Per inlummationem domini nostri Iesu Christi.>1 Uerbi scilicet
atque exempli. <1Qui destruxit [quidem] mortem, inluminauit>1
<1autem uitam et aeternitatem.>1 Doctrina sua et conuersatione
destruxit peccata quae mortem hominibus generabant, et
ogtendit quo modo uita et incorruptio[ne] quaereretur. <1Per>1 5
<1euangelium.>1 Uolentes docuit, non coegit inuitos. 11 <1In quo>1
<1positus sum ego praedicator et apostolus et magister gentium.>1
Ad conparationem aliorum possunt dici magistri: ad Christi
uero conparationem nemo magister est uerus. 12 <1Ob quam>1
<1causam etiam>1 haec <1patior.>1 Non ob aliquot crimen. sic et nos 10
pati Petrus hortatur dicens : ` nemo uestrum patiatur quasi
homicida' et reliqua : ` si autem [ut] Christianus, non eru-
bescat.' <1Sed non ccmfundor.>1 He non erubescit in catenis, cum
nos in solis opprobriis confundamur. <1Scio enim cui credidi, et>1
<1certus sum quia potens est.>1 Scio eum fidelem et potentem. 15
<1Depositum meum custodire in illum diem.>1 Quod aput me ipse
deposuit, conseruabit. Siue : Quod aput illum ego commendo,
restituet in futuro. 13 <1Formam habe[ns] sancrum uerborum>1
<1quae a me audisti infide et dilectione in Christo Iesu.>1 Secundum
eam formam et uiue et doce, quam a me breuiter accepisti, 20
quo modo integre credere et alterutrum diligere debeamus.
14 <1Bonum depositum custodi, per spiritum sanctum qui habitat>1
<1in nobis.>1 Quod aput te per spiritum sanctum commendaui.
Siue : Adiutorio eius custodi depositum. 15 <1S[c]i[s]>1 [enim]
5 <1hoc, quod auersi sunt a me omnes qui ex Asia sunt, ex quibus>1
<1est Phylegus et Hermogenes.>1 Idcirco te commoneo, quisa
quos me non putabam deserere, reliquerunt. 16 <1Det miseri->1
<1cordiam dominus Onesiphori domui, quia saepe me refrigerauit,
<1et [super] catenam meam non erubuit.>1 Uituperat desertores et
10 laudat permanentes, ut deterreat ab imitatione mala et ad
exemplum prouocet bonum. 17 <1Sed cum Romam uenissem,>1
<1sollicite me [re]quisiuit et inuenit.>1 18 <1det[que] illi dominus in->1
<1uenire misericordiam aput dominum in illa die. [et quanta Ephesi>1
<1ministrauit mihi, melius et tu nosti.]>1 Et ideo inuenit, quia
15 [sic] quaesiuit: unde ostenditur quia idcirco non omnes
quaerentes inueniunt, quia neglegenter inquirunt. 1 <1Tu uero>1
<1mihi, fili [carissime], confortare in gratia[m] quae est in Christo>1
Iesu, 2 et <1quae audisti a me per multos testes.>1 Siue : Praesenti-
bus multis tibi dedi mandata qualiter debeas docere. Siue:
Quae dixi, multis prophetarum exemplis et testimoniis con-
firmaui. <1Haec commenda fidelibus hominibus.>1 Qui fideliter
possint dei gratiam dispensare: hoc est, solius dei causa 5
praedicare. <1Qui idonei erunt et alios docere.>1 Non solum ipsi
facere, sed et alios [ut faciant] erudire. 3 <1Labora sicut bonus>1
<1miles Christi Iesu.>1 Ideo milites dicimur, quia hostes habemus
contra quos laboriose dimicamus. 4 <1Nemo militans [deo]>1
<1implicat se negotiis saecularibus>1 : <1ut ei placeat cui se>1 <1probauit.>1 1
0
Conparatione militantum utitur, ut ostendat multo magis nos
a negotiis saecularibus liberos esse debere, ut Christo placea-
mus, cum etiam saeculi milites a reliquis eius actibus uacent,
ut possint regi suo placere perfecte. 6 Nam <1et qui certat in>1
<1agone, non coronatur nisi legiti e certauerit.>1 Alia conparatione 15
id ipsum dicit: multi enim certant, sed ille solus qui tota
uirtute certando uicerit, coronatur. 6 <1Laborantem agricolam>1
<1oportet primum de fructibus accipere.>1 Ne diceret ``unde ergo
uicturus sum, si me totum occupauero in doctrina? ," ostendit
eum primitias fructuum a populo debere percipere, praeter 20
mercedem quam a domino messis accipiet in futuro. 7 <1Intel->1
<1lege quae dico: dabit enim tibi deus intellectum in omnibus.>1
Qu[i]a propter quaerentes occasionem conparationis uelamine
fuerant obumbrata. 8 <1Memor esto Christum Iesum [re]sur->1
<1rexisse a mortuis ex semine Dauid.>1 Hoc contra illos qui carnis
resurrectionem negantes, consequenter etiam Christi nega-
5 bant, sed [et] aduersus illos qui negant Christum in carne
uenisse, quos Iohanne[s] antichristos appellat. <1Secundum>1
<1euangelium meum.>1 Secundum quod me praedicare non nescis.
