Incipit Prologus in libro legum Howel <1Da.>1
Brittannie leges rex Howel, qui cognominabatur Bonus, id est
<1Da,>1 regni sui, scilicet Gwynedotorum, Powyssorum, atque Dex-
tralium, sapientium et in uno loco ante suum tribunal congrega-
torum uno consensu et diligenti examinatione mediocriter
temperateque constituit. Accivit de quolibet pago per suum
regnum sex viros auctoritate et scientia, ut omnes archiepiscopi,
episcopi, abbates, et sacerdotes tocius Wallie, pollentes, ad locum
qui dicitur <1Ty Gweyn ar Taf,>1 et ibi demorati sunt xl diebus et
xl noctibus in pane et aqua. Et tunc temperaverunt reditionem
forefacti, id est, <1cosp,>1 superflua diminuere que erant in pluribus
reditionibus forefacti. Ita fecerunt pretium uniuscuiusque rei et
iuditium congruum de qualibet re.
Tunc surrexerunt omnes archiepiscopi, episcopi, abbates, et
sacerdotes, induerunt vestes suas, et insteterunt bacculis cum
crucibus et candelis, et ex communi consilio excommunicaverunt
transgredientes [p. 1, c. 2] leges istas, et similiter observantes
benedixerunt. Hec iudicia scripta sunt.
Explicit Prologus.
Incipit liber legum.
Qui sunt officiales curie
A curia sua rex sumpsit exordium, disponens in ea xxti iiii"
ministros officiales. Quorum primus est <1penteylu;>1 secundus
<1offeyrat teylu;>1 tercius <1dysteyn;>1 quartus <1braudur llys;>1 quintus
<1hebogyt,>1 sextus <1pengwastraut;>1 septimus <1penkenyt;>1 octavus <1gwas>1
<1stauell;>1 nonus <1dysteyn>1 regine; decimus <1offeyrat>1 regine; undecimus
<1bard teylu;>1 duodecimus <1gostegwr;>1 tercius decimus <1deressaur e>1
<1newat;>1 quartus decimus <1deressaur stauell;>1 quintus decimus <1moruyn>1
<1stauell;>1 sextus decimus <1gwastraut awyn>1 ; septimus decimus <1cannuy->1
<1llyt;>1 octavus decimus <1trullyat;>1 nonus decimus <1medyd;>1 vicesimus
<1suydwr;>1 vicesimus primus coccus; vicesimus secundus <1troydyauc;>1
vicesimus tercius <1medic>1 ; vicesimus quartus <1gwastraut>1 regine.
Hii xx iiii ter quolibet in anno debent indumenta sua a rege
et regina habere, lanea, scilicet, a rege, et linea a regina, et hoc
in Natali et Pascha et Pentecoste. Rex debet regine terciam par-
tem lucri de propria terra. Ministri vero regis debent similiter
terciam partem lucrorum ministris regine.
[p- 2, c- 1] De precio regis et eius <1sayrhaed.>1
Pretium vero regis est triplicare suum <1sayrhaed,>1 et huic tripli-
cationi addere medietatem eius elevando, et huic toti secundo
medietatem, et tercio similiter. <1Sayrhaed>1 vero eius est: frangere
suum refugium; vel, cum duo reges ad fines suos coniurandi
causa insimul venerint, et in illo loco aliquis de hominibus alterius
regis hominem alterius interfecerit vel de suis; aut uxorem eius
abuti.
Redditur vero sic: centum vacce albe cum tauro albo de quo-
libet pago, id est, <1cantref,>1 cui rex dominatur, cum virga argentea
eiusdem altitudinis cum rege sedente in cathedra sua usque ad
os eius, et eiusdem grossitudinis cum digito eius medico, et cum
cypho aureo qui sufficiat ad unum tractum potationis regis, et
qui habeat cooperculum aureum tam latum ut facies regis, et adeo
spissum ut unguis aratoris pollicis qui per septennium aratrum
tenuerit, vel testa ovi auce. Virga debet habere in unoquoque
capite tria capita in latitudinem extensa in quibus stet virga, et in
altero capite similiter tria capita in quibus cyphus sedeat. Capita
illa [p. 2, c. 2] sex eiusdem grossitudinis debent esse cum virga,
et eiusdem longitudinis cum digito eius medico. Non redditur
aurum nisi regi Aberfrau et Dynever.
De iniuria regine
Regine vero <1sayrhaed>1 triplex est: scilicet, frangere suum
refugium, vel cedere eam fuste, vel aliquid vi de manibus eius
eripere; et tunc tercia pars <1sayrhaed>1 regis ei restituetur, sed sine
auro et sine argento.
De licito regis
Licitum regis est habere xxx sex homines equitantes in com-
mitatu suo, id est, xxiiii officiales suos et duodecim hospites,
preter familiam et optimates et pueros et iocculatores et pauperes.
[p- , c- 1] De iure et dignitate <1gurthrych>1
Heres, qui post regem regno succedit, omnibus debet esse in
curia honorabilior preter regem et reginam. Debet enim esse filius
regis vel eius frater. Locus eius in aula est in opposito regis ultra
ignem. Inter heredem et columpnam primo loco iudex habet
sedem, secundo <1offeyrat teylu.>1 Ex altera vero parte heredis <1penkerd>1
patrie. Post hunc in illa parte nemo potest sibi debitum vendicare
locum.
Pretium vero heredis est equale pretio regis, sine auro et
argento. Similiter et <1sayrhaed>1 eius. Omnem sumptum et omnia
necessaria honorabiliter a rege debet habere. Hospitium vero eius
est aula regis, et cum eo omnes pueri regis et calo qui ignem
custodiat et claudat hostia. <1Ancwyn>1 debet habere sine mensura,
id est, ad sufficientiam.
De dignitate regis
Cum rex sederit in sede sua in tribus festis principalibus, ad
levam suam debet habere quendam venerabilem virum de terra
cuius hereditatis dignitas illum locum ei adquirat. Iuxta illum
<1kymmellaur;>1 postea auceps. Ad dextram vero suam ponat rex
quemcumque velit venerari. Pedifer debet sedere sub pedibus
regis. <1Cannuyllyt>1 stare debet ante regem.
De refugio regis et regine et cuiuslibet officialium
[p. 3, c. 2] Ex quo <1dysteyn>1 steterit in aula post prandium in
tribus festis principalibus ponens in ea pacem Dei et regis et
regine et optimatum curie, transgredienti pacem illam nusquam
erit refugium. Tunc eorum omnium refugium est commune, et
super omnia refugia regis refugium est. Quicumque ergo refugium
omnium et regis fregerit, nec usquam nec ab unius refugio
defendi debet. Nota quod non potest aliquis mynystrorum curie
refugium dare, nisi eorum aliquis in curia stans pro se et com-
ministris suis, pro quibus atestaverit se regis refugium debere
prestare.
Refugium regine est conducere hominem trans fines patrie
sine <1herlyt>1 et <1ragot.>1 Refugium <1penteylu>1 est conducere hominem ad
finem <1kemwt>1 in quo sit. Refugium sacerdotis familie est conducere
hominem ad ecclesiam in qua novissime celebravit. Refugium
<1dysteyn>1 est ex quo stare ceperit in officio suo in aula usque dum
novissimus homo de curia ierit dormitum, conducere hominem
tanto tempore. Refugium aucupis est conducere hominem ad
illum locum in quo ultimus aucupatus fuerit. Refugium iudicis
est ex quo prima causa tractetur ante eum mane donec ipse
discernat ultimam in illo die, conducere hominem tanto tempore.
Refugium <1pengwastraut>1 [p. 4, c. 1] est conducere hominem
tanto tempore quanto cursus velocissimi equi sue custodie donec
deficiat. Refugium <1penkenyd>1 est conducere hominem tanto tem-
pore quo vix cornu eius audiatur. Refugium <1gwas stauell>1 est
conducere hominem tanto tempore quanto aliquis eat propter
onus cirporum, et ex eo sternat lectum regis, et pannis eum
cooperiat.
Refugium <1dysteyn>1 regine est ex quo stare ceperit in officio suo
in camera donec ultimus homo eat dormitum, conducere hominem
tanto tempore. Refugium sacerdotis regine est conducere homi-
nem ad proximam ecclesiam.
Refugium <1bard teylu>1 est conducere hominem ad <1penteylu,>1 et
<1penteylu>1 usque ad finem <1kemwt>1 in quo sit. Refugium <1gostegur>1 est
ex quo primum silentium fecerit in aula donec ad ultimum, con-
ducere hominem tanto tempore. Refugium <1deressaur e newat>1 est
conducere hominem longitudinem brachii sui cum virga versus
ianitorem. Refugium ianitoris est custodire hominem cui refugium
dederit donec veniat <1penteylu>1 hospicium petens, et cum eo illum
solvere donec ultimus homo curiam relinquat. Refugium <1deressaur>1
<1stauell>1 est conducere hominem ad portarium. Refugium <1moruyn>1
<1stauell>1 est tantum quantum refugium <1gwas stawell>1 regis.
Refugium <1gwastraut awyn>1 est conducere hominem tanto tem-
pore quanto faber curie faciat iiii ferra cum clavis, et cum eis
ferret dextrarium regis. Refugium candelarii est ex quo primam
candelam accen[p. 4, c. 2]derit donec ultimam extingwat, con-
ducere hominem tanto tempore. Refugium <1medyd>1 est ex quo
ceperit preparare dolium medonis donec finiat et cooperiat illud,
conducere hominem tanto tempore. Refugium <1swydur>1 est ex quo
ceperit cibos dividere donec ultimus homo habeat cibum suum,
conducere hominem tanto tempore. Refugium cocci est ex quo
assare ceperit primum ferculum donec ultimum regi apponat,
conducere hominem tanto tempore. Refugium <1troydyauc>1 est ex
quo ceperit sedere sub pedibus regis donec rex surgens eat ad
cameram, conducere hominem tanto tempore. Refugium medici
familiaris est ex quo iussu regis ad quendam infirmum curandum
proficiscatur donec redeat, conducere hominem tanto tempore.
Si medicus curie sanaverit aliquem curialem vulneratum iussu
regis, ipse habebit <1gwaydwysch>1 wlnerati, et a rege habebit superius
indumentum cum eum postea prius viderit. Refugium <1gwastraut>1
regine est tantum quantum refugium <1gwastraut awyn>1 regis.
Refugium <1kynnuttey>1 est conducere hominem ad ultimum locum
in quo ierit pro lignis et quantum cum lignicismo possit iactare.
Refugium captivi est quantum potest falcem suam proicere.
Dictum est de refugiis predictorum xxiiiii" officialium, quo-
rum uniuscuiusque qui fregerit refugium iniuriam ei infert.
[p. 5, c. 1 ] Dicamus ergo quid pro singulorum iniuria reddi debeat
et quantum sit <1sayrhaed>1 uniuscuiusque officialium.
Iniuria <1penteylu>1 est quantum tercia pars iniurie regis; et pre-
tium eius tercia pars precii regis; sed utrumque sine auro et
argento. Iniuria uniuscuiusque, scilicet <1dysteyn, braudur llys,>1
<1penkenyd, pengwastraut, hebogyt, gwas stauell,>1 est ix" vacce et
novem untie argenti; pretium eorum cuiuslibet est novem vacce
et novies xx vacce cum tribus elevationibus. Iniuria ceterorum
est sex vacce et sex untie argenti; pretium uniuscuiusque eorum
est sex vacce et sexies viginti vacce cum tribus elevationibus.
Si quis hominem occiderit, primo iniuriam eius debet reddere,
deinde pretium eius, quia nemo occiditur sine <1sayrhaed;>1 set
redditur sine elevatione.
Si quis sacerdoti fecerit iniuriam vel eum occiderit, iuditio
synodi puniatur.
De hospiciis officialium ubi esse debeant
Hospitium <1penteylu>1 est maxima domus que in media villa
reperiatur; familiares enim debent cum eo hospitari vel circa eum,
ad omne regis negotium parati. Cum eo debent <1bard teylu>1 et
<1medyc>1 collocari. Hospitium <1dysteyn>1 est proxima domus curie, quia
ipse debet deservire curie et cocquine providere ; et cum [p. 5, c. 2]
eo omnes <1suydwyr>1 debent esse. Hospitium sacerdotis est domus
sui capellani, et cum eo omnes clerici regis debent esse. Hospi-
tium <1penkenyt>1 est tritorium regis, et cum eo omnes venatores.
Hospitium <1pengwastraut>1 est proxima domus horreo regis, et cum
eo omnes <1gwastrodyon>1 debent esse. Ipse distribuit prebendas
equorum et hospicia; quilibet equo in prebenda iiii garbas
habebit. Hospitium <1hebogyt>1 est horreum regis, quia caret fumo.
Hospitium <1braudwr llys>1 est aula regis, habens pluvinar sub capite
cui rex insederit in die. Camerarius et cameraria debent habere
lectum in camera regis. Hospitium hostiarii aule et hostiarii
camere est domus portarii.
De iure et dignitate <1penteylu>1
<1Penteylu>1 debet habere <1ancwyn>1 in hospitio suo, scilicet, tres
dyscos plenos cybariis et tria cornua plena. [p. 6, c. 1] Quolibet
anno debet munerari a rege tribus libris; uniuscuiusque vero
familiarium munus libra est. Si familiares regis predam fecerint,
et <1penteylu>1 cum eis, ipse habebit partem trium virorum, et de
tercia parte que regis est, unum habebit animal quod elegerit.
<1Penteylu>1 debet habere a regina tertium cornu plenum quod a
<1dysteyn>1 ei datur.
Si <1penteylu>1 ceperit aliquem qui forisfecerit in anteriori parte
aule, id est, <1huc kyntet,>1 terciam partem de <1dyruy>1 eius habebit. Si
vero <1dysteyn>1 ceperit aliquem talem in inferiori parte aule, id est,
<1hyscoref,>1 terciam partem de <1dyruy>1 eius habebit. Versa vice, si
<1dysteyn>1 forisfacientem ceperit in anteriori parte aule, tercia pars
<1dyruy>1 eius erit. Si vero <1penteylu>1 forisfacientem ceperit in inferiori
parte aule, tercia pars <1dyruy>1 ei cedet.
Que <1dysteyn>1 de iure competant
<1Dysteyn>1 est particeps xxiiii dignitatum que sunt in curia.
<1Dysteyn>1 debet habere potestatem in cocquina et in <1medgellh.>1 De
nummis cum regalibus cenis reddendis partem duorum virorum
accipiet. [p. 6, c. 2] Cum rex dederit <1swyd>1 alicui de <1swydogyon,>1
exceptis principalibus que sunt in curia, <1dysteyn>1 de iure premium
habebit, id est, <1gwaber ystyn. Dysteyn>1 debet habere corium cervi
a <1penkenyt>1 in Octobri ad facienda vasa in quibus portentur cyphy
et cornua regis ; sed corium illud debet reddi antequam dividantur
coria inter regem et venatores. <1Dysteyn>1 debet habere partem duo-
rum virorum de nummis <1gwastrodyon.>1
<1Dysteyn>1 debet apponere cibum regi in tribus festis principalibus,
et <1seyc>1 superius et <1seyc>1 inferius, et regi et aliis supradictis propinar
e,
antequam moveat pedem a loco suo post primum silentium.
<1Dysteyn>1 debet habere clamidem <1penteylu>1 et omnes vestes in tribus
festis principalibus. <1Dysteyn>1 debet habere digiti medii sui longitu-
dinem de cervisia supra fecem; de <1bragaut>1 vero usque ad medium
nodum; de <1med>1 usque ad extremum nodum.
Si duo de <1swydwyr>1 certaverint, <1dysteyn>1 debet habere terciam
partem de <1dyruy>1 eorum. Ipse debet custodire terciam partem que
regis est de preda; et si rex eam dyssipat, <1dysteyn>1 habebit vaccam
et bovem. <1Dysteyn>1 pro rege debet iurare cum opus fuerit, nisi pro
deserto regis, quia <1mayr>1 et <1kymmellaur>1 debent iurare propter
desertum.
De sacerdotibus
Sacerdos familie debet habere indumenta illa quibus [p. 7, c. 1]
rex utitur in Quadragesima contra Pascha. Sacerdos regine debet
habere indumenta illa in quibus regina agat penitenciam contra
Pascha.
De iure <1hebogyt>1 et dignitate
<1Hebogyt>1 debet habere corium cervi a <1penkenyt>1 ut fiant cyroteche
ad portandum accipitres regis. Cum <1hebogyt>1 aucupando ceperit aut
<1bwn>1 aut <1hwybonogyl uenyt>1 aut <1cherechyt,>1 in illa die rex debet ei ter
servire, scilicet, tenere scansilem eius dum descendat ad separan-
dum accipitres ab avibus captis, et tenere equm ipsius dum separat,
et tenere scansilem eius dum ascendit; et in illa nocte ter debet
eum honorare de ferculis suis. Aucupem nullus predare debet,
si forisfecerit, nisi preco.
Non debet auceps potare in aula nisi tres dies in anno, ne
inebrietur et aves negligat. Vas tamen potest habere in aula in
quo potum suum ponat et mittat ad [p. 7, c. 2] hospitium. Si
occiderit auceps equum suum causa aucupandi, vel morbo
moriatur, alium statim debet habere a rege in illa die. Equs eius
partem duorum equorum de prebenda debet habere. Eius sunt
omnes masculi accipitres, id est, <1hwyedud,>1 et omnes nisi que in
terra curie ipsius sunt.
<1Ancwyn>1 in hospitio suo habebit, scilicet, unum dyscum plenum
cum tribus cornibus. Ex quo includat accipitres regis in mutis
suis donec eos foras extrahat, non debet alicui respondere de ulla
calumpnia; retentus enim est circa aves. <1Kylc>1 debet habere super
villanos regis semel in anno, et de qualibet villa rusticana iiii"
denarios legales vel ovem fetam habebit in cibos accipitrum.
De iure iudicis curie
Iudex curie debet habere partem viri de nummis qui redduntur
cum cena regis. Idem dicet omnia iudicia curie, designabitque
omnium curialium iura et dignitates. Duos solidos de iure habebit
ab illo [p. 8, c. 1] cuius ius vel dignitatem demonstrat. Cum
iudices habent mercedem legalem, id est, <1gober keuereyth,>1 iudex
curie debet habere partem duorum virorum. Ipse debet habere
partem viri de preda quam familia regis fecerit, licet domi sit.
Si quis contradicat iudici iudicanti, et dicat eum prave iudicare,
dent ambo vadimonia in manu domini regis. Et si iudex convin-
catur, iudicium eius cassum erit, et regi reddat pretium lingue
sue; et de cetero nunquam iuditium iudicabit. Si autem alter
convincatur, iudici restituet suum <1sayrhaed,>1 regi vero reddet
pretium lingwe.
Si quis sine licentia ad audiendum iudices accesserit iudicantes
ut auscultet, regi reddat tres vaccas <1camlury;>1 et si rex presens
fuerit, duppliciter reddat. Equs iudicis partem duorum equorum
de prebenda habebit, stans in uno presepe cum equo regis coti--
diano. Iudices debent habere iiii" denarios legales de omni iuditio,
si res de qua iudicent valeat iiii" denarios legales. <1Pengwastraut>1
debet iudici ducere equm suum phaleratum; ipse vero dicet ei
gratis leges et iudicia sua. ..
De iure et dignitate <1pengwastraut>1
<1Pengwastraut>1 debet habere a <1dysteyn>1 corium bovis in hyeme
et corium vacce in estate, ut inde fiant capistra equis regis; hoc
autem fit antequam divi[p. 8, c. 2]dantur coria inter <1dysteyn>1 et
<1swydogyon. Pengwastraut>1 debet habere <1coysseu>1 boum et vaccarum
occisorum in coquina. Ipse debet habere partem duorum virorum
de nummis <1gwastrodyon. Pengwastraut>1 debet habere a regina
braccale cum lavernis. <1Pengwastraut>1 debet habere veterem sellam
dextrarii regis et eius frenum. <1Pengwastraut>1 et <1gwastrodyon>1 cum
eo debent habere omnes pullos lacivos de tertia parte que regis
est de preda. Ipse debet habere <1ancwyn>1 in hospicio suo, scilicet,
unum discum plenum cum tribus cornibus.
<1Pengwastraut>1 debet porrigere omnes equos datos a rege, et de
quolibet habere ius suum, scilicet, iiii" denarios, exceptis tribus :
de illo qui datur sacerdoti, quia sacerdos debet missas cantare et
cibos benedicere; et de illo qui datur iudici, quia iudex curie debet
iudicare omnia iuditia curie, designabitque omnium curialium
iura et dignitates; et de illo qui datur ioculatori, quia ioculator
debet ligare capistra equi circa testiculos, et sic portare debet
extra portam.
[p. 9, c. 1] De iure <1penkenit>1 et dignitate
<1Penkenyt>1 debet habere corium bovis in hyeme ad faciendum
<1kynlleuaneu>1 canibus regis. <1Penkenyt>1 debet habere nisum doctum
ab <1hebogyt>1 quolibet festo Sancti Michaelis. In nono die post
kalendas Novembris debet <1penkenyt>1 cum venatoribus ostendere
regi canes et cornua cum <1kynlleuaneu>1 et partem suam de coriis,
id est, terciam partem. Non oportet respondere alicui se calump-
nianti usque ad nonum diem Novembris, preter quam alicui de
<1suydogyon>1 curie. Nullus enim de <1suydogyon>1 curie potest procrastinare
causam alterius, si sit qui statim inter eos iudicet.
<1Penkenyt>1 debet habere partem duorum virorum de coriis a
venantibus cum molosis, et ab eis qui cum leporariis partem unius
viri. Unusquisque de venatoribus molosorum debet habere de
coriis tantum quantum duo de venatoribus leporariorum. <1Pen->1
<1kenyt>1 debet habere terciam partem a rege de parte sua de coriis,
postquam divisa sunt coria inter regem [p. 9, c. 2] et venatores.
<1Penkenyt>1 et venatores debent habere <1chylc>1 super omnes villanos
regis. Deinde ad regem omnes veniant contra Natale accepturi
ab eo quod habere debent, id est, <1breynt>1 et <1deleet.>1
Locus <1penkenyt>1 in aula est in opposito regis contra ignem sed
infra columpnam, et cum eo omnes venatores. Cornu plenum
debet habere a rege, et aliud a regina, et tercium a <1dysteyn>1 cum
voluerit. <1Penkenyt>1 in hospitio suo debet habere <1ancuyn,>1 scilicet,
<1un seyc>1 cum tribus cornibus. Ipse debet habere terciam partem
de <1dyruy>1 venatorum, et de <1camlury>1 et de <1ebedyu,>1 et de mercede
filiarum illorum.
Cum rege debent venatores esse a Natali Domini donec venentur
cervas in vere. Ex quo ceperint venari in vere usque ad nonum
diem Maii, non cogantur respondere alicui, preter quam alicui
de <1suydogyon.>1 Venatores et accipitrarii et <1gwastrodyon>1 debent habere
<1chylc>1 super omnes villanos regis semel in anno, sed singuli -
separatim.
De camerario et cameraria
Camerarius debet habere indumenta regis vetera cum ea
reliquerit, [p. 1o, c. 1] scilicet, panni lecti regii et eius tunica et
camisia et clamis et bracce et calige et calcei, preter in Quadrage-
sima. Camerarius non habet propriam sedem in curia; ipse enim
custodit thalamum regis, et negotiatur inter aulam et cameram.
Cameraria vero vestimenta regine habebit, preter in Quadra-
gesima.
De hostiario et ianitore
Hostiarius regis non debet ab hostio recedere nisi longitudinem
brachii sui cum virge versus ianitorem ex quo rex intraverit aulam
donec omnes ad hospitium pergant. Et si ultra procedens, et ab
aliquo pacietur ei iniuriam, non restituetur.
Hostiarius debet habere secum vas in aula in quo potum suum
ponat. Omnes pincerne et assecla cum eis debent hostiarium
visitare in tribus festis principalibus cum cornibus et candelis,
ponentes in vas eius liquorem. Ad potum Apostolorum nomine
[p. 1o, c. 2] sumptum, a rege debet habere cornu plenum, et aliud
a regina, et unum a <1pengwastraut.>1 Hostiarius debet tendere coria
boum et vaccarum occisorum in coquina, et ea custodire donec
dividantur, et de quolibet denarium accipere preter suam
partem.
Si ianitor vel hostiarius unum de <1suydogyon>1 ab hostio sive a porta
repulerit, si ipse eum noverit, tres vaccas regi duppliciter reddat;
ille vero quem repulerit iiii" denarios legales ei reddat. Si autem
unus de principalibus patitur ab eo repulsus, reddat xii denarios.
<1Swydogion>1 enim libere possunt intrare in aulam et in cameram
et in coquinam.
Ianitor debet habere de quolibet capto et in vinculis posito
sive in carcere per unam noctem iiii" denarios; et de qualibet
preda per portam intrante ultimum animal debet habere; et de
quolibet palustro lignorum unum lignum quem elegerit; et
cotidie de curia cibum suum, scilicet, <1un seyc.>1
De iure <1gwastraut>1 et dignitate
<1Gwastraut>1 debet habere sellam regis cotidianam, et quicquid
substernitur, et frenum et occreas et calcaria et [p. 11, c. 1]
cappam pluvie, cum ea reliquerit.
<1Medyd>1 debet habere terciam partem cere que deponitur de
doliis <1med.>1 Alie due partes in tres dividuntur; due partes ceduntur
aule, tercia camere.
De cocco
Coccus debet habere partem duorum virorum de pellibus ovium
et agnorum et hedorum de curia occisorum. Ipse de caldario habe-
bit <1dyhynnyon.>1
De <1bard teylu>1
<1Bard teylu>1 cum familia regis proficiscatur ad predam capien-
dam. Si sit cum eis, bonum iumentum de preda debet habere. Et
si belli fuerit conflictus, cantare [p. 11, c. 2] debet quod dicitur
<1Unbeynayth Predeyn>1 ante familiam. Si poeta venerit ad regem
causa extorquendi aliquid ab eo, unum carmen ei tantum decan-
tet; si ad optimatem, tria; si ad villanum, cantet donec deficiat.
De <1penkerd>1
<1Penkerd>1 debet habere merces de filiabus poetarum sibi sub-
ditorum. Habebit quoque munera nuptiarum, id est, <1kyuarus>1
<1neythaur,>1 a feminabus nuper datis, scilicet, xxiiii denarios. Cum
regi placuerit in aula audire carmina, <1penkerd>1 primo et secundo
carmina cantare debet, unum, scilicet, de Deo, et alterum de
regibus; et hoc in anteriori parte aule, id est, <1huch kyntet.>1 Postea
cantet poeta familie tercium carmen in posteriori parte aule, id
est, <1hyscoref.>1 Cum regina voluerit in sua camera audire carmina,
poeta familie tria carmina de <1kerdamgau>1 debet ei cantare, et hoc
voce moderata et sine clamore, ne aula disturbetur.
De fabro curie
Faber curie debet habere capita et pedes boum et vaccarum
enectarum [p. 12, c. 1] in curia, et de curia habebit cibum suum et
clientis sui cibum. Gratis faciet regi omnia opera sua, exceptis
tribus, scilicet, caldario, dolabro, et ferro lancee, id est, <1pengwayw>1 ;
de illis habebit mercedem sui laboris. Faber curie debet habere
primos potus in convivio, id est, <1keynon.>1 Faber curie debet habere
iiii" denarios de quolibet prisone a se in vinculis posito cum ab
ipsis eum liberaverit. Ipse debet habere mercedem de filiabus,
iure principis, fabrorum sibi subditorum.
De iure precconis
Precco vocatur Walensice <1kennat vaur ergryt>1 vel communis
nuntius, id est, et tocius patrie. De summonitione quam facit -
verbum eius ratum est. Precco debet habere de domo illa que
dicitur <1maruty>1 omne lardum non integrum, et omne butyrum
<1bulch,>1 et inferiorem lapidem mole, id est, <1brewan,>1 et omne linum
<1glas,>1 et de annona partem que aree proxima est, et gallinas, et
murilegos, et securim; [p. 12, c. 2] et si annona crescit in campo,
totum <1talar>1 habebit; et si non fuerit <1talar,>1 habebit <1deuheyronyn.>1
Ipse debet habere panem cum pulmento de qualibet domo in
quam intrat ad negotium regis.
Lancea preconis debet esse trium ulnarum, ut inprovise venire
possit. Precco non debet habere <1tenlyfin>1 braccis suis. Ipse debet
habere taurum de preda, si habeatur, vel unum animal sine
cauda. Cum preco moritur, omnia sua in misericordia regis sunt.
Precco debet capere predam <1penkenyt>1 si forisfecerit. Si preco
sedeat dum placita regis aguntur, et illi sedenti iniuria inferatur,
non redditur ei pro iniuria nisi unum cribrum domesticum
plenum de avena, et testa ovi auce desuper.
De familia regis
Rex non debet habere excercitum suum de patria sua ad aliam
patriam nisi semel in anno; sed in sua patria, cum opus fuerit,
semper ei succurrendum est. Familia regis, in eo quod familiaris
est, iiii vaccas et iiii untias argenti habebit in suo <1sayrhaed.>1
Familia regis si ad predam ierit in patria regis, rex habebit omnes
iuvencos et iuvencas duorum annorum; si vero in altera terra,
de parte que ei contigerit optimum iumentum familia poete
dabit, preter suam partem.
De <1maruty>1 [p. 13, c. 1] familie sunt omnes oves et vituli et
iuvenci et iuvence et capree, si in terra regis sit; et quicquid in
domo sit, exceptis bobus et vaccis fetis, est debitum preconi; et
excepto hoc quod libram valet et plus, et excepto auro et argento
et vestibus limbosis. Si rex predam fecerit in aliena terra, aurum
et cornua <1bual>1 et capree et accipitres et vestes lymbose et omne
argentum, si plus sit quam libra, regis sunt.
Si familiares regis venerunt in <1dofreth>1 ad domum cuiusdam
villani, quicquid venerit cum eis et ostensum sit villano, et postea
in domo illa perditum, restituet eis villanus, preter gladium et
preter braccas, quas quisque debet habere secum paratas ad
virilia sua tegenda.
De iure <1mayr>1 et <1kymmellaur>1
<1Mayr>1 numquam debet <1fieripenkenedyl>1 dum sit in <1mayroni. Mayr>1
et <1kymmellaur>1 debent custodire desertum regis; et ipsi habebunt
mel et pisces et parva silvestria animalia, id est, <1preuet,>1 donec rex
de eo suam faciat voluntatem, et donec homines ad illud inhabi-
tandum venerint. Postea terra illa erit sub rege legibus addicta,
sicut alia terra. De <1tunc>1 et <1pryt>1 non participant cum rege <1mayr>1 et
<1kymellaur. Mayr>1 et <1kymellaur>1 debent habere terciam partem de
lucro regis a villanis habito; de liberis nichil habebunt. Non
debent constitui super liberum virum [p. 13, c. 2] <1mayr>1 et <1kymellaur,>1
nec <1kylch,>1 nec <1dofreth.>1
<1Mayr>1 vel <1kymellaur>1 potest habere secum tres homines in aula
regis ad convivium et in familia domini sui ad cybum; et ad
predam eant cum familia regis. Si opus fuerit, <1mayr>1 et <1kymellaur>1
debent ter in anno pernoctare in terra regis super villanos eius,
et tres homines cum unoquoque eorum; sed <1kymellaur>1 habet
domum eligere.
Pretium <1mayr>1 vel <1kymellaur>1 est centum octoginta novem vacce
pro unoquoque eorum cum tribus elevationibus. <1Sayrhaed>1 eorum
est novem vacce et novem untie argenti. Si quis emerit prelatio-
nem que dicitur prefecturam, id est, <1mayrony,>1 que sua sit iure,
libram et dimidiam semel dabit. Si <1kymmelloryayth>1 emerit, similiter
dabit.
De <1mayr bysweil>1
<1Mayr bysweyl>1 debet habere coria boum et vaccarum occisorum
in coquina, si eas custodierit per tres noctes. Ipse debet habere
sepium vaccarum et abdomen porcorum, si eas custodierit per
tres noctes. Debet quoque habere mercedem de filiabus villa-
norum de villis curie adiacentibus.
De <1breynt llys>1
Ubicumque sacerdos familie et <1dysteyn>1 et iudex curie, ibi erit
dignitas curie, id est, <1breynt llyss,>1 licet rex sit absens.
Tercia pars prede domini est cum indomitis et capris, quia
nullo cogente veniunt, cum argento et auro et vestibus lymbosis;
si plus sit quam libra, regis sunt.
[p. 14, c. 1] De <1teyr colouyn kefreyth>1
Nemo debet iudicare nisi sciat illa tria que dicuntur <1teyr colouyn>1
<1kefreyth,>1 et pretium hominum, et animalium que visui hominum
sunt necessaria. Sunt autem hec tria: <1nau affeyth galanas, nau>1
<1affeyth than, nau affeyth lledrat.>1
Hec sunt <1nau affeytgalanas>1
Primum eorum est indicare cuidam genti ubi sit homo ille
quem occidere velit, id est, esse <1tauaut rud.>1 Secundum est dare
consilium de illo occidendo. Tercium est consentire homicidio.
Quartum est esse spectator, id est, <1keuarwyd.>1 Quintum est ire in
consortio aliquorum ad occidendum hominem. Sextum est cum
eis villam intrare in qua sit homo ille. Septimum est adiuvare
homicidium. Octavum est impedire hominem, id est, <1e arruydau,>1
donec veniat qui eum occidat. Nonum est spectare eum dum
occiditur.
Pro quolibet trium priorum de <1galanas>1 reddi debent novem
untie argenti cum iuramento centum virorum negando <1llauru->1
<1dyayth,>1 id est, effusionem sanguinis. Pro quolibet aliorum trium,
novem untie argenti duppliciter cum iuramento centum virorum
negando effusionem sanguinis. Pro quolibet ultimorum trium,
novem untie argenti trippliciter cum iuramento [p. 14, c. 2 ] centum
virorum negando <1llaurudyayth.>1
Si quis autem fatetur <1llaurudyayth,>1 reddat omnino <1galanas.>1
<1Galanas>1 sic dividitur: tercia pars constituitur super <1llaurud,>1 et
due alie partes super genus suum. Genus vero dividet illud iterum
in tres partes; tercia pars constituetur super gentem maternam,
et due alie partes super gentem paternam. Cum <1llaurud>1 debet
pater suus et mater reddere terciam partem que cadit super
eum, et etiam fratres et sorores reddere cum eo debent; quia,
si ipse <1llaurud>1 occiditur non a gente ab eo interfecti, et <1galanas>1
eius redditur, pater recipiet terciam partem de <1galanas.>1 Similiter,
si ipse occiditur antequam reddat <1galanas>1 a se interfecti, pater pro
eo reddet.
Redditio pro homine interfecto reddi debet sive dividi usque
ad nonum gradum. Frater recipiet sive reddet quantum duo
consanguinei, scilicet, patrueles. Due sorores tantum recipient
sive reddent quantum unus frater.
Pretium sanguinis est xxiiiii" denarii. Sanguinis Christi
pretium fuit xxx denarii; sed indignum videtur si Dei et hominis
sanguis esset eiusdem precii; ideo hominis sanguis minoris precii
est, id est, xxiiii" denarii. Precium sanguinis captivi est xvi
denarii.
<1Try argay gwayth: gwayth hyt chwll, gwayth hyt weregys,>1 [p. 15,
c. 1 ] <1gwayth hyt laur;>1 et dicitur sanguis ille Walensice <1dogyn gwayth>1
quando a capite usque ad terram manaverit. Precium sanguinis
qui dicitur <1gwayth hyt chwll:>1 adiciuntur octo denarii. Precium
secundi sanguinis : xii denarii. Precium tercii sanguinis : xxiiiii"
denarii.
Tres sanguines sunt pro quibus nichil reddi debet: scilicet,
sanguis dencium, et sanguis narium, et sanguis capitis tiniosi;
soluti enim sunt sanguines illi.
<1Oyrcump galanas>1 est cum alicui imponitur se hominem occidisse,
et ille aut ex indignatione aut ex superbia non inficiatur. Si ille
interficitur a gente occisi, parentes eius nichil pro eo recipient;
sed cadaver eius contra cadaver prioris dimittitur.
<1Galanas>1 prepositi regis, id est, <1mayr castell:>1 ix vacce et novies
xxi vacce cum tribus elevationibus. Si quis reddat terram <1iggalanas,>1
omni tempore vite sue debet deliberare terram illam de omni
redditu. Et sunt eiusdem precii omnes prefectores Demetie.
<1Mabh eyllt maynorauc a uo bengebyr are tyr>1 eiusdem precii est
et <1mayr.>1
Si quis vadit ad aliquem occidendum, et occidatur, et aliquis
stat et non occidat, tres vaccas <1gordwy>1 causa standi det, dupplici-
terque neget cum iuramento centum virorum. Qui hominem in
uno excercitu occisum de[p. 1 5, c. 2]neget, iuramentum quinqua-
ginta virorum et dimidium libre det, id est, <1dywat coyth a mayss.>1
Si quis predatus aliquem fuerit, et negaverit, det iuramentum
quinquaginta hominum.
Si quis fecerit quod Walensice dicitur <1dynyorn>1 seu <1kynlluyn,>1
xii vaccas domino duppliciter reddat; eodem modo et precium
duppliciter iuxta nobilitatem hominis reddi debet; et duppliciter
peniteat qui hoc fecerit. Ad negandum <1kyrch godeyuauc>1 et <1kynlluyn>1
seu <1dynyorn,>1 iuramentum quinquaginta hominum det, sine exule
et captivo; et tres de illis erunt continentes et abstinentes a carne
et equitacione.
Hec sunt <1nau affeyth than>1
Primum est dare consilium ut incendatur domus aliqua.
Secundum est consentire incendariis. Tercium est ire causa
incendendi. Quartum est portare <1rwyll.>1 Quintum est <1llad than.>1
Sextum est querere fomentum, id est, <1delwy.>1 Septimum est ignem
sufflare donec accendatur. Octavum est ponere ignem ubi com-
burat. Nonum est videre combustionem.
Si quis aliquem istorum negaverit, det iuramentum quinqua-
ginta virorum pro eorum quolibet, et sic ei credi potest.
Si quis commodaverit domum cum igne, et accenderit ter
eundem ignem in ea domo, ille restituet cui prestita est.
Si domus in villa de suo igne sit combusta, [p. 16, c. 1] duas
proximas ab eo combustas reddet.
Si quis dederit ignem vel incidat ferro, dimidia pars in igne et
dimidia operanti in eo erit.
Tres ignes pro quorum combustione nichil redditur: scilicet,
ignis Marcio mense accensus, id est, <1than godeyth;>1 et ignis balnei
publici cuiusdam ville ; et ignis domus conflatorii, id est, <1geueil,>1 si
sit edificatum in spatio novem cubitorum a domibus ville et
coopertum miricis vel glebis vel tabulis.
Qui accenderit ignem in tritorio, et ibi dimiserit, et alius
venerit, et superposuerit ligna ita ut comburatur, ambo reddant
per medium. Si vero fidem prior a secundo acceperit quod ignem
extinguat, et hoc notum fuerit, nichil reddat qui accenderit.
Hec sunt <1nau affeyth lledrat>1
Primum eorum est videre dolum et socium adquirere. Secun-
dum est consentire latrocinio. Tercium est viaticum dare. Quar-
tum est ire in comitatu latronum et viaticum portare. Quintum
est cum eis villam intrare, et frangere domum vel bostar. Sextum
est capere illud quod furtim rapitur. Septimum est ambulare cum
eo die vel nocte. Octavum est partem ex eo habere. Nonum est
celare furtum et precium a latrone accipere.
Si quis aliquem istorum negaverit, [p. 16, c. 2] iuramentum
quinquaginta virorum pro quolibet faciat; et sic ei credi potest.
Si quis <1lyw>1 velit assignare, hoc modo debet procedere. Actore
et reo presentibus, accipiat <1penreyt,>1 et iuret in eo quod sole lu-
scente viderit eum cum re illa, et quod non dixerit odio vel amore
vel precio ductus, sed ut rei veritatem manifestet. Ita fit <1lyw,>1 nisi
fuerit <1gurthtung>1 seu <1lyss. Gurthtung>1 fit per iuramentum duorum.
<1Lyss>1 fit propter <1galanas>1 vel propter contentionem de terra, vel
quia rem cum uxore sua habuerit.
Si quis equum vel bovem vel quodlibet furtum invenerit, ille
cum quo inveniatur adducat illuc suum advocatum, id est, <1gwarant;>1
et si non potest ducere, acceperint eum ut latro.
De furto numquam sit contentio, nisi prius sit super aliquem
<1manac>1 cum iuramento in tribus locis, scilicet, in hostio cimiterii,
et in hostio ecclesie, et in hostio chori, coram presbitero illius
ecclesie; et hoc presbiter ille in placito testificatus sit, cuius verbo
credendum est tunc.
Quot et qui quorum cuiuslibet verbo credendum est
Novem homines sunt quorum cuiuslibet verbo credendum
est et soli in testimonio ferendo. Primus est dominus inter duos
homines suos. Secundus est patronus sacerdos inter duos parro-
chianos. [p. 17, c. 1] Tercius est pater inter duos filios suos.
Quartus est iudex de suo iuditio, si dubitetur quomodo ipse
iudicaverit. Quintus est fideiussor de fideiussione sua.
Sextus, sacerdos de testimonio ei testato, hoc modo. <1Managur,>1
et ille qui rem commisit, et sacerdos sint in hostio ecclesie. Et
ibi dicat sacerdos : "Pro Deo, ne me inducas in falsum testimonium'.
Ibi iuret tantum; et postea fiet iterum in hostio chori; et iterum
super altare. Et si ille, supra quem confirmatur, negaverit et
dixerit: "Non, sed tu', et sacerdos ei ter opponat, reddat rem que
ei opponitur; ita tamen quod sacerdos cum iuramento confirmet.
Septimus, puella de virginitate sua. Octavus, pastor communis
cuiusdam ville de animali ab alio interfecto inter sua animalia.
Nonus est latro ductus ad patibulum et certus de morte sua;
huius dicto de socio suo credendum.
De depositario
Si depositarius depositum amiserit, re sua propria salva, ipse
totum reddet. Quod si forte fur suffoderit domum et ex ea aliquid
abstulerit, custode clavem domus habente, de rebus furtim ablatis
nichil custos restituet. Iurabit tamen ipse et familia sua tota
[p. 17, c. 2] se sine culpa esse.
De debitore
Qui debitor est et non negat, reddat ei cui debet prout voluerit,
nisi dies solucionis prius fuerat prefixus. Qui namum pro debito
sine licentia ceperit, totum debitum amittet, et tres vaccas
<1camlury>1 domino reddet. Fideiussor existens solvendo, fideiussor
vero minime non solvat antequam debitor deficiet. Debitor vero
non deficiet dum legi paruerit. Lex autem eius est et ius, si ita
habuerit tria indumenta, id est, <1try tudedyn,>1 ut duo solvat et ter-
cium retineat. Namum debitoris principalis, id est, <1kynnogyn,>1 non
accipitur nisi fideiussor illud tradidit.
Non debet fideiussor accipi qui exul est; neque qui forcior est;
neque monachus, nisi abbate consentiente; neque filius, nisi
consentiente patre; neque scolaris, nisi consentiente magistro;
neque femina, nisi domina fuerit principalis debitoris.
A die autem solucioni prefixo, nisi eo die principalis debitor
solverit, fideiussori conceduntur xii dies ad solvendum, deinde
xxi, postea xxx; ad ultimum xl dies. Et postea sine ulla contra-
dictione solvet.
Fideiussor debet ducere <1adauayl kynnogyn>1 usque ad tutum, et
primam [p. 18, c. 1] verberationem accipere, et ligare. Et si sic
non faciat, reddat ipse solus.
Tribus modis differtur fideiussor et <1kynnogyn>1 in diem termina-
tum: audito cornu regis euntis in excercitum, et <1hawl treyss,>1 vel
<1lledrat.>1
Quisquis dederit rem alicui, id est, argentum pro vacca vel
pro lana vel pro blado vel pro alia re, et ipse cui res datur sit pro
se fideiussor, et amicus ille mortuus fuerit, res tamen dimiserit
cum amicis suis, et debitor ille voluerit valentiam rei habere de
rebus fideiussoris, et amicus ille, qui res mortui habet, dixerit
quod ipse fideiussor non fuit, accipiat creditor sex viros probatos
de cognatis suis, et iuret super sepulchrum mortui, si poterit
inveniri; si non, iuret super altare dedicatum metropolis ecclesie.
Et sic rem suam habeat de rebus fideiussoris.
<1Teyr meuyllwryayth yssytymmechniayth. E chyntaf, dywat e vechny>1
<1ac efyn vach. Ar eyl, adefe vechni ac na allo kymmell. E tredet, dwyn>1
<1dyebryt or mach gwedy talerydaw.>1
Fideiussor negans fideiussionem cum vii" manu propinquorum
sibi in redemptione negabit. Si partim negat et partim profitetur,
solus iurabit.
Si principalis debitor mortuus fuerit, plegius reddet. Unde
dictum est in proverbio [p. 18, c. 2] Walensico : <1Gwellyw yth byw>1
<1de vach noth kynnogyn.>1 Si principalis debitor heredem, id est,
filium, habuerit, querat ius suum ab eo, si voluerit.
Si quis negaverit <1mach>1 et <1kynnogyn,>1 det iuramentum xiiii"
hominum de cognatis suis, due partes ex parte patris, tercia vero
de cognatis matris.
De iniuria cuiuslibet hominis
Tres sunt iniurie cuiuslibet hominis : id est, si percussus fuerit;
vel si cum uxore sua quis concubuerit et confessus fuerit; vel
si pacem et refugium eius quis violaverit et confessus fuerit, nisi
ipse potestatem habet.
Tria sunt genera <1dyruy:>1 scilicet, unum de pugna, aliud de furto,
tercium de <1treyss.>1 Pro unoquoque eorum xii vaccas domino
reddet. Si in curia vel in ecclesia fuerit, xxiiii" vaccas domino
reddat.
Tria sunt que dicuntur <1try anhepcor breenhyn,>1 quibus rex carere
non potest: scilicet, sacerdos familiaris ad missam celebrandam
et ad benedicenda cibaria; et iudex curie ad iudicandas causas
et ad dandum consilium; et familia que prompta debet esse
semper ad opus regis.
<1Try anhepcor mab hucchelur:>1 scilicet, cythara, <1brecchan,>1 cal-
darium.
<1Try anhepcor tayauc:>1 scilicet, <1troththyw, cawyn, talbren.>1
Tria sunt que [p. 19, c. 1] ad regem pertinent sine participa-
tione alii danda : scilicet, thesaurus, accipiter, latro.
Tres sunt lymbi regis qui ad regem de iure pertinent: scilicet,
<1llost ledan, beleu,>1 et <1carrlung.>1 Pellis <1llost ledan>1 dimidium libre v
alet;
<1carrlung>1 lx denarios; <1belew>1 xxiiii denarios valet. Et si in pre-
datione inventi fuerint, regis erunt.
Tria sunt que, si villanus possidet, non potest ea vendere sine
licentia domini sui: scilicet, dextrarius, sues, et mel. Si dominus
eius ea noluerit emere, villanus vendat cui velit.
Tres artes sunt quas non licet filio villani addicere sine licentia
domini sui: scilicet, literatura, fabrica ars, et poesis. Si autem
dominus villani paciatur ut clericus fiat, et ordinetur, postea non
poterit eum retrahere quamvis velit.
Tria sunt que dicuntur retia regis: scilicet, familia sua, et
<1allwest>1 equorum suorum, et grex armentorum suorum. Si enim
animal de patria perditum repertum fuerit inter armenta regis,
rex habebit de eo iiii" denarios legales. Similiter et de equo inter
equos regis invento iiii" denarios legales.
<1Teyr rwyth mab hucchelur:>1 scilicet, <1allwest>1 equorum suorum, et
grex vaccarum, et grex suum. Debet enim habere iiii denarios
legales de animali inter sua invento.
<1Teyr rwyth>1 [p. 19, c. 2] <1tayauc:>1 scilicet, grex vaccarum, et grex
porcorum, et eius <1hentref.>1 Si enim ibi aliquod animal errans
invenerit a kalendis Maii usque ad tempus messis, iiii" denarios
de eo habebit.
Tritorium villani regis xxx nummos valet, si reddi oportet.
Tritorium <1eyllth>1 xlviii nummis redditur. Tritorium villani opti-
matis xxiiii denarios valet. Optimatis tritorium lx denarios.