9 <1In quo laboro usque ad uincula, quasi male operans.>1 [Non
tamen uere male.] <1Sed uerbum dei non est alligatum.>1 Quia et
10 praesentes fiducialiter doceo, et litteris absentes confirmare
non cesso. 10 <1Ideo omnia sustineo propter electos.>1 Ideo tribuni
auxilium peti[i] ac postea Caesarem appellaui, ut per me con-
firm[ar]entur electi, cum has passiones potuerim iam moriendo
finire. <1Ut et ipsi salutem consequantur quae est in Christo Iesu,>1
15 <1cum gloria caelesti.>1 Quae salus in Christo est, non nuda, sed
gloria uestita, nec terrena gloria, sed caelesti[s]. 11 <1Fidelis>1
<1sermo [est]>1 : <1nam si commortui sumus, et conuiuemus.>1 Ueritatis
ratione subnixus: si enim a uitiis et uoluptatibus sumus
commortui Christo, uiuemus cum illo. alioquin quo modo hoc
sperare poterimus? 12 <1Si sustinemus, et conregna[bi]mus.>1 Si
sustinuerimus, cum necesse fuerit, quae ille sustinuit, tunc
demum [simul] regnare poterimus. <1Si nega[ueri]mus, et ille>1
<1negabit nos.>1 Sicut in euangelio ipse promisit se ` coram homini- s
bus negantes coram patre et angelis negaturum.' 13 <1Si [nos]>1
<1non credimus, ille fidelis permanet>1 ; <1negare se ipsum non potest.>1
Siue non credamus[, siue credamus] : [et] non aliut potest ex-
hibere singulis quam promisit, quia ueritas contra se non
faci[e]t, ne se negare uideatur. 14 <1Haec commone[o] testificans>1 10
<1coram deo.>1 Sub testificatione dei constringit. <1Noli uerbis>1
pugre. [in] <1nihil utile est, nisi ad subuersionem audientium.>1
Sine testimoniis scripturarum: huius modi enim contentio
non aedificat, sed destruit audientes, dum putant omnia
ingenii acumine et suptilitate consistere. Siue: Noli uerbis 15
uincere uelle, sed factis. 15 <1Sollicite cura te ipsum probabilem>1
<1exhibere deo.>1 Ante omnia hoc labora, ut talem te aput deum
exhibeas, quo merito possit tibi populus obaudire. <1Operarium>1
<1non impudoratum.>1 Ita [ut] uiue, ne dicta factis deficientibus
erubescant. <1Recte tractantem uerbum ueritatis.>1 Ille recte
tractat qui dicta sua exemplo confirmat : ornamentum enim
uitae doctrina ; firmamentum uero uerbi est opus. 16 <1Profana>1
5 <1autem inaniloquia deuita>1 : <1multum enim proficiunt ad impieta->1
<1tem.>1 Inreligiosas haereticorum fabulas [deuita], qui negant
resurrectionem; per quod utique et iudicii timore sublato
ad omnem impietatem et ad cuncta crimina peruenitur.
17 <1Et sermo eorum ut cancer serpit.>1 Cancer esse dicitur uulnus
10 quod in mammillis nascitur feminarum, quibus nisi cito
subuentum fuerit, cum uirus ad [c]or serpendo peruenerit,
nullum ultra remedium est. ita et haereticorum sunt uitanda
colloquia, ne per aures inremediabiliter uulnerent mentes.
<1Ex quibus est Hymeneus et Philetus,>1 18 <1qui a ueritate exciderunt.>1
15 Nomina signat, ut nouerit quos debeat [prae]cauere. <1Di->1
<1centes resurrectionem iam factam [esse], et quorundam fidem>1
<1subuertunt.>1 In filiis. Siue: Ossa uiuificata in [H]iezecihel
Istrahelis interpretantur de captiuitate collectum quasi a
moituis surrexisse. 19 <1Sed firm[um fund]amentum dei stat>1
<1habens signaculum hoc.>1 In quorum corde fides [Christi]
f undata erat, non sunt seducti uel moti: hoc, quia dei essent
habentes indicium, sicut Mosi tempore hi[i] qui a Dathan et 5
Abiron subuersi non sunt, [et ideo] non simul cum impiis
perierunt, deo illos suos esse optime cognoscente. <1Cognouit>1
<1dominus qui sunt ipsius.>1 In Numeri[s] scriptum est libro. <1Et>1
<1discedat ab [omni] iniquitate omnis qui nominat nomen domini.>1
Ut non simul pereat cum iniquis. 20 <1In magna autem domo.>1 10
Magnam domum non ecclesia[m] dicit, ut quidam putant,
quae ` non habet maculam neque rugam,' sed mundum, de
quo ait Hieremias: ` O Istrahel, quam magna est domus dei! '
et cetera, in quo sunt zizania mixta cum tritico: nam resur-
rectionem negantes certum est in ecclesia esse non posse. 15
<1Non solum sunt uasa aurea et argentea.>1 Pretiosa et fortia. <1Sed>1
<1et lignea etfictilia.>1 Humilia et infirma. <1Et quaedam [quidem]>1
<1in honore, quaedam autem in contumelia>1 : 21 <1si quis autem>1
<1[e]mundauerit se ab istis, erit uas in honore sanctificatum,>1 [et]
<1utile domino ad omne opus bonum paratum.>1 Si quis se a doc-
toribus haereticis emundauerit, credet resurrectionem futuram
5 et iudicium dei, [ac] per hoc omne opus bonum implere <1con->1
tendet. 22 <1Iuuenilia autem desideriafuge.>1 Quia et in senioribus
esse possunt, si haec agant quae grauitati non conueniunt
Christianae, et a iuuenibus uincuntur, si caueant leuitatem.
<1Sectare uero iustitiam, fidem, caritatem.>1 [Hic] fidem integri-
10 tatem [eius] dicit. <1Pacem.>1 Illam pacem quae religioni debetur.
<1Cum his qui inuocant dominum de corde puro.>1 ` Beati mundo
corde,' quibus non dicitur: `quid me uocatis dominum, et
non facitis quae dico?.' 23 <1Stultas autem>1 [et] <1sine disciplina>1
<1quaestiones deuita, sciens quia generant lites.>1 Stultae [et] omnes
15 [sine] disciplina[e] legis sunt quaestiones. 24 <1Seruum autem>1
<1domini non oportet litigare.>1 Seruum Christi, qui ` non clamauit
neque contendit, nec audiuit quisquam in plateis uocem eius,'
secundum quod de [e]o propheta praedixit. <1Sed mansuetum>1
<1esse ad omnes.>1 Non solum ad amicos. <1Docibilem, patientem,>1






















25 <1cum modestia docentem eos qui resistunt.>1 Qui possit et
omnes et semper docere patienter, non cum furore, sed
modestia. <1Ne quando det illis deus [patientiam] paenitentiam>1
<1ad cognoscendam ueritatem,>1 26 <1et resipiscant a diaboli laqueis,>1
<1a quo capti tenentur ad ipsius uoluntatem.>1 Non de dei bonitate 5
dubitat, sed de accipientium [dubitat] prauitate: [`det illis
deus'] per[pe]tuam mitem blandamque correptionem [et] ac-
cepta ratione resipiscant. simul et contra Nouatianos paeni-
tentiae negatores, qui haeretici[, si] conuertantur, ueniam posse
consequi perhibentur. 1 <1Hoc autem scito, quoniam in nouissi->1 10
<1mis temporibus instabunt tempora periculosa.>1 Non sit tibi hoc
mirum quia cotidie peiora proueniunt. 2 [Et] <1erunt homines>1
<1se ipsos amantes.>1 Non dei gloriam, sed suam quaerentes.
<1Cupidi [diuitiarum], elati.>1 Auari et in auaritia iactantes.
<1Superbi, blasphemi.>1 Cum nolint discere, doctrinam usurpant. 15
<1Parentibus non oboedientes, ingrati, scelesti>1 [, <1infideles,]>1 3 <1sine>1
<1affectu.>1 Ueris scilicet doctoribus qui eos per euangelium gen
uerunt. <1[Sine pace,] criminatores.>1 Sanctorum. <1Inconti->1
<1nentes, [pacem non custodientes,] inmites, sine benignitate.>1
[Per] omnium simul uitiorum. 4 <1Proditores.>1 Inuicem accu-
santes. <1Pro[p]terui, tumidi, uoluptatum>1 amatores <1magis quam>1
5 <1dei.>1 [Maior] solicitudo indicium est abundantioris amoris : qui
enim saecUli uoluptates potius quam domini praecepta
libentius aut audit aut loquitur, talis est. s <1Habentes quidem>1
<1speciem pietatis.>1 In habitu uel doctrina. <1Uirtutem autem eiss>1
<1abnegantes.>1 [Ipsam rem operibus abnegantes.] <1Et hos deuita.>1
10 Mn ` corrumpant mores bonos colloquia mala.' 6 <1Ex his enim m>1
<1sunt qui inruunt in domos, et captiuas ducunt mulierculas>1
<1oneratas peccatis.>1 Illas capiunt quae sunt oneratae peccatis,
impunitatem illis ac ueniam promittentes. Siue: Infirmas
animas, . quae feminis conparantur. <1Quae ducuntur uariis>1
15 <1desideriis.>1 Noua semper discere cupientes. 7 <1Semper dis->1
<1centes, et numquam>1 ad <1scientiam ueritatis peruenientes.>1 Quia
nihil definitum tenet quisque traditiones uult tenere diuersas
etiam non probatas : ab uno [enim] dictae ab alio destruuntur-
8 <1Quem>1 ad <1modum [autem] Iam[p]nes et Mambres restiterunt>1
20 <1Mosi, ita et isti resistunt ueritati.>1 Sicut illi per magicae artig
praestigia, ita et hi[i] per argumentorum fallaciam. simulque
ostendit Mosen ueritatis fuisse doctorem: hoc aduersus
obtrectatores ueteris testamenti. <1Homines corrupti mente,>1
<1reprobi circa fodem.>1 Tam moribus corrupti quam reprobi
circa fidem. 9 <1Sed>1 ultra <1non proficient.>1 Hoc non de omnibus 5
haereticis dicit, sed de his quos tunc cito in spiritu nouerat
destruendo[s]: ceterum ipse inferius quosdam in peius [pro-
ficere] pcsse praedixit. Erro[r] <1enim illorum manfestus est>1
<1[omnibus], sicut>1 [et] <1illorum fuit.>1 Cum confessi sunt se dei
digito superatos. 10 <1Tu autem adsecutus es meam doctrinam,>1 10
<1institutionem, propositum, fidenL>1 , <1longanimitatem, dilectionem,>1
<1patientiam.>1 Plus tibi de me crede quam [de] illis. Siue:
Idcirco tibi non timeo, quia scio te doctrinam et uitam
meam optime cognouisse. 11 <1Persecutionem, passionem>1 ;
qualia mihi <1facta sunt Antiochiae, Ic[h]onio, Lystris, quales>1 15
<1persecutiomes sustinui.>1 Ex his potuisti cognoscere me nihil
propter homines facere, qui tanta sum passus. [Et] <1ex omnibus>1
<1me eripuit dominus.>1 Ita et te de omnibus eripiet, si sequaris.