Regis tritorium dimidium libre. Hoc autem dicendum est de illis
que habent <1pyben.>1 De aliis vero dimidia pars precii cadat.
Tribus modis negatur homo de gente sua de qua dicit se esse.
Primo, solus pater negat esse filium suum, sive aliquis hoc modo :
ponendo manum sinistram super caput eius, dexteram vero super
altare dedicatum metropolis ecclesie et reliquias, iuret. Secundo,
si pater eius mortuus fuerit, caput gentis sue cum sex viris neget.
Tercio modo, si pater non sit nec caput gentis sue, xl homines
negent. Si quis negaverit filium esse suum, mater cum septem
mulieribus eiusdem nobilitatis et dignitatis secum iuramento
affirment quod ipse et non alius filium illum ex se genuerit. Et
post tale iuramentum, ius est ut recipiatur. Et eadem lex est de
filia.
Tres [p. 2o, c. 1] sunt libere venationes: id est, venatio
<1dyuergy,>1 et wlpis, et capree. Hee quidem bestie numquam habent
certam mansionem.
Pellis fibri xc denarios valet. Precium wlpis est a festivitate
Sancti Iohannis in autumpno usque ad kalendas Februarii iiii
denarii legales; a kalendis Februarii usque ad predictum festum
iiii" denarii sine elevatione. Precium capree est vi" denarii.
Si quis invenerit examen appium in ramum pendentem, tollat
ut suum.
Canis qui leporem primus ceperit habeat eum totum. Similiter
de caprea vel wlpe ita dico, si fuerit super <1herlyt.>1
Si quis in via stans wlneraverit aliquod animal silvestre, sequi
eum poterit quamdiu viderit illud; et si attingat, capiat ut suum.
Si autem ab eius conspectu se subtraxerit, amplius non sequatur.
Tria cornua regis eiusdem precii sunt: id est, cornu quo bibit,
et cornu quod semper habet in comitatu suo, et cornu venationis
quod <1penkenyt>1 debet portare. Quodlibet eorum libram valet, sed
debent esse eiusdem generis, id est, <1bwal.>1
Tres sunt lyre legales: lyra regis; et lira <1penkerd;>1 quarum
utraque valet dimidium libre---plectrum utriusque xii denarios
valet; et lyra optimatis, que valet lx denarios---plectrum eius
iiii" denarios legales.
<1Taulborth>1 [p. 2o, c. 2] regis dimidium libre valet, et <1brecchan>1
similiter. <1Taulborth>1 de ossibus marine belue lx denarios valet;
si de cervinis cornibus, xxiiii" denarios; si de bovinis corni-
bus, xii denarios; si de lignis, iiii" denarios legales valet. <1Taul->1
<1bort>1 optimatis lx denarios valet, et <1brecchan>1 similiter. Pluvinar
eius xx denarios.
Tria sunt que memoriam servant et quasi loco testium sunt
alicui de hereditate sua : scilicet, <1henodyn, penthan, dynhat.>1
<1Teyr gwarth keleyn:>1 scilicet, quando interrogatur quis eum
occidit, cuius est feretrum, cuius est tumba.
<1Teyr gorset araf:>1 in hostio cimiterii sub protectione Dei, in
placito sub protectione regis, et ubi hospes hospitatus fuerit sub
protectione Dei et regis.
<1Try guth ne dywegyr:>1 cum invenerit quis mulierem quam puta-
verit esse virginem, et invenerit eam corruptam; hostem non
sufficientem ; canem irruentem.
<1Teyr gauayl nyt datuerir o kefreyt:>1 unum pro furto si confessus
fuerit; aliud pro fideiussore qui non fecerit rectum de fideiussione
sua, id est, <1ar uach ne kymmello;>1 tercium propter <1galanas.>1
<1Teyr sayrhaed keleyn:>1 quando occiditur, quando spoliatur,
quando calce pulsatur.
Tres aves non debent [p. 21, c. 1] occidi in terra non sua sine
licentia ipsius cuius terra est: scilicet, aquila, grus, corvus, id
est, <1kycveran>1 ; quorum occisor xl denarios reddet.
Tria sunt que, si in via inveniuntur, pro furto ablata non
reputantur : scilicet, <1pedol,>1 acus, nummus.
Tribus de causis non potest corpus malefactoris redimi: pro
latrocinio, si fuerit confessus ; proditione domini sui, id est, <1brat;>1
homine furtim occiso.
<1Try thauodyauc yssyt yaun talu gwely tauaut hwdun:>1 rex, iudex,
sacerdos. Wlnus enim lingwe non redditur nisi tribus : regi ; iudici,
quando quis conatur ire contra iudicium suum ; sacerdoti, quando
fuerit sive in ecclesia, sive in tribus festis principalibus, sive coram
rege faciendo aut legendo cartam.
<1Try cowyllyauc llys>1 : dolium de <1med,>1 iuditium, carmen antequam
ostendatur regi.
In omnibus locis fideiussorem licet accipere nisi in tribus:
quando acceperis aliquid a rege; quando sacerdos accipit testa-
mentum ab infirmo; et medicus ab egro.
Tres sunt mutationes sine spe reversionis, que dicuntur <1try charr>1
<1kewyn heb dat dewel>1 : scilicet, mulier, cum divorcium fecerit aviro
suo; putativus filius, cum semel rationabiliter recessit patreio
suo, id est, <1gwedy dywather;>1 vir hereditarius, [p. 21, c. 2] si fuerit
in alio dominio, quando revertetur ad propria iure, non amplius
retrorsum.
Tria sunt mortua testimonia, que dicuntur <1teyr maru testolyayth,>1
que bene possunt stare in iuditio. Primum, scilicet, cum lis orta
fuerit de quadam terra, et rationabiliter terminata publice fuerit
coram omnibus ; postquam illi omnes qui fuerunt presentes fuerint
mortui, filii eorum vel nepotes eorum vel alii de progenie eorum
possunt testimonium perhibere super hiis que audierunt a paren-
tibus suis ; et hii dicuntur <1gwebedyeyth.>1 Secundum est cum aliquis
per nobiles provincie ex utraque parte, qui dicuntur <1amhynyogeu>1
<1tyr,>1 per generis derivationem, id est, per <1hach>1 et <1edryt,>1 affirmando
et testificando ius suum poterit adipisci. Tercium est cum viderit
lapidem qui dicitur <1pentan uayn>1 patris sui vel avi vel attavi vel
proavi vel aliorum de genere suo, et loca edificiorum et aree et
horrei, et terram arabilem; hec omnia testimonia perhibent ei
super ius suum.
<1Try agcheuarch gwr:>1 equus et arma, et quicquid redditur ei
de terra sua, et ea que in <1uynebwerth>1 habebit.
Trya sunt iacula pro quibus nichil redditur: cervo, cani, pullo
lacivo in <1yt.>1
Tria secreta colloquia [p. 22, c. 1] debet rex sine iudice habere:
cum sacerdote, cum muliere, cum medico.
Tres sunt acus legales: acus opertricis regine, et acus medici
curando wlnera, et acus <1penkenyt>1 ad curandos canes wlneratos.
Pro unoquoque illorum iiii" denarii legales; ceterarum vero
opertricum denarius legalis.
<1Teyr kyfrynach>1 que non debent ab aliquo celari, sed potius ab
omnibus manifestari: proditio regis vel domini sui, id est, <1brat;>1
et <1kynlluyn;>1 et interfectio parentum suorum.
Tres homines non sunt occidendi: scilicet, rex, sacerdos, et
<1kerdaur.>1 Et ideo <1galanas>1 eis secundum leges non est constitutum.
Tria sunt animalia que dicuntur <1untroydyauc:>1 scilicet, equus,
accipiter, <1gellchy.>1 Si quis fregerit pedem illorum cuiuslibet, reddat
precium eius ex toto.
Tres sunt partus unius precii ut precium matrum: scilicet,
partus molose, id est, <1gellast,>1 si furatur, sives unius, sive plures
sint;s et partus suis dum sit <1ar e thele,>1 sive unius, sive plures sint;
et partus accipitris, sive unius, sive plures sint.
Tres sunt sues in grege porcorum eiusdem precii, reti-
nentes precium legale per totum annum, id est, xxx denarios:
scilicet, verres gregis, sus maior in grege, cenalis sus que
servatur ad cenam regis. [p. 22, c. 2] Nemo debet capere
unum illorum trium nec in horreo, nec in orto, nec in quocumque
loco detrimentum faciant.
Omnis camposus edificator a silvano herede tria edificii ligna
debet habere, velit nolit : scilicet, <1nenpren>1 et dwe <1nenforch.>1
De terminatione terrarum et villarum
Curia debet terminare terminos suos pre omnibus, et super
eam nemo; postea ecclesia; postea libertas, id est, <1breynt;>1 postea
<1kynwarchadw.>1 Sed cum curia terminaverit, <1mayr>1 et <1kymellaur>1
debent terminare et terminos iurando affirmare, si sciant. Si non,
dividant illud de quo dubietas est in duo inter villas que littigant.
Cum quedam villa terminet aliam, non debet <1rantyr>1 auferre cum
termino. Rex debet habere dimidium libre de qualibet termina-
cione que sit inter duas villas, iudices vero xxiiii denarios. Si
terra adiudicata fuerit alicui, de quolibet <1rantyr>1 rex habebit dimi-
dium libre. Si villa adiudicata fuerit de qua sit <1swyd,>1 rex ab [p. 23,
c. 1] eo habebit libram et dimidiam.
De <1dadanhut>1
Si pater alicuius habuerit domum aut horreum aut siccarium
aut <1dynhat>1 aut <1odyn>1 cum aratione in aliqua terra, vel si alius
habuerit supradicta, et <1dadanhut>1 postulaverit, de iure debet mitti
in possessionem paternam, id est, <1dadanhut,>1 de his que patris
sui prius extiterant, donec annonam messuerit, et donec vertat
dorsum suum ad cumulum annone; et post, in ix die kalendarum
Novembris dabit responsum, et in secundo nono iuditium.
Cum terram calumpnietur nono die Novembrium, reus debet
habere spatium usque ad nonum diem Maii. Si autem infra hunc
terminum non habeat iudicium, oportet eum iterum eam calump-
niari nono die Maii, si iuditium habere velit. Cum terram
calumpnietur nono die Novembrium, reus debet habere spatium
quindecim dierum ut querat amicos suos; postea aliorum xv
dierum dum accipiat consilium; et si aliquis ex cognatis suis sit
in aliena patria, tempus expectandi eum habebit usque ad kalen-
das Februarii. Postea per totum tempus veris arandum est, et non
oportet placitis intendere usque ad kalendas Maii. Eodem modo,
si nono die kalendarum [p. 23, c. 2] Maii terram calumpnietur,
et non sit iudicium usque ad Augustum, postea non oportet
placitis intendere ante nonum diem Novembrium.
Si <1dadanhut>1 cum honere dorsi ad terram venerit, tribus diebus
ac noctibus manebit quietus; in tercio calumpnietur ille eam
et habebit responsum in tercio, et iudicium in nono.
Si <1dadanhut>1 adiudicetur alicui, et venerit cum palustro, id est
<1carr,>1 quinque diebus et noctibus quietus sine clamore sit ibi; in
quinto habebit responsum et in nono iuditium. Cuicumq'ue
<1dadanhut>1 iure iudicetur, nullus illum iure poterit abinde expellere
nisi proprie hereditarius, quia secundum <1dadanhut>1 non expellit
primum. Nullus improprius, id est, <1arehoyth,>1 expellit alium im-
poterit alium expellere.
Sic declaratur placitum regis terre. Primo, calumpniatores
debent extendere illorum calumpniam; deinde defensores eorum
id est, <1henuryeyth gwelat,>1 considerare diligenter simul qui illorum
verum affirment et qui non. Et postquam maiores natu recita-
vc debent soli iudices exire
separatim, et iudicare secundum hoc quod recitaverint maiores
natu; et quod iudicaverint iudices debent regi extendere. Sic
terminatur placitum mete in terra regis. Et in terra ecclesie,
bacculus et ewangelium debent metam facere, id est, qui diucius
terram custodiunt.
Si eiusdem dignitatis fuerint et tam diu custodiunt, unusquis-
que iuramento affirment metam suam, et postea dividant per
medium.
Si duo domini habuerint flumen in metam, et arbor per medium
fluminis ceciderit, et si contencio fuerit orta inter eos, uterque
eorum potius instrumenta ad arborem illam tendere debeant, de
iure illius est terra in qua arbor creverit. =
Si quis fregerit metam terre que fuerit inter duas villas, reddat
domino iii" vaccas <1camlury>1 et possessori terre iiii" denarios legales;
et iterum facere debet metam sicut ante fuit.
Qui viam publicam vel fossam termini araverit, x solidos
reddat.
Qui inceperit litem contra aliquem intencere, et adversarius
eius paratus fuerit respondere, actor autem littem omittens per
annum integrum et unum diem, licet postea litem intendat, nichil
a reo iure consequetur.
Qui testimonium offert super aliquem, iion debet iurare donec
ducat suum testimonium, sicut ius est, et postea iuret. Et ille qui
renuit, antequam iuret, accipiat reliquias a manu eius et iuret
quod falsum est testimonium eius cum iuramento, sicut ius est
testimonii, et dicat causam renuendi. Et tunc iudices causam
si ydonea sit videant. Si autem ante testificationem renuerit, per-
dat causam suam.
Si quis testes provocaverit, et eosdem producere non poterit,
litem amittet.
<1Gwebedyeyth>1 in omni loco vicem testium tenent, et tantum
valent in causa quantum testes.
Si quis testes reprobaverit antequam iurent, eo ipso admittun-
tur contra eum. Reprobatur quidem testis hiis de causis: scilicet,
pro fide violata, pro sacramento violato, id est, periurio, et si in re
sua propria testimonium ferat, vel si rei illius pro qua testimon-
ium fert particeps fuerit, vel pro pretio, vel pro timore alicuius
potentis, vel amore amici, vel odio inimici. Et si una causarum
istarum nota fuerit, eadem potest reprobari.
Reprobatur item testis hiis tribus de causis: si dictum est et
infamia fuerit quod cum uxore rem [p. 25, c. 1] habuerit contra
quem producitur; et si fur denotatus fuerit, id est, <1lleydyr keuadef;>1
et si aliquem de parentela sua interfecerit, et hoc ipse prius con-
questus fuerit coram plebe ecclesie, vel in consistorio domini, id
est, <1dadylua,>1 nec inde ius consecutus fuerit.
Cum vero terra terminanda sit, non oportet expectare nonum
diem alicuius mensis ad eam terminandam, sed quando regi placu-
erit et optimatibus.
Si contingat quod ecclesia edificetur in villa rusticana, sumpta
a rege licentia, et in ea missa celebretur et corpora ibi sepeliantur,
ex tunc villa illa libera erit. Quando accipiat, reddat regi dimidium
libre.
Si villanus regis suscipiat filium optimatis ad nutriendum ex
licencia regis et consilio gentis sue, ille filius debet habere partem
hereditatis cum filiis villani post mortem eius.
De divisione terrarum
Tribus vicibus debet terra dividi : primo, inter fratres ; secundo,
inter consobrinos; tercio, inter filios consobrinorum. Sed ultra de
iure non dividatur.
Cum fratres inter se dividant hereditatem, iunior debet habere
<1tygdyn,>1 id est, edificia, patris sui, et viii" acras de terra, si habu-
erint. Ipse debet habere istas tres res quas filio iu[p. 25, c. 2]niori,
vivente et mortuo patre, restituere potest si date sunt a patre in
pignore usque in nonum diem, et que sunt <1try thelws kenedyl.>1 Sic
temporis. Res vero hee sunt : <1callaur,>1 et <1chwlltyr,>1 et <1bwayll kynnut.
>1
Quilibet fratrum debet habere viii" acras et locum <1tygdyn.>1 Iunior
debet dividere hereditatem inter fratres, senior autem primo
eligere; postea secundum etatem eligant usque ad iuniorem.
Progenies que terram suam inter se non diviserit, licet non sit
nisi unus solus, sed ille terram solus habebit, nisi ipse denegaverit
ea que rex debet habere de terra illa, et quantum ipse non occu-
paverit, rex ut suum possidebit. Si vero progenies que terram
suam inter se diviserit, et eius una pars forte defecerit, partis
deserte rex ipse heres permanebit. Et si quis diu peregre fuerit,
cum redierit, habebit a rege et a confratribus terre patrimonium
suuiii,
tamen precium custodiendi si habere voluerit, scilicet, dimidium :
Qui passus fuerit regem patrimonium suum dare alteri, ipso
presente [p. 26, c. 1] et non prohibente, quamdiu vixerit eo iure
carebit; nec illius proles de cetero recuperabit.
<1Ne dodyr de gan nebun dyaspatyn llys,>1 nisi quando denegatur
ei ius et iudicium de hereditate sua in placito domini sui, et si
nonus fuerit de parentela sua que forsitan tota periit preter ipsum.
ipse non veniat, si non sit retentus aliqua ydonea causa, terra illa
debet dari ei qui eam calumpniatus fuerit. Si autem secunda vel
tercia vice venerit, reddat iii" vaccas <1camlury,>1 eo quod venire
Si quis reddat <1kynhasset>1 de terra, nichil reddere debet in obitu
suo, id est, <1ne ebedyw.>1
Quicumque calumpnietur terram per parentelam, id est, <1hach>1
<1ac edryf,>1 oportet seniores patrie scire parentelam illam et iura-
mento eam affirmare, antequam respondeatur ei.
Quisquis terram alienam tenuerit per tres generationes, id est,
<1teyr hoyss reheny,>1 in eadem patria cum eis qui eam calumpniantur,
post tantum spacium sine apellatione, id est, <1haul,>1 et sine domus
combustione et sine aratri frac[p. 26, c. 2]tione, non cogitur
respondere de ea. Lex enim clausa est inter eos.
Quisquis dyu in exilio moram faciens tandem repatriaverit, et
ab amicis et cognatis partem querat hereditatis, si concedant ei
partem, debent habere ab eo dimidium libre, id est, precium
Si rex dederit terram alicui rationabiliter, filius eius non potest
auferre ei terram illam, licet velit.
Propter dolum regis et <1kynlluyn>1 debet homo amittere heredita-
tem suam.
Sciendum est quod lex de terra regis non clauditur in minori
spacio quam centum annis.
Si quis araverit terram interdictam ex parte domini regis,
possessor terre debet habere ab eo iiii" denarios legales eo quod
terram suam aperuerit, et iiii" denarios legales eo quod deposuerit
aratrum de terra sua, et de qualibet gleba subversa, id est, <1chwyss,>1
habebit denarium. Et si glebe numerari non possunt, mensura
pedis accipiatur pro gleba. Rex vero habebit omnes boves cum
aratro et vomere et cultro, et pretium dextri pedis aratoris et
dextre manus stimulatoris boum, id est, <1geylwat.>1 Hoc reddit qui
alterius terram araverit.
Si quis aperuerit terram alienam, et abscondens in ea aliquid,
illud quod absconditur habebit possessor terre illius, si non sit
thes[p. 27, c. 1]aurus. Omnis enim thesaurus regis est.
Si quis ultra tres noctes in possessione alicuius sine licencia
manserit, amittat totum quod habet.
Si homo episcopi vel abbatis cum homine regis certaverit in
terra regis, regis est <1dyruy>1 eorum. Si duo homines episcopi vel
abbatis in terra regis certaverint, regis est <1dyruy>1 eorum.
Si quis <1anhel>1 fecerit in terra aliena, et infodiat eam, domino
terre illius reddat iiii" denarios legales, eo quod terram eius
aperuerit; et animal, si quod in eo capiatur, domini terre est ; regi
vero iii" vaccas <1camlury.>1
Si quis foveam tritorii, id est, <1pwll odyn,>1 in aliena terra sine
licencia foderit, iiii" denarios legales reddet domino agri. Si tale
tritorium comburatur, iiii" denarii legales pro eo redduntur.
Si quis domum edificaverit in terra aliena sine licencia, reddat
regi iii" vaccas <1camlury;>1 domum vero habebit possessor terre.
Si quis rete miserit in aquam sine licencia, rete habebit terciam
partem et heres duas.
Si quis calumpnietur terram pertinentem ad ecclesiam, si mater
ccclesia sit, non erit expectandus nonus dies alicuius mensis.
Nemo debet habere principalem sedem ex parte matris, id est,
<1penkeueystet,>1 nec [p. 27, c. 2] dignitatem aliquam, id est, <1swyd,>1 si
sit ex parte patris qui debeat habere, licet aliqua pars terre ei
concedatur ex parte matris. Sed tamen dignius est quod aliquis
ex parte matris habeat ea quam aliquis alienus.
Quando villanus hereditatem suam a rege accipit, de unaquaque
<1rantyr>1 rex debet habere lx denarios.
Sciendum est quod si femina quedam prebeat sese viro absque
licencia gentis sue, non oportet quod proles eius habeat partem
hereditatis cum gente materna, nisi eorum gratia.
Si mulier indigena detur exuli, filii eius partem hereditatis
habebunt, preter sedem principalem. Ex tali coniugio nascuntur
<1gwarthec dyuach;>1 hoc modo; si ex muliere indigena et ex marito
suo exule nascitur aliquis qui hominem occidat, pars matris
reddat <1galanas,>1 quia pater eius non habet amicos super quos
dividat precium eius. Et si de terra regis fuerit mater, tota proles
erit regis.
De octo <1pynueyrch>1 regis
Octo <1suntpynueyrch>1 regis ; semper enim cumulant bona ad opus
regis: scilicet, mare; desertum regis; pauper extraneus terram
regis pertransiens ; latro ; mortuus subita morte ; mortuus de quo
habeat <1ebedyw>1 ; et <1duruy;>1 et <1camlure.>1
[p. 28, c. 1] De cena et procuratione regis
Pretium cene regalis est libra, scilicet, dimidium libre pro pane,
et lx denarii pro <1enllyn,>1 et lx pro potu; et hoc si cena non red-
datur suo tempore. Mensura cene regalis est summa equi de
triticea farina cum carne bovis, et septem <1dereua>1 unius vinculi de
avena, et quod sufficiat uni dolio de melle---dolium vero debet
esse novem palmarum in longo et in lato---, et xxiiii" denarii, si
dignitas, id est, <1breynt,>1 non liberet debitorem.
Qui medonem reddit regi xxiiiii" denarios etiam dat ministris
regis, qui sic dividuntur: sex camerariis; hostiario unum;
illuminatori candele unum; pincerne, idi est <1trullyat,>1 iiii"i vel
operimentum dolii; hostiario palacii duos; unum dat hostiario
camere; pyncerne vero, qui dicitur <1dysteyn,>1 unum; coccis viii".
De libera villa ubi sit <1mayr>1 et <1kymmellaur, med>1 reddi debet.
Dolium <1bragaut>1 quod <1kymmellaur>1 dat cum xii candelis et xii num-
mis eiusdem longitudinis sit et medonis et xxiiii" candele
a <1mayr>1 cum totidem nummis. De libera villa ubi sit <1swyd, med>1
reddi debet. De alia libera villa in qua non sit <1swyd,>1 cervisia
redditur. Ubi debetur unum dolium de <1med,>1 [p. 28, c. 2] si
inveniri non potest, duo dolia de <1bragaut>1 reddantur; si autem
<1bragaut>1 non invenitur, iiii" de cervisia reddantur; et hoc pro cena
hyemaly.
<1Maynaur>1 vero plenarie est que septem particulas, id est, <1rantyr,>1
continet. Et de unaquaque dolium cervisie domino redere debet
cum lx panibus et pulmento; et hoc a festivitate Omnium
Sanctorum usque ad Maium mensem. Dolium autem continebit
iiii" modia, duas amphoras in modio. Cum modio xxx panes et
xvi caseos et <1ryschen>1 butiri longitudinis trium pugnorum et
trium digitorum, et totidem latitudinis. Terra autem modii habet
tres centum acras et duodecim, ut in trescentis acris habeat
possessor araturam suam et pascua et ligna, in xii domicilia.
Sexdecim pedes et dimidius iugum faciunt longum, id est,
<1hyryeu.>1 Iuga octodecim longitudinem acre faciunt, et duo
latitudinem.
De <1daunbwyt>1
Census terre que dicitur <1rantyr>1 est a villano, sive unus sit sive
multi sint in ea. Dona cibi domino reddere debent a festivitate
Omnium Sanctorum usque ad Maium mensem, et dolium cervisie
cum companagio; [p. 29, c. 1] dolium vero debet esse eiusdem
longitudinis et latitudinis et medonis. Dona vero hec sunt: perna
salsata, que trium digitorum sit in clunibus et in scapulis et in
collo ; et sus trium annorum habens ambitum lardi sine mensura;
(et si non fuerit perna, vas butyri; trium palmarum sit in longo et
in lato, sine <1moyl;)>1 cum lx panibus; et novem ex illis debent esse
<1peylleyth>1 vel <1rynnyon,>1 scilicet, sex ad aulam et tres ad cameram;
et tams spissi sint utnon plicentur per horas; quorum latitudo ab
articulo usque ad cubitum, id est, ab <1helyn hyt ardurn.>1 Cum novem
panibus debent reddere <1manhat emenyn,>1 id est, de novo butyro
trium cubitorum in lato et unum in longo, cum lx parvi manipuli
unius vinculi de avena. Et hoc in hyeme tantum. Si de vaccis
redduntur, bos magnus et crassus et exinteratus, id est, cavus sine
visceribus, pro tribus donis. Et hoc in hyeme tantum. Si denarii
redduntur, xviii" denarii pro unoquoque dono et unus
denarius ministris, id est, <1yr daeredwyr ae kynnwllo.>1
In estate vero, aries trium annorum vivus et crassus pro uno
dono, quem nos dicimus <1maharayn,>1 cum xxi tenues panes, et
cum caseo qui ex omni lacte tocius ville in unum [p. 29, c. 2]
collecto mane vel meridie coagulari potest, cum novo butyro
quod eiusdem latitudinis est et discus qui est latissimus in domo
ipsius, altitudinis vero trium digitorum, sine denariis et sine
manipulis et sine cervisia et vacca crassa. Et hoc in estate tantum.
In autumpno, predicta mensura sicut in hyeme, sine <1dofreth,>1
sed <1kylch e kenedyon;>1 et in vere, donec venantur cervas.
<1Chylc>1 datur in hyeme equis domini et ministrorum eius et
equis domine, exceptis equis familie. Si rex proficiscatur extra
terram suam, regina debet habere <1kylch>1 cum pueris et puellis.
Cum inceperint querere accipitres, <1hebogyt>1 debet habere <1kylch>1
super omnes villanos regis. <1kylch>1 datur ministralibus ioculatoribus,
id est, <1kerdorion,>1 de aliena patria dum expectant donaria sua.
Villani regis omnia edificia regis fabricabunt, id est, <1e holl>1
<1adeylat.>1 Villani regis debent facere novem domos ad opus regis,
scilicet, aulam, cameram, cocquinam, penu, stabulum, <1kynorty,>1
horreum, <1odyn,>1 et latrinam. Villani pro filiis suis respondebunt
usque ad annos xiiii", et postea filios suos regi denotabunt, et
ipsi pro illis erunt legibus regis adicti. [p. 30, c. 1]. Rex debet
habere a villanis summarios in expedicione sua, et de qualibet
villa rusticana hominem cum securi et cum equo, qui castra regis
edificent; sed interim erunt ad expensam regis.
<1Mabeyllth cwynossauc>1 reddat ministris regis xii denarios cum
singulis donis, ne victus eius dissipent horreum.
De preciis humanorum membrorum
Novem sunt membra hominis principalia: id est, duo occuli,
duo labia, due manus, duo pedes, nasus, quorum quodque sex
vaccas et sex uncias argenti valet, et cum suo <1gogeuarch,>1 que
sunt in facie et in pedibus et in manibus. Lingue pretium est
dimidium precii omnium membrorum. Si auris hominis incisa
fuerit, et tamen ea audire possit, talis abcisionis pretium est
due vacce et [p. 30, c. 2] due uncie argenti; si clausa sit omnino,
sex vacce et sex uncie argenti. Genitalia membra coequantur
dimidie parti membrorum. Precium digiti est vacca et xxi
denarii. Precium pollicis est due vacce et due uncie argenti.
Omnia membra hominis simul conumerata valent lxxx et viii"
libras.
Pretium dentis est xxiiii" denarii. Si genuinus, id est,
<1racdant,>1 fractus sit, <1gogeuarch,>1 id est, pretium sanguinis quater
reddatur ei, et hoc si non sponte. Si vero sponte per iram,
<1sayrhaed>1 eius cum suo <1gogeuarch,>1 sicut superius. Dens molaris, id
est, <1kyldant,>1 xlviii" denarios valet.
Pretium cycatricis que in facie hominis est, id est, <1kereyth>1
<1gogeuarch,>1 dimidium libre, si non sponte. Si vero sponte per
iram, reddat ei ter precium sanguinis et <1sayrhaed>1 quod est precium
cicatricis, id est, dimidium libre, sine precio sanguinis; et quo-
libet anno dum vixerit, pallium de quo decenter possit cicatricem
faciei sue cooperire. Pro wlnere in manu dextra, precium sanguinis
cum duabus elevationibus; in sinistra, cum una elevatione. Pro
cicatrice in pede dextro, precium sanguinis cum una elevatione;
in sinistro, sine elevatione.
[p. 31, c. 1] Si captivus liberum percusserit, manus dextra ei
abscidatur, vel dominus captivi iniuriam libero reddat. Si liber
captivum percusserit, xiiicim denarios ei reddat, sex pro tribus
ulnis ad faciendam ei camisiam, et iii" pro braccis, et pro peroni-
bus et cyrotecis unus, pro vulgo unus, pro fune xii ulnarum unus,
pro securi unus, si sit silvanus.
Si quis percussus sit in capite ita quod cerebrum appareat, vel
in latere wlneratus ita quod intestina appareant et exeant, vel
percutiatur ita quod os femoris vel bracchii sit fractum, pro
quolibet eorum iii" libre reddende sunt; inde enim fit periculum
vite. Si quis percuciatur in capite suo, et inde ossa fracta deponan-
tur de superiori parte <1creuuan,>1 iiii" denarii reddi debent pro
quolibet osse sonante in eneo vase; si autem de inferiori parte
<1creuuan,>1 iiii" denarii legales reddi debent pro quolibet osse
sonante in cyfo eneo. Cum suo <1sayrhaed>1 debet wlnerato qui
opem medici indiguerit hec reddi: iiii" denarii pro patella in qua
lavatur sanguis eius, et iiii" pro sepo, et unusi denarius quaqua
nocte pro luminario, et unus2 denarius quaqua die pro cibo
medici.
Si quis mittat manum in capite alicuius per iram, reddat ei
pro capillis duos denarios, et de pollice [p. 31, c. 2] duos denarios,
et unum de unoquoque digito cum sua iniuria.
Si aliquis dixerit quod alius fecerit ei iniuriam, et ille negaverit,
dabit iuramentum suum contra dictum alterius. Si sanguis exierit
vel <1cleys>1 ibi fuerit, duo alii eiusdem dignitatis debent iurare cum
eo.
Si quis animal percusserit, et ictus ab animali super hominem
ceciderit, ille qui animal percussit medietatem iniurie reddat, ille
vero cuius animal fuerit alteram reddet medietatem. Si animal
alicuius aliquem wlneraverit, wlneratus animal habebit ; et si ipse,
cuius animal fuerit, fuerit cum eo, non dimiserit sine iuris
oblatione; wlnus suum reddet sive ictum.
Filius si terram non acceperit nec uxorem acceperit a domino,
eiusdem <1sayrhaed>1 est et pater eius. Si vero terram acceperit aut
uxorem, membrum patris est; et ita dupplam partem <1sayrhaed>1
patris sui habebit.
Eligat quisque suum <1sayrhaed>1 vel secundum <1penkenedyl>1 vel
secundum suam propriam dignitatem.
De captivis fugiendis
Si quis invenerit captivum fugientem a domino suo, dominus
vero ipsius det iiii" denarios inventori, si in suo pago invenerit;
si in secundo, viii; si in tercio, xii; si in quarto, xvi" denarios
legales. Et non ulterius [p. 32, c. 1] proceditur.
Si quis de nave defenderit captivum fugientem a domino suo,
habeat xxx denarios.
Si captivus alicuius fuerit occisus ab aliquo, reddat pro eo
libram et dimidiam; ita tamen si iuvenis sit magnus et fortis.
Sed si ita sit iuvenis, ut dictum est, xxti annorum vel ultra, libram
valet. Eodem modo reddatur de furto, si sublatus sit.
<1Dyruy>1 captivi, si furtum fecerit: de primo furto, dimidium
libre; de secundo, libra; de tercio, dampnacio membrorum,
sicut de libero.
<1Sayrhaed>1 captive femine, xii denarii. Si fuerit <1gwenycgyaul,>1
cuius non est de iure ire ad molam nec ad <1rau,>1 xxiiiii" denarii est
iniuria eius.
Si quis violaverit ancillam alicuius vel percusserit eam, dominus
eius debet habere ab eo xii denarios. Quocienscumque aliquis
ancillam alicuius sine licencia cognoverit, tociens domino suo
xii denarios reddat. Si quis eam inpregnaverit, aliam ancillam
postea ad serviendum domino eius donec pariat adquirat. Si in
partu mortua sit vel causa partus, alia ancilla postea detur, et
pater pueri eum nutriat, et reddat domino suo precium eius
legale.
Iniuria hominis si uxor eius stupratur vel aufertur elevatur
ter.
[p. 32, c. 2] De preciis hominum et <1sayrhaed>1
Precium <1penkenedyl>1 est ter novem vacce et ter novies viginti
vacce cum tribus elevacionibus. <1Sayrhaed>1 eius ter novem vacce et
ter novem untie argenti. Ille qui est generis sui generarcha vel
cephas, id est, <1penkenedyl,>1 reddere debet domino suo in anno
xxi solidos. Quisquis liber ea que domino suo debet reddere
inter kalendas Novembris et festum Sancti Martini reddat.
Quecumque officialis dignitas fuerit in potestate illius qui cephas
est gentis sue, eius erit. Et si ipse aliquam dignitatem filio suo
vel consanguineo dederit, ille domino reddet xxi solidos.
Quilibet liber quem rex liberaverit x" solidos regi reddet, nisi
fuerit alicuius dignitatis.
Quicumque reddit in anno xxi solidos domino suo, tantundem
reddet in mercede filie sue, et tantumdem cum terram suam
acceperit, et tantundem in obitu suo. Qui decem solidos domino
suo in anno, tantundem reddet in quolibet trium supradictorum.
Precium optimatis est novem vacce et novies xxti vacce cum
tribus elevationibus; <1sayrhaed>1 eius est ixv" vacce et novem
[p- .33, c. 1 ] uncie argenti. Precium nobilis qui dicitur <1kanhwynaul:>1
lxaiii" vacce cum tribus elevacionibus; <1sayrhaed>1 eius est tres
vacce et tres uncie argenti. Si siti sub optimate, cum occidatur,
optimas ille debet habere sex vaccas ab interfectore, quia homo
suus erat. Rex vero terciam partem habere debet pro <1kymmell,>1
id est, pro eo quod constringit interfectores ad iusticiam, et
quicquid predari poterit in naturali die. Sic vero dividitur:
duppla pars tocius precii patris, triens est pars matris, dato
prius de toto precio eius triente regi; sicque dividitur usque ad
septimam generationem.
<1Mayr>1 vel <1mabhuchelur>1 cuius familiaris occisus fuerit tres vaccas
habebit ab interfectore. Precium latronis est vii" libre.
Homo de Powyss ab homine de Gwynet, similiter de Deheu-
barth, et de Anglico, in suo <1sayrhaed>1 non habet nisi tres vaccas
et tres uncias argenti. <1Galanas>1 omnium supradictorum est lxaiii"
vacce sine elevatione.
Precium villani regis est lxaiii" vacce cum tribus elevationibus ;
<1sayrhaed>1 eius: tres vacce et iii" uncie argenti.
Duo occuli vi" partem tocius precii valent cum una eleva-
tione. Similiter et due pedes et una manus et una pes sextam
partem tocius precii valent sine elevatione.
Precium [p. 33, c. 2] villani optimatis est dimidium precii
villani regis. Precium <1gowr>1 est dimidium pretii villani optimatis.
Precium exulis regis est lxaiii" vacce sine elevatione. Precium
exulis optimatis est dimidium recii exulis regis. Precium exulis
villani est dimidium precii exutis optimatis. Quilibet homo habet
elevacionem in suo pretio nisi exul tantum. Uncie ille que dantur
cum vaccis est pro elevatione.
Pretium captivi de ultramarinis partibus libram et dimidiam
valet. Si autem ex hac insula sit, libra est precium eius.
Dicit lex quod membra cuiuslibet hominis eiusdem precii
sunt; sic ergo membrum regis eiusdem precii et membrum villani.
Sed tamen maior est iniuria regis vel optimatis quam villani cum
membrum eius absciditur.
Si quis cum lancea alterius interfecerit hominem, tercia pars
de <1galanas>1 cadit super lanceam; eodem modo et de omnibus
armis. Cum ergo venerit aliquis ad placitum regis vel ad alium
locum in quo rex et optimates insimul fuerint, dicat: "Hic pono
arma mea in pace Dei et regis, ne quis ea surripuerit ad aliquod
malum faciendum.' Et si testes inde habuerit, quamvis cum armis
suis aliquis occidatur, non est [p. 34, c. 1] culpandus, neque
aliquid de <1galanas>1 cadit super arma.
Si socius tuus una vice percusserit hominem vel cum lancea
pupugerit, tu nichil solves, quoniam subitum factum est. Si autem
amplius paciaris, culpandus es.
Si quis arma sua non suspenderit altius quam sit caput hominis
stantis, et in ea quis wlneratus fuerit, arma sint vulnerati, vel
dimidium reddat; is cuius fuerit terra totum reddat.
Si quis arma sua accomodaverit, et eis aliquis wlneratus fuerit
vel occisus, dimidium reddat. Mutuum aut accomodatum semper
reddatur.
Si quis contra regem superbe vel turpiter loquitur, reddat iii"
vaccas <1camlury>1 duppliciter.
Septem sunt domus episcopales in Deueth
Menevia est sedes principalis in Cambria; Lan Yssan in Ros;
Egluys Degemman; Egluyss Hussilt; Egluyss Teylau et
Teuledauc ; Egluyss Hwadeyn ; Egluyss Kenew. Abbates Teylau
et Teuledauc et Ysmaelis et Degemman tenentur esse clerici sive
ordinati. <1Ebedyw>1 cuiuslibet illorum domino Dyvet erit, id est,
xii libre, vel qui illis successerint reddant. Menevia, quia prima,
est ab omni debito soluta. [p. 34, c. 2] Ecclesia Kenew et ecclesia
Hwssilth, quia terras carent, ab illo debito libere erunt. Qui
sanguinolentam fecerit unam predictarum sedium, sex libras
reddat ei et lavatricem de genere suo in obprobrium generis sui
et in memoriam redditionis. Nemo Menevensem antistitem sine
ipso presente vel suis canonicis iudicare presumit.
De lege puellarum et feminarum
Si quis ducat uxorem datam ei a gente sua, et infra septennium
eam dimittat, reddat ei suum <1egwedy.>1 Si vero post septennium
dimittatur, de omni substancia debet habere dimidium, nisi vir
per aliam libertatem possit plus habere. De prole duas partes
debet vir procurare, scilicet, maiorem et minorem; mater vero
terciam. Si insimul fuerint usque [p. 35, c. 1] ad alterius obitum
sine herede, in duo dividatur tota substancia, scilicet, dimidium
viro et dimidium uxori.
Iniuria femine maritate secundum <1breynt>1 viri sui redditur. Si
maritus eius occidatur, primo redditur <1sayrhaed,>1 deinde precium
eius; sed de <1sayrhaed>1 eius coniux debet habere partem ut frater.
Si quis acceperit uxorem et dederit ei dotem, et postea inpre-
gnaverit, et antequam pariet dimissa sit, reputabitur illud tempus
ei pro nutricacione a quo dimissa est. Ipsa vero nutriet infantem,
velit nolit, per annum et dimidium. Ipse vero dabit ei pro nutrica-
tione ovem fetam cum vellere et agno; deinde patellam ferream
vel iiii" denarios; deinde monocriam frumenti ad faciendum ei
pulmentum vel <1rynnyon;>1 deinde tria palustra de lignis; deinde
duas ulnas de albo panno ad cooperiendum eum, vel iiii" denarios;
deinde nutrici eius duas ulnas de panno radiato, vel xii denarios;
deinde vaccam fetam cum vitulo; deinde tria palustra, scilicet,
unum de frumento, alium de ordeo, tercium de avena. Hec omnia
matri debentur reddere si illa voluerit.
Si qua pregnans abortivum fecerit a quarto die usque ad [p. 35,
c. 2] mensem integrum, ille cuius culpa hoc factum fuerit quartam
partem precii eius secundum nobilitatem reddet; et propter hoc
vocatur <1gwayth kyndelwaut,>1 quia nondum sit formatum. Si in
secundo vel in tercio vel in quarto mense fecerit, terciam partem
precii eius secundum nobilitatem reddet. Si quis fecerit in quinto
mense vel post animatum onus fuerit, dimidium precii eius
reddet.
Si quis cum muliere tribus diebus et tribus noctibus aperte
et coram omnibus dormierit, et ita vadit in lectum antequam
cooperiatur ignis, et non surrexerit ab ea mane donec discooperia-
tur ignis, tria animalia eiusdem longitudinis aures et cornua
debet mulier habere a viro illo de iudicio, si ab eo dimissa est.
Et totidem habebit si qua in rapinam ierit. Et talis lex est earum
que datoribus carent, sed proprio consilio taliter agunt.
De separacione viri et mulieris
Si mulier habuerit datorem vel datores, sub dote sint usque
ad vii" annos. Et si tres habuerint de septimo anno noctes,
omnis substantie eius medietatem mulier de iudicio habebit.
Si quis uxorem suam sine lege dimiserit, et aliam superduxerit,
[p. 36, c. 1] iuditio domum venire debet et femina repudiata et
in domo esse propria usque ad nonum diem. Et in illa die si
dimissa sit, omnia que illius sunt de domo prius exeant, et post
ultimum numerum ipsa de domo exeat.
Vir habebit omnes sues, mulier oves. Vir habebit omnes equos
et equas, boves et vaccas, iuvencos et iuvencas; mulier capras.
Postea suppellex sic dividatur. Omnia vasa lactis, preter unum
<1bayol,>1 mulieris sunt; et omnes disci,i preter unum vernum, id est,
<1kycdyschil,>1 viri sunt. Palustrum vero et iugum unum mulieris sunt.
Omnia dolia et omnia vasa potus viri sunt. De vestimentis lecti
vir habebit omnes vestes que subtus sunt, mulier que supra.
Postquam aliam duxerit uxorem, vir debet mittere vestimenta
lecti mulieri quam repudiavit.
Vir habebit caldarium, et <1brecchan,>1 et pluvinar, et <1nythlen,>1 et
cultrum, et securim lignorum, et terebrum, et retentaculum, et
falces omnes preter unam falcem, et cratem. Mulier habebit
patellam et tripodem, dolabrum et cribrum, vomerem et unam
falcem, linum et lini semen, et <1trychwt,s>1 preter aurum et argentum.
Que [p. 36, c. 2] duo si fuerint, id est, <1thelesseu,>1 in duo equalia
dividantur. Tela si fuerit, in duo equalia dividatur, tam linea
quam lanea.
Vir habebit horreum et annonam, et quicquid super terram et
in terra continetur, et gallinas et omnes aucas et unum cattum; et
si plures fuerint, omnes mulieris sunt, preter unum, ut supra
dictum est. Mulier habebit carnem salsatam et iacentem super
terram et caseum recentem super terram ; sed postquam elevantur
carnes et casei, nichil de illis mulier de iure habebit. Vas butyri,
si non sit plenum, mulier habebit, et pernam similiter, si non
fuerit integra, et caseum, si nonfuerit integer, et tantum de farina
quantum ipsa poterit inter manus suas ferre de cella in domum
cum genuum fortitudine. Unusquisque habeat vestimenta sua
congrua, preter pallia, que dividi debent.
Et postquam sic egerint, si vir aliam duxerit uxorem, sit ipsa
libera a viro suo, id est, <1dilyss,>1 quia de iure nullus vir debet habere
duas uxores.
Si quis dimiserit uxorem suam et postea eum facti penituerit,
et illa a primo libera alteri viro data sit, si potest prior vir eam
attingere habentem unum pedem in lecto cum alio viro et [p. 37,
c. 1] alterum pedem ultra lectum, prior vir de iure debet eam
habere.
Si quis duxerit puellam in <1llatruth,>1 et dicat puella: "Quantum
mihi dabis ?', et ille dixerit:ii Tantum, firmans illud fide sua vel
super reliquias, et postea negaverit, accipiat puella reliquias, et
iuret quod tantum promiserat ei. Et sic nullo modo potest
contradici, quia testimonium eius testimonium est.
Si quis duxerit uxorem quam putaverit esse virginem, et
invenerit eam corruptam, et secundo eam cognoverit, et cum ea
usque mane dormierit, nil de iure puelle potest ei auferre. Si
vero, postquam noverit, surrexerit ad nupciales viros et eis
testificaverit, nil ei de iure debet reddere. Si in crastina temptet
eam, et contradicit femina, tunc consideretur eius etas. Si matura
sit in pilis et uberibus, et si venerint muliebria eius, septem de
proximis ei cognatis cum utroque parente eam purgent; eodem
modo si matura sit. Si pro certo habeatur corrupta, seccetur
camisia eius ante et retro, et bubulus unius anni uncta cauda
tradatur. Si in manu eius permanserit, sit ei pro dote.
Uxor optimatis potest dare camisiam suam [p. 37, c. 2] et
clamidem et peplum et subtalares, farinam, lac, et butyrum, et
caseum, sine licentia mariti sui ; omnemque suppellectilem domus
sue potest commodare. Uxor villani nichil potest dare sine licencia
villani nisi mitram suam, nec commodare nisi cribrum, quo
possit audiri stans in limine domus sue dum propter illud clamet.
Quamvis puella eat in <1llatrut>1 cum viro sine licentia parentum
suorum, illi tamen cum suo domino eam possunt retrahere, licet
invitam, sed cum suo iure; tunc etiam non cogetur pater eius
mercedem reddere. Si femina eat in <1llathrut>1 que ante virum co-
gnoverit, hec potest cum suo viro invitis parentibus remanere; sed
ubicumque eius sit mansio, ibi merces eius querenda est.
Si quis violenter puellam cognoverit, reddat domino mercedem
et <1dyruy,>1 puelle vero suam iniuriam et <1egwedy et e dylesruyt>1 det.
Si autem vir violenciam negat, et mulier hoc affirmare velit,
capiat eius membrum pudibundum in leva manu, reliquias vero
in dextra, et iuret quod cum membro illo vim ei intulerit; sicque
nichil perdet.
Si quis vim intulerit puelle vel femine que sola ambulat, et
negaverit, [p. 38, c. 1] det iuramentum quinquaginta virorum,
quorum tres erunt continentes et abstinentes a carne et equitatione.
Si vero confessus fuerit, puelle vel femine reddet ius suum et
quietam clamabit. Regi vero reddet virgam argenteam altam usque
ad os eius, ita grossam sicut digitum medicum eius; et cyphum
aureum super virgam in quo possit sustineri plenus potus regi,
ita spissum sicut unguis aratoris pollicis qui per septennium
aratrum tenuerit.
Si due femine sole ambulaverint et inde passe fuerint, nil de
iure consequentur. Si vero socium habuerint secum ambulantem,
licet parvum puerum, dummodo non feratur in dorso, ius suum
plenarie habebunt.
Si mulier lectum viri sui sine causa reliquerit, antequam a viro
suo iterum in lecto recipiatur, iii" vaccas <1camlury>1 reddat ei, eo
quod dominus eius est.
Si mulier viro verbum irrogaverit verecundum, id est, <1geyr>1
<1kewylyt,>1 iii" vaccas <1camlury>1 ei reddat, quia dominus eius est.
Si sine causa a viro suo mulier vapulaverit, secundum dignita-
tem suam ei iniuriami vir suus reddat. Quisquis coniugem alicuius
verberaverit, vir eius habebit dimidium <1sayrhaed.>1
Si qua [p. 38, c. 2] mulier habuerit rem turpem cum alio viro
osculo, id est, <1cussan,>1 quartam partem <1sayrhaed>1 ei reddet, nisi in
ludo qui dicitur <1llawan,>1 et in convivio, et quando aliquis de longe
venerit. Similiter et de <1gouissiau.>1 Qui autem coitum fecerit, totum
restituet <1sayrhaed.>1
Si femina habens maritum de alio infametur, si tamen incertum
sit, septem mulierum manu se expurget. Si iterum eodem
modo infametur, iuramento xxtiiiii" mulierum manu se expurget.