12 <1[Non solum autem me>1 : <1sed]>1 et <1omnes qui uolunt pie uiuere in>1
<1Christo Iesu persecutionem patiuntur.>1 Non solum [omnes] ego,
sed et omnes qui non occidunt animas adulando : timendum
ergo nobis est ne non pie uiuamus, qui nihil patimur propter
deum. 13 <1Mali autem homines et seductores poficient in peius,>1
5 <1errantes et in errore[m] mittentes.>1 Hoc de adulatoribus dicit,
qui dum a stultis hominibus diliguntur, magis decepti
decipiunt. Siue: De haereticis accipiendum est. 14 Tu uero
<1permane in his quae didicisti.>1 Nolo ista te terrean[t] uel
seducant. <1Et credita sunt [t]ibi.>1 A deo per nos. <1Sciens a>1
10 <1quibus didiceris,>1 15 <1et quia ab infantia sacras litteras nosti.>1
Siue: A uero apostolo[s]. Siue: Per legem a deo. <1Quae te>1
<1possint instruere ad salutem, perfidem quae est in Christo Iesu.>1
Sine fide enim Christi litterae legis iam non sufficiunt ad
salutem. 16 <1Omnis scriptura diuinitus inspirata utilis est.>1
15 Quaecumque sunt in lege scripta, ad nostram doctrinam
pertinent. <1Ad docendum, ad arguendum, ad corri[g]endum,>1
<1erudiendum>1 [in] <1iustitia[m].>1 De ipsa lege docetur ignarus,
arguitur insolens, corrigitur declinans, eruditur ad iustitiam
qui modum seruare non nouit. 17 <1Ut perfectus sit homo dei`>1
20 <1ad omne opus bonum instructus.>1 Ideo est data legis instructio,
ut eius consilio [cuncta] facientes iuste iusta faciamus. 1 <1Testi->1
kcor <1cmam deo et Christo Iesu>1 qui <1iudicaturus est uiuos a>1
<1mortuos, et aduentum ipsius et regnum eius.>1 Contestatur
illum per uniuersa quae credit relligio Christiana, ut uerbum
dei instanter adnuntiet, [qui iudicaturus est uiuos ac mortuos,] s
quia et uiuos inueniet et mortuos suscitabit. [Siue: Pecca-
tores et iustos.] 2 <1Praedica uerbum>1 : <1insta oportune [importune].>1
Oportunum [est] libenter audienti, importunum inuito prae-
dicare. Argue, obsecra, <1increpa in omni palientia et doctrina.>1
Argue peccantes et contestare, ne peccent ; increpa resistentes : 10
sed haec omnia cum patientia et secundum doctrinam per-
fice legis. 3 Eril <1enim tempus cum sanam doctrinam non .>1
<18ustinebunt [homines].>1 Ueram et peEectam; sicut Istrahel
audire nolu(er]it a prophetis. <1Sed>1 ad <1sua desideria coacer->1
<1uWunt>1 sibi <1magistros.>1 Tales sibi magistros inquirent, qui 15
ea dicant quae ipsi audire desiderant, ut securi delinquant.
<1Prurientes auribus.>1 Quae delectari desiderent,- non conpungi.
4 <1Et>1 a <1ueritate quidem auditum auertent>1 : ad <1fabulas autem>1
<1conuertentur:>1 A ueritate legis quae uitia damnat, ad rationes
humanas quae deum ut pium non uindicaturum esse con- 20
cinnant. 5 <1Tu uero uigila in omnibus>1 [labora]. Quae ad utili-
tatem pertinen[t] audient[i]um. <1Opusfac euangelistae.>1 Hoc est,
uerbum tuum opere confirme[n]tur. <1Ministerium tuum imple.>1
Episcopatus scilicet: non enim semper ero in corpore ut
5 ualeam commonere. 6 <1Ego enim iam delibor, et tempus resolu->1
<1tionis meae instat.>1 Mortem suam sacrificium deo futuram
dixit, ut eum ad martyrium prouocaret. 7 <1Certamen bonum>1
<1certaui, cursum consummaui.>1 Modo iam confidenter hoc dicit`
in extremo uitae limite constitutus : conparatione sane utitur
10 in agone certantium. <1Fidem seruaui.>1 Fidem suscepti officii
in finem usque seruaui. 8 <1De reliquo reposita est mihi iustitiae>1
<1corona, quam reddet mihi dominus in illa die, iustus iudex.>1
Qui me nouit usque ad mortem pro iustitia dimicasse. <1Non>1
<1solum autem mihi.>1 Quia non personis meritum, sed labori
15 debetur. <1Sed et his qui diligunt aduentum eius.>1 Qui gaudent
aduenisse Christum et iustitiam docuisse. Siue: Qui ita
agunt ut aduentum domini libenter expectent. 9 <1Festina ad>1
<1me uenire cito.>1 10 <1Demas [enim] me dereliquit, diligens hoc>1
<1saeculum, et abiit T[h]essalonicam.>1 Necesse erat ut diligens
20 saeculum relinqueret saeculum non amantem : `omne' enim
` animal [ad] sibi simile coniungitur.' <1[Crescens in>1 Galatiam, -
<1Titus in Dalmatiam>1 ;] 11 <1Lucas mecum solus est.>1 [Isti missi
sunt, non deseruerunt.] <1Marcum adsume et adduc tecum>1 : <1est>1
enim <1mihi utilis in ministerium>1 [ : 12 <1Tychicum autem in minis->1
<1terium misi Ephesum].>1 Uerbi uel cuiuslibet necessitatis. 5
ia P[a]enulam <1quam reliqui Troade aput Carpum, ueniens>1 ad-
fer[s] <1[tccum, et libros, maxime autem membranas].>1 Non dixit
" paenulam meam' : potuit enim conuersus aliqui[s] ad pedes
eius inter cetera posuisse uendendam. 14 <1Alexander>1 aerarius
muka mala <1mihi ostendit>1 : <1reddat ei dominus secundum opera>1 10
<1eius.>1 Quoniam uerbis dei restitit, cum ipso habeat rationem.
ls <1Quem et tu deuita.>1 Monet caueri latrantes. <1Ualde enim>1
<1restitit uerbis nostris.>1 Si nostris restitit, qua[n]to magis tuis !
1B <1Tn prima mea defensione nemo mihi adfuit, sed omnes me>1
<1dereliquerunt>1 : <1non illis reputetur.>1 Quando primum coepi 15
defendere euangelium. 17 <1Dominus [autem] mihi adstitit et>1
<1confortauit me.>1 Cum dicit sibi dominum omnibus deserentibus
sdfuisse, [hunc] ne timeat cohortatur. <1Ut per me praedicatio>1
merem. <1Et liberatus sum>1 de <1ore leonis.>1 Persecutoris. 18 <1Liber->1
<1auit>1 me <1dominus>1 ab <1omni opere malo.>1 Ab insidiantium maligni-
tate. <1Et saluum [me] faciet in regnum suum caelest[a]e.>1 Quo
5 modo luc liberat, ita in regnum adducit. <1Cui>1 gloria <1in saecula>1
<1saeculorum.>1 Ob haec omnia. 19 <1[Saluta Priscillam et Aquilam,>1
<1et Onesfori domum.>1 20 <1Erastus remansit Corinthi.] Trophi->1
<1mum [autem] reliqui infirmum Mileti[>1 : <121festina ante hiemem>1
<1uenoiel.>1 Hi[nlc probatur quia non propter sanitatem car-
10 nalem tantum apostoli curabant, sed ut etiam signa rnon-
Li iLll, quia hic suum discipUlum non curauit. <1[Salutat>1 te
<1Eubolus et P[r]udens et Claudia et Linus et fratres omnes.]>1
22 <1dominus Iesus cum spiritu tuo.>1 Quia carni mortuus,
spiritaliter uiuis. [Gratia <1uobiscum>1 : <1amen.]>1
INCIPIT AD TITVM
ARGVMENTVM
[Titum] discipulum suum episcopum, [quem] commonet et
instruit de constitutione praesbyteri[i] et de spiritali conuer-
satione et [de] haereticis uitandis, qui in scripturis Iudaicis
alios seducebant.
1 <1Paulus seruus dei>1. Non peccati. <1Apostolus>1 [autem] 5
<1Christi Iesu.>1 Non enim omnis seruus apostolus: ideo autem
Christi, quia ab ipso missus fuerat praedicare. <1Secundum>1
<1fidem electorum dei, et agnitionem ueritatis, quae est secundum>1
<1pietatem [eius] 2 in spe uitae aeternae.>1 Secundum [m]eam fidem
qua credentes electi sunt, cum agnoscerent ueritatem, quae 10
agnitio non est meritorum nostrorum, sed dominicae ueritatis.
<1Quam promisit qui non mentitur deus.>1 Si non mentitur, non
aliut exhibet quam promisit, iustis scilicet, non iniustis,
quamuis hominibus durum uideatur. <1Ante tempora saecularia.>1
Ante omnia tempora aput se proposuit per filium saluare
credentes. a <1Manifestauit autem temporibus suis uerbum suum.>1
Tunc manifestauit consilium suum, quando quod praescierat
- 5 factum est, omnem scilicet mundum [a iustitia] diuersurum.
[In] <1praedicatione quae>1 data <1est mihi secundum praeceptum>1
<1saluatoris [nostri] dei.>1 Quo Paulum et dGrnabam segregari
praecepit, ut gentibus praedicarent. 4 <1Tito dilecto filio>1
<1secundum communem fidem>1 gratia <1et pax>1 a <1deo patre [nostroj>1
10 <1et Christo Iesu [saluatore nostro].>1 Secundum fidem [filio]`
non natura[m]. s <1Huius rei>1 gratia <1reliqui te>1 Cret[a]e, <1ut>1 ea
<1quae de-sunt>1 corrigas, <1et constituas per ciuitates praesbyteros.>1
Quae de-sunt recto tenori corrige, et tunc demum praesby-
teros poteris ordinare, cum omnes in ecclesia fuerint recti.
15 <1Sicut>1 [et] <1ego tibi disposui.>1 [Illo ordine quo tibi in praesenti
disposui.] 6 <1Si quis sine crimine est, unius uxoris uir[um].>1
Notandum quod in sacerdote etiam aliis licita prohibentur.
<1Filios habens fideles, non in accusatione luxuriae aut non sub->1
<1ditos.>1 Ne non possit aud[i]enter corripere delinquentes. Siue :
20 Ut experimentum doctrinae eius de domus suae disciplina
noscatur. 7 <1Oportet [enim] episcopum inreprehensibilem esse.>1
lpsum dicit episcopum quem superius presbyterum nominauit.
<1Sicut dei dispensatorem.>1 Si enim humanarum legum dis-
pensatores probi quaeruntur et iusti, quales esse debent qui
diuina iura dispensant ! <1Non superbum, non iracundum, non>1 5
<1uinolentum, non percussorem, non turpis lucri cupidum.>1 Non
debet discipulus Christi percutere, qui percussus est [et] non
percussit, nec turpe lucrum adulando sectari, terrenum
scilicet, qui caelestia et diuina promittit. 8 <1Sed hospitalem.>1
Primo uitia damnauit, ut uirtutes insereret, secundum con- 10
suetudinem scripturarum. <1Benignum.>1 Ut hospites non cum
tristitia, sed cum beneuolentia et caritate suscipiat. <1Sobrium,>1
<1iustum, sanctum>1 [et] <1continentem.>1 Incontinentiam uel conti-
nentiam numquam nominat apostolus nisi in causa luxuriae.