Si tercia vice cum quadam certitudine hoc affirmetur, iuramento
quinquaginta mulierum manu se expurget. Hec infamia tribus
modis oritur: scilicet, si quis viderit de luco venientem, virum
autem ex alia parte lusci eiusdem eadem hora egredientem; vel si
visi fuerint sub uno pallio; vel si vir visus fuerit inter femora eius.
Adulter si negaverit adulterium, det iuramentum quinquaginta
virorum.
Tribus de causis potest femina habere suum <1egwedy,>1 licet ipsa
virum relinquat: scilicet, si sit leprosus vir; et si habeat fetidum
anhelatum; et si cum ea concumbere non possit.
Si mulier opposuerit alicui viro quod vis ei illata sit ab eo, et
ille negaverit, et si contradictio [p. 39, c. 1] fuerit inter eos, mulier
debet habere ab eo <1lw gweylit;>1 et si mulier fecerit iuramentum
contra, id est, <1gwrthtung,>1 debent ire in novam domum sub nigro
panno, et coram omnibus debet vir probare si possit an non.
Tria sunt que non possunt mulieri auferre, licet ob suam
dimitatur culpam: scilicet, <1cowyllh;>1 et <1argeuereu,>1 id est, animalia
que secum a parentibus adduxit; et animalia que redduntur pro
<1uynebwerth>1 si maritus eius aliam cognoverit.
Si filia alicuius, vel neptis, vel alia que in custodia illius fuerit,
cum aliquo in rapinam ierit, pater reddet domino ius suum, sive
awnculus eius sit, quia eam non custodivit. Si femina eat, ipsa sola
reddat ius suum, vel vir eius, vel qui eam rapuit.
Cum <1cowyllh>1 reddatur cuidam puelle, si de illo non facit
voluntatem suam antequam a viro suo mane surgat, commune
erit inter eos.
Femina legaliter maritata ter habebit <1uynebwert>1 si maritus
eius aliam cognoverit: primo, dimidium libre; secundo, libram;
tercio, cum omni dote sua et iure suo libera discedat. Verum si
ipsa hoc ulterius paciatur, numquam habebit <1uynebwerth.>1
Si puella aliqua [p. 39, c. 2] detur viro, et vir dicat eam in-
venisse corruptam, ipsa debet affirmare se esse incorruptam iura-
mento quinque hominum, id est, patris et matris, fratris et
sororis, et suo proprio.
Si quis ducat uxorem in <1llatruth,>1 et eam ad domum ducat
cuiusdam optimatis, ille accipiat a viro fideiussorem de mercede
eius domino suo danda, aut ipse reddat, sed antequam insimul
dormiant. Nemo debet dare feminam antequam accipiat fideius-
sorem de mercede eius domino suo danda.
Triplex est pudor puelle: primus, cum pater suus ea presente
dixerit se illam viro dedisse; secundo, cum viri lectum intraverit;
tercio, cum a lecto surgens inter homines venerit. Et ideo pro
primo datur <1amwabyr,>1 pro secundo <1cowyllh,>1 pro tercio <1egwedy>1 si
relicta fuerit.
De <1amwabereu>1
Merces filie <1penkenedyl>1 est libra. Merces filie <1mayr:>1 libra et
dimidia. Merces filie <1kymmellaur:>1 libra. Merces filie optimatis qui
habet hereditatem, id est, <1swyd:>1 dimidium libre; sine <1swyd:>1
lx denarii. Merces filie villani: xxiiii" denarii. Merces filie
cuiusdam advene sive extranee: xxiiii", si in terra regis [p. 40,
c. i] a viro ducatur. Merces filie cuiusquam illorum qui sunt
<1suydogyon pennadur>1 curie libra est. Merces filie cuiuslibet aliorum
curialium: dimidium libre. Merces filie fabri curie: dimidium
libre. Merces filie <1bonhedic kanhuynaul:>1 xxiiii" denarii.
De <1ebedyweu>1
<1Ebedyw penkenedyl>1 est libra. <1Ebedyw mayr:>1 libra et dimidia.
<1Ebedyw kymmellaur>1 est libra. <1Ebedyw>1 optimatis qui habet heredi-
tatem, id est, <1swyd:>1 dimidium libre ; sine <1suyd:>1 lx denarii. <1Ebedyw>1
cuiusquam illorum qui sunt <1suydogyon pennadur>1 curie est libra.
<1Ebedyw>1 cuiuslibet aliorum curialium: dimidium libre. <1Ebedyw>1
villani regis: xc denarii; xxx horum <1mayr et kymellaur>1 et lx
domino.
Leprosi, cum seculum dimittunt, <1ebedyw>1 dare debent dominis
suis. Optimates non debent habere in <1ebedyw>1 a villanis suis nisi
lx denarios, quia non habent <1mayr>1 neque <1kymellaur.>1
Si ecclesia in villa villani fuerit, in suo <1ebedyw>1 domino dabit
dimidium libre. <1Ebedyw>1 sanctimonialis: xvi denarii. Si vir fuerit
<1stauellauc,>1 xxiiii" denarios in suo <1ebedyw>1 debet dare, qui dantur
domino terre in qua camera eius sit. Si aliquis moritur in terra
alterius, xvi denarii debent dari pro <1marutewarchen. Ebedyw>1
[p. 40, c. 2] <1bonhedic kanhuynaul:>1 lx denarii legales.
Si rex exuli terram dederit, domino dabit in <1ebedyw>1 lx denarios ;
et de hiis, xxx dominus habebit; alios xxx in duo dividet,
medietatem <1mayr>1 et alteram medietatem <1kymellaur>1 habebit. Si
filium vel filiam non habuerit, totam substanciam eius rex
habeat, excepto debito, in morte.
De avibus et de nidis earum
Si quis nidum accipitris abstulerit, regi reddat pro eo libram.
Precium rubei accipitris antequam ponatur in <1mut:>1 dimidium
libre; postquam de <1mut>1 extractus fuerit et in album mutatus,
libram valet. Precium <1hwyedyd,>1 id est, <1gwalch:>1 xxiiii" denarii.
Precium <1nyd y llemesten:>1 xxiiii" denarii. Precium nisi rubei: xii
denarii. Precium albi de <1mut>1 extracti: xxiiii" denarii. Pro nulla
ave mansueta, id est, accipitre, grue, auca, et pro omni pennato
non sit <1dyruy>1 neque <1camlury>1 si sint occisa sive furto rapta, [p. 41,
c. 1] sed precii redditio tantum. Precium <1lleduegyn>1 regine est
libra, quodcumque animal sit. Precium <1lleduegin>1 villani est i
denarius sine elevatione.
De canibus
Precium cattuli molosi regis: antequam occulos aperuerit
xxiiiii" denarii; quamdiu sit in <1crowyn>1 xlviii" denarii; quamdiu
sit in <1kynlusc>1 xc vi denarii; quamdiu sit in cassa venatione, id est,
<1ouer hele,>1 dimidium libre; cum sit peritus, libram valet. Precium
cattuli leporarii regis est: dum sit clausis occulis xii denarii; in
<1crowyn>1 xxiiii" denarii; in <1kynlusch>1 xlviii" denarii; in <1ouer hele>1
xci denarii; peritus dimidium libre.
Precium cattuli molosi optimatis est: dum sit clausis occulis
xii denarii; in <1crowyn>1 xxiiii" denarii; in <1kynlusc>1 xlviii" denarii;
in <1ouer hele>1 xcvi denarii; peritus dimidium libre. Precium catuli
leporarii optimatis est: clausis oculis vi denarii; in <1crowyn>1 xii
denarii; in <1kynlusc>1 xxiiii" denarii; in <1ouer hele>1 xlviii" denarii;
peritus lx denarios valet.
Precium cattuli <1costauc>1 [p. 41, c. 2] est: unus denarius clausis
occulis; in <1crowyn>1 ii denarii; in <1kynlusc>1 iii" denarii; cum latret
et solvatur de <1kynlusc,>1 iiii" denarii sine elevatione. Cuiuscumque
generis sit canis villani, iiii" denarii sunt precium eius. Si rex
vel optimas habuerit <1costauc,>1 eiusdem precii est et <1costauc>1 villani.
Si quisi occulum gallici canis eruerit, vel caudam eius absciderit,
iiii" denarios de singulis vaccis que eum valuerint reddere debet.
Si canis hominem infestaverit, ponat homo lanceam suam inter
se et eum; et si invenerit super lanceam, homine lanceam non
impellente, canem non reddet. Si vero canis hominem wlneraverit,
et sanguis inde manaverit, dominus canis reddat sanguinem
secundum quod ius dictaverit. Et si homo ille captus a cane
poterit canem attingere ita quod non moveat pedem a loco suo,
interficiet canem, et nichil plus quam xvi denarios habebit cum
elevatione.
Si consuetus fuerit canis mordere ita quod tres homines ante
mordiderat, sed tamen dominus canis eum propter hoc non inter-
fecerit, ligetur canis ille ad pedem domini sui funis longitudine
duarum palmarum, et ita occidatur. Et reddat regi iii" vaccas
<1camlury.>1
Precium pastoralis canis est [p. 42, c. 1] lxa denarii si mane
gregem precedat et vespere sequatur; et hoc credi debet iura-
mento domini sui et unius vicini superius et alterius inferius.
Precium illius canis qui dicitur <1callawet>1 est xx".iiii" denarii, si
occidatur in spacio novem cubitorum a domo; si autem longius
occidatur, nichil pro eo redditur.
<1Buttheyat>1 caret legali precio in legibus Howel <1Da,>1 quia tunc
nullus habebatur in Wallia. Sed quodcumque caret legali precio,
dominus eius debet habere pro eo <1damtung.>1
Unus homo deneget canem. De rabioso cane nichil redditur.
Pro cane non sit <1dyruy>1 neque <1camlury>1 si sit occisus vel furto
sublatus, sed precii reddicio tantum.
De lege venacionis
Precium cervi: bos optimus. Precium cerve est vacca. Quicum-
que scecuerit vel violaverit cervum regis, quod dicitur <1kyllellu,>1
reddat regi iii" vaccas <1camlury.>1
Duodecim [p. 42, c. 2] sunt fercula in cervo regis: que sunt
lingua, tria fercula colli, tybie, cor, iecur, duo lumbi, <1herut, iar,>1
<1tummyon, edwylleuyn.>1 Sic reddi debet: pro unoquoque ferculo,
quicumque abstulerit sine licencia venatorum, tria animalia regi
reddat; que sunt xxxavi" pro omnibus.
Licitum est regi ubique venari per suam terram. Si cervus regis
mane captus sit in villa cuiusdam optimatis, servet eum optimas
usque ad meridiem integrum venatores expectando; et si tunc
venerint, de cervo faciant quod voluerint. Sin autem, optimas
faciat cervum excoriare, et canes pascat de carne; accipiatque
corium et iecur et quartam partem posteriorem, et canes ducat ad
domum suam; et si non adhuc venerint venatores, carnes accipiat
ille, et custodiat corium regi et venatoribus.
Si vero circa meridiem capiatur cervus in villa optimatis,
custodiat eum usque ad noctem ; et si tunc non venerint venatores,
fiat de eo sicut diximus de alio.
Si vero circa noctem capiatur, servet eum optimas usque mane,
ponens clamidem suam super eum, expec[p. 43, c. 1]tetque
venatores; et si non venerint, fiat de eo sicut de aliis supradictis.
Ubicumque cervus quem venantur regis venatores occisus sit,
nemo debet de eo habere <1hwarthaur tyr.>1
De cervo invento inventor habebit quartum membrum. De
wlpe et de inmundis animalibus possessor terre det inventori
i denarium. De sue vero anterius membrum.
Si quis interfecerit animal in terra alterius, dominus terre debet
habere quartuni membrum.
Quicumque sic agat de cervo regis in villa sua capto, non est
a rege culpandus.
De venatione optimatis
Si quidam optimas habuerit venationem molosorum, expectare
debet donec venatores regis ter solvant mane canes suos, id est,
<1try ellyngy;>1 postea canes suos ipse solvat. Et ubicumque cervum
optimas capiat, possessor terre habebit quartum membrum.
Regis est venatio usque ad kalendas Novembris; postea vena-
tores sibi usque ad nonum diem venabuntur.
Post kalendas Novembris non erunt in cervo legalia fercula,
neque a nono die Maii usque ad festum Sancti Iohannis. A festo
Sancti Iohannis usque ad kalendas Novembris erunt in eo lega-
[p. 43, c. 2]lia fercula.
Si cervus celetur, <1dyruy>1 fit. Pro cervo regis mansueto libra.
Pellis cervi xii denarios secundum leges valet, et corium bovis
similiter. Pellis cerve vii" denarios valet, et corium vacce
similiter.
De appibus
Mater appium, id est, <1modredaf,>1 xxiiii" denarios valet. Pri-
mum examen xvi denarios valet; secundum examen xii denarios
valet; tercium examen viii" denarios. Primum examen primi
examinis xii denarios; primum examen secundi examinis viii"
denarios. <1Modredaf>1 si primum examen emiserit, xx". denarios
valet; post secundum xvi denarios; post tercium xii denarios
valet.
De arboribus
Si quis cicideriti quercum in terra aliena causa mellis vel causa
alicuius rei, dimidium libre reddat pro arbore, pro melle vero et
appibus xxtiiiii" denarios. Si ea perforetur, [p. 44, c. 1] lxa
denarios. Si ramum principalem ciciderit, lxa denarios valet.
Precium alterius rami: xxxa denarii. Pro rusca appium duo
solidi. Pro arbore ubi apes sunt in nemore duos solidi, si furata
fuerit arbor, et non ciciderit ad terram; si fracta et ad terram
dimissa, precium eius ut suprascriptum est. Qui invenerit et
domino monstraverit, ceram habeat et prandium illius diei et
usque ad sufficientiam de melle.
Pomus dulcis lxa denarii. Pomus amara xxxa denarii. Corilus
xv denarii. <1Spinel>1 vii" denarii et obolus. Alnus vi denarii.
Precium cuiuslibet arboris infructuose: iiii" denarii.
Nemus prohibetur a tribus diebus ante festum Sancti Michaelis
usque ad quintum decimum diem post Epyphaniam propter
fructus, ne peccora intrent absque licencia. Si porrci intrent
absque licencia, decimus occidatur; et sic quociens intraverint
usque ad novem; deinde singillatim unus post alium.
De fractione domus et combustione
Precium hyemalis domus est xxti denarii de unaquaque furca
que sustinet laquear, et de laqueari xla denarii. Si denudetur,
tercia pars tocius precii [p. 44, c. 2] reddatur. Domus estivalis:
xii denarii. Domus autumpnalis sine foramine terebri: viii"
denarii legales; cum foramine terebri: xxtiiiii" denarii. Bostar :
xxxa denarii. Cameras ante frontem domus: xxxa denarii. Ara
porrcorum : xxxa denarii. Ovile : xxxa denarii.
Si quis combusserit aulam regis, lxa denarios reddat de unoquo-
que retentaculo quod tectum sustinet. Pro tecto lxxxa denarios.
Pro aliis domibus, id est, <1gotey,>1 pro unoquoque eorum xxti
denarios regi reddat.
Qui domum combusserit hyemalem, et confessus fuerit, xx
solidos pro ea reddet, et xii vaccas <1camlury>1 domino. Qui domum
combusserit, et negaverit, det iuramentum xxtiiiii" hominum. Et
si in domo illa aliquis occisus fuerit, iuramento la hominum neget;
et unus eorum erit a carne abstinens et equitatione. Pro autum-
pnali dimidium libre. Pro estivali xl denarios. Pro ara porcorum
x solidos. Pro molendinario x solidos. Pro ferramento aratri duos
solidos et restitucionem aracionis quam amiseras. Aracio autem
unius diei in hyeme valet ii" denarios legales; in vere i denarium
legalem.
De <1keuar,>1 prima acra vomeri, secunda cultro, tercia aratori;
postea tribus melioribus bovis de meliore ad me[p. 45, c. 1]lio-
rem; postea <1geylwat;>1 postea v bovis de meliore ad meliorem;
postea <1carthwr.>1 Partem ligni sui debet arator habere, id est, unam
acram, per totum annum, quia ipse debet proficere aratro a primo
ligno usque ad ultimum.
Quicumque fregerit <1keueredri>1 sponte sua factum, tres vaccas
<1camlury>1 domino reddat. Et quicquid coarator suus in illo spatio
perdiderit de aracione implere debet.
Horreum regis dimidium libre ; et quod infra fuerit debet reddi.
Horreum optimatis lx denarii. Horreum villani xxx denarii.
Omne horreum potest esse apertum de iure usque ad festum
Omnium Sanctorum, ut ventus possit intrare. Et si animal intra-
verit, et far comederit, reddere cogetur. Post illud vero terminum,
nisi horreum sit clausum, et paries sit firmior in tribus locis, quod
dicimus <1bangor,>1 animal intrans et dampnum faciens reddere non
cogetur.
Pro quolibet istorum, scilicet, columpne, bance hyemalys
domus, et <1ystepheleu,>1 et <1amhynyauc,>1 et <1trothyw,>1 et <1gorsyn,>1 et <1
tuphyst,>1
et <1dor,>1 pro quolibet eorum iiii" denarii legales. Palus vel virga
i denarius legalis. <1Law gallawr>1 xxx denarii. <1Dorcheluyth>1 ii
denarii legales. <1Cheluyth>1 i denarius legalis. Patella [p. 45, c. 2]
ferrea iiii" denarii legales. Dolabra iiii" denarii. Securis lignorum
denarii legales. Parve securis i denarius legalis. Magnum
terebrum, id est, <1rumbyl,>1 ii denarii legales.
Mediocris terebri unus denarius. Parvum terebrum, id est,
<1ebyll,>1 obolus. Falcis i denarius. Serre obolus. <1Hwynglo>1 quadrans.
<1Pal>1 i denarius. <1Nedifi>1 denarius. Lygonis unus denarius. Novacula
i denarius. <1Raschil>1 obolus. Forficis unus denarius. Pectinis i
denarius. <1Caboluayn>1 obolus. <1Budey>1 iiii" denarii. <1Noy>1 iiii" denarii.
<1Bayol yw>1 iiii" denarii legales. <1Heschyn yw>1 ii denarii legales.
<1Bayol helyc>1 i denarius legalis. <1Heschyn helyc>1 i denarius. <1Bayol>1
<1gwyn>1 i denarius legalis. <1Chelurn>1 i denarius legalis. <1Menney>1 i
denarius legalis. <1Turnen>1 quadrans. <1Chelaur pobi>1 i denarius legalis.
Cuppe unius ligni iiii" denarii legales. Dolium xii denarii. Pro
tapeto duo solidi. Cyfy i denarius. Toga xii denarii. <1Kycdyschil>1
i denarius legalis; alterius disci viii" pro uno denario. <1Nythlen>1
iiii" denarii legales. Sacci iiii" denarii legales. Cribri unus
denarius legalis. <1Rydyll>1 i denarius. Tripodis iiii" denarii legales.
Cratis viii" denarii legales. <1Raf welew>1 i denarius legalis. <1Rafluyf>1
i denarius. Arca xii denarii.
Precium <1torch>1 leporarii regis est viii" denarii legales; <1torch>1
leporarii optimatis iiii" denarii legales. <1Kynlleuan>1 leporarii regis
est iiii" denarii legales. <1Kynlleuan olreat>1 viii denarii legales.
Gypse, id est, <1yranescor,>1 lx denarii. Ferree [p. 46, c. 1] manice
xxiiii denarii. Compedis viii denarii. Retis salmonarii xxiiii denarii.
<1Penlluydech>1 xvi denarii. <1Gauellauech>1 xii denarii. <1Ballechruyt>1 iiii"
denarii legales.
De gladiis et scutis
Pretium gladii, si fuerit <1breulyf,>1 xii denarii; si fuerit <1gweynseyt>1
xiiii denarii. De auro vel argento, si super capulum fuerit, sit
<1damtung.>1 Precium scuti, si sit coloratum auricalco vel argenteo
colore vel glauco, id est, <1calchlassar,>1 xxiiii denarii; si non sit hiis
coloribus coloratum, xii denarii. Lancee iiii" denarii. Arcus cum
xii sagittis vii denarii et obolus. Duo lapides mole, id est, <1brewan,>1
iiii denarii legales.
De lege boum et vaccarum
Precium vituli a medio Martis vel kalendis Aprilis usque ad
kalendas Novembrium vi denarii. Ex tunc usque [p. 46, c. 2] ad
kalendas Februarii viii denarii. Ad Maium x denarii. Ad Augu-
stum xii denarii. Ad Novembrem xiiii denarii. Ad Februarium
xvi denarii. Ad Maium xviii denarii. Ad Augustum xx denarii.
In sequenti die post Augustum adduntur iiii denarii, et tunc valet
xxiiii denarios. Ad kalendas Novembrium xxvi denarii. Ad
Februarium xxviii denarii. Ad Maium xxx denarii. In nono die
Maii debet queri <1teythi kynflyt>1 aut nunquam; <1undydyauc yw>1
<1kynflyt.>1 In eodem die pretium lactis eius additur, scilicet, xvi
denarii; et tunc valet xlvi denarios. Ad Augustum xlviii denarii.
Ad Novembrem la denarii. Ad Februarium lii denarii. In
sequenti die adduntur iiii denarii. Ad Maium lx denarios
valet.
<1Teythi kynflit>1 est habere lactis ex iiii" mamillis, licet parum, et
vitulum pergentem novem passus in nono die post kalendas Maii;
et si nichil lactis in estate illa habuerit, emptori det inventor xx
denarios. <1Teythi>1 vacce est cum lege vacce; parere debet inter
medium Martis et medium Aprilis; et in nono die post kalendas
Maii, debet implere vas habens in inferiori parte, id est, <1yn e>1
<1waylaut,>1 iii" pollices, in superiori vero novem pollices, in altitu-
dine viit" digitos.i <1Teythi>1 vacce est xxx deiiarii, scilicet, xxiiii
denarii pro lacte et vi pro vitulo.
Red[p.47,c.1]ditio lactis vacce tribus modis fit: primo, xxx
denariis; secundo, alia vacca que talis est et ea cuius lac redditur;
tercio, plenitudine vasis quo lac eius mensuratur de farina ave-
naria bis in die, et hoc a nono die Maii usque ad festum Sancti
Cyricii; ab illo festo usque ad Augustum, de farina ordeicea; ab
Augusto usque festum Omnium Sanctorum, de triticea farina.
Pro lacte mensis iiii denarii. Pro lacte ebdomade i denarius.
Vitulus masculus a tempore nativitatis sue usque ad kalendas
Novembrium vi denarios valet. Postea adduntur ei duo denarii
quolibet tempore usque ad Augustum in tercio anno. Ad kalendas
Novembrium xxtiii" denarios. Ad Februarium xxiiii denarios. In
sequenti die post Purificationem Sancte Marie imponendum est
ei iugum, et adduntur iiii denarii; scilicet, xxviii denarios. In
nono die Februarii apparebit utrum convenienter aret aut non.
Si arare possit in illa die, adduntur ei xvi denarii, id est, <1teythy>1
bovis ; qui omnes sunt xlaviiito denarii. Ad Novembrem la denarios.
Ad Februarium laii" denarios; et tunc dicitur <1allweyth,>1 et addun-
tur iiii denarii. Ad Maium lxa denarios valet. Si autem non trax-
erit in iugo vel in carro, tercia pars precii restauratur emptori,
nec re[p.47, c. 2]cambire debent.
Sciendum est quod vacca erit <1teledyw>1 a secundo vitulo usque
ad quintum. Bos vero erit <1teledyw>1 a tercio iugo usque ad sextum.
Precium mamme vacce, id est <1theth,>1 est iiii" denarii legales;
vel reddat ovem fetam singulis annis dum vixerit. Precium
mamme, id est, <1thet kynflyt,>1 est iiii" denarii sine elevatione. Cauda
et cornu et occulus eiusdem precii sunt, scilicet, iiii" denarii.
Si quis vendiderit bovem vel vaccam, debet esse sub tribus
languoribus eius: id est, sub <1dere>1 tribus diebus et tribus noctibus,
et sub <1scheueyn>1 iiii" menses, et sub <1pellenew>1 per annum.
Si quis noctu in bostare animal alicuius neccaverit, si negaverit,
cum xiiii viris de cognatis suis pro vacca vel bove.
Si animalia tocius ville in uno bostare, id est, <1bwarth,>1 venerint, et
ibi aliquod animal aliud neccaverit, dominus animalis neccantis,
si non negaverit, reddet. Si vero omnes negaverint, unusquisque,
scilicet, purgando suum animal, omnes iurabunt. Post iura-
mentum vero omnes communiter reddent secundum numerum
animalium que in stabulo fuerint; et pro animali mutulo id
est, non cornuto, quantum pro duobus aliis. Pro <1ebo,>1 vivum
animal, et iii" vaccas <1camlury>1 domino.
[p. 48, c. 1] Si quis fecerit quod dicitur <1kyllellu,>1 reddat vivum
animal, et tres vaccas <1camlury>1 domino. Pro vita bovis vel vacce
xl denarios. Pro corio viii denarios. Pro <1schorugyl>1 viii denarios.
Pro capite et pedibus et visceribus et sepo iiii denarios.
Precium uniuscuiusque animalis cuius carnes non comeditur :
due partes ad animam, et tercia ad carnem.
Si quis liberaverit bovem vel vaccam a fure, iiii" denarios
defensor habebit.
Si quis negaverit bovem vel vaccam de furto, det iuramentum
xiiii" virorum de cognatis suis.
De lege equorum
Pretium pulli a nativitate sua usque ad Augustum: iiii"
denarii legales. Ad kalendas Novembrium: xii denarii. Ad
Februarium : xviii denarii. Ad Maium: xxiiii denarii. Ad Augu-
stum : xxx denarii. Ad Novembrem: xxxvi denarii. Ad Februa-
rium: xlii denarii. Ad Maium: xlviii denarii. Ad Augustum
in tercio anno adduntur ei xii denarii; et sic [p. 48, c. 2] xii
denarii adduntur quolibet tempore usque ad Maium. Et tunc erit
trium annorum, et valebit xcvi denarios. Et tunc etiam teneri
debet. Quando tenetur, adduntur ei xx denarii. Quando frenetur,
adduntur iiii" denarii sine elevatione. Et tunc valet dimidium
libre.
Dextrarius si per mensem et dimidium pascatur, si furto sit
sublatus vel occisus, <1damtung arnaw,>1 id est, reddi debet secundum
iuramentum illius cuius fuerat.
Precium palfredi est marca. Precium runci: dimidium libre.
Equi summarii: lxxx denarii. Caude dextrarii infra cutem
abscide : xxiiii denarii. Si <1coloren>1 abscidatur, totum dextrarii
precium redditur. Si pes equi abscidatur vel frangatur, totum
precium eius reddi debet. Occulus dextrarii et eius auris: xxiiii
denarii ; si omnino exocculatur, totum dextrarii precium redditur.
Caude runci: xii denarii; similiter occuli et auris.
Equa a nativitate sua apreciatur ut vacca; sed tamen equa de
grege valet dimidium libre, hac racione: quia postquam <1staluyn>1
eam ascenderit, et <1greaur>1 habuerit, tantum debet habere quantum
due villane. [p. 49, c. 1] Quotquot vaccarum fuerit equa, secun-
dum precium vitulorum erit precium pulli eius. Si orbus fuerit
pullus, et inventus vel occisus vel furto raptus, iiii denarii dantur
pro eo. Precium caude eque et occuli et auris: iiii denarii legales
pro eorum quolibet.
Ad <1teythi>1 equi vel eque vel bovis vel vacce pertinet ut edat vel
bibat et ascendi permittat, id est, <1rody yschyn;>1 et ne restivus sit,
id est, <1luegus.>1 Et si invenerit <1luegus,>1 tercia pars precii reddatur
emptori, nec debent recambire. Hec omnia spectant ad <1teythi>1 equi
vel eque.
Si quis vendiderit equum vel equam, sit sub languoribus eius
duobus per annum, id est, <1dere,i yscheueyn,i a llyn meyrch a dylys->1
<1ruyt.>1 . . . . . .
Pro equo in stabulo furtim occiso, si negatur, xxiiii virorum
iuramentum purget. Pro equo furtim sublato, si negatur, xxi
virorum iuramentum purget. Precium vero equi castrati, si non
dextrarius sit: lxxx denarii. Precium eque villani est lxa denarii,
negaturque sex viris si furto sublata fuerit.
Si quis equitaverit equum alicuius absque licentia illius, iiii"
denarios ascensionis et iiii" decensionis et iiii" [p. 49, c. 2] de
unoquoque <1rantyr>1 super quod equitaverit reddere debet.
Si quis liberaverit equum a fure, iiii" denarios de singulis vaccis
que equum valent habebit.
Si equus alicuius comodatus fuerit ad locum nominatum, et
ille cui commodatus est alias ierit, et lucratus ibi cum equo fuerit,
dominus equi dimidium lucri habebit.
Si equus commodatus fuerit alicui, et pilos in dorso cum eo
amiserit, et quod dicitur <1gonoui,>1 det domino equi iiii denarios
legales. Si vetus ictus tumuerit, et cutis aperta fuerit, viii denarios
legales. Si ictus non sit in dorso, sed cutis fracta fuerit et caro
usque ad os incisa, xvi denarios legales.
De lege porrcorum
Porrcellus quamdiu sit in <1crowyn,>1 non exiens foras, i denarius
legalis; cum exierit et suggit, denarii legales; cum desinit
suggere, iiii denarii legales usque ad festum Sancti Iohannis in
autumpno; abhinc usque ad kalendas Ianuarii x denarios legales
valet; extunc usque ad predictum festum xii denarios valet; et
tunc anima erit duppla [p. 50, c. 1] carni. Ab illo festo usque ad
kalendas Ianuarii xx denarios legales, id est, xxx; et tunc caro erit
duppla anime.
<1Gwellthwch>1 xii denarios valet. Precium magne suis est xxx
denarii a festo Sancti Iohannis in autumpno, in quo vadunt sues
ad nemus, usque ad kalendas Ianuarii. Precium parve suis, id
est, <1banw:>1 xv denarii in illo tempore predicto; et tunc tercia pars
precii ad animam et due ad carnem. A kalendis Ianuarii usque
ad festum Sancti Iohannis in autumpno precium magne suis, id
est, <1rewyss>1 : xv denarii; parve suis, id est, <1banu>1 : vi denarii.
Precium porrcelli in <1crowyn:>1 i denarius legalis. Si non suggit,
<1banu>1 erit usque ad annum; et postea magne suis precium habet.
<1Hwch uorr:>1 xxx denarii. Porrcellus autumpnalis, id est, <1kynyw,>1
non habet precium legale usque ad annum, sed <1damtung;>1 post
annum, suis legem tenet.
Si quis vendiderit sues, debet esse sub tribus languoribus: id
est, <1dylyssruyt,>1 et morbo <1menyclauch>1 tribus diebus et tribus nocti-
bus, et ne comedant porrcellos. Et si comederint, tercia pars precii
reddatur emptori, nec recambire debent iudicio.
Si quis negaverit suem de furto, det iuramentum quinque
virorum; similiter et de unoquoque onere dorsi. [p. 50, c. 2]
Si porrci alicuius hominem interfecerint, dominus eorum reddet
precium hominis. Verris non reddit brutum animal quodcumque
neccaverit; similiter nec taurus nec dextrarius. Reddicio verris
est unus verris ante suem et alius post.
De ovibus
Precium agni cum matre sua: i denarius legalis; postquam
segregatur : ii denarii legales ; ad Augustum : iiii" denarii legales
sine elevacione. <1Teythi>1 ovis est iiii denarii.
Si quis oves vendiderit, debet esse sub <1dylyssruyt>1 et sub <1dere>1
tribus diebus et tribus noctibus, et sub <1llederu>1 a festo Sancti
Michaelis in autumpno usque ad medium Aprilis, donec ter
comederint usque ad saturitatem de novis parellis in vere.
Precium mamme ovis, id est, <1teth:>1 ii denarii.
Agnorum venditor debet esse sub <1dilyssruyt>1 et sub <1dere>1 tribus
diebus et noctibus, et sub scabie a festo Omnium Sanctorum
usque ad kalendas Aprilis, et sub <1llederu>1 a predicto festo usque
ad kalendas Maii. Emptor non debet ducere eos inter agnos
scabiosos septem annis ante.
[p. 51, c. 1] De capris
Precium hedi cum matre sua : i denarius; postquam separatur :
ii denarii; ad Augustum: iiii denarii sine elevacione. Precium
capre est iiii denarii sine elevacione. <1Tcythi>1 capre est ii denarii.
De murilego
Precium murilegi est iiii denarii legales. Venditor catti debet
esse sub tribus languoribus: scilicet, ne catulos comedat; et ne
sit secundum lunationes <1kyttheryc;>1 et ne surdus sit.
<1Teythi cath yw e bot yn keflegat, kefuewyn, kefdanhet, a llad>1
<1llegotyn da, ac na bo gnodedyc nerayluyth.>1
Si quis abstulerit cattum vel occiderit, et confessus fuerit,
precium eius tale est: ut in loco mundo ponatur capite deorsum
posito et cauda sursum posita; desuper vero frumentum infun-
datur, donec cooperiatur summitas caude eius; vel ovis cum lana
et agno.
De anseris et gallinis
[p. 51, c. 2] Precium anseris est denarii legales. Nidi eius:
ii denarii legales. Pulli eius dum sit sub alis: i denarius; post-
quam exeat : i denarius legalis. Precium galli vel galline : i denarius
sine elevatione.
De animalibus captis
Si quis invenerit vaccam vel bovem in tritico vel in siligine
a kalendis Februarii usque ad kalendas Maii, pro unoquoque
eorum obolus reddatur. Si oves vel capras invenerit, similiter
reddatur pro decem in supradicto tempore. Si equum vel equam
invenerit, unus denarius reddatur pro eo.
Gallus quociens captus fuerit in orto vel in horreo vel super
lini semen vel ubicumque loco detrimentum faciat, tot unguis
eius abscidatur, et ovum pro unoquoque eorum redditur. Gallus
non debet habere de iure nisi novem gallinas.
Anseres si capti fuerint, per collum in furca vel in sepe usque
ter suspendantur. Postea si inveniantur, occidi vel redimi debent.
Si porrci invenerint et infodiant terram, iiii" denarii pro
unoquoque eorum reddantur in predicto tempore. A kalendis
Maii usque ad Augustum si quis invenerit in tritico vel in siligine
vel in avena vel in ordeo, pro unoquoqueii omnium supradictorum
dupplum reddatur.
De <1geny>1 et <1meythrin>1
Ad faciendum <1geny>1 et <1meythrin,>1 oportet probare iuramento
duorum vicinorum [p. 52, c. 1] suorum cum suo, scilicet, unius
inferius et alterius superius, quod numquam animal illud ab eo
dicesserit sponte neque dato.
Dicitur in lege Howel <1Da>1 quod iudicium non dividit. Dividit
tamen in tribus locis: scilicet, cum contencio fuerit inter duas
villas de termino, et pars illa littigiosa minor sit quam <1rantyr;>1
contendentes ex utraque parte debent iurare quod iure et heredi-
tate debent eam habere; et tunc illud dubium in duo dividatur.
Similiter inter virum et mulierem taliter divisio debet fieri cum
alter eorum moritur. Eodem modo cum animal adducitur a loco
in quo ius de eo haberi non possit ad locum in quo possit, id est,
ab <1agcheuereyth at keuereyth.>1
Dei gratia atque providentia rex Howel, qui cognominatur <1Da,>1
totius Wallie principatu presidebat pacifice. Qui, cum Wallenses
suis legibus abuti et contra easdem errare prospiceret, quippe
quisque sibi fere statuebat ius quod volebat, elegit de quolibet
pago sex viros auctoritate et scientia pollentes ad locum qui
dicitur <1Ty Guyn;>1 quorum consilio diligenti examinatione leges
antiquas partim approbavit, partim emendavit, partim penitus
delevit, alias vero de novo condidit.
Promulgatis itaque legibus quas observari decreverat, auctori-
tatem suam eis impertivit, firmiterque eas et illibate iussit teneri;
in tantum quod ipse et omnes secum qui aderant malediccionem
Dei et suam et tocius Wallie ei imprecati sunt quicumque eas de
cetero in Wallia non observaret;
"Virtutis vere custos rigidusque satelles'.
Hee leges medie temperateque consistunt; in quibus nichil
ultra modum nec citra esse permisit, memorans illud Oratii:
"Est modus in rebus, sunt certi denique fines;
Quos ultra citraque nequid consistere rectum.'
De privilegiis curie et ministrorum eius
A curia sua itaque sumpsit exordium, disponens in ea xxiiii
ministros officiales. Quorum primus est princeps milicie; sacer-
dos familie; assecla; accipitarius; iudex curie; armiger regis;
venator; camerarius; assecla regine; sacerdos regine; poeta
familie ; silentiarius ; hostiarius aule ; hostiarius camere ; cameraria
regine; minister habene; candelarius; propinator; mixtor pocu-
lorum; dapifer aule; cocus; pedifer; medicus familie; armiger
regine; dapifer regine.
Hii xxiiii ter quolibet anno indumenta sua a rege et regina
debent habere, scilicet, lanea a rege, et linea a regina, id est, in
Natali, Pasca, Pentecoste. Rex debet regine terciam lucri partem
de regno proprio. [f. 1] Similiter ministri regis ministris regine.
De iniuria regis
Precium regis est iniuriam suam triplicare, et huic triplicationi
addere medietatem eius elevando, et huic toti secundo medieta-
tem, et tercio similiter. Iniuria vero eius triplex est: scilicet,
refugium suum violare ; vel, cum duo reges ad fines suos coniuran-
di causa convenerint, coram eis et eorum exercitibus hominem
interficere ; vel uxore eius abuti.
Redditur vero sic regis iniuria: centum vacce de qualibet
provintia, id est, <1cantref,>1 iuxta numerum provintiarum suarum,
cum argentea virga eiusdem altitudinis cum rege sedente in
cathedra sua, et eiusdem grossitudinis cum digito eius medio,
et cum scipho aureo qui ad potum regis sufficiat, et aureum
habente coopertorium adeo latum ut facies regis, adeo spissum
ut unguis pollicis aratoris qui per septennium aratrum tenuerit.
Virga debet habere in uno capite tria capita in latitudine extensa,
in quibus virga possit stare, et in alto similiter tria capita, in
quibus ciphus possit sedere. Capita illa vi debent esse eiusdem
grossitudinis cum virga. Non redditur aurum nisi regi Dinewr
tantum et regi Aberfrau.
De iniuria regine
Regine iniuria triplex est simili modo: id est, refugium suum
frangere ; vel eam fuste cedere ; vel aliquid vi manibus rapere. Et
tunc tercia pars iniurie regis ei restituetur, sed sine auro et
argento.
Licitum est regi xxxvi homines equitantes in comitatu suo
habere, id est, viginti quatuor ministros officiales et xii hospites,
preter familiam et optimates et pueros et ioculatores et pauperes.
De magnatibus curie
Heres qui post regem regno successurus est cunctis debet esse
honorabilior in curia post regem et reginam. Debet enim esse
filius regis vel frater eius. Sedes heredis est in aula contra regem
ex alia parte ignis. Inter heredem et columpnam primo loco
debet sedere iudex, secundo sacerdos familie. Ex altera vero parte
heredis [f. 2] <1penkerd>1 patrie. In illa parte nemo debitum sibi iure
locum optinet.
Precium heredis est equale precio regis, sine auro et argento.
Similiter de iniuria eius. Omnem sumptum et omnia necessaria
a rege debet habere. Hospitium eius debet esse in aula regia; cum
eo debent hospitari pueri, id est, <1makwuieit,>1 et lignicifer, qui ignem
custodiat ac preparet, et hostia claudat. Heres cenam, id est,
<1ankwyn,>1 debet habere sine mensura, sed quod sufficiat.
Cum rex sederit in sede sua in tribus principalibus festis, tunc
debet habere quendam venerabilem virum de patria ad sinistram
partem, cuius hereditatis dignitas illum locum ei adquirat. Post
illum <1kynghellaur;>1 postea accipitarius. Ad dexteram vero partem
regis ponat rex quemcumque velit venerari. Pedifer debet sedere
sub pedibus regis. Candelarius ante regem debet stare.
Refugium regine est hominem conducere ultra fines patrie
sine <1herlit>1 et <1ragot.>1 Refugium principis militie est conducere
hominem usque ad finem pagi. Refugium sacerdotis familie est
conducere hominem ad proximam eclesiam in qua ipse missam
celebravit. Refugium accipitarii est conducere hominem usque
ad ultimum locum in quo cum avibus suis aucupationem fecit de
curia. Refugium <1distein>1 est conducere hominem ex quo ceperit
stare in officio suo in curia usque dum novissimus homo ierit
dormitum, tanto tempore conducere hominem. Refugiumpenkynyt
est conducere hominem quo vix cornu eius auditur. Refugium
<1penguastraut>1 est conducere hominem super velociorem equm de
custodia sua donec deficiat. Refugium iudicis curie est conducere
hominem ex quo prima causa tractetur ante eum mane in curia
usque ad ultimam, tanto tempore sine <1erlit et ragot.>1 Refugium
camerarii est conducere hominem tanto tempore quo aliquis possit
pergere propter dispersionem cirporum, et ex eo quo lectum
regis sternere et eum pannis operire.
Refugium <1distein>1 regine est [f. 2, c. 1] ex quo ceperit stare in
officio suo in camera donec ultimus homo ab eo serviatur, con-
ducere hominem tanto tempore. Refugium sacerdotis regine est
conducere hominem ad proximam ecclesiam. Refugium camerarie
regine est quantum camerarii regis.
Refugium poete familie est conducere hominem ad principem
militie. Refugium silentiarii est ex quo ponat primum silentium
in aula usque dum ponat ultimum, conducere hominem tanto
tempore. Refugium pediferi est ex quo sederit sub pedibus regis
donec rex surgat et ad cameram pergat, conducere hominem
tanto tempore. Refugium cocci est ex quo ponat primum ferculum
et assare ceperit donec ultimum ponat regi et regine, conducere
hominem tanto tempore. Refugium <1medid>1 est ex quo ceperit
preparare dolium medonis donec finiat et pannis cooperiat con-
ducere hominem tanto tempore. Refugium dapiferi est ex quo
ceperit di[f. 2, c. 2]videre cibaria donec ultimus in curia cibum
suum habeat, conducere hominem tanto tempore. Refugium
<1trullyat>1 est ex quo ceperit exhaurire primum dolium donec ex-
hauriat ultimum, conducere hominem tanto tempore.
Refugium medici familie est ex quo de curia ierit visitare
infirmum iussu regis, et eum illa vice curaverit, et donec ad
curiam redeat, conducere hominem tanto tempore. Refugium
hostiarii aule est conducere hominem ad longitudinem brachii
sui et virge versus portam. Refugium portarii est custodire
hominem, cui refugium dederit, donec princeps militie per por-
tam veniat ad hospitium pergens, et cum eo illum dimittere.
Refugium hostiarii camere est conducere hominem ad portarium.
Refugium <1guastrat awin>1 est conducere hominem quo faber curie
faciet quatuor ferra cum clavis, et ponat sub pedibus equi regis.
Refugium <1guastrat>1 regine [f. 3, c. 1] tantumdem. Refugium
captivi est quantum potest falcem suam proicere.
De ministris
Dictum est de refugiis xxiiii officialium ministrorum; et qui-
cumque eorum refugium violaverit, eis iniuriam facit. Sed modo
videndum est quid pro uniuscuiusque iniuria reddendum sit.
Refugium lignicisoris est conducere hominem ad ultimum
locum quo ierit pro lignis, et quantum potest cum ligniscismo
iactare; et qualibet nocte de curia habebit <1un seic.>1
Iniuria principis milicie est tantum quantum tercia pars iniurie
regis sine auro et argento; precium eius est tercia pars precii
regis. Iniuria <1distein>1 est novem vacce et novem untie argenti;
precium eius est ix vacce et ix.xx vacce cum tribus elevationibus.
Iniuria <1penkenyd>1 est ix vacce et ix uncie argenti; precium eius est
ix vacce et novies xx vacce cum [f. 3, c. 2] tribus elevationibus.
Iniuria <1penguastraut>1 est ix vacce et ix uncie argenti; precium eius
est ix vacce et novies xx vacce cum tribus elevationibus. Iniuria
iudicis curie est ix vacce et ix uncie argenti; precium eius est ix
vacce et novies xx vacce cum tribus elevationibus. Iniuria accipi-
tarii est ix vacce et ix uncie argenti; precium eius est ix vace et
novies xx vacce cum tribus elevationibus. Iniuria camerarii est
ix vacce et ix uncie argenti; precium eius est ix vace et novies xx
vacce cum tribus elevationibus.
Si quis fecerit iniuriam sacerdoti familie, subiacere debet iudicio
sinodi; et de precio similiter.
Iniuria ceterorum officialium preter istos: vi vacce et vi uncie
argenti. Precium eorum est vi vacce et sexies xx vacce cum tribus
elevationibus.
Si quis hominem occiderit, et postea [f. 3, c. 1] reddat eius
precium, primo reddat iniuriam eius, deinde precium eius, quia
nemo occiditur sine <1sarhaet.>1 Sed talis iniuria sine elevatione
redditur.
Hospitium principis milicie est maxima domus que sit in villa
media, quia familia debet esse circa eum parata ad quodlibet
negotium; et cum eo erit poeta familie et medicus familie. Hospi-
tium <1distein:>1 proxima domus curie, quoniam ipse debet servire
curie et coquine; et cum eo debent esse <1swydwyr.>1 Hospitium
sacerdotis est domus cappellani sub eo servientis; et cum eo
omnes clerici regis.
Hospitium <1penkenyd>1 est tritorium; et cum eo omnes venatores.
Hospitium <1penguastraut>1 est proxima domus horreo regis, quia
dividit ipse prebendas equorum et hospitia; et cum eo [f. 3, c. 2]
debent esse <1guastrodion.>1 Hospitium accipitarii est horreum regis,
quoniam fumo caret, propter accipitres. Hospitium iudicis curie
est aula. Ipse habere debet pulvinar sub capite suo, cui insedit
rex in die. Camerarius debet habere lectum in camera; similiter
et cameraria. Hospitium hostiarii aule et hostiarii camere est
domus portarii.
Princeps milicie debet habere <1ankwyn>1 in hospitio, scilicet, tres
discos plenos et tria cornua plena. Munus debet habere a repe
quolibet anno quantum tres de familia, id est, tres libras. Si famiria
regis predam fecerit, et princeps milicie cum eis fuerit, ipse habebit
partem trium virorum de preda; et de tercia parte que regis est,
unum animal quod elegerit.
Ex quo <1distein>1 steterit in aula ponens pacem Dei et regis et
regine et optimatum in curia, nusquam erit refugium transgredienti
pacem [f. 4, c. 1] illam. Tunc enim omnium illorum refugium
est. Quicumque ergo refugium illorum omnium et regis fecerit
frangi, nusquam habebit refugium.
<1Distein>1 est particeps xxiiii dignitatum que sunt in curia. De
numis qui redduntur in cena regis habebit partem duorum viro-
rum; et de coriis boum qui occiduntur in coquina. Cum rex
dederit dignitatem, id est, <1suyd,>1 alicui de <1suidogion,>1 exceptis prin-
cipalibus qui sunt in curia, <1distein>1 debet habere mercedem.
<1Distein>1 debet habere corium cervi a <1penkenit>1 in Octobri ad facien-
dum vasa causa portandi ciphos et cornua regis. Sed corium illud
debet dari ante quam dividantur coria inter regem et venatores.
<1Penkenid>1 debet habere corium bovis in hyeme et corium vacce
in estate a <1distein>1 ad faciendum <1kynlliuaneu>1 canibus regis. <1Distein>1
debet habere partem viri de nummis <1guastrodion.>1 [f. 4, c. 2]
<1Penguastraut>1 debet habere corium bovis in yeme et corium vacce
in estate a <1distein>1 ad faciendum capistra equis regis. Sed corium
illud redditur ante quam dividantur coria inter <1distein>1 et <1swydwyr.>1
<1Distein>1 debet habere potestatem in coquina et <1medkell.>1
Accipitarius debet habere corium cervi a <1penkenid>1 ad faciendas
cirotecas ad ferendos accipitres regis. <1Penkenit>1 debet habere
nisum doctum ab accipitario quolibet festo Sancti Michaelis.