iustum in iudicio : sanctum [in [a]equitate], continentem, [ne, 15
quia] unius uxoris fecerat mentionem, [ne] locum inconti-
nentiae dedisse putaretur. 9 <1Amplectentem eum qui secun->1
<1dum [ueritatis] doctrinam est fidelem sermonem.>1 Diligentem
doctrinam et semper inde loquentem, non fabulas saeculares
et uanas. <1Ut potens sit exhortari in doctrina[m]>1 sana[m],
<1et eos qui contradicunt arguere.>1 Talis est eligendus, qui [et]
exhortari possit et contradicentes arguere [in doctrina sana],
5 quae sanat audientes. [Siue: Quae nullia falsitate corrupta
est.I 10 <1Sunt enim multi [et] inoboedientes, uanilcqui et>1 se-
<1ductores.>1 Apostolicae doctrinae [non obtemperantes] et ad
nullum profectum loquentes. <1Maxime Qui de circumcisione>1
.<1sunt.>1 Qui humanas potius traditiones quam diuina mandata
10 loquuntur. 11 <1Quos opcrtet refutare>1 : q i[a] <1uniuersas domos>1
<1subuertunt, docentes quae non oportet turpis lucri>1 gratia. Quae
iam superflua sunt temporibus Christi, c[a]erimonia[e] scillicet
Iudaeorum. 12 <1Dixit quidam ex illis proprius ipsorum pro->1
<1pheta.>1 [Parmenides siue Callimacus.] Uide quales sint qui
15 etiam a suis tale testimonium con8equuntur. <1Cretenses>1 semper
<1mendaces.>1 Amantes mentiri, noxii uoratores, ac pariter
otiosi. Malae <1bestiae, uentres Pigri.>1 Ideo ferias et otia libenter
admittunt. 13 <1Testimonium hoc uerum est>1 : <1quam ob causam>1
<1increpa illos dure, ut sani sint in fide,>1 14 <1non intendentes>1
<1Iudaicisfabulis et mandatis hominum.>1 Traditionibus humanis,
de quibus a domino Iudaei in euangelio arguuntur, secundum
Isaiam deum non corde, sed labiis honorantes. <1Auersantium>1
se a ueritate. Noui scilicet testamenti. 15 <1Omnia munda mun->1 5
<1dis.>1 Quia athuc quaedam secundum legem inmunda uocabant.
<1Coinquinatis [autem] et infidelibus.>1 Coinquinati et infideles
sunt qui non credunt iugum legis a collo credentium dominum
abstulisse; id est, omnia quae temporaliter fuerant instituta.
<1Nihil mundum.>1 Eorum quae in conscientia[m] ipsorum 10
inmunda iudicantur. <1Sed inquinatae sunt eorum et mens et>1
<1conscientia.>1 Etiam in hoc ipso. 16 <1Confitentur se nosse deum,>1
<1factis autem negant.>1 Se melius Christum dicunt nosse, ut ex
lege promissum, sed factis eius aduentum negant, cum [se]
sine legis auxilio putant iustificari non posse. <1Cum sint abo->1 15
<1mina[ti et incredi]biles, [et] ad omne opus bonum reprobi.>1 In
sola confessione religios[i]o[re]s se dicunt, cum illa non faciant
quae quaeruntur. 1 <1Tu autem loquere quae dece[n]t sanam>1
<1doctrinam.>1 Quae ad uitam pertinent Christi. 2 <1Senes ut>1
<1sobrii sint, graues, prudentes, sani>1 [in] <1fide, [in] dilectione,>1 20
[in] <1patientia.>1 Hic senes et aetate et ordine possunt intellegi,
ecclesiae praecipue seniores, [quibus] o1nnibus formam prae-
bere necesse est. 3 <1Anus similiter.>1 Quia ad aliarum elige-
bantur exemplum. <1(In habitu sancto,] non criminatrices.>1 Est
- ergo habitus non sanctus, de quo alibi dicit: ` non in tortis
5 crinibus' et reliqua. <1Non uino multo seruientes.>1 Sed
paruo utentes. <1Bene docentes,>1 4 <1ut [castitatem] doceant>1 [et]
<1prudentiam.>1 Docere illlis permisit, sed feminas, et hoc non in
ecclesia, sed priuatim. <1Adulescentuffis ut ament uiros suos,>1
[et] <1diligant filios [suos], 5 sobrias pudicas.>1 Non alienos. Siue :
10 Quia aliquae continentes erant, ne non diligerent uiros [suos],
et uerbum dei tamquam discidium praedicans cUlparetur.
<1Domus curam habentes.>1 Ne uiros suos in aliquo contris-
t[ar]ent. <1Benignas, subditas suis uiris, ut non [blasphemetur>1
<1uerbum dei.>1 Ne uel ipsi] blasphement, si gentes sunt, uel
15 alii uidentes eas peiores effectas quam fuerant ante fidem.
6 <1Iuuenes similiter>1 hortare <1ut sobrii sint.>1 Aufert eis luxuriae
causam, temUlentiam auferendo. 7 <1In omnibus.>1 In omnibus
quae aguntur. [Siue:] Non solum corpore, sed [et] mente.
<1Te ipsum>1 prebe <1exemplum bonmum operum.>1 Ne exemplo
destruas uerbum, et ut audente[r] corripias delinquentes.
<1In doctrina, in integritate, [in castitate,] in grauitate.>1 Ut quo
modo docere [se] possint agnoscant: integritas uero nec
muneribu8 corrumpitur nec acceptione personae. 8 <1Uerbum>1 5
<1danum inreprehensibile.>1 NUllius adulationis accessione lan-
guente(m]. <1Ut [h]is qui ex diuerso est>1 uereatur, <1nhil habens>1
de <1nobis dicere mali.>1 Qui tibi potest contradicere, si quit in
te tale notauerit. 9 <1Seruos dominis suis subditos esse, in omni->1
<1bus placentes.>1 Quae imperant iustB. Non <1contra dicentew >1 10
Ne[c] cum murmuratione facientes, et mercede priuemini et
homini[bus] exsistatis ingrati. 10 <1Non fraudantes, [sed] in>1
omnibus <1fidem bcmam ostendentes.>1 Siue: In his quae iU-s
crBdwtur. Siue : [Ut] opere ostendant [et] bonum esse quod
credunt. <1Dt dcrtrinam saluatoris nostri dei or[di]nent in>1 15
<1omnibus.>1 Dum eorum operibus conlaudatur. 11 <1A[p]paruit>1
<1enim>1 gratia <1dei saluatoris [nostri] omnibus hominibus.>1
[Nullam condicionem excipiens.] 12 <1Erudiens nos ut abnegantes>1
<1impietatem et saecularia desideria.>1 Saeculare est omne desi-
derium carnale et omnis ambitio temporalis. <1Sobrie.>1 [Per-
fecte,] domino ipso dicente: ` attendite, ne grauentur corda
5 uestra in crapula et ebrietate et curis huius uitae.' [Et] <1iuste>1
<1et pie uiuamus in hoc saeculo.>1 Iustitiae, ne intemperata sit,
pietas adiungatur. 13 <1Expectantes beatam spem.>1 Ille fiducialiter
haec expectat, qui eius mandata seruauerit. <1Et aduentum>1
<1gloriae magni dei et saluatoris nostri Iesu Christi.>1 Christum
10 dicit magnum deum, quia ipsius expectamus aduentum.
14 <1Qui dedit semet ipsum pro nobis, ut nos redimeret ab omni>1
<1iniquitate, et mundaret sibi populum acceptabilem, sectatorem>1
<1bonorum operum.>1 Ideo se dedit : caueamus ergo ne beneficium
[eius] inane et irritum faciamus. 15 <1Haec loquere et exhortare.>1
15 Omnis tuus sermo in hac exhortatione consistat. <1Et argue>1
<1cum omni imperio.>1 Acriter argue eos qui ita non uiuunt.
<1Nemo te contemnat>1 : 1 <1admone illos principibus et potestatibus>1
<1subditos esse, dicto oboedire.>1 Talem [te] exhibe, ut contemni
non possis: uita enim auctoritatem tribuit uerbo. <1Ad omne>1
20 <1opus bonum paratos [esse].>1 Non ad aliquot malum. 2 Nemi.>1
esse[, <1sed modestos].>1 Nemo uicem reddendo prouocet llitem.
<1Omnem ostendentem mansuetudinem>1 ad <1omnes homines.>1 Non
solum ad bonos uel ad amicos. 3 <1Eramus [enim]>1 et <1nos>1 ali-
<1quando insiientes et increduli,>1 errantes in <1desideriis et>1 [in] 5
proponit exemplum. Siue : ` Quia et nos tales fuimus,' inquit,
` debemus patienter eorum insipientiam tolerare.' 4 <1Cum>1
cordia[e] dei. Siu6: Secundum homine  Christus. Per
<1lauacrum regenerationis et renouaticmis spiritus sancti.>1 Qui[a]
nos sanctus spiritus per baptismum renouauit. 6 <1Quem>1 1s
Abundantius quam in uetere testamento. 7 <1Ut iustfificati>1
grQlia <1ipsius, heredes simus secundum spem uitae aeternae.>1 Non
secundum carnalem hereditatem uitae temporallis. 8 <1FideIis>1
<1sermo est.>1 Ne quis dubitet. <1Et de his uolo te ccmfirmare.>1 [Con- 20
firmare] scientem, non instruere ignorantem. <1Ut curent bonis>1
<1operibus prae-esse qui credunt>1 [deo]. Ad bona opera docenda
prae-esse. <1Haec sunt [enim] bona et utilia hominibus.>1 Haec,
non illa [sunt] quae sequuntur. 9 <1Stultas autem quaestiones>1
<1et genealogias [et] contenticmes.>1 Non uult [nos] superfluis con-
tentionibus implicari, quae in lege de generationibus oriuntur,
5 sed haec loqui semper de quibus proficiant audientes. Et
<1pugnas legis deuita: sunt enim inutiles et uanae.>1 Quasi con-
trarias oppositiones, quas haeretici consectantur. 10 <1Haereti->1
<1cum hominem post unam et secundam correptionem deuita,>1
11 <1sciens quia subuersus est qui eius modi est.>1 Nec circa ipsos
10 nos occupari permittit, si correpti iterum non corrigant, ne
tempus inani contentione perdamus. <1Et deli[n]quit, [cum sit]>1
<1proprio iudicio condemnatus.>1 Quia uni cuique manet libertas
arbitrii et `funiculis peccatorum suorum unus quisque con-
stringitur.' 12 <1Cum miser[i]o ad te [Artheman aut Tychicum],>1
15 <1festina ad me uenire Nic[h]opoli[m]>1 : <1ibi enim statui hiemare.>1
13 <1Zenam legis peritum et Apollo sollicite praemitte, ut n[ih]il eis>1
<1de-sit.>1 [Ut] nihil perdant de fructu doctrinae tardantes.
14 <1Discant autem et nostri bonis operibus>1 prae-<1esse>1 ad <1usus>1
<1necessarios, ut non sint infructuosi.>1 Id ipsum repetit quod
guperis dixerat : ` curent bonis operibus prae-esse credentes.'
16 <1Salutant te qui mecum sunt omnes>1 : <1saluta [eos] qui nos amant>1
<1infie>1 : grffatia <1dei cum omnibus sanctis.>1 Qui nos fideliter amant. 5
Siue: Qui fidei causa nos diligunt. notandum quod excipit
INCIPIT AD PHILEMONEM,
cui apostolus a Roma scribit de carcere pro [h]onesimo
seruo eius, quem apostolus erudiens baptizauit, sciens eum
facilius a domino suo ueniam promereri quam iam a deo
fuerat consecutus, promittens illum de cetero correcturum.