<1Distein>1 debet apponere cibum regi et <1seic>1 superius et <1seic>1 inferius
in tribus principalibus festis; et debet ministrare potum regi et
aliis supradictis.
Ianitor et <1kenutei>1 non sunt de numero xxiiii officialium.
<1Penguastraut>1 debet habere <1coisseu>1 boum occisorum in coquina.
Ipse ad hoc debet habere partem duorum virorum de numis
[f. 4, c. 1 ] <1guastrodion. Penguastraut>1 debet habere veterem sellam
dextrarii regis et eius frenum. <1Penguastraut et guastrodion>1 cum
eo debent habere omnes pullos lacivos de tercia parte que regis
est de preda.
<1Distein>1 debet habere longitudinem digiti sui de cervisia supra
fecem; de <1bragaut>1 usque ad medium nodum predicti digiti; et de
<1med>1 usque ad extremum nodum.
<1Penguastraut>1 debet habere <1ankuyn>1 in hospicio suo, scilicet, <1un>1
<1seic.>1
<1Guastraut auwin>1 debet habere sellam regis cotidianam, et qui-
quid subsit, et frenum et ocreas et calcaria et cappam pluvie,
cum rex ea reliquerit.
<1Penguastraut>1 debet porrigere omnes equos a rege datos, et de
quolibet habere quatuor denarios, exceptis tribus, scilicet, qui
datur sacerdoti familie, et qui datur iudici, et qui datur ioculatori.
Iudex curie debet habere partem viri de nu[f. 4, c. 2]mis
<1dayret.>1 Iudex debet iudicare omnia iudicia curie et demonstrare
iura et debita et dignitates curie. Iude debet habere xxiiii
denarios ab illo cuius dignitatem, id est, <1suic->1, vel ius demonstrat.
Cum iudices habeant mercedem legalem, id est, <1gobyr keureith,>1
iudex curie debet habere partem duorum virorum. Ipse debet
habere partem viri de preda quam familia regis facit, licet sit
domi.
Si contingat quod aliquis contradicat iudici curie de iudicio,
ambo debent vadimonia sua in manu regis dare; et postea querat
rex qui litem illam dissolvat. Et si vincatur, iudicium eius cassum
erit, et precium lingue sue regi reddat; et amplius non debet
unquam iudicare. Si autem alter convincatur, reddat iudici
iniuriam, id est, <1sarhaet;>1 regi vero precium lingue sue.
Si quis ierit ad audiendum iudices sine licentia, reddat tres
vaccas transgressionis, id est, <1cam[f.>1, c. <11]lury.>1 Et si presens est
rex, duppliciter reddat.
Nemo debet iudicare, nisi sciat illa tria que dicuntur tres
columpne legis, id est, <1teir colouyn keureith,>1 et precium omnium
animalium que necesse sunt ad opus hominum.
Equs iudicis debet habere partem duorum equorum de pre-
benda, id est, <1ebran,>1 stans in eodem presepe cum equo regis
cotidiano. Iudices debent habere iiii denarios de quolibet iudicio
quod iudicaverint, si res de qua iudicent valeat iiii denarios.
Tria sunt quibus rex carere non potest, que dicuntur <1tri>1
<1anhepcor>1 regis: sacerdos familie ad missam celebrandam et ad
benedicendum cibaria et potus regis; et iudex curie ad causas
iudicandas et ad dandum consilium; et familia que promta debet
esse ad opus regis.
Tria sunt propria regis sine alterius participatione: id est,
thesaurus, accipiter, latro.
Si quis [f. 5, c. 2] loquitur superbe vel turpiter contra regem,
reddat tres vaccas <1camlury>1 duppliciter. Vulnus enim lingue non
redditur nisi domino.
Cum accipitarius ierit cum accipitribus ad aucupandum, et
ceperit avem que dicitur <1chuibonegyl uenyd,>1 vel ardeam, id est,
<1crehyr, vel bun,>1 in illa die debet rex ei ter servire. Debet enim
tenere scansile suum dum descendit, et equm suum tenere dum
separet accipitres ab avibus captis, et tenere scansile suum dum
ascenderit. In illa nocte rex debet mittere ei ter de cibo suo. Equs
accipitarii debet habere partem duorum equorum de <1ebran.>1 Ipse
non debet potare in aula nisi ter, ne inebrietur et negligat aves.
Vas debet habere in quo potus suus ponatur et ad hospitium
deferatur.
Si ipse occiderit equm suum in aucupatione, vel si morbo
moriatur, alium statim [f. 5, c. 1] a rege debet habere. Ipse debet
habere omnes masculos accipitres, id est, <1hwyedic.>1 Ipse debet
habere nisum qui inhabitat terram curie. Ipse debet habere <1ankuin,>1
id est, <1un seic,>1 in hospicio suo, et tria cornua plena. Et ex quo
miserit aves suas in <1mut,>1 non tenetur respondere alicui donec illas
extrahat; retentus enim est circa aves. Ipse debet habere <1kylch>1
super villanos regis semel in anno; et de qualibet villa rusticana
debet habere ovem fetam, vel quatuor denarios, in cibos accipitrum.
De preciis rerum
Precium <1letuegin>1 regine est libra, quodcumque animal sit.
Precium lebetis regis, id est, <1peir,>1 est libra; et fuscinule xxiii
denarii. Precium caldarii regis est dimidium libre, et fuscinule
eius xii denarii. Precium caldarii optimatis est tres uncie argenti,
et fuscinule eius quatuor denarii. Precium caldarii villani: xxx
denarii; [f. 5, c. 2] et fuscinule eiusdem: ii denarii legales.
Tria cornua regis eiusdem precii sunt: id est, cornu quo bibit;
et cornu quod semper habet in comitatu suo; et cornu <1penkynyd.>1
Quodlibet horum libram valet; sed debent esse eiusdem generis,
id est, <1bual.>1
Ubicumque sacerdos familie et <1distein>1 et iudex curie insimul
fuerint, ibi erit dignitas curie, id est, <1breinty llys,>1 licet rex absens
sit.
Si quis forefecerit in anteriori parte aule, <1distein>1 debet habere
terciam partem de <1dirwy>1 eius, si eum tenuerit. Similiter in
posteriori parte princeps militie terciam partem habebit, si eum
tenuerit. Si <1distein>1 occupat eum in posteriori parte aule, id est,
<1ischorweu,>1 terciam partem iniurie sue habebit. Similiter si <1penteulu>1
occupat eum, terciam partem iniurie sue habebit.
Si duo de ministris regis certaverint, <1distein>1 debet habere
terciam partem de <1dirwy>1 eorum.
Cum [f. 6, c. 1] rex voluerit audire carmen in aula, primo debet
<1penkert>1 duo carmina cantare, unum de Deo et aliud de regibus, in
anteriori parte aule. Cum regina voluerit audire carmina in
camera sua, poeta familie debet ei cantare tria carmina, scilicet,
<1kerd amgaru,>1 et hoc sine clamore ne disturbetur aula.
<1Distein>1 debet custodire terciam partem regis de preda; et si
rex eam dissipaverit, ipse habebit vaccam et bovem.
Si quis nidum accipitris rapuerit, pro eo libram regi reddat.
Precium rubei accipitris: ante quam ponatur in <1mut,>1 dimidium
libre; postquam de <1mut>1 extractus fuerit, si albus fuerit, id est,
<1muter,>1 libram valet. Precium accipitris masculi, id est, <1hwyedit,>1
est xxiiii denarii. Precium nidi <1lemysten:>1 xxiiii denarii. Precium
rubei nisi : xii denarii. Precium albi de <1mut>1 extracti : xxiiii denarii.
Precium catuli molosi regis est: ante quam oculos aperiat,
xxiiii denarii; quam diu sit in <1crowyn,>1 xlviii [f. 6, c. 2] denarii; in
<1kynllust>1 xcvi denarii ; in cassa venatione, id est, <1ouer hely,>1 dimidium
libre; peritus libram valet. Precium catuli leporarii regis est:-
clausis oculis, xii denarii; in <1crowin>1 xxiiii denarii; in <1kynllust>1 xlvii
i
denarii; in cassa venatione xcvi denarii; peritus dimidium libre.
Precium catuli molosi optimatis : clausis oculis, xii denarii; in
<1crowyn>1 xxiiii; in <1kinlust>1 xlviii; in cassa venatione xcvi; peritus
dimidium libre valet. Precium catuli leporarii optimatis: clausis
oculis, quatuor denarii legales, id est, vi; in <1crowyn>1 xii; in <1kynlust>1
xxiiii; in cassa venatione xlviii; peritus sexaginta denarii.
Precium <1costauc>1 villani est: clausis oculis, denarius; in <1crowin>1
duo denarii; in <1kynlust>1 tres; cum solvatur de <1kinlust>1 et latret,
quatuor denarii sunt eius precium. Si rex vel optimas habuerit
<1costauc,>1 eiusdem precii erit et <1costauc>1 villani.
Precium pastoralis canis: lx denarii, si precedit gregem mane
et sequitur ves[f. , c. 1]pere; et hoc credi domini sui potest
iuramento et unius vicini sui superius et alterius inferius.
Precium illius canis qui dicitur <1kallawet:>1 xxiiii denarii. Si
occidatur in spatio novem graduum a domo, redditur; si autem
longius a domo occidatur, nichil redditur.
Si quis oculum gallici canis eruerit, vel caudam eius absiderit,
quatuor denarios de singulis vaccis que eum valuerint reddere
debet.
<1Butheiat>1 caret precio legali in legibus Howel, quia tunc nullus
habebatur in Wallia. Sed quodcumque animal caret legali precio,
dominus debet habere de eo <1damdung.>1
Precium cervi est bos optimus; precium cerve: vacca electa.
Quicumque violaverit cervum, quod dicitur <1kellelleu,>1 reddet iii
vaccas transgressionis.
Duodecim regalia fercula sunt regis in cervo, quorum nomina
sunt hec: lingua, tria [f. 6, c. 2] fercula colli, tibie, cor, iecur,
duo lumbi, et <1tumyon, heruth,>1 et <1hiar, hedgellen.>1 Quicumque
abstulerit illa regalia fercula sine licentia venatorum reddet tres
vaccas transgressionis pro quolibet eorum, id est, triginta sex pro
omnibus.
Licitum est regi venari ubicumque per terram suam. Ubicuni-
que cerwus quem venatores regis venantur occisus fuerit, nemo
debet habere ex eo <1chwarthaur tir.>1
Si cervus regis mane occiditur in villa optimatis, servet eum
optimas usque ad meridiem; et si venatores venerint, habeant
eum. Si autem non venerint, faciat decoriare, et det canibus de
carne ; portetque corium et iecur et quartam partem posteriorem
de carne, et canes ducat ad domum suam. Et si nec adhuc veniant
ve[f. 7, c. 1]natores, carnes habeat ille; corium totum custodiat
regi et venatoribus.
Si vero circa meridiem occidatur cervus regis in villa optimatis,
custodiat eum optimas ille usque ad noctem. Et si venatores non
venerint, fiat de eo sicut dictum est de alio. Si vero circa noctem
occisus fuerit cervus regis in villa optimatis, servet eum optimas
ille usque mane, clamidem suam super eum ponens, expectetque
venatores; et si non venerint, fiat de eo sicut supradiximus.
Si cervus celetur, <1dirwy>1 erit. Pro cervo regis mansueto et pro
omni <1leduegin>1 regis vel regine, libra; pro <1lleduegin>1 villani,
i denarius.
Quicumque hoc modo agat de cervo regis in villa sua occiso,
non est a rege nec a venatoribus culpandus.
Si quidam optimas venationem molosorum habuerit, expectare
debet donec venatores regis ter solvant [f. 7, c. 2] mane canes
suos, id est, <1tri ellung bore;>1 postea solvat ipse canes suos libere.
Et ubicumque cervus eius occidatur, reddat quartam partem que
dicitur <1chwarthaur tir.>1
Regis est venatio usque ad kalendas Novembris. Postea vena-
torum est venatio usque ad nonum diem post kalendas Novem-
brium; tunc non habenturs in eo regalia fercula.
In nono die post kalendas Novembrium <1penkenyd>1 cum venatori-
bus ostendere debet regi canes et <1kynlyuaneu>1 et partem suam de
coriis, id est, terciam partem. Non tenetur respondere <1penkenid>1
alicui se calumpnianti usque ad nonum diem Novembrium, nisi
sit unus de <1swydogion>1 curie. Nullus enim de <1swidogion>1 potest
procrastinare causam alterius, si sit qui iudicet. <1Penkenid>1 debet
habere partem duorum virorum de coriis a venato[f. 7, c. 1 ]ribus
qui cum molosis venantur, et ab eis qui cum leporariis venantur
partem viri. Unusquisque de venatoribus molosorum tantum
debet habere de coriis quantum duo de venatoribus leporariorum.
<1Penkenid>1 debet habere terciam partem a rege de parte sua de
coriis. Hic est cui soli rex debet terciam partem dare, postquam
divisa sunt coria inter regem et venatores.
<1Penkenid>1 et venatores debent habere <1kilch>1 super omnes villanos
regis. Deinde ad regem omnes veniant erga Natale accepturi ab
eo ius suum quod habere debent, id est, <1breint a dyleyt.>1 Sedet
<1penkenid>1 contra regem in aula, sed infra columpnam, et cum eo
omnes venatores. Cornu debet a rege habere, et aliud a regina,
et tercium a <1distein>1 cum voluerit. <1Penkenid>1 in hospicio suo debet
habere <1ankwyn,>1 id est, [f. 7, c. 2] <1un seic>1 et tria cornua plena.
Ipse debet habere terciam partem de <1dirwy,>1 et de <1camlury>1 et
<1ebediw,>1 et de mercede filiarum venatorum sibi subditorum.
Cum rege debent esse venatores a Natali donec venentur cervas
in vere. Ex quo ceperint venari in vere usque ad nonum diem
Maii, non tenentur respondere alicui, nisi sit unus de <1swydogion.>1
A nono die Maii usque ad festum Sancti Iohannis non haben-
tur in cervo regalia fercula; a festo autem Sancti Iohannis usque
ad kalendas Novembrium, in eo erunt fercula regia.
Tres libere venationes sunt cuiuslibet et tria aliena: id est,
<1dyuyrgi,>1 vulpis, et caprea. Hec enim tria animalia nusquam habent
certam mansionem.
Si quis in via stans percusserit aliquod animal silvestre sagitta
sive lancea, sequi illud poterit quamdiu viderit. Et si attingerit,
ut suum capiat. Si autem a conspectu eius se [f. 8, c. 1] subtra-
xerit, dimittat illud, et amplius eum non sequatur.
Et hec de venationis lege ad presens sufficiant.
Si ianitor vel hostiarius unum de officialibus, scilicet, <1suidwyr,>1
ab hostio sive porta repulerit, si noverit eum, reddat tres vaccas
<1camlury>1 duppliciter regi, illi vero quem repulit quatuor denarios
legales. Si autem unus de principalibus ministris, id est, <1suidogion>1
<1penadur,>1 patitur ab eo repulsam, reddat ei quatuor denarios legales
duppliciter. Ministri enim libere possunt intrare in aulam et
cameram et popinam.
De <1medid>1
Cera illa que seponatur de doliis <1med>1 sic dividatur: <1medid>1
habebit terciam partem; alie due partes iterum in tres partes divi-
dantur; due partes cedunt aule, et tercia camere. Secundum alios,
<1medid>1 habebit totam ceram.
Cocus debet habere pelles ovium et caprarum de popina. Cocus
debet habere de caldario <1dihynnion.>1
Prepositus fimi de[f. 8, c. 2]bet habere sepum et abdomen
porcorum de curia, et coria vaccarum occisarum, si eas custodierit
tribus diebus, et de filiabus villanorum in villis curie adiacentibus
mercedem habere.
Precium regalis cene est libra, dimidium libre pro pane, et lx
denarii pro potu, et lx pro dapibus aliis, id est, <1enlyn;>1 et hoc si
cena non redditur in suo tempore. Mensura regalis cene est
summa equi de farina triticea cum bove excoriato, et septem
<1dreua>1 unius vinculi de avena, et quod sufficiat uni dolio de
melle---dolium debet esse novem palmarum per obliqum a fundo
usque ad summum---et viginti quatuor denarii, si dignitas non
liberet debitorem.
De libera villa ubi sit <1mayr>1 et <1kynghellaur med>1 reddi debet. Ubi
debetur unum dolium de <1med,>1 si <1med>1 inveniri non potest, duo de
<1bragaut>1 pro eo debent reddi. Si autem [f. 8, c. 1] <1bragaut>1 non
repperitur, quatuor dolia eiusdem quantitatis de cervisia. Sed
hoc pro cena hiemali. Quatuor particule terre debent contineri in
villa de qua cena redditur. Non redduntur nummi cum prebenda,
id est, <1ebran,>1 cum cena estivali.
<1Maer>1 neque <1kinghellaur>1 non debet constitui super liberum
virum, neque <1kilch,>1 nec <1doureth.>1
Rex non debet habere exercitum de patria sua ad alienam
patriam, id est, <1gorulat,>1 nisi semel in anno; sed in propria terra,
quociens ei opus sit, tociens ei succurrendum est.
Venatores et <1guastrodion>1 et accipitarii debent habere <1kilch>1 super
villanos regis semel in anno, sed singuli et separatim.
Villani debent regi in anno tria dona ciborum. Mensura
donorum est: porcus trium digitorum in scapulis et clunibus et
in costis; et perna salsa; et lx panes frumenti. Sex de illis [f. 8,
c. 2] debent esse <1peillieit,>1 quatuor de illis ad aulam, et duo ad
cameram; quorum latitudo est ab articulo usque ad cubitum; et
tam spissi quod non plicentur tenendo eos per extremitates. Et
materia unius dolii de <1brac;>1 et viginti garbe unius vinculi de
avena; et nummus ministris. Et hoc in rusticana villa in yeme.
Donum ciborum in estate est: verris trium annorum; et buti-
rum ad modum mole formatum, unius pugni spissitudinem
habens; cum caseo qui de omni lacte tocius ville collecto mane vel
meridie coaguletur; et cum predicta mensura panis, sed sine
prebenda, id est, <1ebran.>1
Villani debent edificare novem domos ad opus regis: scilicet,
aulam, cameram, coquinam, penu,s stabulum, domus canum, id
est, <1kynordy,>1 horreum, tritorium, latrinam. Rex a villanis suis debet
habere equos summarios, id est, <1penueirch,>1 [f. 9, c. 1] in expedi-
tione sua, et de qualibet villa hominem cum securi et cum equo,
qui castra regis edificent; sed ipsi ad expensam regis erunt.
Tria sunt que, si villanus possidet, non potest ea vendere sine
licentia domini sui : scilicet, dextrarius, sues, et mel. Sed si domi-
nus eius ea emere noluerit, villanus vendat libere cui velit.
Tres sunt artes quas non licet filio villani addiscere sine licen-
tia domini sui: id est, litteratura, fabrica ars, et poesis. Si autem
dominus villani patitur quod filius clericus sit donec ordinetur,
postea non potest retrahere eum, licet velit.
Puella dicitur desertum regis esse, et ob hoc regis est de ea
<1amobyr>1 habere.
Tria sunt que dicuntur retia regis: id est, familia sua, <1alwest>1
equorum suorum, et grex armentorum. Si enim animal de patria
perditum sit, et inter armenta regis repertum, rex de eo debet
habere quatuor denarios legales. Similiter de equo inter suos
equos reperto.
Tria retia op[f. 9, c. 2]timatis: id est, grex vaccarum, et grex
porcorum, et <1allwest>1 equorum suorum. Debet optimas habere de
animali inter sua invento quatuor denarios.
Tria sunt retia villani: scilicet, grex vaccarum, et grex porco-
rum, et eius hyemalis mansio, id est, <1hendref.>1 Si enim animal
errans invenerit a kalendis Maii usque ad tempus messis, habebit
de eo iiii denarios.
Octo <1penueirch>1 regis
Octo sunt que dicuntur <1penueirch>1 regis ; semper enim cumulant
bona ad opus regis: id est, mare; desertum regis; pauper extra-
neus terram regis pertransiens; latro; mortuus subita morte pre-
ventus; mortuus de quo habeat <1abediw; dirwy; et kamlwry.>1 Hec
sunt octo <1penueirch>1 regis.
Sacerdos familie debet indumenta habere quibus rex utatur in
Quadragesima contra Pasca. Cetera enim indumenta per annum
camerarii sunt ; scilicet, panni lecti eius, et camisia, tunica, clamis,
bracce, calige, [f. 9, c. 1] et calcei. Camerarius non habet pro-
priam sedem in curia; ipse enim custodit thalamum regis, et
negotiatur inter cameram et aulam.
Sacerdos ille regine debet habere vestimenta illa in quibus
regina penitentiam agit in Quadragesima contra Pasca. Cetera
eius indumenta per annum preter illa camerarie sunt.
Hostiarius regis non debet ab hostio recedere nisi longitudinem
brachii sui cum virga, ex quo rex intret aulam donec omnes ad
hospicia sua pergant; et si ultra hunc terminum iniuria sit ei
illata, nichil debet ei iure reddi. Hostiarius debet habere vas
secum in aula in quo ponat potum suum. Omnes pincerne et
<1distein>1 debent in tribus festis principalibus visitare hostiarium cum
crateris, liquorem ponentes in vasa eius. Ad potum Apostolorum
nomine sumptum a rege debet habere cornu plenum, et aliud a
regina, [f. 9, c. 2] et tercium a <1penguastraut.>1 Hostiarius debet
tendere coria boum et vaccarum occisarum in coquina, et ea
custodire donec dividantur, et de unoquoque ius suum habere,
scilicet, nummum.
Cum familia regis ad predam proficiscatur capiendam, poeta
familie debet habere bonum iumentum de preda, si cum eis intersit ;
et si bellum fuerit, cantare debet carmen quod dicitur <1"Unbeinn->1
<1iayth Brydein'>1 ante familiam. Si poeta venerit ad regem causa
extorquendi aliquid ab eo, cantet ei carmen unum. Si ad optima-
tem venerit, tria cantet carmina. Si ad villanum, cantet donec
deficiat.
Faber curie debet habere capita et pedes boum et vaccarum
occisarum in curia. De curia habebit cibum suum et clientis sui.
Ipse enim debet regi facere omnia opera sua gratis, exceptis
tribus : scilicet, dolabro, caldario, et ferro lancee, id est, <1penguayw.>1
De illis enim tribus, precium laboris sui consequetur. [f. 10, c. 1 ]
Faber curie debet primos potus in convivio habere.
Ianitor debet habere de qualibet preda novissimum animal
intrans per portam, et de quolibet plaustro lignorum lignum
unum, et qualibet nocte unum <1seic.>1 Ianitor debet habere de quo-
libet capto in vinculis sive in carcere per unam noctem posito
quatuor denarios.
Faber curie debet habere iiii denarios de quolibet in vinculis
posito cum vincula relaxet.
Ius preconis
Ius preconis est habere de domo illa que dicitur <1marwdy>1 omne
lardum <1bulch,>1 et omne botirum <1bulch,>1 et molam inferiorem, et
omne linum nigrum, et de annona partem illam que terre proxima
est, et gallinas et murilegos, et securim. Preco debet habere panem
unum cum <1enlyn>1 de qualibet domo per quam intrat ad negotium
regis faciendum. Lancea preconis debet esse trium ulnarum, ut
improvise veniat. Preco non debet habere <1tenllif>1 in braccis suis.
Ipse debet [f. 10, c. 2] habere taurum si habeatur. Cum preco
moritur, universa que possidet in misericordia regis erunt.
Regis sunt omnia limbosa vestimenta de preda, et lorice et
clipei, et thesaurus, si habeatur.
Precium cithare regis est dimidium libre; <1brecan>1 eiusdem precii
est; et <1taulburd>1 similiter.
Curia regis debet terminare terminos suos pre omnibus; super
eam vero nemo debet terminare. Sed cum curia terminaverit,
<1maer et kynghellaur>1 debent terminare et terminos iureiurando
affirmare.
<1Distein>1 pro rege iurare debet cum opus fuerit.
Hic adduntur que pertinent ad curiam et ad officiales.
De triplici <1sarhaet>1 cuiuslibet hominis
Triplex <1sarhaet>1 cuiuslibet hominis est: scilicet, cum quis in
corpore suo feritur; cum uxore sua abutitur confitendo; cum
refugium alicui datum ab aliquo qui potest eum dare violatur.
[f. 10, c. 1] De iniuria regis ab extraneo
Si quis de aliena terra fecerit regi iniuriam, id est, <1sarhaet,>1
reddat ei lxiii libras, et hac de causa: quia tantum est <1mechteyrd>1
<1delet>1 quod debet rex Aberfrau reddere regi Londonie cum
acceperit terram suam ab eo. Postea vero omnes reges Wallie
debent ab illo terras illorum accipere, id est, a rege Aberfrau,
et illi reddere <1mechteyrd delet et abediw>1 illorum post mortem;
et verbum illius verbum est ad omnes reges, et nullius verbum
est ad ipsum.
Hoc modo componitur regi sub quo sit regni sedes principalis,
ut Dinewr sub rege Sudwallie, Aberfrau sub rege Norwallie. Si
sede caret principali, non habebit nisi vacas.
Tres solum sunt homines: scilicet, rex, optimas, villanus; et
eorum menbra. Menbra regis sunt ad regiam dignitatem per-
tinentes, ea tamen carentes. [f. 10, c. 2] Quorum unus dignior est,
scilicet, qui in discumbendo collocatur in loco ex quo dignitas
regia expectatur. Hic vocatur <1edlig.>1
Nota quod nullus potest ministrorum refugium dare, nisi eorum
aliquis in curia stans pro se et comministris suis attestaverit se
de iure posse reis refugium prestare.
Quomodo sedetur
Si episcopus fuerit in tribus principalibus festis cum rege, ad
dexteram regis debet sedere, et <1keghellaur>1 ad sinistram <1yn hynaf.>1
De iure sacerdotis familie
Sacerdos familie habebit terciam partem de omnibus decimis
que ad regem pertinent. <1Am wart offeriat>1 xii denarii <1a delir, y deu->1
<1part yr brennin, ar trayan idau enteu.>1 Ipsius sunt oblaciones in
tribus precipuis festis et oblaciones regis semper. Iniuria eius
iudicio eclesie punietur.
De iure <1gostegur>1
<1Gostegur>1 debet habere quatuor denarios de unaquaque vacca
que in <1dirwy>1 venerit, et debet habere partem viri cum omnibus
<1swydwyr;>1 [f. 11, c. 1] et si non redduntur vacce, de omni <1dirwy>1
et <1camlwry>1 iiii denarios debet habere.
<1Kemellur>1 debet habere iiii denarios legales de omni vacca et
duos denarios de omni uncia que venerint regi in tributum.
De repulsis a mare
Quodcumque mare duxerit ad terram, relinque ibi donec mare
impleverit se et siccet se ter. Si nullus a rege venerit propter illud,
tolle tecum.
De iure medici curialis
Medicus curie, si iussu regis aliquem curialem vulneratum
sanaverit, vestes vulnerati sanguinolentas habebit, id est, <1guayd->1
<1wysc,>1 et a rege indumentum superius cum eum postea prius
viderit.
De poeta familie
<1Bard teilu>1 in die quo acceperit servitium suum, rex debet dare
ei citharam et regina anulum; et illa munera a se non debet dare.
De <1penkerd>1
<1Penkerd>1 debet habere munera nuptiarum a puellis, scilicet,
xxiiii denarios, et nichil a feminis. Primo debet cantare in aula.
Non po[f. 11, c. 2]test alius poeta petere aliquid in sua provintia
absque eius licentia.
De precone
Preco debet habere terram suam liberam, et <1seyc>1 de curia. Inter
duas columpnas debet stare dum rex commederit, custodiendo
aulam ab igne. Postea cum servitoribus commedat. Postea stet,
et ne percutiat columpnam proximiorem regi.
De <1maer bissweil>1
<1Maery bissweil,>1 quamvis iniuriam habuerit a servitoribus regis
quando deferunt cibum et potum inter aulam et coquinam,
nullum ius habebit.
Finit de curia
Huc usque de curialibus legibus ad regem et reginam pertinen-
tibus, et eorum ministris.
Consequenter dicendum est de illis que ad curiam pertinent et
ad patriam, sumentes exordium ab hiis que dicuntur tres columne
legis, id est, <1teir colouyn kyureith,>1 que sunt: <1nau affeith>1 [f. 11, c. 1
]
<1galanas, nau affeith tan, nau affeith lledrat.>1
De tribus columpnis iuris
<1Nau affeith galanas>1 sunt hec. Primum est indicare ubi sit homo
qui occiditur. Secundum est dare consilium de homine occidendo.
Tercium est consentire homicidio. Quartum est esse <1edrychiat.>1
Quintum est ire in consortio ad hominem occidendum. Sextum
est cum illis villam intrare in qua sit homo ille. Septimum est
adiuvare illos dum occiderint. Octavum est hominem impedire
donec veniat qui eum occidat. Nonum est videre occisionem.
Pro quolibet trium priorum, de <1galanas>1 ix uncie argenti cum
iuramento c. virorum effusionem sanguinis negando reddi debent.
Pro quolibet trium secundorum, ix uncie argenti duppliciter cum
iuramento c. virorum [f. 11, c. 2] <1laurudiauc>1 negando. Pro quo-
libet trium ultimorum, ix uncie tripliciter cum iuramento c.
hominum negando <1laurudiauc.>1
Si aliquis stat ubi aliquis occiditur, licet ad occidendum manus
non extendat, tres vacas <1gordwy>1 et iuramentum c. virorum negan-
do prestabit.
Qui hominem in exercitu occisum denegaverit, l hominum
iuramentum et dimidium libre prestabit.
Si quis in <1odin>1 sibi accomodato ignem accendei-it, et ibi dimis-
Si quis <1laurudiauc>1 fateatur, <1galanas>1 omnino reddat. <1Galanas>1
dividitur hoc modo: tercia pars super <1laurud>1 constituitur, et due
super genus suum. Genus vero illas duas in tres iterum partes
dividat. Tercia pars super gentem maternam constituitur, et due
partes ad gentem paternam usque ad vii generationem; et postea
a viris <1keinniauc paladyr.>1 Terciam partem que super <1laurud>1 cadit
pater suus et mater, necnon [f. 12, c. 1] fratres et sorores, cum
eo habent reddere, quia, si <1laurud>1 ille a gente interfecti occiditur,
et <1galanas>1 pro eo redditur, terciam partem de <1galanas>1 pater rece-
pturus est. Similiter si ipse mortuus fuerit ante quam <1galanas>1
reddatur, terciam partem pater pro eo reddat.
Si quis cum lancea alterius hominem interfecerit, tercia pars
de <1galanas>1 super lanceam cadet. Eodem modo de omnibus armis.
Cum vero venerit aliquis ad placitum vel ad alium locum in quo
rex et optimates fuerint, et dicat: "Hic pono arma mea in pace Dei
et regis, ne quis ea ad aliquod malum perpetrandum arripiat', si
testes inde habuerit, quamvis cum armis suis aliquis occidatur,
non erit causandus, nec super arma quiquam de <1galanas>1 cadet.
De tribus dampnis
Tria sunt que dicuntur <1trichoet kenedyl.>1 Primum est cum paren-
tela aliqua ga[f. 12, c. 2]<1lanas>1 pro aliquo reddit interfecto, nec
totum redditur, et ob hoc aliquis interficitur, nec iste interfectus
redditur, nec quantum de <1galanas>1 datum est restituitur. Alterum
est cum occisor alicuius a gente non ab illa occisi interficitur,
parentela tamen ipsius pro ipso interfecto reddet, nec minus ipsum
cognatum amittet. Tercium est cum alicui aliquem occidisse
imponitur, et ille aut ex indignatione aut negligentia illud non
inficiatus occiditur; nichil pro illo reddetur, quia ipso mortuo
parentela non poterit negare quod ille vivus non negavit; et hoc
vocatur <1oergwymp galanas.>1
Negatio homicidii
Si imponitur alicui homicidium, quamvis innocens est, debet
tamen erga terminum legalem purgare se iuramento et ostendere
innocentiam suam. Tempus [f. 12, c. 1] sive terminus ad iudican-
dum est secundum legem a xiiii die et deinceps, si non fuerint
due gentes in una patria; tamen ante debent mittere nuntium de
pace formanda. Terminus legalis est ad iudicandum in uno <1can->1
<1tref>1 a nono die et deinceps, si tamen miserunt nuntium de pace
facienda. Terminus legalis est in uno <1kymut>1 ad iudicandum a tercio
die et deinceps, si tamen miserunt nuntium ante de pace.
Quomodo redditur <1galanas>1
Si redditur <1galanas,>1 hoc modo reddi debet. Si tota parentela
sua in una regione cum illo fuerit, erga xiiii diem reddi debet
totum. Si parentela eius dispersa fuerit in multis locis vel regioni-
bus, debet habere inducias xiiii dierum secundum numerum
regionum.
De induciis homicidie ante ultionem
Detur respectum de homi[f. 12, c. 2]ne interfecto ante sue
ultionis licentiam. Primo, de homine qui de aliena patria mactatur,
in prima septimana in qua sit mactatus, iudicium interrogare
debet; et a primo interrogato usque ad xv dies iudicium debetur
expectare. Et si usque xv dies iudicium non habetur, licitum est
ultionem facere. De homine de uno pago, interrogetur iudicium
in tercio die, et in nono debetur accipere. Et si non nono habetur,
licitum est ultionem facere. De homine de uno commoto, inter-
rogetur iudicium in tercio die, et in sexto debetur accipere. Et si
non sexto habetur, postea licitum est ultionem facere.
<1Nau affeith tan>1
Hec sunt <1nau affeith tan.>1 Primum est dare consilium ut
incendatur domus aliqua. Secundum est consentire incendiariis.
Tercium est ire causa incendendi. Quartum est portare <1rwyll.>1
Quintum, <1lad tan.>1 Sextum est cremium querere. Septimum, ignem
sufflare. Octavum, mittere ignem ubi comburat. Nonum est videre
combustionem. Si quis aliquod istorum negaverit, [f. 13, c. 1]
iuramentum l virorum dabit, ex quibus tres erunt abstinentes
a carnibus, equitacione, et mulieribus.
Tres autem sunt ignes pro quorum combustione nichil red-
ditur : scilicet, ignis <1godeith>1 in Marcio ; et ignis publici balnei cuius-
damville ; et ignis fabrice, si in spacio novem cubitorum a domibus
ville fuerit edificata et miricis vel cespitibus vel tabulis tecta.
Domus in villa suo igne accensa et combusta proximam ex
utraque parte ab ea domum combustam restituet.
Si quis in domo cum igne sibi accomodata ter eundem ignem
accenderit, commodatarius ignem restaurabit.
Si quis dederit vel ferro excutiat ignem, dimidium dampni per
ignem illati ad ignem pertinebit, et dimidium ad illum in illo
operantem.
erit, alius vero adveniens [f. 13, c. 2] ligna imponendo ignem
augmentaverit, et <1odin>1 comburatur, uterque mediando restituet.
At si prior a secundo fidem acceperit de igne extinguendo, vel si
ignem extinxit, ipse prior nichil reddet.
Pro negatione domus combuste iuramentum xxiiii hominum
dabitur, nisi in ea homo necatus sit; quod si fuerit, iuramentum
l hominum cum uno qui equitare noluerit.
Pro domo hyemali alicuius, si comburatur, libra redditur; et
domino <1dirwy,>1 id est, xii vacce. Pro auctumpnali dimidium libre.
Pro estivali xl denarii.
Pro ara porcorum x solidos. Pro torallo x solidos. Pro domo
annone, id est, granario, x solidos et annonam quantum in
ea sit debet reddere. Pro molendino x solidos. Pro <1odin>1 regis
dimidium libre; optimatis lx denarios; <1eilt>1 xlviii; villani regis
xxx; villani optimatis xxiiii. Hoc de illis est intelligendum que
<1piben>1 [f. 13, c. 1] habent. De aliis, tercia pars precii cadet. Pro
<1odin>1 vero <1pwll>1 absque domo iiii denarios legales, si combustum
fuerit. Et tantum quando prius in terra aliena absque licentia
possessoris fodiatur.
Si quis combusserit aulam regis, xl denarios de unoquoque
retentaculo, id est, <1gauayl,>1 quod tectum sustinet. Pro tecto lxxx
denarios. Pro aliis domibus, id est, <1godei,>1 xx denarios debet
reddere sexies.
Dictum est superius quod nullus debet iudicare, nisi sciat illa
tria que vocantur <1teir colouyn kyureith,>1 et precium omnium anima-
lium que hominibus sunt necessaria. Et preter hec, debet cavere
illa quatuor que subvertunt iudicium, que sunt, videlicet, amor,
odium, munus, timor, ne ista querat plusquam Deum, qui est
iustus iudex.
Quicumque igitur contra iudicem patrie contenderit, et eius
iudicium iniustum asseruerit, ambo vadimonia in manu [f. 13,
c. 2] regis tribuant, vel in manu eius qui locum eius tenuerit. Et
ille qui locum tenet, qui eorum vadimonia accepit, debet illa
vadimonia regi dare. Et tunc iudex curie debet inter eos iussu
regis iudicare. Quod si iudex curie absens fuerit, rex debet eis
aliquem iudicem assignare qui iiiter eos possit iudicare. Quod
si iudex de suo iudicio convincitur, eius iudicium in primo
cassabitur, et precium lingue sue regi reddat, et ultra non debet
iudicare. Si vero alter convincatur, primo debet iudici suum
<1sarhaet>1 reddere, et lingue sue precium regi restituere.
Et nota quod nullus debet iudicare super refugium nisi iudex
refugii; neque super navem nisi rector navis; neque super curiam
nisi iudex curie; neque super patriam nisi iudex patrie.
[f. 14, c. 1] <1Nau affeith lledrat>1
Primum est machinari furtum et socium querere. Secundum
est latrocinio consentire. Tercium est viaticum dare. Quartum,
ire in comitatu et viaticum portare. Quintum est villam intrare
et domum vel bostar frangere. Sextum est accipere quod furtim
aufertur. Septimum est die vel nocte cum furto ambulare. Octa-
vum est partem de furto accipere. Nonum est a latrone premium
accipere.
De furto nunquam fit contentio super aliquem nisi prius sit
<1manac>1 cum iuramento in tribus locis: scilicet, in hostio chori
coram presbitero; in hostio cimiterii; in hostio eclesie. Et hoc
presbiter ille in placito testificatus sit, cuius verbo credendum
est.
Quomodo probatur furtum
Si quis negaverit se furto abstulisse rem [f. 14, c. 2] aliquam
et aliquis dixerit se eum cum re illa sole lucente super terram
vidisse, et hoc alter negaverit, assumat secum sex viros de uno-
quoque <1kymut>1 pagi sui, id est, xxiiii; et hoc <1llyu>1 vocatur.
Si quis vacam vel bovem negaverit de furto, det iuramentum
vii virorum de suo genere, scilicet, iiii ex parte patris et duo ex
parte matris, et ipse solus.
Si quis a latronibus rem furatam in terra non sua liberaverit,
terciam partem rei liberate habebit, dominus vero terre duas
partes habebit.
De uno a furto libero
Unus est homo liber a furto, quamvis sit captus cum furto in
manifesto, scilicet, verus pauper. Et illud scitur a pluribus; et
propter paupertatem furtum facit. Et si per tres dies in villis
mendicans, et quelibet villa vii habens domos, et in illis nichil
inveniret, et si in quarto die furtum faceret, ille secundum
iudicium liber erit.
[f. 14, c. 1] Si quis hominem depredari dicitur, et ipse nega-
verit, l hominum iuramento habet negare.
Si preda alicuius ad aliam patriam per werram rapitur, et postea
quidam de terra, de qua preda ablata fuit, eat ad patriam ad quam
preda venit, aliquem eventum querens, et preda ablata de sua
terra ei obviaverit, et non haberet ibi aliquid nisi illam, et illam
secum duceret, ipsi venienti domi cum illa si possessor prius prede
obviaverit et de illa illum calumpniaverit, ibi est unus de locis in
quo iudicium debet in duas partes partiri, scilicet, inter posses-
sorem et viros, ex eo quod ipsi duxerunt de guerra ad pacem.
De mercede furem dictantis
Quando quis pro mercede dictat furem qui rem alicuius furatus
est, et hoc facit coram sacerdote modo predicto, mercedem habe-
bit statim qui dictavit, et verbo sacerdotis testificantis de dictatoris
sa[f. 14, c. 2]cramentis non contradicetur, et fur pro confitente
habebitur. Et dicitur hoc <1digaun veneki.>1
Nullus propter dictum alterius debet vita seu menbris condem-
pnari. Dictum illius qui suspenditur manifestat eum esse latronem,
cui credendum est sicut lege ista cautum est. Est ergo talis con-
dempnandus, non ad vitam vel menbra perdenda, sed ad redem-
ptionem sui faciendam. Similiter de illo latrone qui iuramento in
patria pro latrocinio constituto non poterit se purgare. Erit uter-
que istorum <1lleydyr guerth.>1
In tempore Howeli Boni pro unoquoque furto <1tal ar eil tal,>1 id
est, dupplex redditio, erat. Sed postea mutatum est de bove et
vaca, equo et equa, ut iuramento probarentur quantum valerent
cum perditione, id est, <1amregoll.>1
Quicumque solverit equm a latronibus in una provintia cum
possessore, iure debet habere [f. 15, c. 1 ] iiii denarios de unaqua-
que vacca quas valebit equs. Similiter de vaca et bove, quicumque
eos liberaverit in eadem provintia cum possessore, iiii denarios
habebit; si in alia, viii.
Hec sunt que furata hospiti non redduntur: scilicet, gladius,
cultellus, bracce; quia tenetur ea hospes custodire.
De <1kyrch>1
Sciendum est quod <1kyrch>1 cum paucioribus viris quam ix fieri
non dicitur. Ad negandum <1kyrch godeiuiauc,>1 id est, <1kynlluyn,>1 iura-
mentum l hominum prestatur. <1Kenlluyn>1 et <1murn,>1 si negetur,
iuramento l virorum duppliciter debet negari. Si non negatur,
duppliciter <1galanas>1 reddat et duppliciter peniteat.
De lite coram iudice
Si quis stans coram iudice aliquem in causam traxerit, statim
reus cogetur respondere, quia in lege ista dies deliberationis non
est. Actore autem intentionem fundante, nisi reus absque mora
responderit, [f. 15, c. 2] actor testes provocans attestabitur reum
non negasse. Procedent iudices super hoc iuris articulo dicepta-
turi. Qui sedentes duos mittent ad actorem, interrogantes quos
sibi testes nominaverit, et quid eis attestatus fuerit. Quibus
expositis, a testibus iterum querent an ipsi ab actore testes nomi-
nati fuerint, et quid ab illo eis attestatum, nulla tamen precedente
examinatione, quia in hiis legibus examinatio non est usitata.
Si testes inveniantur cum actore concordantes, actor aliis idem
attestabitur. Reus vero aut tacebit aut testes reprobabit. Si
taceat, testes prefati viris nominatis attestabuntur reum sibi non
contradicere. Si reprobet, attestabuntur se intempestive repro-
batos. Quibus per testes probatis, in utroque articulo contra
reum sententiabitur.
Verum si reus, meliori tramite incedens, testi[f. 15, c. 1 ]fican-
tibus primis testibus dicat: "Licet verbotenus testimonium pro-
feratis, sacramento non certificabitis', tunc testibus adiudicabitur
sacramento iuramenti attestationes secundum quod eis attestatum
fuit confirmare.
De reprobatione testium
Sciendum est quod post prestitum sacramentum reus habet, si
velit, testes reprobare, quia, si ante, litem perdet. Reprobationis
autem causa triplex est: vel quia inter eum et testes <1galanas>1
denotari possit; vel quia de petitione hereditatis inter eos orta sit
contentio; vel quia alteruter alterius uxore sit abusus. Quas
causas si reus probaverit esse veras, testes adiudicabitur esse in
defectu, et ipse in causa optinebit. Sin autem, contra ipsum
sententiabitur.
Numerus testium
In lege Romana reperitur: ubi numerus testium non diffinitur,
ibi duo sufficiunt. Dicit quoque lex unius testimonium non esse
admittendum. [f. 15, c. 2] Hic vero dicitur quod x sunt homines
quorum unicuique et soli in ferendo testimonium credendum est.
Si quis vero testes provocans eosdem producere non poterit,
cadet a lite.
Novem sunt quorum dictis credendum est
Primus est dominus inter suos homines; ita tamen ut non
sit particeps litis et rei ex lite consequende; et confiteantur
contentionem suam prius coram domino fuisse, et non fuerint
<1undull.>1 At si alter eorum negaverit, cum iuramento negabit. In
alio casu ix dies dantur domino ad commemorandum qualiter
iuramentum prestiterit. Secundus est abbas inter duos monachos
suos. Tercius, pater inter duos filios suos.
Quartus, iudex de suo iudicio, scilicet, si quidam de suo
iudicio, quod inter eos iudex dederit, dubitantes certaverint, id
est, <1detkeinniat braut.>1 Quintus, fideiussor de sua fideiussione.
Sextus, sacer[f. 16, c. 1]dos de testimonio ei attestato.
Septimus, puella de virginitate sua, si alicui viro imposuerit se
vi oppressam et sic ab ipso defloratam. Octavus, pastor communis
ville et de animali ab alio inter animalia sue custodie mortificato.
Nonus, latro ad patibulum ductus et de morte sua certus; illius
verbis de socio vel sociis credendum est. Decimus, <1amodwr yn>1
<1y ammot.>1
Quomodo debet terminari litis calumpnia
Si quis litem ceperit intendere reo presente et parato respon-
dere, deinde litem omittens per annum integrum et unum diem
siluerit, licet litem tam diu sopitam velit suscitare, non audietur.
Debitor principalis debitum non inficiatus absque contradi-
ctione habet solvere. At si dies solutioni fuerit prefixus, dies expe-
ctandus est. Qui vero ante diem debitum petierit, plus petendi
tempore argui poterit.
Cedente die so[f. 16, c. 2]lutionis, fideiussor diem habebit ad
petendum principalem debitorem, id est, <1y chyuarch y chynegan.>1
Tres manus oportet convenire ad constituendum quem fide-
iussorem: scilicet, manus dantis, fideiussoris, et accipientis.
Debitoris vero namium non capitur nisi fideiussor illud
tradiderit.
Qui autem inconsulta dominicali potentia pro debito namium
arripuerit, toto debito privabitur, et tres vaccas <1camlwry>1 domino
restituet. Postquam mortuus fuerit, nichil habens pro quo est
fideiussor in mundo, reddat dimidium. Similiter pro <1kynnocin>1
qui derelinquat patriam.
Fideiussor, licet solvendo existet pro debitore, minime tamen
solvet ante quam deficiat. Debitor vero non defecerit dum iuri
paruerit. De iure quidem, quamvis nichil plus quam tria indu-
menta habuerit, duo solvet et tercium sibi [f. 16, c. 1] retinebit,
et sic semper aget donec penitus reddiderit.
contentionem suam prius coram domino fuisse, et non fuerint
<1undull.>1 At si alter eorum negaverit, cum iuramento negabit. In
alio casu ix dies dantur domino ad commemorandum qualiter
iuramentum prestiterit. Secundus est abbas inter duos monachos
suos. Tercius, pater inter duos filios suos.
Quartus, iudex de suo iudicio, scilicet, si quidam de suo
iudicio, quod inter eos iudex dederit, dubitantes certaverint, id
est, <1detkeinniat braut.>1 Quintus, fideiussor de sua fideiussione.
Sextus, sacer[f. 16, c. 1]dos de testimonio ei attestato.
Septimus, puella de virginitate sua, si alicui viro imposuerit se
vi oppressam et sic ab ipso defloratam. Octavus, pastor communis
ville et de animali ab alio inter animalia sue custodie mortificato.
Nonus, latro ad patibulum ductus et de morte sua certus; illius
verbis de socio vel sociis credendum est. Decimus, <1amodwr yn>1
<1y ammot.>1
Quomodo debet terminari litis calumpnia
Si quis litem ceperit intendere reo presente et parato respon-
dere, deinde litem omittens per annum integrum et unum diem
siluerit, licet litem tam diu sopitam velit suscitare, non audietur.
Debitor principalis debitum non inficiatus absque contradi-
ctione habet solvere. At si dies solutioni fuerit prefixus, dies expe-
ctandus est. Qui vero ante diem debitum petierit, plus petendi
tempore argui poterit.
Cedente die so[f. 16, c. 2]lutionis, fideiussor diem habebit ad
petendum principalem debitorem, id est, <1y chyuarch y chynegan.>1
Tres manus oportet convenire ad constituendum quem fide-
iussorem: scilicet, manus dantis, fideiussoris, et accipientis.
Debitoris vero namium non capitur nisi fideiussor illud
tradiderit.
Qui autem inconsulta dominicali potentia pro debito namium
arripuerit, toto debito privabitur, et tres vaccas <1camlwry>1 domino
restituet. Postquam mortuus fuerit, nichil habens pro quo est
fideiussor in mundo, reddat dimidium. Similiter pro <1kynnocin>1
qui derelinquat patriam.
Fideiussor, licet solvendo existet pro debitore, minime tamen
solvet ante quam deficiat. Debitor vero non defecerit dum iuri
paruerit. De iure quidem, quamvis nichil plus quam tria indu-
menta habuerit, duo solvet et tercium sibi [f. 16, c. 1] retinebit,
et sic semper aget donec penitus reddiderit.
De negatione fideiussoris
Fideiussor negans fideiussionem cum septima manu amicorum
sibi in redemptione proximorum negat. Si partim negat et partim
profitetur, solius iuramento iure stabitur.
Qualis fit fideiussor
Nullus exul debet esse fideiussor; neque aliquis qui fortior sit
illo ; nec monachus, nisi abbate consentiente; nec filius, nisi patre
consentiente, id est, donec terram a domino susceperit; nec
scolaris, nisi magistro consentiente; nec femina, nisi sit domina
principalis debitoris.
Si quis nomine emptionis rem aliquam ab aliquo acceperit,
deinde ab hac vita ereptus res suas cum amicis reliquerit, cum
ipse pro se de precio rei accepte reddendo fideiussor extiterit, ab
amicis prefatis, licet factum ignorantibus et ob hoc diffiten[f. 16,
c. 2.]tibus, de rebus mortui precium rei sue venditor consequetur.
Iurabit tamen prius cum sex viris probatis de proximis suis super
sepulcrum debitoris, si possit inveniri---sin autem, super altare
dedicatum---quod illi rem suam vendiderit, et quod ipse pro se
fideiussor fuerit.
Quot modis fit <1dirwy>1
De tribus fit <1dirwy:>1 scilicet, de pugna, furto, <1treiss.>1 Dupplex
autem fit <1dirwy>1 in curia et in eclesia, et dupplex <1camlwry.>1 Que
eclesia, si summa fuerit et matrix, de pugna que in cimiterio eius
agitur xiiii libras habebit ; si vero extra, id est, in villa, vii. Quarum
medietas abbati cedit si legalis sit, id est, eclesiastica doctrina
instructus et litteratus; altera medietas presbitero et canonicis ibi
Deo servientibus. Talis divisio fit inter abbatem et presbiteros de
pugna illorum qui ab abbate et presbiteris refugium accipiunt.
Sicque dividitur omne quod tantummodo sancto, non al[f. 17,
c. 1 ]tari nec alii oblatum, erogatur.
Tribus modis liber fit fideiussor: si post spatium datur sine
eius licentia; si redditur pro eo ; si <1adauael>1 ducitur sine negatione.
Si fideiussor fatetur esse in commercio, super illum primo
veniet iuramentum ut fateatur super quod fuit fideiussor. Si
totum negat quod non sit fideiussor, super <1kennogyn>1 primo veniet
iuramentum. Et si fideiussor contra iuret, <1kennogyn>1 denegat illum
cum vii hominibus. Si manu, id est, fide, confirmatur commer-
cium, redditur; si negatur, non. Negatio est eius <1bridwy>1
iuramentum vii hominum. Similiter est negatio fideiussoris si
contra iuretur, vel fideiussori. Et si non, non debet nisi iuramentum
ipsius solius super quod ponatur fideiussor. Nullum commercium
est commercium sine fide vel fideiussore.
Quamvis fideiussor in fide[f. 17, c. 2]iussione sua habeat
tergiversationem, id est, <1ystum,>1 non debetur habere <1gurthtung,>1 sed
iuramentum ipsius; et sic de fide et iuramento.
<1Teir meuylwryaith yssid y uechniaith: diwat y uechni ac ef en>1
<1uach; ac adefy uechni ac na allo kemell; a diebrit mach guedy roder.>1
Tribus modis differtur fideiussor et <1kennogyn:>1 audito cornu
regis euntis in exercitu; et <1haul treis;>1 et <1ladrat.>1
Fideiussor debet <1adauael>1 ducere cum <1kennegon>1 usque ad tutum,
et primam verberationem accipere, et ligare. Et si sic non faciet,
reddat ipse solus.
Spatium fideiussoris ad preparandum <1tal:>1 septimana et una dies.
Spatium fideiussoris ut sciat an est fideiussor vel non: tres dies.
Quicumque fit <1goruodauc,>1 non deliberabitur usque unum diem
et annum.
[f. 17, c. 1] Tres sunt lire legales: scilicet, lira regis, et lira
<1penkerd,>1 et lira optimatis. Utraque primarum dimidium libre
valet; plectrum vero xii denarios. Tercia, lx denarios; plectrum
iiii denarios.
De precio menbrorum
Hec sunt menbra eiusdem precii: scilicet, due manus et duo
pedes, duo oculi et nares, labia et aures. Precium cuiuslibet
horum: vi vacce et vi uncie argenti. Si auris hominis abscidatur,
et ea tamen audire possit, due vacce et due uncie argenti pro ea
reddende sunt. Precium cuiuslibet digiti manus est vacca una et
uncia argenti. Precium pollicis est due vacce et due uncie argenti.
Precium genitalium menbrorum est vi vacce et vi uncie argenti.
Precium genitalium est eciam quantum omnium menbrorum.
Lingua valet quantum omnia menbra. Precium omnium men-
brorum [f. 17, c. 2] est insimul collectum lxxxviii libre.
Sanguis hominis cuiuslibet est xxiiii denarii. Precium sanguinis
Christi fuit xxx denarii. Sed indignum videtur ut Dei sanguis et
hominis eiusdem sint precii. Quapropter hominis sanguis minoris
est precii.
Dentis precium est xxiiii denarii; sed incisivorum dentium
precium ter elevatur. Precium cicatricis que in facie hominis
apparet: dimidium libre; si in manu sit talis cicatrix, lx denarii;
si in pede, xxx denarii.
Si quis in capite percutiatur ita quod cerebrum appareat, vel
in latere vulneratur ita quod intestina exeant, vel ita percutiatur
ut os femoris vel brachii fractum sit, pro eorum quolibet tres
libre reddantur. Nam ex quolibet illorum vite iminet periculum.
Si quis ita percutiatur in capite quod ossa fracta deponantur et de
superiori parte <1creuuan,>1 iiii denarii debent reddi pro quolibet osse
in vase eneo sonante; si autem ab inferiori [f. 18, c. 1] parte
<1creuan,>1 iiii denarii legales reddantur.
Si quis manu aliquem per capillos arripuerit, pro pollice ii
denarios, pro unoquoque digitorum unum denarium ei componet.
Alii dicunt quod si aliquis aliquem traxerit per capillos et fecerit
<1gualt bonwyn,>1 iiii denarios legales pro unoquoque digito, de
pollice viii denarios legales; et pro unoquoque digito denarium
legalem.
Quidam dicunt quod si non sponte feceris cicatricem in facie,
non debes reddere nisi precium sanguinis quater. Similiter, si in
manu, duppliciter; si in pede, semel. Si vero sponte, reddatur ei
<1sarhaet>1 cum precio sanguinis ter.
De dignitate <1penkenedyl>1 et aliorum nobilium
Precium <1uchelur>1 qui sit <1penkenedyl:>1 ter ix vacce et ter novies
xx vacce cum tribus elevationibus. <1Sarhaet>1 eius est ix vacce et
totidem untie argenti cum una elevatione. Precium menbri eius
est ix vacce et novies viginti vacce cum tribus elevationibus.
[f. 18, c. 2] Precium <1mayr>1 et <1kinghellaur>1 est clxxxix vacce cum
tribus elevationibus pro eorum quolibet. Iniuria eius est ix vacce
et ix uncie argenti. <1Mayr>1 nunquam debet fieri <1penkenedyl>1 quam-
diu sit <1mayr.>1
Eligat quisque suum <1sarhaet>1 vel a suo <1penkenedyl>1 vel a sua
dignitate.
Precium nobilis qui dicitur <1kanhwynaul,>1 id est, qui omnino sit
Walensis: lx tres vacce cum tribus elevationibus. <1Sarhaet>1 eius
est iii vacce et tres uncie argenti. Si sub optimate sit, cum occida-
tur, optimas debet habere ab interfectore sex vaccas; rex vero
terciam partem pro <1kemell>1 accipiat; et quiquid possit depredari in
ultionem usque ad eandem horam in sequenti die.
Precium villani regis est lxiii vacce cum tribus elevationibus.
Iniuria eius est tres vacce et iii uncie argenti.
Precium exulis regis est iii vacce et ter viginti uncie argenti sine
elevatione; iniu[f. 18, c. 1]ria eius est iii vacce sine elevatione.
Precium exulis optimatis est dimidium precii exulis regis; <1sarhaet>1
eius est dimidium <1sarhaet>1 exulis regis. Precium exulis villani est,
et <1sarhaet,>1 dimidium exulis optimatis.
Precium captivi de transmarinis partibus est libra et dimidia.
Si de hac insula est, libra est precium eius. <1Sarhaet>1 eius est xiii
denarii; sex pro tribus ulnis ad faciendam ei tunicam, et tres pro
braccis, et pro peronibus et cirotecis, id est, <1dyrnuyl,>1 i denarius,;
pro vologio, id est, <1gwydyu,>1 i denarius; pro fune, id est, <1raf,>1 que
sit xii ulnarum, i denarius; pro securi, i denarius, si silvanus sit.
<1Sarhaet>1 hominis cuius uxor stupratur vel ei aufertur elevatur
ter.
Si dixerit quis ab aliquo <1sarhaet>1 invenisse, ille vero negaverit,
solus contra solum dictum alterius iurando negabit. At si sanguis
fluxerit, vel <1cleis>1 apparuerit, se tercio iurabit, quia illa quasi pro
testibus sunt.
Tres autem sunt sanguines pro quibus nichil [f. 18, c. 2] reddi
debet : scilicet, dentium, narium, et capitis scabiosi; soluti enim
sunt illi sanguines.
Si captivus liberum percusserit, manus dextra ei abscidatur, vel
dominus captivi libero iniuriam componat.
<1Sarhaet>1 femine captive est xii denarii. Si fuerit <1gueinicaul,>1 nec
ius eam ad <1rau>1 vel ad molam ire patiatur, <1sarhaet>1 eius: xxiiii
denarii.
<1Teilur>1 Aberfrau regis: <1sarhaet>1 eius est iiii vacce et iiii uncie.
Precium eius est iiii uncie et quater viginti vacce.
Non sit <1godor>1 in iuramento <1alltud,>1 licet secum homines non
iurent. Pergat de podo ad podum donec det iuramenta quot
homines secum iurare deberent.
<1Dirwy>1 captivi si furtum fecerit: de primo, dimidium libre; de
secundo, libra; de tercio, menbrorum dampnatio, sicut de libero.
Ubicumque captivus evadens recapiatur, xxiiii denarii in mer-
cede pro eo redduntur. Pro captivo liberato, iiii denarii liberatori
iuxta numerum uniuscuiusque <1kemut>1 [f. 19, c. 1] quem pertrans-
ierit prestantur. Si in alteram regionem venerit, liberator xxiiii
denarios in manu habebit. Terciam partem sibi retinebit, et
domino terre duas prestabit.
De mulieribus et variis earum eventibus
Si captivam alicuius quis impregnaverit, domino eius assignet
aliam que loco illius, donec pariat, famuletur. Postquam pepererit,
prolem suam, cuiuscumque sit sexus, patri suo alendam debet
commendare. Si autem in partu moriatur, precium eius secundum
leges domino suo restituat qui eam impregnavit, et prolem
exhibeat.
Quilibet homo preter <1alltut>1 in suo precio et suo <1sarhaet>1 habet
elevationem. Uncie autem que cum vaccis dantur pro elevatione
consistunt.
Quotiens aliquis ancillam absque domini licentia cognoverit,
tociens xii denarios domino habet componere.
Si quis uxorem ducat datam ei a gente sua, et infra [f. 19, c. 2]
septennium eam dimittat, reddat ei suum <1aguedi,>1 id est, dotem
suam, tantum. Si vero post septennium dimittat, de omni sub-
stantia dimidium debet habere, nisi vir per aliquam dignitatem
potest plus habere. De prole duas partes debet habere, scilicet,
maiorem et minorem; mater vero terciam. Si vero insimul fuerint
usque ad alterius obitum, omnis eorum substantia in duo equalia
dividatur, id est, dimidium viro et dimidium mulieri.
Si femine maritate aliqua iniuria fuerit illata, iuxta libertatem
viri sui ius suum ei restituatur. Si maritus eius occidatur, iniuria
eius primo reddatur, et postea precium. De <1sarhaet>1 eius uxor
habebit iure partem, sed de precio non participat, quia non est de
eius genere.
Si filia optimatis cum aliquo eat in rapinam proprio consilio, et
postea ab illo dimissa sit, reddat ei vi iumenta cornua et aures
eiusdem longitudinis habentia. Si filia vil[f. 19, c. 1]lani eat in
rapinam cum aliquo, et postea ab eodem sit repudiata, reddat
ei animalia tria supradicte etatis.
Sciendum est quod uxor optimatis potest dare camisiam suam,
et clamidem, et subtalares, et peplum, et farinam, et lac, et caseum,
et butirum, sine licentia mariti sui, et omnem subpellectilem
domus sue accomodare. Uxor vero villani nichil potest dare sine
licentia villani, nisi mitram, nec aliquod accomodare, nisi cribrum,
tam longe quod vox eius possit audiri stans in limine domus sue
dum clamet propter illud.
Quamvis puella eat in rapinam sine licentia parentum suorum
et domini sui, illi autem possunt eam retrahere licet invitam; sed
sic ab eo veniat ut ius suum plene accipiat ac si a parentibus data
esset. Tunc autem non oportet patrem reddere mercedem eius,
id est, <1ammobyr.>1 Et [f. 19, c. 2] si quedam femina in <1llathlut>1 ierit
que virum prius habuit, ipsa potest cum viro remanere invitis
parentibus. Sed ubicumque mansio eius sit, ibi et merces eius
querenda est.
Si quis femine vim intulerit, mercedem eius et <1diruy>1 reddat
domino, femine vero iniuriam suam, id est, <1sarhaet,>1 et <1aguedi,>1 et
<1dilesrwyd.>1 Si vir negaverit et femina opposuerit, capiat illa eius
menbrum in leva manu, in dextera vero sanctorum reliquias, et























sic iuret quod eam illo menbro violaverit; et sic de iure nichil
amittet.
Tribus de causis habebit femina suum <1aguedi,>1 licet ipsa virum
suum relinquat: id est, si leprosus sit vir; et si fetidum hanelitum
habuerit; et si cum ea coire non possit.
Tria sunt que iure non possunt auferri mulieri, licet per culpam
suam dimissa sit a viro suo: id est, <1cowyll; et argyureu,>1 id est,
animalia que secum a pa[f. 2o, c. 1 ]rentibus detulerat; et animalia
que ei redduntur <1yn wynepwerth,>1 si vir eius aliam cognoverit.
Cum datur <1cowyl>1 puelle, si voluntatem suam de illo non fecerit
statim ante quam a viro suo mane surrexerit, illud commune erit
inter illos; nec postea habet maius ius de illo quam de alia re
communi.
Femina debet ter <1wynepwerth>1 a viro suo habere si aliam co-
gnoverit; et si ulterius hoc patiatur, nunquam debet habere
<1wynepwerth>1 .
Si puella habens etatem detur viro, et si vir dixerit eam se
invenisse corruptam, iuramento v hominum sibi in redemptione
proximorum se purget, id est, patris et matris, fratris et sororis,
et suo proprio.
Si femina maritata de alio infametur, si tamen incertum sit, vii
mulierum iuramento se purget. Si secundo eadem infamia pulse-
tur, si tamen incertum sit, cum iuramento xiiii mulierum se
purget. Si autem [f. 2o, c. 2] tercia vice cum quadam certitudine
hoc affirmetur, l mulierum iuramento se expurget.
Nemo debet dare feminam ante quam habeat fideiussorem de
mercede eius danda domino.
Si quis duxerit uxorem <1yn llathlut,>1 et eam ducat ad domum
optimatis cuiusdam, optimas ille accipiat fideiussorem a viro illo
de mercede eius danda domino ante quam insimul dormiant.
Merces <1filiepenkenedylest>1 libra. Merces filie <1mayrvel kynghellaur>1
est libra. Merces filiarum <1swydogion pennadur>1 curie est libra.
Merces filiarum eorum cuiuslibet minorum curialium est dimi-
dium libre. Merces filie villani: xxiiii denarii. Merces cuiuslibet
advene femine sive extranee: xxiiii denarii, si in terra regis a viro
ducatur.
Princeps poetarum, id est, <1penkerd,>1 debet habere mercedes
filiarum poetarum sibi subditorum, et munera nupti[f. 20,
c. 1]arum, idi est,s <1kywarws neithiaur,>1 a mulieribus noviter datis,
id est, xxiiii denarios. Faber curie habebit mercedes filiarum
aliorum fabrorum, quia <1penkerd>1 est omnium fabrorum sub se
existentium. Merces filie fabri curie est dimidium libre, et est
regis.
Si quis mulierem pregnantem facere abortum coegerit, si
quod habuit in ventre animatum fuerit, dimidium <1galanas>1 red-
dat; si inanimatum, terciam partem reddat.
Mulier erit secundum viri sui dignitatem ex quo ei data fuerit.
Si cum viro alio coierit, et hoc notum fuerit, a suo poterit libere
repudiari, nec de iure quiquam habebit preter tria que sibi auferri
non possunt. Adulter quidem viro prefato suum <1sarhaet>1 reddat.
Si viro suo mulier verbum contumeliosum irrogaverit, tres
vaccas <1camlury>1 ei componet, quia dominus eius est; vel cum virga
quadam cubitum unum habente ter vir illam [f. 2o, c. 2] feriat,
sed non super caput. Verum si sine causa vir mulierem suam ver-
beraverit, vir habet ei <1sarhaet>1 iuxta suam dignitatem componere.
Si lectum viri sui mulier sine causa derclinquat, antequam aviro
iterum in lecto suscipiatur, iii vaccas <1camlury>1 ei reddet.
Si quis iacuerit cum muliere tribus noctibus, et vadit in lectum
coram omnibus cum ea ante quam cooperiatur ignis, et non surre-
xerit donec discooperiatur mane, tria animalia a viro debet habere ;
et tantum de <1llathlut.>1
Qui uxorem alicuius osculatur, quartam partem iniurie ei
reddet. Similiter de <1gouys,>1 nisi in ludo qui dicitur <1guarae rafan,>1 et
in convivio, et quando aliquis de longe venerit. Qui vero coitum
fecerit, totum restituet.
Triplex est pudor puelle: primus est cum pater suus ipsa
presente dixerit se viro illam dedisse; secundus, cum viri lectum
primo ascenderit; [f. 21, c. 1] tercius, cum a lecto surgens inter
homines primo venerit. Pro primo datur <1amobyr,>1 pro secundo
<1cowyl,>1 pro tercio <1aguedi.>1
Si qua mulier absque parentele sue consilio se copulaverit, et
ex eo prolem deduxerit, proles illa cum gente materna nisi
eorum gratia partem hereditatis non capiat.
Si mulierem indigenam cuidam <1alltut>1 parentes sui coniugem
dederint, filii ex eis procreati cum gente materna partem capient
hereditatis. Nullus tamen eorum sedem habebit principalem. Ex
tali coniugio <1guarthec diuach>1 nascuntur; hoc modo; si filius
predictorum aliquem occiderit, gens materna reddet interfectum.
Pater enim <1alltut>1 est, nec genus habet super quod precii partem
possit dividere. Si de terra regis mater fuerit, tota proles regis
erit.
Vir si negaverit vim inferre mulieri, prius iuramentum, id est,
<1llw gueilit,>1 det. Postea si mulier contradixerit, tunc vir iuret cum
tribus de [f. 21, c. 2] cognatis proximioribus quod illud est
falsum. Sic dicitur secundum Norwallenses; sed secundum
Sudwallenses iuramentum l virorum.
Si quis acceperit puellam in uxorem, et invenerit eam corru-
ptam, et secundo eam cognoverit, et cum ea usque mane iacuerit,
nichil de iure puelle potest ei auferre. Si vero, postquam hoc
noverit, ad nuptiales viros surrexerit, et eis testatus fuerit, et sic
probet in crastino, nichil ei debet reddere de iure suo. Tunc etas
puelle consideretur. Si matura sit in pilis et in uberibus, et si
venerint ei muliebria, id est, <1teithi,>1 septem de proximis eius et
parentibus eam purgent. Quod si inmatura fuerit, et pro certo
fuerit corrupta, incidatur eius camisia ante et retro, et <1bustach>1
unius anni uncta cauda tradatur ei; et si in manu eius permanserit,
tradatur ei pro dote; aliter non.
Si filia alicuius vel neptis vel alia quam pater debuerat cu-
stodi[f. 21, c. 1]re non custodivit, quod mulier ante stuprata
fuerit, reddat et qui rapuit et qui custodire debuit.
Si quis femine soli ambulanti vim intulerit, et negaverit,
l hominum iuramenta prestabit, quorum tres erunt continentes
et abstinentes, id est, a muliere, a carne, et equitatione. Si autem
hoc confessus fuerit, femine reddat ius suum plenarie, id est,
<1y diweirdep,>1 et quietam clamabit. Regi vero debet virgam argen-
team, altam usque ad os suum, ita grossam sicuts medium digitum
eius; et sciphum aureum super virgam, in quo possit contineri
plenus potus regis, ita spissum ut unguis aratoris qui per septen-
nium aratrum tenuerit, vel adeo spissum ut testa ovi auce; vel
virilia menbra amittat.
Si due femine sole ambulaverint, et vim ab aliquo vel ab aliqui-
bus passe fuerint, nichil de iure habebunt. Si vero socium secum
[f. 21, c. 2] habuerint ambulantem, licet parvulus puer sit, dum
tamen ambulare possit et non in dorso feratur, ius suum plenarie
habebunt.
Si quis uxorem repudiaverit sine lege, et aliam duxerit, debet
iudicio mulier iterum venire ad domum suam, et ibi esse usque
ad nonum diem; et illa die si dimissa fuerit, omnia que illius sunt
primo debent de domo exire. Et postea, si vir eius duxerit aliam
uxorem, sit libera, id est, <1dilys,>1 secundum legem, quia nullus vir
debet habere duas uxores.
Si quis uxorem suam dimiserit, et postea penituerit, et illa
alteri viro data fuerit, si vir prior potest attingere eam pedem
unum cum altero viro in lecto habentem et alterum pedem extra,
prior de iure debet eam habere.
Tribus de causis sit iuramentum super virum et mulierem: si
quis viderit eam de luco venientem ex una parte, illum vero ex
altera parte venientem in eadem hora diei; vel si quis [f. 22r, c. 1]
viderit illos insimul iacentes sub uno eodemque pallio; vel si quis
viderit illum inter femora eius.
Si quis suam mulierem propter aliquam causam de suo lecto
cogat, mulier de familia domus duos testes debet accipere. Et si
de domo a viro coacta fuerit, iterum mulier de villa accipiat duos
testes. Et sic mulier a viro suo habebit <1wynebwert>1 plenarie quando
redierit.
Quando vir et mulier divortium fecerint, sic debet inter eos
dividi. Primo, vir habebit sues, mulier oves. Postea, mulier
dividat et vir eligat. Et primo suppellex. Dei vestimentis lectii
viri sunt omnia que subtus sunt, mulieris2 que supra. Sed post-
quam vir aliam duxerit, vir debet mittere vestimenta lecti mulieri
quam repudiavit. Omnia vasa lactis preter unum <1bayol>1 mulieris
erunt. Omnes discos preter unum vir habebit. Plaustrum vero
et iugum mulier habebit. [f. 22r, c. 2] Omnia vasa potus et dolia
viri sunt.
Vir habebit caldarium, <1brekan,>1 pulvinar, cultrum, securim
lignorum, terebrellum,  trebrum, et retentaculum, falces omnes
preter unam, et cratem. Mulier habebit patellam et tripodem,
dolabrum, cribrum, vomerem, et unam falcem, et linum et lini
semen, lanam et globos3 filorum. Argentum et aurum et tele
dividantur.
Vir habebit horreum, annonam, et quiquid super terram et in
terra continetur, et gallinas, et unum catum. Si plures fuerint,
omnes mulieris erunt. Mulier debet habere omnes carnes salsatas
super terram, id est,yn <1heli,>1 et caseum recentemyn <1heli.>1 Postquam
elevantur carnes et casei, nichil de illis mulier consequetur. Vas
butiri, si non sit plenum, mulier habebit, et pernam,4 si non sit
integra, et caseum,s si integer non fuerit, et tantum de farina
quantum ipsa poterit inter manus [f. 22v, c. 1] suas ferre de cella
cum genuum fortitudine. Unusquisque habeat vestimenta sibi
congrua preter pallia; et illa dividantur.
Et nota quod si capre fuerint et oves defuerint, mulieris pro
ovibus erunt capre. Si sues et oves et capre fuerint, dividantur
capre equaliter inter illos. Si vir habuerit6 aliquod <1breint,>1 prius
accipiat; postea sicut diximus dividatur. Et omnia debita que
simul consumpserunt equaliter reddant.
Tres sunt femine que hereditatem matrum possunt habere.
Prima est illa que in pignore sit pro terra, et filium7 habeat dum
sit pignus ; ille filius debet habere hereditatem matris sue. Secunda
est illa que data sit a genere homini hereditatem non habenti;
filius talis debet habere hereditatem sue matris. Tercia est illa
cuius filius amittet hereditatem suam, scilicet, ex parte patris,
pro ultione cognati sue matris.
Incipit de terminis terrarum
[f. 22v, c. 2] Hic dicitur quomodo curia et quomodo debeat
terminare eclesia
Curia terminabit terminos suos ante omnes in omnibus locis.
Post curiam ecclesia terminabit terminos suos. Postea <1breint.>1
Deinde <1kynwarchadu.>1 Verum cum curia terminaverit, <1mayr>1 et
<1kinghellauri>1 debent pro eis, si noverint, terminos assignare, et
iurando confirmare.
Cum ville contenderint de terminis suis quarum neutra excedit
aliam dignitate, tunc optimates terre terminos demonstrare2
habent et eos iuramento affirmare, si sciant. Si non, dividant illud
dubium, de quo fit contentio, in duo equalia inter villas illas.
Dignitas vero maior terminabit super minorem.
Cum villa super villam terminet, plenum <1randir>1 cum termino
auferri non debet. In <1randir>1 continentur ccc et xii acre, ut in ccc
acrisa araturam et pascua et focalia possessor habeat, in4 [f. 23r,
c. 1] xii domicilia. Pedes xvis et dimidius faciunt longum iugum.
Iuga xvi faciunt longitudinem acre ; duo iuga latitudinem. Septem
<1randir>1 faciunt <1maynaur.>1
Rex debet habere dimidium libre de qualibet determinatione
que fit inter duas villas; iudices vero xxiiii denarios.6 Si terra
adiudicata fuerit alicui per iudicium, de qualibet particula terre,
id est, <1randir,>1 rex debet habere dimidium libre. Si villa adiudicatur
alicui de qua sit <1swid,>1 rex habebit ab eo libram et dimidiam.
Si <1dadanhud>1 adiudicatur alicui de terra quam pater suus ante
eum coluerit, usque ad finem iilius anni, donec dorsum eius
vertatur ad acervum, non tenetur alicui respondere.
Placitum terre et metam inter regem et eclesiam baculus et
evangelium debent facere. Si in eadem dignitate fuerint, antiquior
metam faciat. Curia vero regis debet metam facere inter equales
dignitates, ubicumque obviaverit.
Duo dies sunt, scilicet, nonus dies [f. 23r, c. 2] kalendarum
Novembrium et nonus dies kalendarum Maii, in quibus de peti-
tione hereditatis questio movenda est. Et quamvis extra hos dies
huiusmodi questio oriatur, non tenetur. Si quis autem altero
dierum prefatorum questionem moverit pretaxatam, usque ad
alterum diem paratum erit ei iudicium suscipere. Sed si hoc
medio tempore iudicium minime habuerit, altero die oportebit
questionem, quasi primo, denuo suscitare; alioquin usque ad
alterum diem iudicium erit ei obstrusum.
Quicumque hiis diebus questionem de aliqua terra fecerit,
tercia die debet habere responsum, et nona die iudicium. Sed
si usque ad Februarium vel Augustum prolongabitur iudicium
de termino ad terminum, non debet postea iure habere ante
predictos dies iudicium. Ad terram autem terminandam nonus
dies mensium non est expectandus; sed cum regi et opti[f. 23,
c. 1]matibus placuerit, terminatio facienda est.
<1Mayr>1 et <1kynghellaur>1 debent custodire desertum regis donec rex
faciat de eo suam voluntatem.
Si contingat quod eclesia in rusticana villa edificetur, sumpta
a rege licentia, et in eadem missa celebretur, et corpora ibi sepe-
liantur, exinde villa illa prius rusticana fiet libera.
Si villanus regis filium optimatis ex licentia regis alendum
susceperit, filius ille particeps erit hereditatis cum filiis villani
post mortem eius.
Cum fratres inter se hereditatem dividant, <1tydyn>1 et edificia
patris et octo acre terre cedent iuniori, cum caldario, securi, et
cultro sui patris. Hec tria non potest pater nisi iuniori dare. Et si
in vadimonia sunt data, possunt redimi, nunquam amitti. Qui-
libet frater debet habere <1tydyn>1 et viii acras. Iunior debet dividere
hereditatem inter fratres, senior autem primo eligere debet;
postea secundum etatem [f. 23, c. 2] suam unusquisque ad
iuniorem.
Tribus vicibus debet terra dividi: primo, inter fratres ; secundo,
inter consobrinos; tercio, inter filios consobrinorum. Ultra non
erit terre divisio.
Si trina quis vice citatus de petitione hereditatis non compareat,
nisi honesta causa et legali sit detentus, terra adiudicabitur iure
calumpniatori. Si tamen iusta causa non occurrat, restitutione gau-
debit. Si, prima contempta, ad secundam venerit citationem vel
ad terciam, quotiens contempserit, totiens regi tres vaccas
<1camlwry>1 componet; a causa tamen non cadet.
Si quis reddiderit <1kynasset>1 de terra sua, in obitu suo non reddet
<1ebediw.>1
Si quis de iure parentele, id est, <1ach,>1 terram petierit, non
audietur nisi seniores patrie parentelam sciant et iurando
affirment.
Si quis terram de iure indebitam per <1teir oes guyr>1 in eadem
patria cum eis quibus iure hereditario terra debetur manens,
absque litis contestatione, domus [f. 24, c. 1] combustione, aratri
fractione, quiete tenuerit, de cetero non tenetur alicui respondere.
Lex enim inter eos clausa est. De terra regi debita minori spacio
quam c. annis lex non concluditur.
Si quis regem patrimonium suum, ipso presente et non
contradicente, alii dare patiatur, deinceps, licet illud petat, non
audietur.
Si quis diu in <1alltudet>1 commoratus, tandem revertens, petat
partem hereditatis, cognatis suis hoc sibi prestantibus, dimidium
libre, quasi premium servande hereditatis, debet dare.
Si cui terram, non contradicente iure, rex dederit, filius regis
terram illam illi auferre non poterit.
Si quis homo episcopi vel abbatis in terra regis cum homine
ipsius certaverint, eorum <1dirwy>1 regis erit. Similiter si homo
episcopi cum homine abbatis fiet.
Si quis terram alicuius ex parte regis interdictam violenter
araverit, domino terre iiii denarios legales aperitionis, et iiii dena-
rios legales aratri depo[f. 24, c. 2]sitionis, et de qualibet gleba
subversa i denarium habet dare. Rex vero omnes boves, cum
aratro et vomere et cultro, et <1amaeth>1 dextri pedis, et agentis, id
est, <1geilwat,>1 dextre manus precium habebit.
Si quis terram alicuius, aliquid in ea recondens, suffoderit, illud
absconditum, nisi fuerit thesaurus, terre possessoris erit. Omnis
enim thesaurus regis est.
Si quis foderit <1annel>1 in terra aliena, iiii denarios legales reddat
domino terre, quia eo inconsulto terram eius aperuit, et animal
quod in eo repperitur; regi vero tres vacas <1camlwry.>1
Si quis rete miserit in aquam non suam absque licentia, tercia
pars capture reti et due domino aque cedent; et regi <1camlwry.>1
Si quis in terra alterius et non sua absque licentia <1odyn>1 para-
verit, dominus terre <1odyn>1 habebit; rex vero tres vacas <1camlwry.>1
Nemo debet habere <1penkeueisted>1 vel <1suyd>1 ex parte matris, si sit
qui ex [f. 24, c. 1] parte patris habere debeat, licet de terra pars
ei aliqua concedatur. Dignius est tamen ut aliquis ex parte matris
cam habeat quam alienus.
Si quis metam inter villas notabilem fregerit, iii vacas <1camlury>1
regi et iiii denarios possessori componet. Metam vero sicut ante
fuit construat.
Si duorum inter terras flumen meta fuerit, et super flumen
arbor ceciderit, illi vero contendant cuius illorum arbor sit, vel
ad illam <1magleu>1 venationisi uter2 habeat firmare, illius arbor erit
et ad illam <1magleu>1 firmare in cuius terra creverit.
Qui publicam viam vel fossam termini araverit, dimidium libre
dabit. Precium lapidis mete, id est, <1croysuayn>1 vel aliud nominatim :
dimidium libre.
Sic declaratur placitum terre. Primo calumpniatores debent
ostendere eorum calumpniam. Deinde defensores eorum defen-
siones ostendant. Et secundum hoc debent maiores natu, id est,
<1hene[f.>1 24 , c. <12]uydyon cantref>1 considerare diligenter simul qui
eorum verum confirment, et qui non. Et postquam maiores natu
recitaverint sententiam, tunc debent soli iudices exire separatim,
et iudicare secundum hoc quod recitaverint maiores natu. Et
quod iudicaverint iudices debet rex extendere. Sic terminatur
placitum mete in terra regis.
Si <1dadanhud>1 alicui iudicetur, et cum karro ad terram venerit,
ix diebus ac noctibus ibi erit quietus; et in nono die responsum
dabit, et in secundo nono iudicium dabit.
Si <1dadanhud>1 cum onere dorsi ad terram venerit quam suus
pater ante araverit, tribus diebus manebit ibi quietus; et in tercio
dabit responsum, et in nono iudicium.
Si pater alicuius habuit domum et horreum et siccarium cum
aratione in aliqua terra, vel si aliquis alius habuit supradicta, et
<1dadanhud>1 postulaverit, secundum legem <1dadanhud>1 debet habere
[f. 25, c. 1] de omnibus que patris sui fuerunt, donec messuerit
et dorsum vertat <1ar das;>1 et postea in nono die kalendarum
Novembrium dabit iudicium.
Cuicumque <1dadanhud>1 iudicetur, iure nullus illum expellere
poterit nisi proprie hereditarius; quia secundus <1dadanhud>1 non
expellit primum <1dadanhud,>1 id est, improprium. Et unus improprius
non expellit alium improprium. Et si duo hereditarii contenderint,
nullus poterit expellere alium.
Quicumque vero terram in <1galanas>1 reddiderit, ipse nichilo-
minus in omni tempore redditum terre domino suo restituet;
tercia pars in eius <1sarhaet>1 constat.
Si quis super publicam viam regis arborem fregerit, primo regi
reddat <1camlwry;>1 postea precium eius, id est, dimidium libre.
Redditis istis, viam prosperet sicut prius fuit. Et quamdiu vixerit
homo ille, rege veniente ad viam illam, ab illo homine <1bon>1 illius
arboris panno unius' coloris debet cooperire.
Si quis fir[f. 25, c. 2]maverit pactum coarationis, id est,
<1keueredri,>1 cum aliquo, et postea sponte fregerit illud, debet red-
dere regi tria animalia transgressionis, quod dicitur <1camlwry,>1 et
ad predictum pactum servandum inviolabiliter redire, et quiquid
coarator suus de aratione sua perdiderit in illo spatio implere.
Hec autem forma in arando debet servari: prima acra vomeri,
secunda cultro, tercia aratori; postea tribus melioribus bobus de
ad meliorem; postea <1carthur.>1 Partem ligni sui debet arator habere,
id est, <1keueir asclaud,>1 id est, unam acram, per totum annum,
quia ipse debet perficere aratrum a primo ligno usque ad ultimum.
<1Branar>1 per tres annos aratur. <1Brandeil,>1 ubi iacuerint animalia,
similiter. <1Tir gwyd,>1 si <1buarthteil>1 fuerit, per v annos aratur. <1Buarth-
>1
<1teil>1 sine <1gwyd>1 per tres annos aratur. <1Kardeil>1 per iiii annos [f. 25,
c. 1] aratur. Terra silvana eradicata per v annos aratur.
Si quis calumpniaverit terram, veniat cum omni parentela sua.
Si hoc non fecerit, responsum ei non datur. Si vero venerint et
amiserint, non loquantur ultra in tempore illius domini. Et si
forte in exilio aliquis eorum fuerit tunc temporis, et ille repatria-
verit, nisi in primo anno terram suam calumniaverit cum eam
arare viderit, ei ultra non respondebitur.
Si quis ultra tres noctes in possessione alterius sine licentia
moratus fuerit, amittat totum quod habet.
Mensura acre legalis, id est, <1eru>1 : virga eiusdem longitudinis et
maximi viri qui in villa fuerit, cum longitudine brachii eius; lx
longitudines illius virge erunt in longitudine legalis acre, id est,
<1eru.>1 Latitudo acre est una longitudo talis virge ex utraque parte
<1geilwat>1 cum longitudine brachii eius, illo tenente [f. 25, c. 2]
medium medii digiti in aratro. Octo ex talibus acris erunt in
fundamento optimatis, et iiii in fundamento villani.
Si terram hereditatis sue parentela aliqua, id est, <1guelygord,>1
inter se non diviserint, quamvis, omnibus aliis defunctis, non nisi
unus vivus supersit, ipse terram habebit. At si de terra illa ut-
pote deficiens iura sua regi prestare non poterit, rex terram
possidebit donec ille sufficienter pro terra regi possit respondere.
Et nota quod tripliciter dicitur <1dadanhud:>1 scilicet, <1dadanhud>1
<1beych, dadanhud karr,i dadanhud heredic.>1 Primum de calumpnia
terre tribus diebus et tribus noctibus non tenetur respondere.
Secundum quinque diebus et v noctibus. Tercium per annum.
Tres sunt filii ex uno patre et matre inter quos hereditas non
debet partiri. Primus est ille qui nascitur ante legem, id est,
donationem generis. Et si iterum data sit mater eius eidem
[f. 26, c. 1] viro a genere, et postea de illo filium habeat, ille
filius iure non debet suam hereditatem partiri cum suo fratre qui
natus fuit ante donationem matris sue a genere. Secundus est, si
clericus haberet feminam datam a suo genere et sic haberet
filium ex ea, et postea ille clericus presbiteratum ordinem acci-
piens, si post votum consecrationis filium haberet de eadem femina,
p- rior filius non debet partiri cum filio post nato. Tercius est
habens fratrem mutum, quia mutus non potest respondere, et
uemo debet habere terram nisi respondeat pro ea, quia patria
non datur muto.
Tria sunt acta, id est, <1teyr kyulauan,>1 propter que unusquisque
suam amittit patriam: scilicet, regis proditionem, <1penkenedyl>1
mactationem, et <1kynlluyn.>1 Si quilibet istorum comprehendi poterit,
vita condempnabitur gravius et turpius quam latro vel homicida
simplex. Si non com[f. 26, c. 2]prehenditur, et velit pacificari cum
domino et cum parentibus, dupplex erit redditio tam domino
quam parentibus; amittet tamen hereditatem. Si tamen limina
Apostolorum Petri et Pauli petierit, et Domini Apostolici rescri-
ptum retulerit, in quo contineatur illum condigne pro commisso
satisfaciendo penitentiam suscepisse, hereditatem recuperabit.
Quartum est si quis cesserit iuri hereditario, quia non onera et
servitia hereditati imposita sustineret.
Tria edificia sunt fratribus communia : videlicet, eclesia, pisca-
ria, molendinum.
Si vero in terra sancte eclesie homo regis vel episcopi conflictum
fecerint, et sanguis manaverit, uterque dominorum suorum habe-
bit <1dirui>1 sui hominis.
Finit de terminis terrarum
Incipit de mercedibus mulierum et preciis animalium et domorum
et aliarum rerum.
[f. 26', c. i] De mercedibus mulierum
Merces filie <1penkenedyl>1 est libra una. Filie <1mayr>1 vel <1kynghellaur:>1
libra. Filie optimatis sine <1swyd:>1 dimidium libre. Filie villani:
xxiiii denarii. Femine advene, si in terra regis a viro ducatur:
xxiiii denarii. Filie cuiuslibet <1swydogion>1 curie: libra. Filie cuius-
libet ceterorum curialium: dimidium libre. Filie nobilis <1canhwy->1
<1naul:>1 xxiiii denarii.
Precium latronis regis: vii libre. Precium obsidis regis tantum
est quantum illud pro quo acceptus est.
De precio vitule, donec sit vaca, et de bobus
Vitula a medio Marcis vel Aprilis usque ad Novembrem, vi
denarii. Ex tunc usque ad kalendas Februarii, viii. Ab hinc usque
ad kalendas Maii, x. Ad Augustum, xii. In kalendis Novembris,
xiiii. In kalendis Februarii, xvi. In kalendis Maii, xviii. Ad
Augustum, xx. Altera die Augusti iiii adduntur; et tunc valet
xxiiii denarios. In kalendis Novembris, [f. 26, c. 2] xxvi. In
kalendis Februarii xxviii. In kalendis Maii xxx. In ix die Maii
debet queri <1teithi>1 iuvence, id est, <1kynflid,>1 aut nunquam; <1canys>1
<1undydiauc yw kynflid.>1 In eodem die precium lactis additur, id est,
xvi; et tunc valebit xlvi denarios. In kalendis Augusti, xlviii.
In kalendis Novembris, l. In kalendis Februarii, lii. Sequenti
die iiii denarii legales adduntur. Ad Maium, lx; et tunc est
plene vaca.
<1Teythi>1 vacce: xxx denarii, scilicet, pro lacte xxiiii, pro vitulo
vi denarii. <1Teithi kynflid:>1 xx denarii, scilicet, pro lacte xvi, pro
vitulo iiii denarii. Pro lacte mensis, iiii denarii. Pro ebdomada,
i denarius. Mensura lactis est repletio vasis quod habeat ix pollices
in oris sui amplitudine, in fundo tres, in profunditate a fundo
usque ad summum vii pollices.
Vitulus vero usque ad kalendas Novembris vi denarios valet.
Ab hinc usque ad Augustum tercii anni quolibet tempore duo
denarii adduntur. In kalendis Novembris xxii. In kalendis
Februarii xxiiii. Sequenti die Februarii iugum ei im[f. 27, c. 1 ]-
ponendum est, et adduntur iiii denarii sine elevatione. In ix die
Februarii apparebit utrum mansuete aret, vel non. Si non aret,
singulis annis debet reddere xxx denarios emptori quam diu non
araverit. Si aret, illo die xvi denarii ei adduntur; qui omnes sunt
xliiii denarii, quia tunc est <1teithiaul.>1 Ad Maium xlvi. Ad Augu-
stum xlviii. Ad Novembrem l. Ad Februarium lii. Et tunc <1eilweith>1
dicitur, et adduntur iiii denarii legales. Ad Maium lx denarios
valet: et tunc est plene bos.
Precium caude vituli primo anno : i denarius legalis; secundo :
ii denarii ; tercio : iii denarii ; quarto : iiii denarii legales. Corium
bovis : xii denarii ; corium vacce : vii denarii. Precium <1teth kynfiith>1 :
iiii denarii sine elevatione. Precium <1teth>1 vacce : iiii denarii legales.
Cauda eius, cornu, et oculus eiusdem precii sunt, scilicet, iiii
denarii legales.
Si quis vaccam reddat, et una <1teth>1 ei desit, quolibet anno dum
vacca vivat precium <1teth>1 habet reddere. Si a secundo permittetur i
primus [f. 27, c. 2] nichil reddet.
Iuvenca si fuerit <1ryderic,>1 venditor eius singulis annis debet
reddere pro <1teithi>1 xxx denarios, quamdiu in egritudine illa
permanserit.
Vacca erit <1telediw>1 a secundo vitulo usque ad quintum; bos vero
a tercio iugo usque ad vi.
Si quis vitulum alicui reddiderit, pro <1dilysruyd>1 fideiubeat et pro
duobus morbis : scilicet, pro <1dery>1 tribus diebus et noctibus, et pro
scabie a festo Omnium Sanctorum usque ad festum Sancti
Patricii in Marcio. Ille vero, cum vitulus redditur, non habet eum
ducere inter animalia scabiosa neque in domum in qua vii annis
antea animalia fuerunt scabiosa.
Si bovem vel vaccam quis vendiderit, de tribusa morbis cavere
habet: scilicet, tribus diebus et noctibus de <1dery;>1 et de morbo
pulmonis tribus mensibus; et de morbo qui appellatur <1pelleneu>1
per annum.
Si cuius animal quis percusserit, et ictus ab animali super
[f. 27, c. 1] hominem devenerit, medietatem <1sarhaet>1 percussor,
animalis vero possessor aliam medietatem restituet.
Si animalia tocius ville in uno <1buarth>1 convenerint, et animal
aliquod ab alio animali enectum fuerit, dominus illius animal
enectum reddet. At si ille et omnes alii negando animalia suas
purgaverint, omnes quidem iurabunt, deinde pro numero anima-
lium omnes reddent; pro animali autem non cornuto quantum
pro duobus aliis.
Si quis animal alicuius in bostare mortificaverit, et hoc notum
fuerit, dupplum pro eo reddat. Si vero negaverit, cum iuramento
xiiii virorum de proximis cognatis suis debet negare.
De preciis equorum et menbrorum
Pullus a nativitate sua usque ad Augustum iiii denarios legales
valet. Ad kalendas Novembris xii. In Februario xviii. In Maio
xxiiii. Ad Augustum xxx. In Novembri xxxvi. In Februario xlii.
In [f. 27, c. 2] Maio xlviii. In Augusto in tercio anno adduntur
xii denarii. Et sic quolibet tempore usque ad Maium xii denarii
adduntur. Et tunc triennis erit, et valebit iiii uncias. Tunc capitur
et tenetur. Et retento, xx denarii ei adduntur. Cum frenatur, ad-
duntur iiii denarii sine elevatione, et valet dimidium libre.
Equs testiculatus si ad equicium nesciente domino vel alias ad
equas evaserit, de fructu eius, id est, <1kyuebruyd,>1 nil dominus eius
habebit. Et quamvis detrimentum fecerit, nil pro eo reddetur.
Dextrarius si per mensem et dimidium pascatur, libram valet.
Palefridus marcam. Runcinus dimidium libre. Equus summarius
lxxx denarios. Precium caude dextrarii infra cutem abscise est
xxiiii denarii. Si <1coloren>1 abscidatur, totum dextrarii precium
redditur; vel pro cauda equi vi denarii secundum numerum
vaccarum precii equi. Et pro oculo similiter. Oculus dextrarii et
auris eius xxiiii denarii sunt. Si omnino exoculatur, totum pre-
cium redditur. Precium caude run[f. 28, c. 1]cini: xii denarii;
similiter et oculi et auris. Precium pedis equi: totum precium
eius.
Quidam dicunt quod equitium dimidium libre valet hac
ratione: quia postquam <1staluyn>1 eam ascenderit et <1greaur>1 habuerit,
tantum valet quantum due villane.
Si quis violaverit <1kyuebruyd cassec,>1 iiii denarios legales reddet
pro eo. Alii dicunt quod precium cuiuslibet eque est, sive <1grewys>1
sive <1tom,>1 lx denarii.
De precio eque
Equa ut vaca a sua nativitate appreciatur. Pro quolibet istorum,
scilicet, cauda, oculo, et aure, iiii denarii legales.