5 nihil magis est in hac epistula attendendum nisi quanta
humilitate discipulum depr[a]ecetur, dans nobis exemplum
quid aput [co]aequales facere debeamus.
1 <1Paulus uinctus Iesu Christi, [et Timotheus frater.]>1 In
carcere uel cat[h]ena. <1Philemoni dilecto [fratri]>1 , <1adiutori nostro>1
10 2 <1et Ap[p]iae sorori.>1 In euangelio adiutor[i] : Appia uero uel
soror creditur eius fuisse uel coniu[n]x. <1Et Archippo commili->1
<1toni nostro.>1 Hic diaconus erat, de quo ad Colos[s]enses ait:
`dicite Archippo: Uide ministerium quod accepisti, ut illut
impleas.' <1Et ecclesiae quae in domu tua est>1 ; 3 <1gratia uobis et>1
pax a <1deo patre nostro>1 et <1domino Iesu Christo.>1 Cum gratiarum
sction6 6t gaudio pro nobis 6xorst. 4 <1Gaias ago deo ffio,>1
<1semper memoriam tui faciens in orffiionibus meis, s audiens>1
fidem <1tuam et caritatem.>1 Quae [bonis] operibus innotescit.
<1Quam hades in domino Iesu [et in omnes sanctos].>1 Qui diligit 5
caput, neces8e e8t eum omnia membra diligere. 6 [Hoc <1et oro,]>1
<1ut communicatio fidfei tu& euidens fiat in agnitione omnis boni>1
(Quae <1in nobis est] in Christo Iesu.>1 Omnes sanctos diligs in
tantum [ut] omnes boni nostrorum in Christo euidenter
fidelem te esse cognoscant. Siue: Hoc oro, ut opera tua in 10
Christo clarescant. 7 <1Gaud~um enim magnum habui[mus] et>1
<1consolationem in>1 cariatiate tua, <1quia uiscera sancffium reguie->1
<1uerunt per>1 le,frater. Quos hospitio recipiens refecisti. s <1Propter>1
<1guod multamfiducam haben[te]s [in Christo>1 Iesu] <1imperandi>1
<1tibi.>1 Cum nobis causs ipsius dederit fiduciam imperandi, 15
tamen caritste[m] faciente[sj obsecrare malumus quam iubere.
<1[Quod>1 ad -<1rem pertinet.]>1 Quod ad rem pietatis pertinet Chris-
tianae. 9 <1[Propter caritatem] magis obsecro, cum sis talis ut>1
<1Paulus senex, nunc autem et uinctus Iesu Christi.>1 Moribus
talis qualis ille qui in senectute etiam pro Christo uincula non
recusat. 10 <1Obsecro te de meofilio, quem [ego] genui in uinculis,>1
<1[H]onesimo,>1 11 <1qui tibi aliquando inutili[s] [fuit], nunc autem>1
5 <1tibi et mihi utilis, quem [re]misi [tibi].>1 Quando erat gentilis
uel carnalis. 12 <1Tu autem illum, ut mea uiscera, suscipe.>1
Filium meum carissimum. 13 <1Quem ego uolueram aput me>1
<1retinere, ut pro te mihi ministraret in uinculis euangelii.>1 Ex
hoc cognosce qualis sit, qui mihi ita placuit ut possim eum
10 credere tua mihi uice ministrare. 14 <1Sed sine consilio tuo nihil>1
<1uolui facere.>1 Ita loquitur ut eum ad ipsum remittat. Siue:
Ut magis eius utilitas commendetur. <1Utinam uelut ex necessi->1
<1tate bonum tuum esset, sed uoluntarium.>1 Notandum quod
neminem uoluerit necessitate boni aliquit facere, ne mercedem
15 uoluntatis amitteret. 15 <1Forsitan enim ideo discessit ad [h]oram>1
<1[a te], ut aeternum illum reciperes.>1 Forte sic hoc dei proui-
dentia procurauit. 16 <1Iam non [sic]ut seruum, sed pro seruo>1
<1jratribus carissimum.>1 Iam enim non quasi ex necessitate
seruiet, sed uoluntarius quasi frater. <1Maxime mihi>1 : <1quanto>1
<1(zutem] magis tibi et in carne>1 et <1in domino./>1 Cui et carnaliter
et secundum fidem debet obsequium. 17 <1Si ergo me habes>1
<1socium, suscipe illum sicut me.>1 Si me diligis, ita illum suscipe 5
sicut me, quia ego iUum [taliter] diligo quasi me. 18 <1Si autem>1
<1aliquit nocuit tibi [aut debet], hoc mihi inputa.>1 19 <1ego Paulus>1
<1scripsi mea manu, ego reddam>1 ; <1ut non dicam tibi quod>1 [et] <1te>1
<1ipsum mihi debes.>1 20 <1ita,>1 frater, <1ego te>1 fruar <1in domino>1 : <1ref
ice>1
<1uiscera mca in Christo>1 : 21 <1confidens obauditioni tuae scripsi tibi,>1 10
<1sciens quia>1 [et] <1super id quod dicofacies.>1 22 <1simul autem et>1 para
<1mihi hospitium>1 : <1nam spero per orationes uestras donari me>1
<1uobis.>1 Hic ostenditur quia prima uice sit ex Urbe dimissus.
23 <1Salutat te Epafras concaptiuus meus in Christo [Iesu].>1 Non
[in] alicuius criminis causa, sed fidei societate. [24 <1Marcus,>1 15
<1Aristarchus, Demas, Lucas, adiutores mei.>1 256<1gratia domini>1
<1nostri Iesu Christi cum spiritu uestro. amen.]>1