Si equm quis vendiderit, caveat de <1dilesrwyd,>1 et de morbo
pulmonis, et de <1llyn meirch.>1
Si quis vendiderit equm alicui cum lege, et postea inventus
fuerit <1llwygus,>1 reddat emptori terciam partem precii; nec recam-
bire debent iudicio; ita tamen quod si fecerit in prima et secunda
et tercia cognitione equorum.
Si quis sine licentia equm alicuius equitaverit, iiii denarios
ascensus, et iiii descensus, et iiii de uno[f. 28, c. 2]quoque <1randir>1
quod equitando transierit domino equi, regi autem <1camlury>1 debet
reddere.
Si ad locum determinatum equs alicui prestitus fuerit, et ille
porcorum xxx denarii. Ovile xxx denarii. Horreum regis dimi-
dium libre. Horreum optimatis lx dcnarii. Horreum villani xxx
denarii.
Horreum suum apertum usque ad festum Omnium Sanctorum
quisque habere poterit, ut libere possit ventus intrare. Si cuius
animal interim intraverit, [f. 29, c. 1] et annonam commederit,
dampnum restaurare cogetur. Post kalendas Novembris, nisi
horreum sit clausum, et paries cum tribus <1bangur>1 sit contextus,
licet animal intrans dampnum in eo fecerit, reddere non cogetur.
<1Delliw>1
Si quis <1iliw>1 velit assignare, hoc modo debet procedere. Actore
et reo presentibus, accipiat <1pen reith,>1 et iuret in eo quod illumi
qui impetitur cum re illa, de qua lis est, sole lucente viderit, et
quod hoc non dixerit odio vel amore vel precio ductus, sed ut rei
veritatem declaret. Et dicitur hoc <1dogyn uenegi.>1 Hoc modo fit
<1lliw,>1 nisi fuerit <1gurthtung>1 per iuramentum duorum. <1Llys>1 fit vel
propter <1galanas,>1 vel contentionem terre, [f. 28', c. 1] vel propter
uxoris abusionem.
De precio ovium, caprarum, porcorum
Agnus dum suggit denarium legalem valet. Separatus ii
denarios legales. Ad Augustum iiii denarios legales. <1Teithi>1 ovis:
ii denarii sine elevatione. Precium mamme ovis : ii denarii legales.
Hedus sub capra i denarium. Separatus, ii denarios. Ad Augu-
stum iiii denarios sine elevatione. Pro capra et hedo vii legales
nummi redduntur.
Porcellus, quamdiu sit in ara, foras non exiens, i denarium
legalem valet. Cum exierit, suggens tamen, ii denarios legales.
Cum suggere desierit, iiii denarios legales usque ad festum Sancti
lohannis in auctumno. Ab hinc usque ad kalendas Ianuarii x
denarios legales. Extunc usque ad predictum festum xii denarios ;
eritque anima carni duppla. Ab illo festo usque ad kalendas
Ianuarii, xx denarios legales; eritque caro eo tempore anime
duppla.
Porcellus auctumpnalis non habet usque ad annum precium
a lege diffinitum, sed <1damdung>1 de eo erit. Post annum, suislegem
tenet.
Si porci alicuius hominem interfecerint, dominus illorum
ho[f. 28, c. 2]minem reddet.
N- eque verris neque emissarius neque taurus tenetur animal
reddere quod cum eo conigendo interfecerit.
Porcorum venditor habet cavere de <1dilysrwyd,>1 et de <1mynyclauc>1
iii diebus et iii noctibus ; et ne post partum porcellos commedant---
et si commederint, tercia pars precii emptori refundetur, nec de
iure porcos reddet; et ne sint <1baed redec.>1
Si quis suem furatus fuerit, et negaverit, v hominum iuramento
se expurget sine exule et captivo.
Si quis negaverit summam equi, iuramento vii virorum se
purget.
Tres sunt sues in una grege porcorum eiusdem precii, retinentes
precium legale per totum annum, id est, xxx denarios: verris
gregis, id est, <1baid kenueint;>1 sus maior in grege, id est, <1arbennic>1
<1moch;>1 cenalis sus que servatur ad cenam regis.
Precium cuiuscumque animalis quod commedi potest: due
partes ad animam et una ad carnes, quando fuerit macilentum.
[f. 29', c. 1] Quocienscumque porci absque licentia nemus
intraverint, decimus quisque occidatur. Usque ad ix sic fiat;
deinde singillatim unus post alium usque ad ultimum.
De <1teithi cath>1
Venditor cati debet caverei ne surdus sit, et nei sit secundum
lunationes <1cathem-c,>1 et ne catulos devoret.
Precium eius est tale: ut in area munda, capite deorsum posito
et cauda sursum erecta, ponatur; sicque desuper infundatur
frumentum, donec summitas caude eius cooperiatur; vel ovis cum
agno reddatur pro eo. Alii dicunt quod iiii denarii est precium
eius.
<1Teithi>1 murilegi et cuiuslibet animalis cuius lacte homo non
vescitur est precii eius tercia pars.
Gallus vel gallina: i denarius. Gallina quotiens capta fuierit in
loco detrimentum faciens, tociens ei unguis abscidatur. Gallus
quotiens captus fuerit in orto vel in horreo vel super linum vel in
alio loco detrimentum faciens, tot ova pro eo reddi [f. 29', c. 2]
debent quot gallinas de iure debet habere.
De preciis domorum et aliarum rerum
Precium hyemalis domus est tale. De qualibet furca, scilicet,
que laquear sustinet, id est, <1nenbren,>1 xx denarii. De laqueari xl
denarii. Quodlibet istorum, scilicet, columne, <1ac ystyfieu, hiniauc,>1
<1trothyw, gorsin, dupist, dor,>1 iiii denarios legales valet. Pili vel virge
i denarium legalem. <1Dorgluit>1 ii denarios legales. <1Cluit>1 i denarium
legalem. Si discooperiatur domus hiemalis, tercia pars tocius
precii reddetur.
Domus auctumpnalis xxiiii denarii. Domus estivalis xii denarii.
Furca domus auctumpnalis vel estivalis i denarius legalis.
Bostar xxx denarii. <1Kell>1 ante frontem domus xxx denarii. Ara
porcorum xxx denarii. Ovile xxx denarii. Horreum regis dimi-
precium legale per totum annum, id est, xxx denarios: verris
gregis, id est, <1baid kenueint;>1 sus maior in grege, id est, <1arbennic>1
<1moch;>1 cenalis sus que servatur ad cenam regis.
Precium cuiuscumque animalis quod commedi potest: due









































dium libre. Horreum optimatis lx dcnarii. Horreum villani xxx
denarii.
Horreum suum apertum usque ad festum Omnium Sanctorum
quisque habere poterit, ut libere possit ventus intrare. Si cuius
animal interim intraverit, [f. 29, c. 1] et annonam commederit,
dampnum restaurare cogetur. Post kalendas Novembris, nisi
horreum sit clausum, et paries cum tribus <1bangur>1 sit contextus
licet animal intrans dampnum in eo fecerit, reddere non cogetur.
Lebes regis, idi est, <1peir,>1 libram valet;i fuscinula lebetis xxiiii
denarios. Caldarium regis dimidium libre; fuscinula caldarii xii
denarii. Caldarium optimatis lx denarii; fuscinula eius iiii denarii
legales. Caldarium2 villani xxx denarii; fuscinula eius ii denarii
legales. <1Llau gallaur>1 xxx denarii. Patella ferrea iiii denarii legales.
<1Taulburd>1 regis dimidium libre; si fuerit de ossibus marine
belue, lx denarii; si de cervinis cornibus, viginti quatuor denarii;
si de bovinis, xii denarii; si de ligno, iiii denarii legales. <1Brecan>1
regis dimidium libre. <1Brecan>1 optimatis lx denarii. Pulvinar eius
xx denarii. Dolabra quatuor denarii. Securis lignorum ii denarii
legales. Parva securis i denarius legalis.s [f. 29, c. 2] Terebrum,
id est, <1rumb,>1 ii denarii legales. Terebrum parvum obolus. Tere-
brum mediocre i denarius. Falx i denarius. Serra obolus. <1Chwy->1 =..=
<1nogyl6>1 quadrans. <1Pal>1 i denarius. Ligo i denarius.
<1Nedf>1 i denarius. <1Gylym>1 i denarius. <1Xaskyl>1 obolus. Forfex i
denarius legalis. Pecten i denarius. <1Caboluain>1 obolus. <1Budei>1 iiii
denarii legales. <1Noe>1 tantumdem. <1Bayol yw>1 iiii denarii legales.=
<1Keskyn yw>1 ii denarii.s <1Bayol helyc>1 ii denarii legales. <1Baiol guin>1
i denarius legalis.o <1Kelurn>1 i denarius legalis. <1Mennei>1 tantum. .===
<1Claur>1 i denarius legalis. <1Turnen>1 quadrans. <1Kerwyn>1 unius ligni
iiii denarii legales. Sciphi iiii denarii legales ; si aurum vel argentum
in eo fuerit appositum, <1damdung>1 de eo erit. <1Kicdyskyl>1 i denarius
legalis. Alter discus i denarius. Pelvis iiii denarii legales. <1Pentan>1 =
tantum. <1Nithlenii>1 iiii denarii legales. Cribri i denarius legalis.
<1Xidyll>1 i denarius. Saccus iiii denarii legales. <1Xaff bleu>1 i denarius
legalis. <1raff lwyf>1 i denarius legalis. Aratri ii denarii legales.
[f. or, c. 1] <1hiryeu ar pistyllyon>1 i denarius legalis. dGmeris ii
denarii legales. Cultrii iiii denarii legales.
Si aratrum furtim vel violenter frangatur, et postea reddatur, =:==
cum precio aratri trium dierum arationum precium reddetur.
Aratio unius diei ii denarii legales in yeme; in vere, i denarius .=:
legalis.
<1Torch>1 leporarii regis viii denarii. <1Torch>1 leporarii optimatis iiii
denarii legales. <1Kenlleuan>1 leporarii regis iiiii denarii. <1Kenleuan>1
<1olreat>1 viii denarii legales. Fcrrea manica xxiiiii denarii. Compes
iiii denarii legales. Cathena, in qua incarcerantur homines, lx
denarii. Rete salmonum xxiiii denarii. <1Penlwydec>1 xvi denarii.
<1Gafiawec>1 iiii denarii legales. <1Ballecruytis>1 iiii denarii legales.
Quercus dimidium libre; si perforetur, lx denarii redduntur.
Si alnus vel fraxinus vel alia arbor de qua non crescunt flores
cesa fuerit, xxiiii denarii pro eis redduntur. Principalis ramus
quercus lx denarii; si perforetur, xxx denarii. Ramus secundus
xxx denarii. [f. o, c. 2] Pomus dulcis lx denarios valet. Ramus
eius xxx denarios. Pomus amara xxx denarios. Corulus xv denarios.
Spina vii denarios et obolum. Quelibet arbor infructuosa iiii
denarios legales.
Scutum coloratum auricalco vel argenteo sive glauco colore
xxiiii denarii; si non fuerit hiis coloribus coloratum, xii denarii.
Gladius, si fuerit <1breulim,>1 xii denarii; si fuerit <1guinseit,>1 xxiiii
denarii legales ; si aurum vel argentum in capulo fuerit appositum,
sit de eo <1damdung.>1 Lancea iiii denarii legales. Duo lapides molen-
dini lx denarii cuiuslibet eorum. Duo lapides mole iiii denarii
legales. Cultellus i denarius.
Quidam dicunt quod, si perforetur quercus causa mellis, pro
apertione quercus xxiiii denarii, et pro melle et apibus xxiiii
denarii; et pro unoquoque illorum xxiiii denarii redduntur.
Si contigerit aliquem carnem animalis a se furati commedendo
sedere, [f. o, c. 1] sive non commedendo habere, et alius atque
alius forte usque ad centum veniens, carnem a fure sibi oblatam
acceperit et commederit, quisque pro se, velud consentiens et
furti particeps, questioni de furto mote tenetur respondere. Et
hoc appellatur <1kyhyryn kan astyr.>1
De menbris regalibus
Menbra regis sunt illi qui eiusdem iuris sunt cum eo ad haben-
dum regnum ex parte patris, licet tamen eo careant. Unum
tamen eorum est cuius ius maius est et lex, scilicet, ille qui inter
discumbentes collocatur in loco aliquo regnum expectans, et ille
vocatur <1edling.>1 Iniuria illius equiperatur duabus partibus iniurie
regis. Precium eius quoque equiperatur duabus partibus precii
regis, sed sine auro et argento. Reliqui vero, qui menbra regis sunt,
debent habere iniuriam suam et precium suum equiperatum tercie
parti iniurie et precii regis, sine auro et argento, quousque ips:
ter[f. o, c. 2]ram a rege susceperint. Postea erit ius eorum et
dignitas iuxta ius et dignitatem terre quam susceperunt; nec ultra
erit ius eorum et dignitas secundum regalem dignitatem, quia
amplius non sunt eius menbra, sed proprii iuris sunt.
De dignitate <1penkenedyl>1
Ille qui est capud generis sui, id est, <1penkenedyl,>1 debet reddere
in anno domino suo xx solidos. Quilibet homo liber id quod debet
domino suo inter kalendas Novembris et festum Sancti Martini
reddere debet. Quecumque officialis dignitas, id est, <1swyd,>1 fuerit
in potestate illius qui est capud generis sui, illius erit. Et si ipse
aliquam dignitatemi filio suo vel consanguineo suo dederit, ille
domino suo xx solidos reddet, vel qui eam susceperit. Quilibet
homo quem liberaverit regi debet x solidos, nisi fuerit aliqua
dignitate sublimatus.
Qui reddet xx solidos domino suo in anno, tantumdem reddet
in mercede filie sue, et tantumdem [f. 1, c. 1] in susceptione
terre sue a rege, et tantumdem in testamento suo, id est, <1abediw.>1
Qui x solidos domino suo reddet in anno, tantumdem reddet in
quolibet trium supradictorum. Unaqueque acra terre redditive,
id est, <1kellidus,>1 tantum reddet domino suo quantum alia.
De <1porthiant>1 et mensura <1maynaur>1
Septem particule terre faciunt <1maynaur.>1 De quadam particula
terre redduntur inter kalendas Novembris et kalendas Maii lx
panes;---in latitudine cuiuslibet due palme erunt, id est, due
<1recrwant,>1 a summitate pollicis usque ad summitatem medii digiti
manus ; spissitudo debet esse duorum digitorum;--- et ix panes de
avena vel <1rynnyon;>1 et sex eorum apponantur regi, et tres regine.
Companagium lx panum debet esse porcus trium digitorum
lardi in scapulis et in clunibus et in costis. Et huiusmodi porcus
dicitur <1huch triguan.>1 Si deest porcus, loco eius detur vas butiri
trium [f. 1, c. 2] pugnorum in latitudine et trium in longitudine
absque summitate, id est, <1moyl.>1 Cum ix panibus debet dari buti-
rum ad modum mole formatum, trium pugnorum in latitudine et
unius in spissitudine. Cupa quoque cervisie trium pugnorum in
latitudine et trium in longitudine. In prebenda equorum lx
garbe, ita grosse ut plene sint due manus viriles tenendo circa
ligamen.
Et in estate donum ciborum, et in nummis reddunturs xviii, et
nummus ministris qui hec colligunt. De carne, animal occisum et
excoriatum, et <1edion kic.>1 Et donum ciborum in auctumno tantum-
dem; et tunc non erit <1ran>1 nec <1doureth.>1
Venatores tamen habebunt <1kilch>1 in Octobri, id est, <1Kydurfef ,>1
et <1@ylch>1 in vere, dum cervas venantur. Et si rex extra terram
propriam proficiscitur, regina debet habere <1kylch>1 cum pueris et
puellis. Ex quo accipitarii accipitres querere ince[f. 1 ", c. 1 ]perint,
super villanos regis <1kylcj1>1 habebunt. Ovis c.nim anicula eisi datur
de unoquoque transposito, vel duo denarii legales.
<1Kylch>1 datur in yeme et equis domini et ministrorum et equis
regine, exceptis equis familie. <1Kylch>1 datur ministralibus iocula-
toribus, id est, <1kylch kerdorion,>1 de aliena terra, dum expectant
donaria sua.
Villani regis edificabunt omnia edificia regis. Villani responde-
bunt pro filiis suis usque ad xiiii annos. Et postea regi filios suos
denotabunt; et ipsi pro se erunt legibus regis addicti. In nulla
liberali arte erudire possunt filios suos sine licentia. Merces
filiarum suarum: ii solidi. In obitu, xc denarios; et tantumdem
reddent cum patrimonium suum acceperint.
Quilibet equs in prebenda habebit iiii garbas. Equs <1pensuydauc>1
et equs iudicis et equs sacerdotis familie, unusquisque eorum
habebit partem duorum equorum in curia et extra cu[f. 1',
c. 2]riam.
Prepositus debet servare desertum regis. Ipse enim habebit mel
et pices et parva silvestria, id est, <1man wyduilet,>1 donec homines
ad inhabitandum venerint. Postea terra illa erit sub regis legibus.
De reprobatione testium
Si quis testes reprobaverit ante quam iurent, eo ipso contra
eum admittentur. Reprobatur autem testis hiis de causis : scilicet,
pro fide violata; et si in re sua propria fuerit testis; et de abusione
uxoris; et de <1ladrad kyuadeu;>1 et cognati occisione; et de hiis
conquerendo ante <1yn llys acyn llan,>1 nec iusticiam habuit.
De vii sedibus episcopalibus <1Dyuet>1
Septem episcopales domus sunt in <1Dyuet:>1 Menevia, que est
sedes principalis in Cambria; Eclesia Ismaelis; Eclesia Decem-
man ; Eclesia Ussult ; Eclesia Teilau ; Eclesia Teuledauc; Eclesia
Keneu. Abbates Teylau et Teuledauc et Ismaelis et Decemman
tenentur esse clerici sive [f. , c. 1] ordinati. <1Ebediw>1 cuiuslibet
eorum domino <1Dyuet>1 erunt, scilicet, xii librc; vel qui illis succes-
serint reddant. Menevia, quia prima est, ab omni debito manet
soluta. Eclesia Keneu et Eclesia Ussilt, quia terris carent, ab illo
debito libere sunt. Qui sanguinolentum fecerit unum abbatum
sedium predictarum vi libras reddet ei, et lotricem de genere suo
in obprobrium generis sui et in memoriam redditionis.
<1Dyrnaut a gaffer o anuod, nyt sarhaetyaun hono; diuuat hagen am>1
<1argywet,>1 scilicet, <1guaet, a gueli, a chreith gogyuarc or byt.>1
Triplum sanguinis in <1galanas,>1 dimidium in <1sarhaet.>1 Sanguis
autem effusus usque ad cutem vel oram clamidis vel usque ad
talum, si venerit, reddendus est.
Tercia pars cuiuslibet in eius sanguine constat.
Qui plagam fecerit in facie hominis, reddat ei precium sanguinis
quater; et, quolibet anno dum vixerit, pallium cum quo decenter
[f. 32, c. 2] possit cooperire cicatricem faciei sue.
Quomodo nutriatur filius
Filius qui clam adquiritur quomodo nutriri debeat. Mater
illius filii primo ix mensibus illum in utero gestat; postea tribus
mensibus nutrire debet; que reputantur ei pro anno. Postea pater
eius debet providere ei omnia necessaria. Primo, debet dare ei
ovem fetam cum vellere et cum agno; que dicitur <1dauat kyfhewin>1 ;
deinde <1gueren>1 vel numum; deinde patellam ferream vel quatuor
denarios legales; deinde manuoctriam frumenti ad faciendum
pulmentum ei; plaustrum duorum boum de lignis; duas ulnas de
panno albo ad cooperiendum eum, vel iiii denarios legales. Deinde
nutrici eius duas ulnas de panno radiato, vel xii denarios; deinde
vacam fetam cum vitulo; deinde tria plaustra, scilicet, de fru-
mento, ordeo, avena; deinde tria plaustra de lignis. Hec omnia
matri debentur si illa voluerit; si autem noluerit, alii dentur.
Vir prius [f. 32, c. 1] debet nutrire infantem usque ad annum,
mulier usque dimidium anni; et sic alternatim usque ad xiiii
annos. Tunc pater debet ducere eum ante dominum suum; et
postea erit filius sub domino suo.
Si quis filium non dixerit esse suum, mater cum tribus mulieri-
bus eiusdem nobilitatis et dignitatis cum ea iuramento affirment
quod ipse et non alius filium illum in se genuerit. Et postea, ius
est ut illum recipiat. Simili modo de filia.
Triplici autem modo negatur quis de genere de quo se dicit
esse. Primo, pater solus negabit hoc modo: ponens manum
sinistram super caput illius qui negatur, et dexteram super altare
dedicatum metropolis eclesie et reliquias, iurabit se illum in ventre
matris sue non genuisse. Secundo, si pater non extet, <1penkenedyl>1
cum vii viris sibi proximioribus modo supradicto negabit. Tercio,
si pater et <1penkenedyl>1 non supersunt, l viri [f. 32, c. 2] proxi-
miores illi qui pater dicitur modo predicto iurabunt et negabunt.
Eodem modo faciet mater ut filium assumant.
De apibus
examen xvi denarios. Secundum examen xii. Tercium examen vi
denarios. Primum examen secundi examinis viii denarios. Primum
examen primi examinis xii denarios. Et in tali precio debet esse
usque ad festum Omnium Sanctorum. Et equalisi precii erunt
examina ante Augustum et post festum Omnium Sanctorum, id
est, unum quodlibet xxiiii denarios valet. Si examen exierit post
Augustum, illud vocabitur <1askelleit,>1 cuius precium est iiii denarii
usque ad Maium.
Regi, patri, et parvulo redditur <1galanas,>1 et ipsi non reddunt.
Sacerdos vero et mulier reddunt, sed ipsis non redditur; reddunt
enim pro filiis. Similiter qui se nescit cognatione proximum, nec
tamen negat, reddit nummum qui vocatur <1keinniauc paladyr.>1
[f. 33, c. 1] Tres homines non sunt occidendi, et ideo <1galanas>1
eis secundum leges non est constitutum: scilicet, rex, sacerdos, et
<1kerdaur.>1
In tribus locis dividit lex: inter sacerdotem et iudicem; inter
vivum et mortuum; inter gentes terminos suos iniuste periurantes.
Tria iacula sunt pro quibus nichil redditur : scilicet, cani, cervo,
et pullo lascivo <1yn hyt.>1
Tri <1seudan gureic:>1 scilicet, adulterari sub viro; ire ina <1lathrut>1
inconsultisdGarentibus; virum suum relinquere et ire cum alio.
Tres sunt acus legales: acus operatricis regine, id est, <1guenni->1
<1cauly urenhines;>1 acus medici ad curanda vulnera; acus <1penkenyd>1
ad curandos canes vulneratos. Et pro unoquoque illorum iiii
denarii legales; acus ceterarum operatricum denarium legalem
valet.
Tres confessiones non debent celari: scilicet, proditio regis:
<1kynluyn;>1 et occisio parentum.
Tres sunt partus unius precii cum matre: scilicet, <1gellast,>1 suis,
et accipitris.
Tres sunt <1guarthrud>1 mulieris: scilicet, falsa [f. 33", c. 2] im-
positio criminis, id est, <1enliib;>1 et <1reith;>1 et de lecto expelli.
<1Teir sarhaet>1 mulieris: cum vir eius concubuerit cum <1whures;7>1
cum verberatur sine causa; et <1duyn treis.>1
Tria non debent a sapiente nec amari nec teneri: scilicet,
negatio ante narrationem; lis ante tempus; iurgium post iudi-
cium.
<1Tri gwth ny diwygir:>1 scilicet, <1gwth>1 in mulierem quam putabat
virginem, si invenerit eam corruptam ; hostem non satisfacientem ;
canem irruentem; et mulieris in aliam que dicitur <1whures.>1
<1Teir newit a doant tracheuyn:>1 scilicet, vitulus leprosus; et tria
prohibita villano ne vendat absque domini licentia; et furtum.
<1Teir gauail>1 non redduntur: <1un a dekel tros ledrat; ac ar uach ny>1
<1kimello; a tros galanas.>1
<1Teir sarhaet kelein>1 : quando occiditur, spoliatur, calce pulsatur.
Tres <1guarchaet kelein:>1 quando interrogatur quis eum occidit;
cuius est feretrum; cuius tumba.
<1Teir gorsed arah:>1 in hostio cimiterii sub protectione Dei; in
placito sub protectione [f. 33, c. 1] regis; et ubi hospitatur sub
protectione Dei et regis. Quiquid armis postea agitur, vir ille
cuius arma sunt nichil reddet.
<1Tri tauodyauc>1 : rex, iudex, fideiussor.
<1Tri anghyuarch gwr:>1 equs et arma eius; et redditus terre sue; et
suum <1wynebwerth.>1
<1Pimp pmuei gureic:>1 scilicet, <1aguedi, amobyr, argyureu, gouin,>1
<1sarhaet;>1 sextum puelle : scilicet, <1cowyl.>1
Tribus de causis non possunt malefactorum corpora redimi:
scilicet, latrocinio: proditione domini; homine furtim occiso.
Tribus de causis redditur regi virga argentea cum scipho aureo :
id est, pro muliere oppressa; pro pace vie fracta; pro <1kynlwyn.>1
Tres sunt qui debent habere <1guiraut>1 de curia: scilicet, faber
curie, preco, <1trulliat.>1 Mensura potus est plenitudo vasorum de
cervisia, dimidium de <1bragaut,>1 tercia pars de medone.
<1Teir gorsafgureic>1 : scilicet, ubi vir dormierit cum illa, non debet
iure ante tres dies de illo loco discedere; et ubi divortium fecerit
[f. 33, c. 2] vir cum muliere, debet mulier iure manere in domo
sua per tres dies, donec suppellectilem suam totaliter premittat;
et ubi mortuus fuerit vir eius, debet mulier tribus diebus expe-
ctare, donec omnem partem suam de domo emittat.
In tribus festis debet <1distein>1 ministrare in cibo et potu vii
viris: scilicet, regi et tribus viris ex utraque parte.
Tribus debetur decimus denarius: scilicet, sacerdoti, iudici,
et animalium liberatori.
In tribus locis non debet accipi fideiussor: scilicet, quando
accipitur aliquid a rege; et quando sacerdos accipit testamentum
ab infirmo; et medicus ab egro. In omnibus aliis locis debet
fideiussor accipi.
<1Teir gorsaf unben>1 : <1geueil, erhyl, kennadyl.>1
<1Teir meuylwmath mechniaith yssyd: diwat mechni ac efyn uach;>1
<1ac am y uechni na allo kymell; a diebrit mach guedy roder.>1
Tria animalia debet <1costauc tom>1 habere pre leporariis et molosis,
si ceperit prius ante ipsos: [f. , c. 1] id est, lepus, capreus, et
vulpis.
<1Tri argay teruin:>1 scilicet, amnis a monte usque ad mare; et
molina; et eclesia, vel <1pentan.>1
Tria sunt que, si in via inveniuntur, pro furto non reputabuntur :
scilicet, <1pedaul,>1 acus, et nummus.
Tres <1gormes>1 sapientis : scilicet, ebrietas, luxuria, <1drygannian.i>1
Tres homines promoveri possunt una die: primus, captivus si
movetur in <1swyd>1 de xxiiii officialibus; secundus, filius villani si
fit clericus ; tercius, homo ex captiva villa. Si villa habeat a domino
patrie licentiam eclesiam edificare, et in cimiterio eius corpora
sepeliri, tunc villa libera fit, et omnes homines de ea postea sunt
liaeri.
Quatuor de causis vertitur iudicium: scilicet, amore, odio,
precio, timore maioris persone. Iudex tamen qui causas iudicat
debet cavere ne diligat nummum plus quam Deum.
Tres homines sunt qui debent iudicio habere in curia linguam:
scilicet, mulier; et ille qui loquelam patrie in qua sit nescit; et <1kric.>1
De istis tribus et suis cau[f. 34', c. 2]sis dominus suam calum-
pniam debet proferre et de omnibus linguam eligere debet.
Quatuor sunt clipei qui defendunt hominem de calumpnia
latrocinii. Primus est servare ante perditionem, et hoc affirmare
iuramento duorum virorum secum. Secundus,s servare <1guesti>1 usque
mane cum iuramento familie domus; ex eo quod unus salvus est
ex duobus vicinis, ponant manum suam super eum per tres vices.
Tercius est <1geni>1 et nutrire, hoc modo: quod ipse vidit taurum
ascendentem super vaccam; et hoc iuramento duorum proxi-
morum affirmabit, quod animal vel res, de qua lis est, neque
venditione, neque donatione, neque ulla spontanea voluntate ab
illo recessit, et quod cum ipso natum est. Quartus est <1guarant>1
usque ad tres manus ; et cum venerit ad quartam, quarta non potest
defendi nisi <1o cadw kyn colli.6>1
Quot modis novennarius numerus dicitur in lege
Novem occisionis pertinentie, id est, <1nau affeith galanas; nau>1
<1affeith ledrat; nau affeith tan. Nau tauodiauc. Nau pynuarch.>1
[f. , c. 1] <1Nau kynywedi teithiauc:>1 scilicet, <1priodas, aguedi,>1
Novem verba disceptationis, id est, <1nau geir kyngheusset. Nau nos>1
<1guesti. Nau diheu teruyn. Nau ugeint diwat. Nau moduet. Nau>1
<1dyruet.i Nau troytuet. Nau cam. Nau gurhit. Nau mis tymp.>1
Quot modis dicitur duodenarius numerus in lege
Duodecies redduntur iiii denarii sine elevatione. Pro <1teth>1
<1kenRith>1 et vitulo eius. Pro <1costauc tom.>1 In die quando pullus frenari
debet. Quando iuvencus debet iugum trahere. Quando ascendit
taurus super <1kendGth,>1 scilicet, in crastino Augusti. Nummi
<1guastrodion.>1 Precium edi ad Augustum. Pro examine apum invento.
Pro equitatione equi sine licentia. Pro murilego. Pro pullo orbato.
Pro capra. Pro capreola. Item arcus cum xii sagittis, iiii denarii
legales.
[f. 34', c. 2] Latro si intromittentibus fideiussoribus liberatur,
et datur <1ar pen meichieu,>1 postea non debet vita privari, sed
peccunia mulctari. Latro autem et accipiter proprie sunt thesaurus
regis.
Si quis invidia hominem occiderit, ancillas quatuor totidemque
servos reddat, et ipse securitatem habeat.
Si quis fuerit in iudicio compulsus, et dandi rationes durus esse
voluerit et invitus fuerit, v ancillas totidemque servos reddere
precipimus. Manum, oculum, et quodcumque menbrum debilita-
tum fuerit idem accipiet in iudicio, si non se redemerit.
Si alicui homicidium imponitur, et non est ei titulus compro-
bandi, xlviii hominum nominatorum iuramento se purgabit, ex
quibus xxiiii in eclesia iurent eum esse ab homicidio immunem.
Quod si non iuraverint, ancillas v et tres servos reddat, et securus
sit.
Si quis servus ingenuum occiderit, homicida parentibus [f.
c. 1 ] tradatur, et habeant potestatem faciendi de eo quod voluerint.
Si autem dominus servo permiserit arma portare, et ingenuum
hominem occiderit, ipsum et alium servum se voverit redditurum.
Si quis ingenuus servum alterius sine causa occiderit, servum
pro servo reddat.
Si quis homicidium fecerit, et fugam petierit, parentes ipsius
iura reddant, aut patriam relinquant, vel dimidium precii red-
dant. Post hoc si reus venire voluerit, dimidium quod restat de
precio solvat. Qui si interim occisus fuerit causa eiusdem homi-
cidii, totum <1galanas>1 quod pro eo ante redditum fuerat retro
reddatur.
Si quis lanceam miserit, et inde homo lesus fuerit, argenti libram
reddere debet.
Si quis in rixa manum vel pedem aut oculum maculaverit,
ancillam servumque se redditurum voverit.i
Si quis pollicem a manu exciderit, medium manus [f. c. 2]
in precium reddere precipimus.
Si quis hominem gladio aut lancea percusserit, ita ut interiora
appareant, duas libras persolvat.
Si quis caput alicuius percusserit usque ad cerebrum, iii libras
reddat.
Si quis alicui dederit alapam, nec sanguis nec livor inde appareat,
duos solidos inde persolvat. Si quis autem in facie alicui alpam
dederit, ita ut livor aut sanguis inde manaverit vel appareat,
ancillam reddat.
Si quis in brachio vel sura lancea foramen fecerit, tamen men-
brum non debilitaverit, ii libras reddat.
<1Sarhaet>1 mulieris erit secundum viri sui qualitatem, scilicet,
tercia pars <1sarhaet>1 viri sui ei redditur. <1Galanas>1 autem eius iuxta
qualitatem parentele redditur.
<1ltut>1 ex longa regione proveniens, et cibum non inveniens infra
tres dies, si interim latrocinium fecerit pro vita defendenda, non
debet iure crucifigi.
[f.  c. 1] Qui propter inopiam reliquerit hereditatem suam,
et vadit ad unum de cognatis suis, et morabitur in villa eius cum
eo, ille vocabitur <1karlauedrauc;2>1 et de illo fiet sicut de <1bonhedic>1
<1kanhwynaul>1 qui fuerit cum optimate.
De testamentis
Tria sunt mortua testimonia, id est, <1teir marw dystiolaith,>1 que
bene possunt stare in iudicio. Primum, scilicet, cum lis orta fuerit
de quadam terra, et rationabiliter terminata publice fuerit corama
omnibus; postquam illi omnes qui fuerint presentes mortui
fuerint, filii eorum vel nepotes vel alii de progenie eorum possunt
testimonium perhibere super hiis que audierunt a parentibus suis ;
et hii dicuntur <1gwybydyeit.>1 Secundum, cum aliquis per nobiles
provintie ex utraque parte, qui dicuntur <1aminogeu tir,>1 per generis
derivationem, id est, per <1hach4>1 et <1edurit,>1 affirmando et testificando
ius suum poterit adipisci. Tercium est cum [f.  c. 2] viderint
lapidem, qui dicitur <1pentanuayn>1 patris sui vel avi vel proavi vel
attavi vel aliorum de genere suo, et loca edificiorum et aree et
horrei, et terram arabilem. Hec omnia testimonium perhibent
eis super ius suum.
De mutationibus
Tres sunt mutationes sine spe reversionis, que dicuntur <1tri>1
<1karkychwyn hep attychwel:>1 scilicet, mulier, cum divorcium fecerit
cum viro suo; putativus filius, cum semel rationabiliter dicesserit
a patre suo, id est, <1guedy diwatter;>1 vir hereditarius, si fuerit in
alio dominio, quando revertetur ad propria iure, non revertetur
amplius retrorsum. .
In quolibet placito non sunt nisi iiii: scilicet, <1guys, holi, barnu,>1
<1tagnoued.>1
Septem sunt claves sapientie
Interrogare humiliter; audire diligenter; tenere memoriter;
credere fideliter; diligere ardenter; narrare humiliter; iudicare
misericorditer.
Quatuor modisi iudex animam [f. 36', c. 1] suam pervertit2
cum iniuste iudicat: vel per amorem, vel per odium, vel per
terrorem, vel per munera.
Si duo vadunt per silvam, et primus dimiserit ramusculum
scienter resilire super oculum alterius, et fregerit oculum, ipse ei
reddet oculum. Si autem illum premuniat ut caveat, non reddet,
licet oculum amittat.
Similiter si duo vadunt per viam, et primus vulneraverit quen-
dam obvium, si ultimus non retinuerit eum, et permiserit vul-
nerare bis, ipse erit rei particeps.
Si quis bestiam, cuius caro commeditur, in terra non sua
mortuam invenerit, dominus terre illam habebit, inventor vero
aliud posterius menbrum, de porco autem anterius. De inmunda
vero bestia sic inventa dominus terre nummum dabit inventori.
Si canes super locum statutum fuerint constituti, qui primus
eorum leporem vel capream vel vulpem ceperit, eum tantum
habebit.
Precium <1lostlydan:>1 [f.  c. 2] dimidium libre. Precium <1beleu>1 :
xxiiii denarii. Precium <1deuyrgi:>1 xii denarii.
Pro cane non fit <1diruy,>1 sed <1camlury,>1 si sit necatus vel furto
sublatus. Si iuramento quis cogitur canem negare, non nisi solus
iurabit. Pro cane rabioso nec pro dampno quod fecerit nichil
redditur.
Si quis canis hominem invaserit, mittat ille lanceam suam inter
se et canem; et si canis in lanceam irruens, homine minime
intrudente, mortuus fuerit, nichil pro eo redditur.
Si cuius canis hominem momorderit, et sanguis manaverit,
dominus canis pro sanguine componet quod ius dictaverit; et si
a loco se non movens canem attingat et occidat, non habebit plus
quam xvi denarios.
Si mordere canis consuetus fuerit, ita quod tres homines ante
momorderit, et dominus canis eum non necaverit, fune duarum
palmarum ad pedes domini canis ligetur, ita ut sint due palme
- inter canem [f. 36, c. 1] et pedem, et ita occidatur; et <1camlwry>1
reddatur, et precium sanguinis homini.
Pro nulla ave mansueta, cuiuscumque generis sit, <1dirwy>1 vel
<1camlwry>1 componitur si sit necata vel furtim rapta, nec pro ullo
cane; sed tantum precii datio.
Anseres si fuerint in aliquo loco detrimentum facientes, per
collum in furca vel sepe usque ter suspendantur. Postea vero, si
ibi inveniantur, occidi vel redimi debent.
Auca ii denarios legales valet. Nidus ii denarios legales. Pullus
sub alis i denarium; exiens i denarium legalem; ad Augustum
i denarium legalem.
Adduntur quedam de legibus Howeli
Hec sunt iudicia constituta in tempore Howeli Boni, dicta ex
ore Iustini in ultimis suis temporibus, quando pro nulla causa
mentiri voluit.
De <1galanas>1 prepositi Castel Arcoel
In <1galanas>1 prepositi Castell Arcoyl, tantum redduntur ix vacce
et novies xx tribus vicibus, et ovis inter duas vaccas, et porcus, id
est, <1gurich>1 et <1bref,>1 et [f. 36, c. 2] due <1maynaur>1 de terra, cum
duabus lavatricibus ad memoriam facinoris. Novem autem di-
ximus ad numerum custodiendum. Solent enim Wallenses seponere
unam de vaccis et nummis, ut possint retinere quot vicenos
habent.
Quicumque vero terram in <1galanas>1 reddiderit, ipse nichilominus
omni tempore redditum terre domino terre restituet. Tercia pars
cuiuslibet in eius sanguine constat.
De <1galanas>1 prepositi Amitei, Llonion
<1Galanas>1 prepositi Amitei, Llonion, Dynbyc, Leureny: vi
vacce et sexies xx, ovis et porcus inter quaslibet duas, et una
<1maynaur,>1 cum lavatrice. Et tantumdem in <1galanas>1 prepositorum
tocius Demetie; et tercia pars <1galanas>1 in precio menbrorum
eorum.
<1Mabeilt mainorauc,>1 id est, qui <1mainaur>1 habuerit in qua eclesia
sit, tantum est eius <1galanas>1 quantum prepositi.
Villanus qui potest ad <1penkenedyl>1 suam generationem ducere,
in <1gala[f.>1 37', c. <11]nas>1 habebit iii vaccas et tribus vicibus xx, et
ovem et porcum inter quaslibet duas vaccas; nisi induxerit, iii
vaccas tantum.
Prepositus vel <1map uchelur,>1 cuius familiaris occisus fuerit, iii
vaccas habebit.
Nemo Menevensemi episcopum sine ipso et suis canonicis
audeat iudicare. Et similiter de Sancto Beuno, et Terillo, et
Tydecho.
Si quis equm vel quodlibet furtum invenerit, adducat illum
cum quo invenitur ut2 suum advocatum, id est, <1guarant.>1
Omni custodi de apud se deposito credendum est, si res
proprias cum deposito amiserit. Sin autem, depositum reddere
tenetur, nec est ei credendum.
Si quis interdictus fuerit in foro vel placito aut in eclesia ne
cibus ei detur, et postea ei quis dederit, eius malefactum reddat.
Aliter non.
Si quis arma sua non suspenderit altius quam sit caput hominis
stantis, et eis quis vulneratus fuerit, arma sint vulnerati, vel
[f. 3c. 2] dimidium reddat is cuius sunt arma. Sin autem, totum
reddat vel arma.
Si quis arma accomodaverit, et eis aliquis vulneratus vel occisus
fuerit, dimidium reddat. Mutuum et accomodatum semper
reddatur, et hoc de iure.
Rusca apium ii solidi. Pro arbore ubi apes sunt in nemore ii
solidi, si arbor fuerit furto scissa; si fracta et ad terram proiecta,
x solidi. Qui autem invenerit et domino monstraverit, ceram et
prandium illius diei habeat.
Pro cervo, bos. Pro cerva, vacca. Pro capreolo, caper. Pro
capreola, capra.
Nullus licentiam habet venandi nisi rex et eius prepositus et
<1uchelur.>1
Nemo decipulam, id est, <1annel,>1 ponat in terra sine licentia
prepositi.
Exules qui sponte veniunt regis sunt, nisi quem aliquis a patria
sua duxerit.
Tercia pars prede regis est cum indomitis et capris, quia nullo
cogente veniunt, et cum auro.
[f. 37, c. 1] Nulla societas est, quamvis de una domo exierint,
nisi facta fuerit conventio.
Filius qui non fuerit de uxore sua non debet a patre recipi usque
ad annos xiiii, nisi mater eius in partu, et in hostio eclesie quando
primum ingreditur, et ante altare cum iuramento eum duxerit. Si
non sic fecerit, xiiii anno cum vii de proximis suis eum ducat;
et tunc omnem sumptum habebit, et ita recipiatur.
Sciendum est etiam quod filius quem sub nomine alicuius
patris mater dimiserit, et procedente tempore ad alium patrem
duxerit, iuramento l virorum recipitur.
Nemus prohibetur a tercio die ante festum Sancti Michaelis
usque ad xv diem post Epiphaniam propter fructus, ne dissi-
pentur. Silvestria animalia preter tria semper sunt prohibita.
<1Diuancoll dinawet>1 est ab Augusto usque ad festum Omnium
Sanctorum, et tunc non est vitu[f. 37, c. 2]lus; reddetur pro eo
precium eius, scilicet, xii denarii.
Wlnus lingue non redditur nisi tribus: scilicet, regi; iudici
quoque, quando quis conatur ire contra iudicium suum; similiter
sacerdoti, quando fuerit sive in eclesia, sive in curia in tribus festis,
sive coram rege faciendo cartam vel legendo.
<1Deleet adeuedic ar uach heb oet arnei, a bot kynhen am yr oet,>1
<1kyureith a deweit hyty nauuetid botyr oet. Ereill a deweitpenypy->1
<1theonos.>1
Tres limbi precipue ad regem pertinent: scilicet, <1llostledan,>1
<1beleu,>1 et <1karlung.>1
Si quis in curia domini ipso presente iuri stare negaverit, absque
contradictione depredandus est; sed reus mortis non erit.
Si quis <1kenllwin>1 fecerit, xii vacas regi duppliciter reddet,
preciumque duppliciter iuxta illius nobilitatem; et duppliciter
qui hoc fecerit debet penitere, si tamen convincitur. Si vero
negaverit, l hominum duppliciter iuramento sine exule et captivo
negaverit.
[f. 38, c. 1] Hic incipit de tribus columnis iuris secundum
Powissienses.
Tres sunt columpne iuris <1herwidguyr Powys>1 : <1nau affeithgalanas,>1
<1nau affeith tan, nau affeith lledrat.>1
<1Nau affeith galanas>1
<1Dirdrai gu ereictra, sarhaet, tewessia u, cerh2, gorduy, brat, ken->1
<1nadwm- y rung bratwyr ay elin, gurthareith, lad y gelein.>1
<1Nau affeith tan>1
<1Tan geueil, tan y ty nessaf~ dwyn tan heb wibot, lad tan, paratoi>1
<1tyssu, guascaru moch y tan, y emdwyn, tan yr odin, losgi.>1
<1Nau affeith ledrat>1
<1Brad llwdyn, bwyllur yr lleydyr, keweithas a lleidyr, keuaruot a>1
<1lleidyr, ae hebrung, dwyn hual march, adnabot lwdyn y gymydauc>1
<1gan y lleidyr hep y ellung, guelet dwyn lludyn or wlat hep y uenegi,>1
<1caphael llwdyn.>1
<1Nau affeith galanas herwyd guyr Gwyned>1
[f. , c. 2] <1Nau affeith galanas>1
<1Menegiy nep a lader, nyt amgen tauautrud; rodi keghory geissiau;>1
<1kyssynnyau4 ay lad.4 Am pob un or tm- hyn, nau ugein am-an a llw>1
<1kanhwr. Edrychyat; kyt kyweithas; dyuot ygytyr dreff Tros pob un or>1
<1tri hyn, deunau ugein arians a llw deukanur. Porth ordwy; daly dyn;>1
<1guelety lad. Tros pob un or tri hyni, tri nau ugein arian6 a llw tri->1
<1@annwr.>1
<1Pwy bynnac a uo llourudyauc, taletyn kwbylyr alanas.>1
De <1trullyat>1
<1Trulliat>1 debet habere vestimenta lanea a rege et linea a regina
ter in anno, terram suam liberam, equm cum necesse sit. Poculum
legale7 in conviviis sumat, scilicet, plenitudinem vasorum de
cervisia, de <1bragaut>1 dimidietatem, de medone terciam partem.
De <1medid>1
<1Medid>1 debet habere vestimenta lanea a rege et linea a regina,
et equm cum rege ma[f.  c. 1]nentem; partem viri de numis
<1guestuaeu,>1 et terram suam liberam.
De <1kanhwyllyd>1
<1Canwillid>1 debet habere vestimenta a rege et regina, terram
liberam, equm a rege, et residuum candelarum, et partem viri
de nummis <1guestuaeu.>1 Similiter habebit <1swydur llys.>1
De <1distein>1
<1Distein>1 debet habere vestimenta lanea a rege et linea a regina
ter in anno; et viii denarios de numis cum cenis reddendis; duos
retineat sibi, et dividat alios servientibus regine. Ipse potestatem
habebit super cibum et potum camere; et omnibus demonstrare
debet loca in camera; et testificare pocula.
De cameraria regine
Puella cameraria regine habeat omnia equaliter sicut camerarius
regis, et omnia vestimenta vetera regine, excepto vestimento
Quadragesimali, quod sacerdotis est; terram suam liberam; et
equm a rege cum necesse sit. Ipsius est sella et calcaria et frenum
et calciamentum, cum mutantur. Habeat partem de nu[f. 38,
c. 2]mis cum cenis reddendis.
De <1guastraut auuyn>1 regine
<1Guastraut auuyn>1 regine equalis est in omnibus sicut <1guastraut>1
<1auuyn>1 regis. Quidam dicunt quod non est <1breinhiaul,>1 sed loco
eius ponunt <1bardystauell>1 in numero xxiiii.
De <1guylur>1
<1Guylur>1 debet esse nobilis in patria. Cibum debet habere de
curia; et si aderit rex, post prefectum cibus primo ei apponitur.
Cotidie panem cum pulmento habebit; et terram suam liberam.
Vestem semel in anno, et sotulares semper habebit.
De <1bard stauell>1
Quidam dicunt quod <1bard stauell>1 est de numero xxiiii, et debet
habere lanea vestimenta a rege et linea a regina ter in anno, et
terram suam liberam, et equm. Refugium eius est conducere
hominem ex quo primum carmen ceperit in camera usque dum
finierit ultimum. Iniuria eius est vi vacce et vi uncie argenti.
<1Galanas>1 eius est sex [f. 39, c. 1] vacce et sexies xx vacce. In
mercede filie eius redduntur vi uncie, libra et dimidia in <1cowil,>1
tres libre in eius <1aguedi.>1 vi uncie argenti <1ebediu bardystauel.>1
Nulla gens debet iure iniuriam reddere cum aliquo de cogna-
tione sua dum ille quicquam boni habuerit in possessione sua.
Si autem bona illius defecerint, tunc gens illius debet partiri
inter se quod residuum fuerit usque terciam generacionem.
De quorumdam dignitatibus
Si quis dignitatem <1mayroni>1 que sibi de iure debeat competere
peccunia redemerit, libram et dimidiam semel dabit. <1Keghellaur>1
non nisi libram semel dabit. <1Maer>1 et <1kyghellaur>1 super liberum
hominem non debent constitui,i neque <1kylch>1 neque <1doureth.>1 De
<1tunc>1 et <1pm-t maer>1 et <1kighellaur>1 cum rege non participant. De lucro
regis avillanis tercia pars illis competit. De liberis hominibus nichil
habebunt.
<1Maer>1 nunquam erit <1penkenedyl2>1 [f. 39', c. 2] quamdiu sit <1maer;>1
nec in aula propriam habet sedem. Tres homines secum in convi-
vio in aula regis habere poterit. <1Kylch>1 super villanos cum tribus
hominibus bis in anno poterit habere. Cum familia regis ad pre-
dandum ibit. <1Maer>1 debet partiri familiam regis, et predari cum
familia regis, et ad domum suam predam ducere, et unum animal
interficere sibi et predonibus in nocte. <1Maer>1 debet partiri, <1kyg->1
<1hellaur>1 eligere. De precio terre et latronis interfecti nichil habere
debent. <1Keghellaur>1 debet ponere crucem et deponere.
Pro <1maer>1 in precio cxl vacce cum tribus elevationibus compo-
nuntur ; et similiter pro <1kyghellaur. Maeret kyghellaur>1 debent habere
dimidietatem segetis villani fugientis, et <1amobyr,>1 et <1ebediw. Maer>1
debet habere villanum quem elegerit <1yn y kymhut,>1 ut teneat
domum suam per annum. Villanus vero exiens viii acras [f.
c. 1] et vii porcos et <1baed>1 habeat; et sic postea per tres annos sit
liber vivens de proprio. Pro utriusque istorum iniuria ix uncie
argenti et ix vacce.
<1Abediw maer:>1 libra; et cancellarii. Alii dicunt quod xxx solid
est eorum <1ebediw. Ebediw>1 villani : lxxxx denarii; horum xxx <1maer>1
et <1kyghellaur>1 cedunt, et lx domino. Optimates a villanis suis non
habebunt in <1ebediw>1 nisi lx denarios, quia non habent <1maer>1 et
<1kighellaur.>1
Si villanus villam habuerit, et in villa eclesiam, <1ebediw>1 eius:
dimidium libre. Sanctimonialis: xii denarii. Abbatis: xii libre.
Si quis sit <1stauellauc,>1 xxiiii denariis est <1ebediw>1 eius, et dantur
domino terre in qua eius sit camera. Nobilis <1kanhwynaul:>1 lx
denarii legales. <1Gauysaugur:>1 dimidium libre.
Si alicui deserto <1altut>1 rex terram dederit, <1ebediw>1 eius lx denarii;
horum medietatem rex sibi retinebit, quia quasi pater illius est;
alios autem inter <1maer>1 et <1kyghel[f.>1  c. <12]laur>1 per medium divi-
det. Si prolem <1alltut>1 non habuerit, totam substantiam eius excepto
debito illius in morte rex habebit.
Si quis semel periuraverit, et hoc notum fuerit, vel furtum
reddat, de cetero eius iuramentum vel testimonium nusquam
valet.
Nullus iurando, quamvis in verbis ceciderit, causam amittat
donec tercio ceciderit, id est, <1guallaucheir.>1
Si principalis debitor mortuus fuerit, plegius reddet. Si prin-
cipalis debitor heredem, id est, filium, habuerit, querat ius suum
ab eo, si voluerit.
Si quis negaverit <1mach>1 et <1kynnogyn,>1 det iuramentum xiiii pro-
pinquorum cognatorum suorum; due vero partes ex parte patris,
tercia ex parte matris erunt.
<1Ny dely mayr na chymel na guyssyau arnau; ac o dau kennat>1
<1y wyssyau ar ryd, ket caffo sarhaet, ny thelir idau. Ar eu pimhety>1
<1bydant mayr a chynghellaur can y brennin pan yt>1 [f. 40, c. 1] <1uo yn>1
<1eu swyd, neu dewis eu randy.>1
<1Teir ayluyt>1 debent cogere ius et facere ius pro homine non
habente dominum : scilicet, <1ayluyt>1 sui patris, et fratris primogeniti,
et soceris sui.
<1Cleis,>1 id est, attritio, per spacium trium novem dierum per-
manens, tantum valet quantum sanguis ; et tanta negatio, si super
se testes habuerit. Si manet per spatium ix dierum, iuramento
duorum virorum cum suo iuramento negabit. Si per spacium
duorum ix dierum, iuramentum trium virorum cum suo prestabit.
Si per spacium trium ix dierum, iuramentum iiii virorum cum suo
dabit.
Quicumque alienus terram a rege susceperit, dignitatem terre
quam a rege acceperit habebit.
Qui debitor est, et non negat, iure debet ei reddere cui debet
sine aliqua dilatione temporis cum creditori placuerit, nisi dies
solutionis prius fuerit prefixus.
Si negaverit aliquis quod non fuit citatus, et alius affirmaverit
eum fuisse citatum, [f. 40, c. 2] debet hoc affirmare cum uno teste
quod citatio fuit super eum.
Si quis calumnietur aliqua calumnia, et propter hoc dimittat
patriam ante quam fideiussorem vel fidem de illa calumnia dari
faciat, dominus eius pro ipso omnino debet reddere, vel suum
homagium suo iuramento negare, quia ipsa calumpnia ipsum
secum non tetigit.
De legali grege ovium, scilicet xxx, possessor segetis debet
habere unam, vel liberetur de suo precio, id est, de v illarum
quadrantem. Et de legali grege agnorum similiter. Et si unus
fiet, de quolibet anno usque Augustum unum ovum galline
tociens habetur in segete; post Augustum, tantum quantum pro
matre.
Nota quod, si <1kennogyn>1 mortuus fuerit nichil habens in mundo,
fideiussor dimidium reddat debiti. Similiter pro <1kennogyn>1 qui
derelinquid patriam suam.
Regina debet habere tria cornua plena ab assecla. Ipsa vero
debet mittere [f. 40, c. 1] unum <1penteilu,>1 et aliud magistro equo-
rum, et tercium <1penkynyd.>1
De inventis in segete
Ex quo segetes seminantur donec metentur et in garbis ligen-
tur, argentum debet reddi pro earum corruptione. Pro equo in
segete, si sit per diem, obolus redditur, si sit liber; in nocte pro
equo libero, denarius; si clausus, duo denarii. Si quis equam
clausam vel equm liberat, iniustum facit. Ab omni vacca in die,
obolus; in nocte, denarius. Pro quolibet agno ante Augustum
in segete invento, ovum galline redditur; post Augustum, tantum
quantum pro matre.
Mulier viro data loco puelle, si vir eam dixerit corruptam, tunc
verbo puelle credendum est, quia ibi est locus ubi sibi credatur,
ne ius suum amittat.
<1Saraet>1 familiaris regis est tantum quantum unius de <1suuidogion>1
curie, quia semper presens est suo domino.
Sanguis alicuius si a superiore funditur, pro eo nichil redditur,
quia sub[f. 40, c. 2]ditus non debet contendere contra suum
superiorem.
Precium duorum testiculorum <1baed kenueint:>1 due sues red-
duntur.
Si quis comendat aliquid servandum alicui, et ille denegat,
consideretur quanta sit illa res, et secundum hoc aucmentatur
negatio.
Si quis fractionem domus negaverit, dupplex iuramentum
dabit.
Si quis depositum negaverit, dupplex iuramentum dabit.
Nulla gens iure debet iniuriam pro aliquo suo cognato reddere
donec sua bona defecerint. Si vero ille, pro quo sua gens reddi-
derit, scienter sua bona pro suo facto non reddiderit, cum hoc
notum fuerit, illa bona inter suam gentem secundum ordinem
dividantur. Et iterum propter iniuriam ab illo aliquo modo
factam reddere non tenetur.
Precium <1keurwy>1 : viii denarii legales. Freni aurati : viii denarii
legales. Freni argentati : vi denarii legales. <1Fruineu ereill euedeit a>1
<1dulys ac ystaneit:>1 iiii denarii legales. <1Sparduneu eureit:>1 iiii denarii
legales. <1Sparduneu>1 a[f. 41, c. 1]<1ryanheit:>1 ii denarii legales. <1Spar->1
<1duneu ereill euydeit a dulys ac ystaineit:>1 i denarius legalis.
<1Rei a adant urth ureinty kyurwy, y duy warthauyl ar teir keghil.>1
<1Ereill a adant guerth kyureith arnadunt, sefyw henny: y guarthafleu>1
<1o bedant eureit,>1 viii denarii legales; <1o bedant aryanneit,>1 vi denarii
legales; <1o bedant euedeit neu dulys neu staneit,>1 iiii denarii legales.
<1Brongegyl ungeret ac un guarthauyl; y duy torgegil,>1 ii denarii legales.
<1Suder,>1 iiii denarii legales. <1Panel lliein,>1 ii denarii. <1Panel kenhungil
,>1
i denarius. <1Kanuil,>1 i denarius. <1Hossaneu maur,>1 v denarii legales.
Duo <1hossan,>1 vi denarii. Duo <1stiuos,>1 iiii denarii. <1Botasseu kenheglauc,
>1
iiii denarii. <1Eskidieu carreiauc,>1 ii denarii. <1Guintesseu,>1 i denarius.
<1Guregis, o byt eur neu amant arnau, damdungyw y wert; o ny byd,>1
i denarius. <1Modrwy, damdung. Kay, damdung. Kellell clun,>1 i
denarius. <1Kellell kell,>1 i denarius legalis. <1Honsex,>1 i denarius. <1Agalay
n>1
<1guregis,>1 i denarius. <1Rwyl,>1 i denarius. <1Guregis laudyr,>1 i denarius.
<1Breychru, damdung.>1
Quicumque calumniatur aliqua re, ita quod non debeat [f. 41,
c. 2] amittere animam vel linguam vel aliquod menbrum, dominus
eius debet iudicio stare pro ipso, calumniam ipsam negando.
A die solutioni prefixo, nisi eo die principalis debitor debitum
creditori solverit, fideiussori iure conceduntur xii dies ad solven-
dum; deinde xx; ad ultimum xxx. Postea sine ulla contradictione
et temporis dilatione solvet. Alii dicunt quod, si super re viva
fideiubeat, primo habebit x dies, deinde quinque, ad solvendum.
Si vero super re mortua, xxx dies habebit, et postea solvat.
Si depositarius depositum amiserit, rem perditam totaliter
reddet. Liber Kenauc dicit quod, si fur domum foderit, et ex ea
aliquid abstulerit, custode clavem habente, custos nichil restituet;
iuret tamen cum omni sua familia.
<1Diaspat eguan>1 non emittitur, nisi quando alicui denegatur ius
suum de sua hereditate in placito domini sui, et si nonus fuit de
parentela [f. 41, c. 1] sua, que tota periit preter ipsum.
Cuilibet vulnerato cum suo <1sarhaet>1 hec debent iure reddi qui
opere medici indiguerit: scilicet, iiii denarii pro patella in qua
lavatur sanguis; pro sepo unus denarius qualibet nocte; pro
lumine i denarius qualibet nocte; pro cibo medici cotidie i
denarius.
Si duo homines de terminis contenderint, quorum dignitates
fuerint equales, et nesciatur quis eorum habet <1kynwarchadu,>1 terra
inter eos dividetur ; uterque tamen ante divisionem super terminos
iurabit quantum de terra petit sibi de iure competere. Sed hoc fit
in dignitatibus equalibus, id est, <1deu ureintgogyuurd.>1 Sed semper
dignitas maior terminabit super minorem.
Terminus legalis est: inter duas provintias xvi dies; inter
curiam et eclesiam ix dies ad respondendum, et ix dies ad fide-
iubendum, et ix dies ad ius exhibendum. <10 haul disseuit>1 de uno
<1cantref:>1 tres dies ad respondendum, et tres [f. 41, c. 2] ad fide-
iussorem exhibendum, et tres ad ius reddendum. <1Oed>1 in proximo
<1cantref:>1 quinque dies ad respondendum, et quinque ad fideiuben-
dum, et quinque ad ius exhibendum; in tercio <1cantref:>1 ix dies ad
respondendum, et ix ad fideiubendum, et ix ad ius exhibendum.
Novem dies domino ad memorandum de iuramento ; et si fuerit
sacerdos, usque ad tempus aptum ad missam celebrandam.
Non debet fieri <1damdung>1 de avena cribrata, vel plumis, vel auro
sive argento. Hoc tamen intelligendum est de auro vel argento,
si non fuerint formata in anulos vel in aliam formam.
<1Tri argai>1 sanguinis sunt: scilicet, sanguis usque ad horam
clamidis, et sanguis ad cingulum, et sanguis usque ad terram. Et
iste sanguis dicitur Wallice <1dogyn waet.>1 Precium primi sanguinis
est viii denarii. Precium secundi: xii denarii. Precium tercii:
xxiiii denarii. Si primus ne[f. 42, c. 1]gatur, iuramenta trium
hominum dabit. Si secundus, vi hominum. Si tercius, xxiiii
hominum.
Si preco sedeat dum placita regis aguntur, et iniuriam ab aliquo
patiatur, non habebit nisi unum cribratum consuetum de avena,
et testam ovi desuper.
Tres loci legales sunt cuilibet lancee in consistorio. Primus
est cum cauda eius cum una manu terre infigitur, ut inde vix cum
duabus manibus extrahatur. Secundus est ponere super lucum
capite hominis altiorem. Tercius est eius capud in cumolo terre,
id est, <1twyn,>1 abscondere. Et si cum lancea, in consistorio in uno
istorum trium locorum non posita, aliquis fuerit occisus, possessor
lancee terciam partem sui <1galanas>1 reddet; alias immunis erit.
Tria sunt secreta colloquia que rex debet habere sine iudice:
cum sacerdote, cum muliere, cum medico.
Tria sunt animalia que dicuntur <1untroidiauc:>1 scilicet, equs,
accipiter, <1gellki.>1 Si quis frege[f. 42, c. 2]rit pedem unius istorum,
precium totum solvet.
Quatuor sunt homines qui in nullo loco refugium habent.
Primus est qui post silentium assecle in tribus festis principalibus
pacem regis fregit. Secundus est pignus. Tercius, excommunica-
tus. Quartus, captivus de fideiussione ; sic dicendum est : fideiussor
non negans fideiussionem post mortem sui debitoris, et debitum
reddere non fecisset.
Nullus debet vita privari propter vim quam fecerit, sed satis-
faciat pro ipsa secundum dignitatem hominis et quantitatem rei,
et <1dirwi>1 regi.
Quicumque conduxerit equm, id est, <1llogi,>1 quamvis mortuus
fuerit, non debet illum restituere; sed iuret quod non fecit equo
illius deterius quam equo suo, et <1lloc>1 persolvat; et postea liber sit.
Si quis claudicat equm alterius, det alterum equm possessori
equi ad faciendum quod faceret de suo equo, donec equs sanetur.
Et si sanus non fuerit [f. 42, c. 1] equs, recipiat sanum pro
claudicante.
Quicumque accenderit ignem in domo non sua, usque ad
terciam noctem tenetur respondere pro opere ignis.
Quicumque portat ignem de domo aliqua sine licentia posses-
soris ignis, reddat pro opere ignis, et regi <1kamlury.>1
Nullus debet dare ignem, donec sciat quid de igne operatur.
Et si dederit, pro tercia parte operis ignis respondeat.
Nullus homo occidendus est pro <1galanas>1 secundum legem, nisi
ipse sit <1llofrud;>1 quia, si gens ipsius preberet eum hostibus suis,
super gentem <1galanas>1 constitui non deberet. Ideoque, licet aliquis
alius excepto <1llofrud>1 partem que super eum cadit non reddat, non
debet occidi, sed dominus debet eum compellere ad reddendum,
quia terciam partem habebit dominus pro <1kemell.>1 Si autem alius
occidatur, <1galanas>1 reddatur pro ipso.
Si autem <1llofrud>1 non valet partem suam de <1galanas>1 reddere, et
[f. 42, c. 2] propter hoc patriam suam relinquat, gens non debet
respondere hostibus pro parte ipsius <1llofrud,>1 nec parentes ipsius,
si <1llofrud>1 sit vivus. Si autem ille <1llofrud>1 reddat partem suam, et
gens non reddat partem que super se cadit, ipse <1llofrud>1 non tenetur
respondere pro parte que cecidit super gentem; nec debet occidi,
si ipse partem suam reddidit, licet gens partem suam non reddat.
Quicumque absciderit <1raun>1 equi, ponat equm in loco inviso,
donec crescat totum; et alium equm det possessori equi, donec
omnino crescat; et post, quilibet suum equm recipiat.
Si quis abortum eque fecerit, reddat iiii denarios legales.
<1Staluyn>1 equitii valet tres equas, scilicet, duas pro testiculis, et
unam pro corpore.
Precium <1mung>1 equi est tantum quantum capistrum, scilicet,
denarius legalis. Precium <1talkudin>1 equi tantum quantum capi-
strum, scilicet, unus denarius legalis.
Precium <1mung>1 eque vel <1kebester,>1 i denarius legalis. <1Teithi>1 eque
est: portare <1kar>1 contra rupem <1ac yguairet,>1 et portare onus [f. 43,
c. 1] ad tergum, et quod <1eboliauc>1 sit. Si ita non sit, tercia pars
precii retro reddatur.
<1Baed>1 valet tres sues, scilicet, duas pro testiculis, et unam pro
corpore. Similiter <1maharaen>1 tantum valet.
Quodlibet <1anaf>1 super equm, aut fractio <1coloren,>1 aut fractio
auris, vel eruitio oculi, est tercia pars precii equi.
Quicumque domino suo homicidium comminatus fuerit, sicut
proditor reus mortis erit.
Homo <1truidedauc>1 in domo alterius non debet habere <1teil,>1 nec
<1epil,>1 neque <1cludeir,>1 neque domos edificatas, nisi fuerit <1amot>1 inter
eos. Omnis <1amot>1 reddetur si non negatur, licet sit <1anreith>1 pro eo.
Postquam finiatur satisfactio de <1galanas,>1 postea non erit <1llys>1
inter gentes, quia odium inter gentes est deletum.
Tres sunt qui dicuntur <1tri tremyc argluyd,>1 et pro quolibet red-
duntur novies viginti denarii: videlicet, crucem suam frangere;
placitum contra ius relinquere; et nun[f. 43, c. 2]tium suum
verberare.
Iniuria hominis de vulnere in pede dextro sexta pars est tocius
precii cum una elevatione; in manu dextra, cum duabus eleva-
tionibus; in facie, cum tribus elevationibus.
Si quis habuerit plures filios, et aliqui eorum, vel omnes preter
unum, mortui fuerint, ille unus hereditatem omnem habebit, si
potuerit pro hereditate sua domino respondere.
Si aliqua progenies inter se dividerit hereditatem, et post aliqui
eorum defecerint, pars eorum in manu regis cadet, quia alii
partem suam secundum divisionis rationem habuerunt.
Et notandum quod nullus improprius potest expellere alium
improprium; sicut nec proprius potest expellere alium proprium,
neque <1dadanhud>1 expellere aliud <1dadanhud.>1
Hewel Bonus, filius Kadell, qui fuit rex in suo tempore per totam
Walliam, congregatis Gwenedosium, Pouisorum, atque Dextra-
lium ducibus, et accivit insimul de quolibet pago vi viros senten-
tia meliores per suum regnum usque ad locum qui dicitur Alba
Domus, id est, <1Thiguin ar Dauu;>1 et ibi demorati sunt xl diebus
et xl noctibus. Qui omnes in unum consentientes leges ante se
constitutas scrutati sunt, bonas confirmaverunt,s non bonas autem
delerunt, et in loca earum bonas statuerunt,s alias vero nesse-
sarias [p. 2] apossuerunt omnium discretorum examinacione et
consensu. Leges autem ab eis institutas diligenter observantes
benedixerunt; similiter transgredientes maledixerunt.
De quibus legibus secundum seculum principales sunt curiales.
Curie vero legum capud est rex, et post ipsum regina. In curia
debent esse xxiiii" homines dignitates habentes, id est, <1suidogion,>1
quas dignitates a rege habeant. Quorum primus est pater familias,
id est, <1penteullu>1 ; <1effeimat theullu>1 ; asecla, id est, <1distein>1 ; <1h
ebocid;>1
iudex curie, id est, <1egnat llis;>1 armiger, id est, <1penguastraut;>1
princeps venatorum, id est, <1penchenid;>1 [p. 3] <1guas estauell;>1
<1distein argluides;>1 sacerdos <1argluides; bart teulu; gostegur>1
<1dressaur neuat;2i dresaur hestauell;22>1 kameraria regine;2a <1guastraut>1
<1auuin; kannuillid; trulliat; medud; suidgur neuat; cohoc>1
<1troidauc dan draet e brenin; medic; guastraut argluides.>1
Hii xxiiii" homines debent habere vestimenta ter in anno a rege
et regina, lanea a rege, et linea a regina; et hoc in Natali,
in Pentecoste, in Pascha. Rex debet dare regine tcrciam partem
lucri [p. 4] de propria patria, <1ar dredet ran hii suidgwir e brennin.>1
Precium regis cst suum <1saraet>1 ter elevando. <1Saraet brennin>1
est : <1tori y naut;>1 vel cum duo reges coniurantes insimul venerint ad
metam, et ibi coram regibus et excercitibus hominem interficere,
vel nuntium alterius in terra sua interficere; vel cum quis cum
uxore eius coierit.
Reditur vero sic: centum vacce cum tauro albo habentes aures
rubeas vel nigras de quolibet <1kantreef>1 per suum regnum. Si fuerit
<1brennin>1 [p. 5] Aberfrau, insuper aurum habebit; <1nid amgen>1
<1na claur eur>1 adeo latum ut facies eius tota, cum virga aurea,
que habet altitudinem eius sedentis in kathedra et grositudinem
eius digiti medici; et cifus argenteus qui suficiat regi ad potum,
habens coopertorium aureum adeo latum ut facies regis tota,
spisum ut unguis aratoris per septennium arantis.
Regine vero <1saraet>1 triplex est: scilicet, <1toriy naut;>1 vel si
quis ceciderit eam fuste; <1neu dwinpeth oi llau.>1 Et tunc tercia
pars <1saraet>1 regis reditur ei sine auro et argento.
xxxvi homines eouitantes licet regi [p. 6] habere in suo comi-
tatu, id est, xxiiii" <1suidauc>1 et xii hospites, preter <1teulu>1 et
optimates et iuvenes, id est, <1machuuieid,>1 et ioculatores, et pauperes .
Si aliquis de aliena patria fecerit regi Aberfrau iniuriam, id est,
<1saraet,>1 reddat ei lxiii" libras, et de hac causa: quia tantum est
<1mectern delet>1 quod debet rex Aberfrau redere semel regi Lon-
donie cum acceperit terram suam ab eo. Postea reges vero Wallie
debent accipere terram illorum a rege Aberfrau, et illi redere
<1mectern delet>1 et <1ebediu>1 post mortem. Et verbum illius verbum
[p. 7] est ad omnes reges Wallie, et nullius regis verbum est ad
ipsum.
Successor, id est, <1gurthreghat,>1 id est, qui expectat regnum post
regem, cui omnes iuraverint hobedienciam exibituros esse, prin-
cipalis est habendus in curia et honorabilior omnibus post regem.
Hic debet esse frater regis vel filius eius vel filius fratris eius.
Locus eius in aula est contra regem ex alia parte ignis. Inter
illum et <1post>1 iudex proximus ei debet esse, secundus vero sacer-
dos <1teulu.>1 Ex alia parte <1penchert>1 patrie. In illa vero parte postea
nemo habet debitum locum, id est, <1le delet.>1
Precium eius, id est, <1gurthmch,>1 est equale precio regis; [p. 8]
similiter et <1saraet>1 eius equale <1saraet>1 regis, excepto auro et argento.
Omnia necessaria debet habere a rege cum honore. Hospicium
eius est aula regis. Eius socii sunt filii optimatis, id est, <1macuuieid,>1
et <1chengueiseid>1 qui preparant ei ignem et custodiant eum et
claudant hostia. Successor cenam, id est, <1ancuin,>1 debet habere
sine mensura, sed quod sufficiat.
Rex cum sederit in sede sua, debet habere senem quendam
venerabilem, id est, <1heneuit deledauc asodir en eparth asuu.>1 Iuxta
illum <1cheghellaur;>1 postea auceps debet sedem habere. Ex dextera
autem parte regis [p. 9] ponat rex quem vult honorare. Sub
pedibus regis debet sedere unus ex illis xxiiii", id est, <1throidauc.>1
<1Kanuillid>1 debet stare ante regem.
Refugium regine est ducere hominem ultra fines patrie sine
percussione, id est, <1herlit>1 et <1ragod.>1 Refugium <1penteulu>1 est con-
ducere hominem ultra fines pagi, id est, <1chemut.>1 Refugium sacer-
dotis <1teulu:>1 ducere hominem ad proximam ecclesiam in qua
sacrificaverit corpus Domini. Refugium aucupis : ducere hominem
usque ad ultimum locum ad quem ierit cum avibus venatum de
curia. Refugium <1distein>1 est postquam ceperit stare in suo oficio
usque dum ierit ultimus homo de curia ad locum suum. Refu-
gium principis venatorum est hominem ducere [p. 1o] quo vix
cornu eius audiatur. Refugium <1penguastraut>1 : accipere veloccisi-
mum equm in curia, et ducere hominem quoad usque deficiat
currendo, et donec ipse revertatur ad curiam.
Refugium iudicis curie est hoc iure: debet custodire illum cui
dederit refugium usque ad proximum palacium et in illo a
prima causa que tractatur ante iudicem usque ad ultimam,
dimitere hominem sine <1erlit>1 et <1ragod.>1 Refugium kamcrarii est
ex quo aliquis pergat propter honus donec revertatur et det in
manu camerarii, et ille sternat lectum et cooperiat pannis, con-
ducere hominem per tantum tempus sine <1erlit>1 et <1ragod.>1 Refugium
pincerne regine est ex quo ceperit stare in oficio donec ultimum
hominem deser[p. 11]viat in kamera, conducere hominem et
cetera.
<1Naut efeirat>1 regine est conducere hominem ad proximam
ecclesiam in qua sacrificaverit corpus Domini. <1Naut bart teulu>1 :
ducere ad <1penteulu. Naut gostegur>1 est ex quo imponat primum
silentium in aula usque ad novissimum, conducere hominem per
tantum tempus. <1Naut kanuillid>1 est ex quo primam candelam
ascenderit donec extingerat ultimam, conducere hominem. <1Naut>1
<1troedauc>1 est ex quo sederit <1dan draed e brenin>1 donec pergat
ad cameram, conducere hominem. <1Naut>1 cocci est ex quo ceperit
assare primum ferculum donec ponat novissimum ad mensam
regis et regine, conducere hominem. <1Naut suidgur>1 est ex quo
ceperit dividere cibaria donec habeat ultimus homo cibum in
curia, [p. 12] conducere hominem, et cetera. <1Naut medit>1 est ex
quo ceperit parare dolium medonis donec finiat et cooperiat,
conducere hominem. <1Naut truilliat>1 est ex quo ceperit exhau-
rire primum dolium donec exhauriatur novissimum, conducere
hominem.
<1Naut methic teulu>1 est ex quo pergat de curia ad infirmum
verbo regis, suamque infirmitatem viderit, et curaverit eum
illa vice, et donec revertatur ad curiam, conducere hominem.
<1Naut dresaur neuat>1 est conducere hominem ad longitudinem
brachii et virge ad custodem porte. <1Naut dresaur porth>1 : custo-
dire illum donec veniat <1epenteulu>1 per portam ad hospicium per-
gens,o et cum eo se dimitere sine <1erliti>1 et <1ragod,i>1 quo usque
dicedat ultimus homo de curia. <1Naut dresaur estauuell:>1 ducere
hominem ad <1portaur. Naut guastraut awin>1 est ex quo [p. 1]
pergat ad fabrum curie, et componat faber iiii" feramenta, id est,
<1pedirpedaul,>1 cum clavis et ponat sub pedibus equi regis, conducere
hominem. <1Naut guastraut>1 regine est tantum.
Hec sunt refugia illorum xxiiii" hominum. Quisquis ergo
refugium uniuscuiusque eorum violaverit, iniuriam facit, id est,
<1saraed.>1 Videndum est amodo quid reddi debet pro iniuria unius-
cuiusque eorum.
<1Saraet penteulu>1 est tantum quantum iiia pars iniurie regis sine
auro et argento; precium eius est iiia pars precii regis. <1Saraet>1
<1distein:>1 ix vacce et ix untie argenti; precium eius est ix vacce et
novies xx vacce cum tribus elevationibus. <1Saraet penchenid: nau>1
<1muut>1 et <1nau ucgeint ariant;>1 precium eius est ix vacce et novies
xx vacce cum tribus elevationibus. <1Saraet penguastraut>1 est ix
vacce et ix uncie [p. 14] argenti; precium eius est <1nau muut a>1
<1nau ucge-in muut.>1
Quisquis iniuriam fecerit sacerdoti <1teulu>1 subiacere debet
iudicio sinodi; similiter de precio eius.
<1Saraet hegnatllis:>1 ix <1muut>1 et ix uncie argenti; precium eius
est ix vacce et novies xx vacce cum tribus elevationibus. <1Saraet>1
<1hebogit:>1 ixvacce et ix uncie argenti; precium eius est ix vacce et
novies xx vacce cum tribus elevationibus. <1Saraet dresaur,>1 id est,
kamerarii: ix vacce et ix uncie argenti; precium eius est ix vacce
et novies xx vacce cum tribus elevationibus. Iniuria ceterorum
preter istos : vi vacce et vi uncie argenti pro unoquoque; precium
uniuscuiusque eorum: vi vacce et xx vacce vi vicibus cum tribus
elevationibus.
Quicumque interficiat hominem, reddat iniuriam eius primo,
et [p. 15] postea precium eius. Nemo enim interfectus erit sine
<1saraet;>1 sed redditur sine elevatione.
De hospitibus
Hospicium <1penteulu:>1 maxima domus que sit in villa, et in
media villa, et ideo, quia familia debent esse circa illum parati ad
quodlibet negotium ; et cum eo <1e barth teulu>1 et medicus. Hospi-
cium <1distein>1 : proxima domus curie de villa, ideo, quia ipse debet
deservire curie et quoquine; et cum eo omnes <1suidgwir>1 debent
esse. Hospicium <1penchenid:i odin e brennin;>1 et cum eo omnes
venatores. Hospicium <1efeirat teulu>1 est domus capellani sub eo
servientis; et cum eo omnes clerici regis.
Hospicium <1penguastraut>1 est propior domus oreo regis, ideo,
quia ipse dividat <1hebran>1 et hospicia; et cum eo omnes <1guastrodion.>1
Hospicium aucupis est [p. 1] oreum regis, id est, <1escubaur,>1 quia
caret fumo propter aucipitres. Hospicium iudicis est kamera
regis; ipse debet habere pulvinar sub capite cui insedit rex in die.
Kamerarius debet habere lectumio in kamera; et kameraria
similiter. Hospicium hostiarii aule et hostiarii kamere estii domus
porditoris.
<1Penteului>1 debet habere <1ancuini>1 in hospicio suo, id est, tres discos
plenos et iiia cornua plena. Munus debet haberei a rege quolibet
anno quantum duo de familiai habeant. De preda vero quam
facit familia, si erit cum <1eis,penteului>1 debet habere quantum tres
habeant <1or teulu;i>1 et de iiia parte que regis est habebit unum
animal quod velit.
Ex quo steterit <1distein>1 ponens refugium Dei et regis et regine
et optimatum in curia, ex tunc nusquam erit refugium alicui male
agenti. <1Distein>1 particeps est xxiiii" dignitatum qui sunt in
curia. De nummis qui reddunturi illis cum [p. 1] qualibet cena
regis habebit partem duorum virorum, et de coriis bovum qui
interficiantur in quoquina partem duorum virorum. Cum rex
dederit dignitatem, id est, <1suid,>1 uni de <1suidocion,>1 exceptis princi-
palibus qui sunt in curia, <1distein>1 debet habere premium. <1Distein>1
debet habere corium cervi in Octobri a <1penchenit>1 ad f-aciendum
vasa ad portandum cornua et cifos regis; quod corium datur
ante quam dividantur coria inter regem et venatores.
<1Penchenit>1 debet habere corium bovis a <1distein>1 in hieme ad
faciendum <1chenlleuaneu>1 canibus regis. <1Distein>1 debet habere
partem viri de numis <1guastrodion.i Penguastraut>1 debet habere
corium bovis in hieme et corium vacce in estate ai <1disteini>1 ad
faciendum capistra equis regis ante quam dividantur coria inter
<1distein>1 et <1suidguuir. Distein>1 debet habere possesionem super
coquinam et <1med[p. 1]gell.>1
Auceps debet habere corium cervi a <1penchenit>1 ad faciendum
cyrothecas causa portandi aucipitres regis. <1Penchenit>1 debet
habere nisum domitum ab aucube quolibet festo Sancti Micaelis.
<1Disteins>1 debet apponere cibum regi et ad unam aliam mensam
superius et ad <1mensampenguastrautio>1 inferius tribus festis princi-
palebus, et propinnare regi et aliis supradictis.
<1Penguastrautii>1 ai <1deheli cahael coisseu e guarthec a latheri>1 in
quoquina. <1Penguastrauti>1 debet habere partcm duorum virorum de
numis <1guastrodion.i Penguastraut>1 debet habere veterem sellams
dextrariii regis et frenum eius et capam eius in qua sint pelles.
<1Guastrodion>1 et <1penguastraut>1 cumi eis debent habere pullos lacivos
de iiia parte regis de preda.
<1Disteini>1 debet habere longitudinem digiti medii de servisia
super feces, et de <1bragauti>1 usque ad medium nodum, et de <1med>1
usgue [p. 19] ad extremum nodum.
<1Penguastraut>1 debet habere <1ancuin,i>1 scilicet, <1un seic.>1
<1Guastraut awin>1 debet habere sellam regis cotidianam et
subsellium <1etpanel>1 et frenum et ocreas et calcaria et capam pluvie,
cum exierint ab eo.
<1Penguastraut>1 debet porigere omnes equos a rege datos, et
suum ius debet habere de omnibus exceptis tribus, scilicet, qui
datur sacerdoti <1teulu,>1 et qui datur iudici, et qui datur ioculatori,
id est, <1crousan.>1
E <1egnat lis a deli ran or arian dairret.s>1 Iudex curie debet iudi-
care omnia iudicia curie et demonstrare debita, iura, dignitates
curie. xxiiii" numos debet habere ab eo cuius dignitatem vel ius
demonstret. Cum habeant iudices mercedem legalem, id est,
<1gobor cheureith,>1 iudex curie debet habere partem duorum virorum.
Iudex curie debet habere partem viri de preda quam [p. 2o] facit
familia, licet sit domi.
Si contingat quod aliquis contradicat iudici de iudicio suo, dent
ambo vadimonia in manu regis. Postea si iudex vincatur, iudicium
eius cassum erit, et reddat precium lingue proprie regi; et ex illa
hora nunquam debet iudicare iudicium. Si autem aliusi vincatur,
reddat suum <1saraet>1 iudici, regi vero precium lingue.
Si quis ierit ad audiendum iudicium cum iudicibus sine
licentia, reddat tres vaccas <1kamgul;>1 et si rex presens fuerit,
dupliciter reddat.
Nemo debet ire in iudicium, nisi sciat <1teir colouin chiureith>1 et
precium omnium animalium que necessaria sunt ad usus huma-
nos. <1Teir colouin cheureith>1 sunt <1nau afeith galanas, nau afeith>1
<1lladrat,>1 [p. 21] <1nau affeith than.>1
Equs iudicis debet habere partem duorum equorum <1or ebran >1
stans in eodem presepe cum equo regis cotidiano. Iudices debent
habere de quolibet iudicio quod iudicent iiii" denarios legales,
si res de qua iudicent valet iiii" denarios.
Tria sunt quibus rex non potest carere, id est, <1tri anhebcor>1
<1brenin: effeiratio teulu>1 ad sacrificandum et ut benedicat cibos et
potus; <1hac egnatii llisii>1 ad iudicandum et ad dandum consilium;
<1aei teului>1 que promta debet esse ad opus regis.
Tria sunt que rex debeti habere sine participatione alicuiusi
alterius hominis: id est, thesaurum, et aucipitrem,i et latronem.
Si quis loquitur contra regem prave vel turpiter, reddat tres
vaccas <1dirui>1 dupliciter; nemo debet loqui cum regc nisi pulcre.
Vulnus lingue non debet reddi [p. 22] nisi domino.
Auceps cum ierit venatum cum aucipitribus,i et interfeceriti
gruem vel ardeami vel bubonem, id est, <1bun,>1 in illa die rex debet
servire ei ter; id est, rex debet tenere suum scandile dum descen-
dat, et tenere equm suum dum deponat aucipitres ab avibus, et
tenere suum scandile dum acendat. Et in illa nocte rex debet
mittere <1teir anrec>1 de cibo suo. Equs aucupis debet haberei <1ran>1
<1dew uarch or ebran.>1 Auceps non debet potare in aula nisi ter, ne
inebriatur et negligat aves. Vas debet habere in quo ponat
potum et portet ad hospicium.
Auceps si interfecerit equm suum venando, vel si moriatur,
alium debet habere a rege. Auceps debet habere masculum auci-
pitrem, id est, <1huiedic,>1 de aucipitribus. Auceps debet habere
nisum qui sit in terra curie. Auceps debet habere <1ancuin>1 in
hospicio, id est, <1seic>1 et tria cornua. Ex quo auceps ponat aucipi-
tres in carcerem, [p. 23] id est, in <1mut,>1 non oportet eum respon-
dere alicui donec deponat, quia incarceratus est propter aves.
Auceps debet habere <1chilhit>1 super villanos regis semel in anno;
et de qualibet rusticana villa, id est, <1taiauc tref>1 ovem vel iiii
denarios debet habere in cibos aucipitrum.
Precium altilis, id est, <1letuegin,>1 regine est libra, quodcumque
animal sit. Precium <1peir brennin: punt; ai chiguein:>1 xxiiii"
denarii. <1Guerth kallaur brenin>1 : dimidium libre ; <1ai chiguein>1 : xii
denarii. <1Guerth kallaur gurda:>1 lx; <1ai chiguein: pedeir cheinauc>1
<1cheureith,>1 id est, vi denarii. <1Guerth kallaur taiauc: decar->1
<1ugeint; ai chiguein>1 : <1dui cheinauc cheureith.>1
Tria cornua regis eiusdem precii sunt: scilicet, cornu quo
bibit rex; et cornu quod semper habet in commitatu; et cornu
venationis quod debet <1penchenit>1 portare. Unumquodque [p. 24]
eorum valet libram, sed eiusdem generis debent esse, id est, <1bual.>1
Ubicumque isti tres homines convenerint, scilicet, <1effeirat>1
<1teulu, a distein, a hegnat,>1 ibi dignitas curie, id est, <1breint llis,>1 eri
t.
licet non sit rex.
Si quis prave agat in anteriori parte aule, id est, <1cyntet, distein>1
debet habere iii" partem <1diru>1 eius, si eum tenuerit. Similiter
in posteriori parte, <1penteulu>1 debct habere iii" partem de <1diru,>1
si eum tenuerit.
<1Os deu or suiduuir>1 certaverint, <1distein>1 debet habere iii" partem
de <1diru>1 eorum.
Cum voluerit rex audire <1cherdi>1 in aula, <1pencherd>1 debet cantare
primo duo carmina, unum de Deo et alium de regibus, in anteriori
parte aule, id est, <1in e chentet;>1 postea <1barth teulu>1 debet cantare
tercium carmen in posteriori parte, id est  <1is coru.>1 [p. 2] Cum
voluerit regina audire <1cherd>1 in kamera, <1bart teulu a deli canu idi>1
<1trichulum o cherd amgeu, a henni heb leuein,>1 ne disturbetur aula
Eii <1distein a ddeli cadu trederan er argluid or anreith, ac os er>1
<1argluid ai guascar, e distein a delii kahae.lii>1 bovem vel vaccam.
Si quis abstulerit nidum aucipitris,i reddat pro eo libram regi.
Precium aucipitrisi rubei est: ante quam ponatur in <1mut,>1 di-
midium libre; si fuerit albus : libra, postquam deponatur de <1mut.>1
Precium masculi aucipitris,i id est, <1huiedic:>1 xxiiii" denarii.
Precium nidi nisi est xxiiii". Precium rubei nisi est xii denarii
ante quam ponatur in <1mut.>1 Precium nisi albi est, postquam depona-
tur de <1mut,>1 xxiiii".
Precium catuli molosi regis est: ante quam aperiat oculos,
xxiiii; quam diu sit in <1crowin,>1 xl et viii; quam diu sit in [p. 2]
<1chenlusc,>1 nonaginta vi; quam diui in cassa venatione, id est, <1ouer>1
<1hele,>1 dimidium libre. Molcsus regis peritus libram valet.i Precium
catuli leporariii regis est: clausis oculis, xii denarii; quam diu
sit in <1crouuin,>1 xxiiii" denarii; in <1chenlusc,>1 -lviii; in <1ouer hele,>1
nonaginta sex. Leporariusi regis peritus dimidium libre valet.i
Catulus molosi optimatis, clausis oculis, xii denarios ; in <1crouuin,>1
xxiiii; in <1chunlusc,>1 xlviii ; ino <1ouerhele,o>1 nonaginta vi. Molosus opti-
matis peritus dimidium libre. Catulus leporariii optimatis, clausis
oculis, iiii" denarios, vel vi; in <1crouuin,>1 xii denarios; in <1chenlusc,>1
xxiiii" denarios; in <1ouer hele,>1 xlviii. Precium leporarii optimatis :
lx denarii.
Precium catuli <1costauc tom,>1 id est, canis villani: denarius ; in
<1crouuin,>1 iio; in <1chenlusc,>1 iii denarii; dum latret et sol[p. 2]vatur
de <1cunlusc,>1 iiii" denarii sine elevatione. Oimnis canis villani,
cuiuscumque generis sit, iiii" denarii. Si rex vel optimas habu-
erit <1costauc,>1 eiusdem precii est et canis villani.
'
Precium pastoralis canis est lx denarii, si precedit gregem de
mane et sequitur vespere; et hoc credi debet iuramento unius
vicini superius et alterius inferius cum domino suo. Precium
<1colluini>1 est xxiiii" denarii, si occiditur in spacio ix graduum a
domo ; si longius, nichil reddatur.
<1Butheiat>1 non habet precium in legibus Hewel <1Da,>1 quia non
habebatur tunc. Si quodcumque caret legali precio, possessor
eius debet habere <1damdung>1 de eo.
Precium cervi est bos optimus, id est, <1thelediu.>1 xii fercula sunt
in cervo regis. Quicumque abstulerit illa legalia fercula sine
licencia venatorum reddat tres vaccas <1cangul>1 pro unoquoque, id
est, xxxvi vaccas pro omnibus. Precium cerve est vacca.
Rex ubique potest venari per suum regnum. Ubicumque
inter[p. 28]fectus fuerit cervus quem venatores regis venantur
nemo debet habere de illo quartam partem terre, id est, <1cheuar->1
<1thaur tir.>1
Si cervus regis interfectus erit mane in villa cuiusdam optimatis,
optimas ille debet custodire cervum usque meridiem expectando
venatores ; et si venerint, dividant eum prout velint ; si autem non
venerint, optimas ille cogat servos suos decoriare cervum, id est,
<1bligau,>1 et det canibus de carne; accipiatque corium et iecur et
quartam partem posteriorem de carne, et canes portet ad
domum suum ad expectandum venatores. Et si illi non venerint,
accipiat ille carnem, et servet corium regi et venatoribus.
Si vero circa meridiem cervus interficitur in villa optima[p. 29]-
tis, servet eum usque ad noctem; et si venatores non venerint,
faciat ex eo sicut ex alio. Si contra noctem interficitur cervus
regis in villa, servet optimas eum usque ad diem, ponens pallium
super eum, expectando venatores ; et si non venerint, faciat de illo
sicut de ceteris.
Quicumque sic agat de cervo regis in sua villa interfecto,
inculpabilis erit a rege.
Optimas habens venationem molosorum debet expectare donec
venatores regis solvent canes ter, id est, <1tri ellgug,>1 mane. Postea
solvat ille canes suos. Et ubicumque cervus eius interfectus sit,
reddat <1cheuartaur thir.>1
Usque ad kalandas Novembrium erit venatio <1ari ureint e>1
<1brennin.i>1 Postea venatores debent [p. o] venari usque nonum
diem; et quiquid lucrantur eorum erit. Cervus interfectus post
kalendas Novembrium, non habentur in eo fercula legalia.
In nono die post kalendas Novembrium, <1penchenid>1 debet cum
venatoribus ostendere canes et cornua et <1chenleuaneu>1 regi et
partem suam de coriis, id est, iii" partem. Non oportet <1penchenid>1
satisfacere alicui eum calumnianti usque ad nonum diem post
kalendas Novembrium, nisi uni de <1suidocion llis.>1 Nullus de
<1suidocion llis>1 potest difere causam alterius, si sit qui iudicet.
[p. 1 ] <1Penchenid>1 debet habere <1ran>1 duorum virorum a venatoribus
m. olosorum de coriis,io et a venatoribus leporariorumii partem viri.
Unus de venatoribus molosorum debet habere tantum quantum
duo de venatoribus leporariorumi de coriis.i <1Penchenid>1 debet
habere iii" partem a rege de sua parte dei coriis.i Sibi soli debet
rex dare iii" partem postquam dividantur coria inter regem et
venatores.
<1Penchenid>1 et venatores debent habere <1chellid>1 et <1dourethi ar>1
<1daioceu e brennin.>1 Pariter debent venire ad regem contra Natale
accipientes quod haberei debent, id est, <1breinti a deleed.is>1 Locus
<1penchenidini>1 aula esti ex alia [p. 2] parte ignis contra regem <1is>1
<1e chelui,>1 et cum eo omnes venatores. Cornu plenum debet habere
a rege, et aliud a regina, et tercium a <1distein,>1 cum poeta de tali
potu qualis tunc bibitur. <1Penchenid>1 debet habere <1ancuini>1 in
hospicio, id est, <1un seic>1 et tria cornua plena. <1Penchenid>1 debet
habere iii" partem de <1diru>1 venatorum, et de <1kamgul>1 et <1ebediu>1
eorum, <1ac ammoboreu merched.>1
Cum rege debent venatores esse donec venentur in vere. Ex
quo ceperint venatores venari in vere usque nonum diem
<1[Hiatus in>1 MS.]
[p. ] de mercede eius danda domino suo.
Si quis ducat uxorem <1en llathlut,>1 et perducat eam ad domum
optimatis, optimas ille non debet permitere eos insimul dormire
donec habeat fideiussorem de mercede danda domino eius.
Si quedam mulier de aliena patria venerit ad terram regis vel
optimatis, et si habuerit virum, rex debet habere xxiiii denarios
in mercede eius. Merces filie <1maer>1 et <1cheghellaur>1 est libra.
<1Amobor>1 filie <1penchenedel>1 est <1punt.>1 Optimatis sine <1suid:>1 dimi-
dium libre. [p. 34] <1Amobors>1 filie villani: xxiiii" denarii. <1Amobor>1
filie uniuscuiusque de <1suidocion llis:>1 libra. <1Amobor>1 filie unius-
cuiusque de ceteris : dimidium libre.
<1Pencherd>1 debet habere <1amobor>1 filiarum poetarum sub se
existentium. Ipse debet habere munus nuptiarum a mulieribus
datis maritis; munus nuptiarum tantum: scilicet, xxiiii" denarii.
Cum datur <1cowyl>1 puelle, si voluntatem suam de illo non fecerit
statim ante quam surgat mane a viro, commune erit inter eos.
Ter debet femina habere <1hi huinebguerth>1 a viro suo si cum alia
muliere concumbat; et
<1[Hiatus in>1 MS.]
[p. 35] ecclesie, baculus et euuangelium debent metam facere.
Si <1dadanud>1 iudicetur alicui, et cum karro venerit ad terram,
ix diebus et noctibus quietus erit ibi, et in ixo die dabit responsum
et in secundo ixo iudicium.
Si <1dadanudvero>1 cum honere dorsi quescierit in quo pater
fuit, tribus diebus manebit quietus, et in tercio dabit responsum,
et in ixo iudicium. Vel si <1dadanud ore bot rod ac estin oi tait acoi>1
<1hentat, ne deli bot ar e thir, nac anot e cheureith, namin tra chenullo>1
<1i porth>1 .
Si pater alicuius habuit domum et horreum et siccarium, id est,
<1odin,>1 cum aratione in aliqua terra, vel si aliquis alius habuit hec
supradicta, et <1dadanud>1 postulaverit, debet secundum legem habere
<1dadanud>1 [p. ] donec mesuerit, et donec avertat dorsum ad
cumulum annone, id est, <1ar e das;>1 et postea in ixo die kalendarum
Novembrium, dabit iudicium.
Cuicumquei <1dadanud>1 iudicetur sic, nullus illum expellere
potest nisi proprie hereditarius; quia <1dadanud>1 non expellit pri-
mum <1dadanud;>1 et inproprius, id est, <1ampriodaur,>1 non expellit
alium inproprium. Et si duo hereditarii contenderint, nullus
illorum poterit expellere alium.
Quicumque calumpniatur de terra in ixo die Novembrium,
iudicium debet habere ante ixm diem Maii. Si autem infra hoc
spacium non habebit iudicium, iterum oportet eum recalumpniare
eam in ixo die Maii, si iudicium vult habere. Cum terra termi-
nanda est, non oportet
<1[Hiatus in>1 MS.]
[p. 37] virga eiusdem longitudinis et maximi viri qui fuerit in
villa, cum longitudine brachii eius; lx longitudines illius virge
erunt in longitudine acre. Latitudo acre est una longitudo talis
virge ex utraque parte cogentis boves, id est, <1e gilwat,>1 cum longi-
tudine brachii eius, illo tenente medium medii digiti in aratro.
Octo ex talibus acris erunt in fundamento optimatis, et iiii in
fundamento villani.
Sic debent aratores arare. Prima acra vomeri, secunda cultro,
iiicia aratori; postea tribus melioribus bovis de meliore ad melio-
rem; postea <1e geiluat;>1 postea v bovis de meliore ad [p. 38] meli-
orem ; postea <1karthur.>1 Partem ligni sui debet arator habere, id est,
<1cheueir asnaud,>1 id est, unam acram, per totum annum, quia ipse
debet perficere aratrum a primo ligno usque ad ultimum lignum.
Tria edificia sunt comunia fratribus: <1nid amgen, egluis, a breu->1
<1andi, a coret;>1 ecclesia, molendina, piscina, id est, <1coret.>1
Oves et sues et capreio et anceres et galline si pergerint ad sege-
tes, secundum optimum animal debetur ex illis. Vituli et agni et ediii
dumi sucgerint si ad segetes pergerint semel, comisceantur cum
matribus suis vel incarcerenturi usque in crastinum. Bos vel vacca
<1[iatus in>1 MS.
Incipiunt leges Howeli.
Cumi Howel <1Da,>1 filius Cadell, divina providencia in regem
Wallie fuisset sublimatus, ac tocius regni gubernaculo potitus, ac
pacem undique ab adversariorum impulsu fuisset sortitus, videns
suos Britones brute incedentes, nullius legis iugo optemperantes,
nulliusque terrore paventes, sed quasi silvestria atque indomita
animalia quemlibet sua libita sequentes, doluit et ultra humanum
modum expavit ne dicti Britones per tam diutinum tempus nulla
lege usitantes, exigentibus suis abusionibus, ad sui preclare gene-
racionis degeneracionem pervenirent.
Hiis igitur secum deliberatis, divina gracia instinctus, convo-
catis tocius regni sui proceribus quod secum cogitaverat declaravit.
Qui unanimi consilio decreverunt ut de quolibet pago regni sui
de clericis et laicis duos sapientes con . . .
<1[Hiatus ofr page in>1 MS.]
[f. 2r] hominum fidedignorum sine lite. <1Keureith>1 est legis
disputacio et determinacio per iudicem inter interogantem et
respondentem. Et dicitur <1keureit,>1 scilicet, communis necessitas
amborum per iudicii equitatem; vel <1keureit>1 quasi <1keureint,>1 quia
ibi quilibet suum <1breint>1 equaliter habebit. <1Kythuraut>1 dicitur <1kan>1
<1ystlys keureith>1 ut quod disputacione non potest discuti providencia
proborum possitio terminari.
<1[Text of the Prologue of Merton>1 3
Hoelus cognomento bonus, filius Cadelli, Dei gratia rex Cam-
briae totius, Cambros suis legibus et consuetudinibus male usos
esse perspexit. Qua de causa vocari ad se iussit sex viros e quolibet
commoto infra regnum suum qui authoritate ac magistratuum
administratione ceteris precellerent; necnon omnes ecclesiasticos
de regno suo qui pedali aut pastorali fruebantur dignitate, nimi-
rum archiepiscopum Menevie ceterosque omnes episcopos, abba-
tes, ac priores usque ad numerum i prelatorum.
Indixit etiam ut hii omnes ad locum quendam convenirent qui
vocabatur Alba Domus super Tauam in provincia Demetie;
quam quidem domum rex ipse construi fecerat ex albis corylis,
ut sibi esset domicilium estivum quandocumque Demetiam
venandi causa veniret, indeque ei nomen Candidae Casae conti-
gerit. Ibique rex cum illo cetu per totam Quadragesimam moram
fecit, ut ante incoationem legislationis supplicationes devote
facerent, Deique implorarent gratiam, qua regis animus ad Cam-
brie leges et consuetudines in melius reformandas Sui Spiritus
illuminatione institueretur.
Et ex illo conventu sub finem Quadragesime delectum fecit
rex duodecim virorum prudentissimorum et unius clerici singu-
laris sapientie doctoris, Blegouredi nomine, qui omnes leges et
consuetudines regni sui diligenter recognoscerent, conscriberent,
et quam maxime possent secundum veritatis ac iustitiae regulam
disponerent, easque sic sancitas per tres partes scriptis mandari
curavit. Prima vero continebat leges curie regis; secunda leges
patrie; tertia usus et consuetudines cuiusque illarum. Harumque
legum postea tres libros fieri iussit, quorum unus ad suam curiam
quotidianam pertineret, alter ad curiam de Dinefwr, tertius ad
curiam de Aberfraw, ita ut tres illae Cambriae provinciae, Vene-
dotia,i Powisia, et Demetia, scripte illius legis authoritatem
quando usus posceret apud se semper et in parato haberent.
Ex illorum vero legislatorum consilio quedam priorum legum
retente, alie in meliorem ordinem redacte, alie vero penitus anti-
quate, noveque in earum loco constitute fuerunt. Et tunc eas in
publicum prodire permisit, postquam authoritatis sue robur et
c.onfirmacionem illis adiunxerat, interposita etiam maledictione
Dei et totius Cambrie adversus quemcumque qui illas debite
postea non observaret prout statute fuerant, quousque aliter per
consensum principis et patrie de illis mutandis renovandisve
statutum esset.
Postquam vero he leges ita sancite erant ut sibi optime visum
fuerat, Hoelus rex ac cum eo episcopi Menevensis, Bangorensis,
Asaphensis, ac tredecim alii viri doctissimi et prudentissimi inter
cleros et laicos Romam profecti sunt ut leges illae Hoellinae
Romani etiam Pape authoritate stabilirentur. Quibus ubi coram
Papa solempniter recitate fuerunt astipulatus est Papa et illas
sua auctoritate confirmavit. Deinde Hoelus cum suo comitatu
domum rediit.]
(f. 2r <1cont.]>1 De officialibus curie
Viginti quattuor sunt ministri in curia; videlicet, <1penteulu,>1
sacerdos familie; <1distein; hebogyd;>1 iudex curie; <1penguastraut;>1
<1penkenyd;>1 camerarius; <1distein>1 regine; sacerdos regine; poeta;
<1gostegur;>1 ianitor aule ; ianitor camere ; cameraria regine ; <1guastraut>1
<1auuyn>1 ; <1kanhuyllyd; trulliat; medid; suytauc;i koc; troydiauc; medic;>1
<1guastraut auuyn>1 regine. Sed dicunt Norwallenses quod <1penteulu>1
non est de ministris curie, sed locum eius tenet <1penkerd>1 patrie;
et quod <1troidiauc>1 non est de illis, sed dignitate hereditatis habet
sub pedibus regis sedere.
Hii omnes quolibet anno tribus vicibus, scilicet, Natali, Pascha,
Pentecoste, debent habere a rege vestem laneam, et a regina
lineam.
Triplex est <1sarhaet>1 cuiuslibet hominis : scilicet, percus[f. 2v]sio
corporis; abusio sue mulieris; et violacio sui refugii.
Precium regis est suum <1sarhaet>1 tripliciter. Triplex est regis
<1sarhaet,>1 scilicet, pacem eius violare cum alicui dederit refugium,
et ille occiditur; et, cum d-uo reges ad fines suos coniurandi causa
convenerunt, coram regibus et exercitu hominem occidere;
tercium est uxore eius abuti. <1Sarhaet>1 illa redditur cum augmento
medietatis.
<1Sarhaet>1 regis redditur sic : taurus albus habens aures diversas,
et centum vacce tociens quot <1cantref>1 habet sub se; et virga
argentea tam longa ut attingat a terra usque ad os regis in cathedra
sedentis, tam grossa ut digitus eius medius; que in inferiori
parte debet habere quasi tres digitos extensos tam grossos sicut
virga predicta, et in superiori parte totidem, in quibus possit
ciphus regis sedere, aliis consimiles; et ciphus aureus tamio
magnusio ut possit intrare una pocio regis, cum cooperculo tam
lato ut regis vultus. Et ciphus et cooperculumii ita erunt spissi
ut unguis pollicis aratoris per septennium aratrum tenentis, vel
testai auce ovi. Virga autem et digiti non erunt intus concavi,
sed solidi. Aurum non redditur nisi regi Aberfrau et Dineuur.
Hoc modo componitur regi sub (f. r] quo sit sedes regni
principalis,i ut Dineuur sit sub rege Sudwallie, Aberfrau sub
rege Norwallie. Si sede caret principali, non habebit nisi vacas.
Triplex est <1sarhaet>1 regine : scilicet, refugium eius violare ; fustei
illam cedere;i et aliquid de manu eius violenter aufere. Tercia
pars <1sarhaeti>1 regis est <1sarhaet>1 regine, sed sine auro eti argento.
'
<1Kylchi>1 habeti regina cum puellis et pueris super villanos regis
cum rex ierit extra terram suam.
Rex debet habere in comitatu suo xxxvi homines equitantes,
scilicet, xxiiii officiales et xii hospites preter familiam et opti-
mates et pueros et <1kerdorion>1 et pauperes.
Tres sunt solum homines: scilicet, rex, optimas, villanus; et
illorum membra. Membra regis: ad regiam dignitatem perti-
nentes. Quorum unus est dignior, scilicet, qui discumbendo
collocatur in loco in quo dignitas regia expectatur; qui vocatur
<1edling,>1 scilicet, qui post regem regno habet succedere. Pre
omnibus qui sunt in curia preter regem et reginam honoratur.
Iste erit vel filius vel frater eius. Locus eius in aula est ultra
ignem ex opposito regi. Inter illum et columpnam iudex sedet;
deinde sacerdos familie. Ex parte eius altera, <1penkerd>1 patrie; post
quem nullus habet locum debitum. Precium <1edling>1 est equale
regis precio; similiter et <1sarhaed,>1 sed sine auro et argento.
Omnes sumptus et necessaria a rege habere debetio ho[f. v]nori-
fice. Hospicium eius: aula regis, et cum eo pueri, id est,
<1makuuieit,ii>1 et calo qui ignem custodiat et claudat hostia. <1Ankuin>1
habebit sine mensura.
<1Edling>1 debet probare illam que se dicit virginem, si ei non
creditur; et postea, si eami puellam invenerit, nichil de iure si
aliii viro data fuerit amittet. Et <1edling>1 ei dare argenteum anulum
debet in testimonium; et si eam cognoverit, anulum aureum. Et
hec sola dicitur <1morwin wreic.>1 Si vero inventa fuerit corrupta,
reddat regi tres vaccas et <1edling>1 novies uncias.i
Aliorum ad regnum pertinencium precium est tercia pars precii
regis; similiteri et <1sarhaet.>1 Ex quo tamen terram acceperint,i
eorum <1breint>1 erit secundum terram quam acceperunt.
Si quis de alia patria fecerit regi <1sarhaet,>1 reddat ei lxiii libras,
quia tantum est <1meichcerdi deleet>1 quod debet rex Aberfrau reddere
regi Londonie semel cum acceperit terram suam ab eo. Postea
vero omnes reges Wallie debent terram suam ab eo accipere, id
est, a rege Aberfrau, et illi reddere <1meichcerd deleet>1 et <1abediu>1 post
eorum mortem. Et verbum illius verbum est super omnes reges,
et nullius verbum est super ipsum.
Cum sederit rex in sede sua in tribus festis principalibus, ad
levam suam quendam nobilem collocabit cuius hereditatis dignitas
locum illum sibi adquirat; iuxta [f. 4r] illum <1kyghellaur;>1 post hunc
auceps. Ad dexteram vero ponat rex quem voluerit. <1Troidiauci>1
sub pedibus regis. <1Kanhuillid>1 coram rege. Si episcopus presens
fuerit, ad dexteram regis debet sedere, <1kyghellaur>1 vero ad sini-
stram in aula.
Si aliquis timens fugerit ad locum in quo rex illa die in aula
sedit antea, et coram testibus dicat: ,Hic sedeo sub proteccione
Dei et regis donec unius ministrorum refugium habeam,, non
debet amoveri nisi fuerit talis qui nullum refugium habere de-
beat. Et qui prior ministrorum ad eum venerit, secundum sue
dignitatis refugium ipsum conducat.
Ex quo <1distein>1 in aula steterit ponens in ea pacem Dei et regis
et regine et optimatum curie, pacem illam transgredienti nusquam
erit refugium. Tunc enim omnium illorum refugium erit com-
mune, et super omnia refugia est regis refugium. Si quis refugium
regis et omnium violaverit, alicuius refugio nunquam defendi
potest.
Nullus ministrorum curie refugium dare potest, nisi sit in curia
presens vel alius stans pro se et comministris suis attestaverit se de
iure posse refugium dare.
Nemo debet iudicare super refugium nisi iudex refugii, scilicet,
dominus, neque super navem nisi rector navis, neque super
curiam nisi iudex curie, neque super patriam nisi iudex patrie.
Refugium regine est trans fines patrie sine <1erlit>1 et <1ragot>1 con-
ducere [f. 4v] hominem. Refugium <1edlig>1 est conducere hominem
ad tutum. Refugium <1penteulu:>1 usque ad finem <1kemut>1 conducere
hominem. Refugium sacerdotis familie: usque ad proximam
ecclesiam conducere hominem. Terciam partem habebit de omni-
bus decimis que ad regem pertinent. Pro eius iniuria xii decies
denarii redduntur; due partes istorum cedunt regi, et tercia sibi.
Ipsius sunt omnes oblaciones in tribus festis precipuis, et oblacio
regis semper, et vestes quibus rex utitur in Quadragesima. Testa-
mentum in morte non faciet, quia omnia bona sua ecclesie cedunt;
neque <1abediu>1 reddet, nisi terram sub rege tenuerit.
Cum aliquis occiditur, primo <1sarhaet>1 eius redditur, deinde
precium; quia nemo occiditur sine <1sarhaet.>1
Si quis sacerdoti <1sarhaet>1 fecerit, vel eum occiderit, sinodi
iudicio puniatur.
De hospiciis
Hospicium <1penteulu>1 est maior domus in medio ville, et cum eo
et potum suum, quia non habet <1keued.>1 Partem viri habebiti de
cenis venientibus, et <1bragaut>1 debet habere.
Refugium <1medic>1 est ex quo iussu regis ad curandum infirmum
de curia exierit donec redeat. Medicus si iussu re[f. v]gis aliquem
curialem vulneratum sanaverit, vestes vulnerati sanguinolentas
habebit, id est, <1guaedwisic,>1 et a rege indumentum superius cum
eum postea prius viderit. <1Iuxtapenteulu>1 debet sedere in aula, et in
hospicio suo esse, et medicinam familie gratis facere nisi sit
l r  l malis, scilicet, in capite, latere, osse femoris, vel brachio.
pro unoquoque istorum potest accipere libram.
Refugium <1guastraut>1 regine est tantum quantum <1guastraut>1 regis.
Refugium <1kenutei>1 est usque ad ultimum locum quo pro lignis ierit
vel quantum cum lignisismo, id est, <1gudeu,>1 possit iactare. Refu-
gium captivi est quantum possit falcem iactare.s
Ianitor autem et <1kenutei>1 non sunt de numero xxiiii officialium.
Quicumque refugium alicuius istorum violaverit <1sarhaet>1 ei infert ;
et propter hoc dicemus de singulorum istorum <1sarhaet.>1
De <1sarhaet>1 quorundam
<1Sarhaet penteulu>1 est tantum quantum tercia pars <1sarhact>1 regis.
Similiter et precium, excepto auro et argento.
<1Sarhaet>1 hominis in pede dextro: cum elevacione una; in manu
dextra: cum duabus; in facie: cum tribus. Elevacio autem est
tercia pars <1sarhaet;>1 secunda elevacio : tercia pars prime elevacionis ;
tercia elevacio erit tercia pars secunde elevacionis.
<1Sarhaet distein, penkened, guastraut, brawdwr llys, hebogid,>1
ca[f. r]merarii : ix uncieio argentiio et ixvacce, sed vacce erunt sine
elevacione, quia pro <1sarhaet>1 redduntur. Precium cuiuslibet eorum
est ix vacce et novies xx vacce cum tribus elevacionibus. Alii
dicunt novies xx vacce et ix denarii cum qualibet vacca. Quidamii
dicunt quod precium elevatur novies.ii Alii dicunt quod equalis
precii et iniurie sunt <1distein>1 et <1maer.>1
<1Sarhaet>1 cuiuslibet ceterorum est vi vacce et vi unciei argenti.i
Precium cuiuslibet istorum est sex vacce et sexies xx vacce cum
tribus elevacionibus.
Cum aliquis occiditur, primo <1sarhaet>1 eius redditur, deinde
precium; quia nemo occiditur sine <1sarhaet.>1
Si quis sacerdoti <1sarhaet>1 fecerit, vel eum occiderit, sinodi
iudicio puniatur.
De hospiciis
Hospicium <1penteulu>1 est maior domus in medio ville, et cum eo
familia, qui ad omne obsequium debent esse parati, et <1bard teulu>1
et <1medic.>1 Hospicium <1distein>1 est domus curie propinquior, quia
debet providere curie et coquine; et cum eo <1suidwir.>1 Hospicium
sacerdotis familie: domus capellani; et cum eo omnes clerici.
Hospicium <1penkenid:>1 regis tritorium ; et cum eo omnes venatores.
Hospicium <1penguastraut:>1 domus horreo regis proxima, quia
prebendas equorum et hospicia distribuit; et cum eo omnes
<1guastrodion.>1 Hospicium <1hebogid>1 est horreum, quia fumo caret.
Hospicium [f. 6] iudicis curie est, secundum quosdam, thalamus
regis; alii dicunt, et melius, quod in aula debet dormire, habens
sub capite pulvinar cui rex in die insederit. Camerarius et cameraria
lectum habent in camera aut thalamo. Hospicium <1dressaur neuad>1
et <1dressaur ystauell:>1 domus portarii.
<1Ankuyn penteulu>1 : tres disci pleni cibariis et tria cornua plena.
A rege quolibet anno debet habere tres libras. Ceteri familiares
debent habere unam libram. Si ierit cum familia regis ad predan-
dum, habebit partem duorum virorum; de tercia parte regis
habebit unum animal quod elegerit. Et a regina debet habere
unum cornu plenum quod ei a <1distein>1 offertur. Et si deprehend-
erit aliquem forefacientem <1uuch coryf,>1 terciam partem sui <1sarhaet>1
habebit. Regina debet habere a <1distein>1 tria cornua plena, quorum
unum mittet <1penteulu,>1 aliud magistro equorum, tercium <1penkenid.>1
<1Distein>1 particeps est omnium dignitatum curie, scilicet, xxiiii.
De nummis cenalibus regis habebit tantum quantum duo; et
sic de coriis animalium in coquina occisorum. De <1suydeu>1 a rege
datis, exceptis principalibus, merces habebit. In Octobri a
<1penkenid>1 cervinum corium ad preparanda vasa ciphorum et
cornuum debet habere. De numis <1guastrodion>1 partem duorum
habebit. Ipse debet pro rege iurare. De <1ymsarhau>1 pincernarum
de <1diruy>1 regis terciam partem [f. 7] habebit. Et debet regi et
<1henaf>1 et <1edling>1 et <1hebogid>1 et <1troidiauc>1 et <1penguastraut>1 in t
ribus
festis propinare. Cibum regi et <1seic>1 ex utraque parte debet
apponere, et clamidem <1penteulu>1 in tribus festis habere. Et de
cervisia medii digiti profunditatem super feces ; de <1bragaut>1 usque
ad dicti digiti medium nodum ; de <1med>1 usque ad extremum nodum
debet habere.
De forefactura in anteriori parte aule, id est, <1kended,>1 si depre-
henderit, terciam partem <1diruy>1 habebit ; si <1is coryf,>1 terciam partem
sui <1sarhaet>1 habebit. Ipsius est <1amober>1 filiarum <1meim bisweil.>1
Terciam partem regis de preda custodire debet; et cum eam rex
distribuerit, vaccam vel bovem habebit. A familia habebit vaccam
vel bovem de qualibet preda. Equm a rege semper habebit.
Sacerdos familie in Pascha habebit vestimenta quibus usus est
rex in Quadragesima. Similiter sacerdos regine vestes regine.
Equs eius partem duorum equorum habebit. Similiter iudex
curie et <1pensuytauc.>1
Sacerdoti, accipitario, <1penkenid,>1 iudici, <1guastraut auuyn>1 equi
restaurantur cum necesse habuerint.
<1Hebogyd>1 a <1penkened>1 propter cirotecas ad portandum accipitres
cervinum corium habebit. Cum <1chuynnogyl uenit>1 aut ardeam aut
<1bun>1 regi obtulerit, illa die rex ei ter serviet, videlicet, tenendo
scansile eius [f. 7] in ascendendo et descendendo et tenendo
equm eius dum separat accipitrem ab una dictarum avium. In
nocte sequenti ter eum honorabit ferculis ; et quotidie debet a rege
honorari, exceptis istis et festis principalibus. In aula non
potabit nisi ter ne inebrietur et aves negligat. Vasculum habebit ad
potum immittendum et ad hospicium portandum. Masculi acci-
pitres ipsius sunt et omnes nisi qui in terra curie repperiuntur.
<1Ankuin>1 est discus plenus cum tribus cornibus. Ipsius sunt
corda omnium animalium in curia occisorum ad opus avium. Ex
quo posuerit accipitres in <1mut>1 donec illos extrahat nulli iuri
tenetur respondere. <1Kylch>1 semel in anno super villanos regis
habebit, et de qualibet villa rusticana iiii denarios vel ovem fetam
in cibos accipitrum, vel, ut alii dicunt, de quolibet iugo transito.
Iudex curie, quando acceperit suum <1suyd,>1 a rege debet habere
<1taulburd>1 et a regina anulum; et illa non debet a se alienare prece
nec precio. <1Abediu>1 non reddet. Domus eius non erit <1marudy,>1 licet
ipse moriatur sine eucharistia. Partem viri de nummis <1dairet>1
debet habere. Omnia iudicia curie explicabit, et omnium dignitates
designabit. A quolibet cui dignitatem demonstraverit duos soli-
dos habebit. De [f. 8] omni causa que ad latrocinium pertinet et
ad <1sarhahedeu,>1 xxiiii denarios habebit. Cum alii iudices de aliqua
causa iudicata mercedem legalem acceperint, ipse partem duorum
habebit. De preda a familia regis sublata, licet domi sit, partem
viri habebit. A <1bard>1 qui victor fuerit in cathedra habebit cornu
bubalinum, et anulum aureum, et pulvinar quod supponitur ei in
cathedra. Equm cum necesse fuerit a rege habebit, et terram
liberam.
Si quis iudicem curie prave iudicare asseruerit, uterque vadium
in manu regis mittat, et querat rex qui litem inter eos discernat.
Et si iudex vincatur, primo iudicium eius cassatur, et precium
lingue regi reddat, et nunquam postea iudicabit. Si alter vincitur,
reddat iudici suam iniuriam legalem, scilicet, novem uncias
argenti et ix vaccas, et precium lingue regi.
Si quis aliquem iudicem prave iudicare affirmaverit, det vadium
in manu regis uterque. Quod si postea iudex recognoverit se non
recte iudicasse, et iudicium suum verbis suis vertere voluerit, vel
si ipse qui vadium contra iudicem dedit timeat se dampnum in-
currere, et voluerit quod fecit aliis verbis mutare, et sic litigium
sit inter eos, tunc accipiat rex columpnas <1gorsed,>1 scilicet, seniores
qui presentes fuerint, et veritatem inquirat; et quod ipsi [f. 8]
dixerint rex debet firmare. Et si iudex fuerit victus, eius iudicium
cassabitur, et precium lingue reddat, et nunquam iudicet. Si
vero alter vincitur, eodem modo faciat, et x solidos iudici pro
iniuria reddat.
Si quis absque licentia ad iudices iudicantes accesserit ut
ascultet, tres vaccas <1camluru>1 regi reddat; et si rex presens fuerit,
duppliciter reddat.
Equs iudicis curie prebendam duorum equorum habebit, et
cum equo regis quotidiano stabit. Alii iudices regis de omni iudicio
iiii denarios legales habebunt. Nemo autem iudicare debet nisi
sciat illa tria que dicuntur tres columpne iuris et precium omnium
animalium ad homines pertinencium.
<1Penguastraut>1 habebit a <1distein>1 in yeme corium bovis, in estate
corium vacce, ad capistra facienda equis regis; et hoc habebit
antequam coria inter <1distein>1 et <1suytwir>1 dividantur. Terciam
partem de <1diruy>1 et <1camluru guastrodion>1 habebit. Locus eius in aula:
ex altera parte <1kelui>1 infra regem. <1Guastrodion>1 semel in anno <1kylch>1
super villanos habent. Equm quando necesse fuerit a rege et
terram liberam habet. <1Coisseu>1 boum in coquina occisorum habe-
bit. De nummis <1guastrodion>1 partem duorum habebit, et veterem
sellam regis cum freno. Terciam partem pullorum regis de
preda cum <1guastrodion>1 habebit.
Capam veterem regis et calcaria deaurata, argentea, vel erea
habebit.s <1Ankuin>1 eius: unum <1seic>1 cum cornu pleno servisia, cum
rex biberit eiusdem [f. 9] liquoris; et aliud <1apenteulu.>1 De quo-
libet equo a rege dato iiii denarios habet, exceptis sacerdote
familie, et iudice curie, et <1kerdaur,>1 et pincerna. <1Croissan>1 etiam
excipitur a reddicione iiii denariorum, quia capistrum equi debet
ligari circa testiculos eius eunti de curia. <1Penhebogyd>1 eciam
excipitur, quia rex servit ei ter in die. Iudici curie equm faleratum
debet adducere, et iudex sibi omnia iudicia debet gratis exhibere.
<1Penkenyt>1 debet habere a <1distein>1 in yeme corium bovis ad
faciendum <1kenlleuaneu.>1 Nisum instructum quolibet anno ad
festum Sancti Michaelis habebit a <1penhebogyd.>1 Nona die post
kalendas Novembris cum reliquis venatoribus canes et cornua et
<1kenlleuaneu>1 debet regi commendare, et terciam partem suam de
coriis accipere. De tercia parte regis de coriis terciam partem
habebit, et huic soli <1y traiana>1 rex. Terram liberam et equm
cum necesse fuerit habebit a rege.
A venatoribus <1milgun>1 iiii denarios legales habebit et viii a
venatoribus molosorum, cum acceperint officium suum. Non
potest ab aliquo cogi de aliqua lite alicui respondere usque ad ix
diem Novembris, preter alicui de <1suydogion>1 curie. Istorum tamen
causam nullus potest differre, si sit inter eos qui possit iudicare.
Quicumque eum calumpniaverit, querat eum in die legali ante-
quam surgat de lecto et induat perones, quia non debet iure
respondere nisi inventus fuerit in lecto. A venatoribus leporariorum
partem unius viri [f. 9] habebit. Quilibet venatorum molosorum
quantum duo de leporariorum venatoribus de coriis habet.
<1Kylch>1 habet super villanos, et venatores secum, postquam coria
inter eos et regem partita fuerint, scilicet, in vere dum cervas
venantur, et in Octobri dum cervos. Ad Natale ad regem veniant
<1breint>1 et <1deleet>1 ab eo acccpturi.
Locus eius in aula: ex opposito regis iuxta columnam, et cum
eo venatores. Cornu plenum rege, et aliud a regina, et tercium
a <1distein>1 debet habere. <1Ankuin>1 eius : unum <1seic>1 cum tribus cornibus
plenis. Tercia pars <1dirui>1 venatorum et <1camlum>1, et <1abediu,>1 et de
ercedeifiliarum suarum sibi cedet. Cum rege erunt venatores
a Natali donec cervas in vere venentur. Et extunc ad nonum
diem Maii, preter uni de <1suydogion,>1 nulli tenetur respondere.
Camerarii sunt vestimenta regis, scilicet, lectisternia clamis,
tunica, camisia, bracce, calige, et calcei, preter illa vestimenta
quibus utitur rex in Quadragesima. Et quia thalamum custodit
regis, non habet proprium locum in curia. De preda capta de
<1gorwlat>1 minuta animalia, id est, <1man yscrybyl,>1 habebit. Equm a
rege, et terram liberam, et partem de nummis <1guastrodion>1
habebit.
Cameraria debet habere vestimenta vetera regine, exceptis illis
quibus utitur in Quadragesima.
<1Bard teulu>1 si cum familia regis ad predandum eat, animal
optimum, id est, <1dewis,>1 habebit. Et si conflictus iminet, [f. 10]
carmen ante familiam cantare debet quod dicitur <1"Unbeinniaith>1
<1Predein';>1 et propter illud animal aliud habebit. Quando ser-
vicium suum accipit, debet habere a rege citharam, et a regina
annulum, que nunquam a se debet alienare. Mercedes puellarum
filiarum sub se poetarum, scilicet, xxiiii denarios, debet habere,
<1bard>1 ad regem rogandi venerit causa, unum solum carmen cantet;
si ad optimatem, tria; si ad villanum, cantet donec deficiat.
Hostiarius ex quo rex aulam intraverit donec ad hospicium
redierit non debet ab hostio recedere nisi ad longitudinem brachii
et virge quam in manu teneat. Quod si evenerit, et invenerit
<1sarhaet,>1 nullum ius habebit. Vas secum in aula habebit ad potum
recipiendum. <1Distein>1 et omnes pincerne in tribus festis principali-
bus cum cornibus et crateriss plenis illum visitabunt ad potum
in vas suum ponendum. Ad potum nomine Apostolorum
sumptum cornu plenum a rege, et aliud a regina, et tercium a
<1penguastraut>1 habebit. Coria boum et vaccarum in coquina occiso-
rum debet custodire donec dividantur, et de quolibet corio unum
denarium habere.
De quolibet plaustro lignorum vel onere equi unum lignum
habebit; de [f. 10] qualibet preda porcorum unum porcum
quem poterit una manu usque genua levare. De qualibet preda
que per portam intraverit ultimum animal habebit; et quotidie
de curia unum <1seic.>1 De quolibet capto et detento in vinculis vel
carcere per unam noctem quattuor denarios habet.
<1Medid>1 est tercia pars cere que de doliis deponatur; alie due
partes dividantur inter aulam et cameram.
Coci est pelles ovium et caprarum et de caldario <1dihennion>1
et viscera omnium animalium preter corda, et terram liberam,
et equm cum necesse fuerit, et partem viri de nummis cenarum
habere
<1Penkerd>1 patrie mercedes filiarum sub se <1kerdorion>1 habebit, et
de nupciis feminarum xxiiii denarios. Cum regi placuerit carmina
audire, unum de Deo, alterum de regibus debet cantare in anteriori
parte aule; tercium ab inferiori parte <1bard teulu>1 cantet. Cum
regina in thalamo carmina voluerit audire, tria carmina de <1kerd>1
<1ymgaru bard teulu>1 cantet voce mediocri, ne clamosa voce aula
disturbetur.
Faber curie capita et pedes boum et vaccarum in curia occi-
sorum habebit cum cibo suo et servi sui de curia. In aula sedet in
angulo ex altera parte ignis contra regem. <1Guiraut>1 eius est pleni-
tudo vasorum de cervisia. Omnia opera regi gratis faciet, exceptis
caldario, dolabro, ferro lancee, pro quibus suam mer[f. 11]cedem
habebit. Libertatem habet in molendino regis. De quolibet
incarcerato quem vinculis ligaverit et solverit, iiii denarios
habebit. <1Amobyr>1 et <1abediw>1 filiarum aliorum fabrorum habebit.
<1Amobyr>1 filie eius est x solidi. Precium ferramentorum eius insimul
est x solidi. Separatim autem sic dividuntur: incus, quinque
solidi; pro quolibet forcipe iiii denarii legis; pro <1hord>1 similiter et
de <1kechraul>1 et de <1trofrud;>1 pro incude <1kermauc>1 viii denarii legis.
Pro <1kuynsylt>1 tantum pro aliis omnibus; et pro <1morthuyl damdug.>1
Preconis est de <1marudy>1 lardum sectum et butirum inceptum,
et inferiorem molam, et linum <1glas,>1 et partem annone proxi-
mam terre de area, gallinas, anseres, murilegos, securim, <1talar>1
segetum habere. Que si defuerint, <1deu grwn>1 habebit. De qua-
libet domo qua negocium regis expedit panem et <1enlyn>1 habebit.
Lancea eius non erit longior quam tres ulne. <1Tenlifnon>1 habebit
in braccis. De preda a rege capta taurum habebit; qui si defuerit,
animal sine iugo vel <1kenflith>1 habebit. Illo mortuo, omnia sua
regis sunt. Predam preconis familia regis debet capere si fore-
fecerit.
Si sederit sedente rege in palacio, et tunc invenerit iniuriam,
non habebit nisi cribrum domesticum avene et testam ovi.
Terram habetliberam et <1seic>1 de curia. Inter duas columpnas dum
rex commederit ad ignem [f. 11] custodiendum stabit, et post
cum ministris comedat. Columpnam proximam regi ne percuciat.
Annonam fugitivi inter <1maer>1 et <1keghellaur>1 partiri debet.
<1Maer bisweil>1 debet habere coria boum et vaccarum in curia
occisorum, si per tres noctes illa custodierit. Merces filiarum
villanorum curie adiacencium habebit. Pro qualibet iniuria a
servientibus sibi illata inter coquinam et aulam regis nullum ius
habebit.
Si ianitor vel hostiarius unum de <1suidogion>1 ab hostio vel porta
expulerit, et ipse eum noverit, tres vaccas regi duppliciter dabit,
et illi quem reppulit iiii denarios legales. Si autem unus de prin-
cipalibus patitur reppulsam, iiii denarios duppliciter dabit.
Cuilibet <1suidogion>1 licitum est intrare aulam, cameram, et coquinam.
De tribus columpnis iuris
Tres sunt columpne iuris, videlicet, <1nau affeith galanas, nau>1
<1affeith tan, nau affeith lledrat.>1
<1Nau affeith galanas>1
<1Nau affeith galanas.>1 Primum est indicare hominem occiden-
dum, qui dicitur <1tauaudrud.>1 Secundum, dare consilium. Tercium,
sponte consentire. Quartum, preinspicere, hoc est <1edrychiat.>1
Quintum, comitari. Et nota quod non dicitur comitatio vel
societas, licet de una domo exierint, nisi fuerit [f. 12] confedera-
cio. Sextum, locum occisionis intrare. Septimum, adiuvare ; quod
sic intelligitur: non defendere cum possit, vel vim inferre. Octa-
vum, impedire hominem donec occisor veniat, et hoc manu vel
consilio vel nuncio; et hoc dicitur <1porth ardwy.>1 Nonum videre
occisionem cum possit vitare; quia invitus non tenetur reus.
Pro quolibet trium primorum novem uncie cum iuramento
centum virorum redduntur sanguinem negando. Pro quolibet
trium secundorum novem uncie dupliciter cum iuramento c
virorum <1llaurudiaith>1 negando. Pro quolibet trium ultimorum
novem uncie tripliciter cum iuramento c virorum negando
<1llaurudiaith.>1
Si quis <1laurudiaeth>1 fateatur, <1galanas>1 omnino reddat.
Quicumque hominem in exercitu occisum negaverit, iura-
menta l hominum dabit.
Si quis stat ubi aliquis occiditur, licet ad occidendum manus
non extendat, tres vaccas <1gordwy>1 et iuramentum c virorum
negando prestabit.
De <1ymdiguin>1 occisi tercia pars patri cum filiis et due partes
cognatis dabuntur.
<1Galanas>1 sic dividitur: tercia pars super <1laurud,>1 et due super
genus. Genus vero duas illas partes in tres partes dividet: due
partes super gentem paternam et tercia super maternam usque in
terciam generacionem; postea a viris si nesciant utrum sint con-
sanguinei vel non, si non negant se esse de eius cognacione,
<1keinniauc paladyr.>1 Propter istum denarium compellendum tercia
eius pars cedet [f. 12] regi .Terciam vero partem que cadit super
<1laurud>1 pater, mater, fratres, sorores cum eo reddant, quia si ille
<1lourud>1 a gente occisi occiditur, illi terciam partem eius <1galanas>1
habebunt. Similiter si ipse mortuus fuerit antequam <1galanas>1
reddat interfecti a se, pater pro eo reddet.
Si quis <1kenllwyn>1 fecerit et non negat, duodecim vaccas regi
dupliciter reddat; precium quoque hominis dupliciter secundum
suam nobilitatem; et dupliciter peniteat. Si vero negat, l virorum
iuramenta dupliciter dabit.
Si quis cum lancea alterius hominem occiderit, tercia pars
<1galanas>1 super lanceam cadet. Et sic de ceteris armis. Excipiuntur
tamen tria, videlicet, sagitta iactata et ab alio inventa, vel lancea
vel gladio vel huiusmodi furtim sublato vel vi vel fraude ablato.
In hiis possessor armorum erit liber, quia non est eorum custos.
Si quis ad placitum regis veniens dicat coram rege et optima-
tibus: "Hic ponos arma mea sub proteccione Dei et regis, ne quis
cum illis alicui noceat', super hoc testes habens, licet postea cum
illis armis aliquis occidatur, nichil pro <1galanas>1 reddet.
Tres loci legales sunt cuilibet lancee in consistorio. Primus est
cum cauda eius cum una manu ponitur in terra stando ut vix ea
cum duabus manibus extrahatur. Secundus est super lucum
capite hominis altiorem; si vero lucus non sit altior capite hominis,
et aliquis illis armis ambulando et non saltando vul[f. 13]neratus
fuerit, arma erunt vulnerati, vel dimidium <1sarhaet>1 reddat cuius
sunt arma. Tercius locus est ponere ferrum lancee in cumulo
terre, id est, <1twyn>1 vel <1cruc,>1 ut omnino opertum fiat. In hiis posses-
sor lancee nichil de iniuria vel homicidio cum illa facto reddet.
Si autem cultellus de vagina alicuius ipso nesciente exierit, et
illo cultello aliquis lesus fuerit vulnerato nesciente, habeat vulnera-
tus tantummodo cultellum, quia ex utraque parte ignorantia fuit.
Si autem per vaginam gladii vel cultelli quisquam vulneratus
fuerit, possessor armi sanguinem reddat. Si autem mortuus fuerit,
pro anima occisi respondeat, quia arma sua prout debuit non
servavit.
Tria sunt <1dyngyn gollet kenedyl.>1 Primum est cum parentela
aliqua <1galanas>1 reddit pro aliquo interfecto, nec totum est solutum,
et propter hoc aliquis occiditur; necs ille interfectus redditur, nec
quantum de <1galanas>1 redditum est restituitur. Et hoc fit quando
infra prefinitum tempus <1galanas>1 reddi contempnitur. Secundum
est cum occisor alicuius non a gente occisi occiditur; parentela
tamen illius pro opere interfecti reddet, nec minus ipsum cogna-
tum amittet. Tercium est cum alicui homicidium alicuius imponi-
tur, et ille aut ex indignacione vel negligencia hoc non negaverit,
et propter hoc occisus fuerit; nichil pro eo reddetur, quia ipso
mortuo parentela non [f. 13] poterit negare quod ipse vivens
non negavit. Et hoc vocatur <1oergwymp galanas.>1
Si alicui imponitur homicidium, licet sit innocens, debet tamen
erga terminum legalem purgare se iuramento et ostendere suam
innocenciam. Terminus autem legalis est ad iudicandum a quarto-
decimo die et deinceps, si tamen fuerint due gentes in una patria;
ante tamen debent mittere nuncium de pace formanda. Terminus
legalis est ad iudicandum in uno <1cantref>1 a nono die, si tamen
miserint ante de pace formanda. Terminus legalis est ad iudican-
dum in uno <1kemut>1 a tercia die et deinceps, si tamen ante miserint
de pace formanda. Si autem fuerint in diversis patriis, dum tamen
sint in una insula, detur triginta dierum spacium ad iudicandum.
<1Galanas>1 hoc modo redditur. Si totam parentelam suam in uno
dominio occisor habuerit secum, erga xiiii diem reddi debet
totum. Si vero parentela in diversis dominiis sit dispersa, debet
habere inducias dierum secundum numerum dominiorum.
Detur respectus de interfecto homine ante sue ulcionis licen-
ciam. Primo de homine qui in aliena patria occiditur, in prima
septimana in qua sit occisus, iudicium interrogare debet; et a
primo die interrogacionis usque ad xv diem debet expectare. Et
si tunc non habetur iudicium, licitum est ultionem facere. De
homine occiso in uno pago, tercio die debet iudicium inter-
[f.14]rogare, et in sexto debet accipere.
Si alicui homicidium imponitur, et non est super eum titulus
comprobacionis, quadraginta hominum nominatorum iuramento
se purgabit, ex quibus xxiiii in ecclesia iurent. Quod si non
iuraverint, totidem servos reddat, et sit securus.
Si servus ingenuum occiderit, homicida parentibus occisi
detur. Si dominus servo permiserit secum arma sua portare, et
servus ingenuum hominem illis occiderit, ipsum et alium servum
pro occiso reddat.
Si quis homicidium fecerit, et fugam pecierit, parentes de
dimidio <1galanas>1 respondeant pro eo, vel patriam relinquant. Si
autem post reus redierit, dimidium quod restat de <1galanas>1 reddat.
Qui si interim occisus fuerit causa ipsius homicidii, totum <1galanas>1
quod pro eo redditum fuerat sue genti reddatur.
<1Nau affeith tan>1
Hec sunt <1nau affeith tan.>1 Primum est dare incendendi consilium.
Secundum, consentire incendiariis. Tercium, ire causa incen-
dendi. Si quis aliquod istorum negaverit, quinquaginta virorum
iuramenta prestabit.
Quartum, <1rwill>1 portare. Quintum, cremium, id est, <1yspug,>1
querere. Sextum, <1llad tan.>1 Septimum, ignem sufflare. Octavum,
ignem ponere. Nonum, sponte videre. Si quis aliquod istorum
negaverit, iuramentum quinquaginta virorum prestabit, [f. 14]
ex quibus tres erunt continentes ab equitacione, carnibus, et
mulieribus.
Tres sunt ignes pro quorum combustione nichil redditur:
scilicet, ignis <1godeith>1 in Marcio; ignis publici balnei cuiuslibet
ville; ignis fabrice, ita tamen si in spacio novem cubitorum a
domibus ville fuerit edificata et miricis vel cespitibus vel tabulis
tecta
Domus in villa suo igne accensa et combusta proximam ex
utraque parte domum restituat. Et post unaqueque domus
proximam sibi domum reddat.
Si quis in domo cum igne accomodata ter eundem ignem
accenderit, comodativus opus igniss reddat.
Si quis dederit vel ferro vel ticione excusserit ignem, dimidium
dampni per ignem illati ad ignem pertinet, et dimidium ad illum
in igne operantem.
Si quis in <1odyn>1 sibi accomodato ignem accenderit, et ibi dimi-
serit, et alius superveniens ligna super ignem ponens augmenta-
verit, et <1odyn>1 comburatur, uterque mediando restituet. At si
prior a secundo fidem acceperit de igne extinguendo, vel si
ignem extinxit, ille prior nichil reddat.
Pro negacione domus combuste iuramenta l hominum dare
debet, nisi in ea homo necatus sit. Quod si fuerit, iuramenta
l hominum dupliciter cum uno qui equitare noluerit debent dari.
Si porci domum alicuius vel <1odyn>1 intraverint, et eam comburere
fecerint, et porci evaserint, possessor eorum totum dampnum
resti[f. 15]tuet. Si porci in domo incensi fuerint, eorum possessor
erit liber, quia commune dampnum est.
Si quis animal alterius acceperit, et in domo sua concluserit
quolibet modo, et inde domus combusturam vel detrimentum
vel hominis occisionem fecerit, detentor animalis totum reddet,
quia facto suo animal a custodia possessoris est ablatum. Ius
tamen capcionis animalis possessor reddat, et liber erit.
Qui ignem in domo non sua accenderit, per triduum pro igne
respondeat.
Qui ignem portaverit sine licencia reddat opus ignis et regi
<1camlwrw.>1
Nullus debet dare ignem donec inquirat quid de igne agatur.
Et si dederit, pro tercia parte ignis respondeat.
De preciis domorum
Pro domo yemali alicuius, si comburatur, libra redditur; et
domino <1dirwy,>1 videlicet, xii uncie. Pro auctumpnali dimidium
libre.
Pro ara porcorum xii solidos. Pro torallo x solidos. Pro
granario x solidos et annonam quantum possessor reddiderit
reddet. Pro molendino x solidos. Pro <1odyn>1 regis x solidos. Pro
<1odyn>1 optimatis lx denarios. Pro <1odyn map eilt>1 xliiii denarios. Pro
<1odyn>1 villani regis xxx denarios. Pro <1odyn>1 villani optimatis xxiiii
denarios. Hoc de illis est intelligendum <1quipiben>1 habent; de aliis,
tercias pars cadet. Pro <1odyn>1 vero <1pwll>1 absque domo iiii denarios
legales. Et tantum reddatur quando <1odyn>1 in terra aliena sine ipsius
[f. 15] licencia fodiatur.
Si quis combusserit aulam regis, xl denarios pro unoquoque
retentaculo, id est, <1gauael,>1 reddet quod tectum sustinet. Pro
tecto lxxx denarios, scilicet, nisi fuerint tigna. Pro aliis domibus,
id est, <1godei,>1 xx denarios sexies.
De precio domorum
Precium domus yemalis est: de qualibet furca que sustinet
laquear, id est, <1nenbren,>1 xx denarii. Pro <1nenbren>1 xl denarii. Si
denudetur, tercia pars tocius domus redditur. Columpne, bancce,
<1ystlisseu, hinniogeu, gordrysseu, dupist, dor,>1 quodlibet istorum iiii
denarios legales valet. Pro domo estivali xl denarii si comburatur.
Et nota quod cum cuiuslibet predictarum domorum precio et
precium dampni rerum intus perditarum redditur. Precium
auctumpnalis domus: xxiiii denarii. Precium estivalis domus:
xii denarii. Furce estivalis domus vel auctumpnalis: denarius
legalis. <1Dorglwid>1 ii denarii legales. <1Clwyt>1 i denarius legalis.
<1Nau affeith lledrat>1
<1Nau affeit lladrat.>1 Primum est machinari furtum vel socium
querere. Secundum, latrocinio consentire. Tercium est viaticum
dare. Quartum, ire in comitatu et viaticum portare. Quintum,
villam intrare et domum vel bostar frangere. Sextum, accipere vel
custodire quod furtim aufertur. Septimum, die vel nocte scienter
cum furto ambulare. Octavum est par[f.16]tem de furto accipere
vel furtum interroganti celare. Nonum est a latronibus premium
accipere.
Si quis aliquod istorum negaverit, neget ut ius est de homi-
cidio.
De furto nunquam fit contencio nisi fuerit <1manac>1 cum iura-
mento in tribus locis a fidedignis, quorum testimonium potest
recusari cum fuerint interrogati. Et in hoc <1manac>1 non recipitur
testimonium unius tantum hominis, quia vox unius vox nullius.
Et hoc fit in ostio ecclesie coram presbitero, et hostio chori, et
hostio cimiterii. Et hoc presbiter in palacio testetur, et verbo
illius super hoc credendum est.
Si quis negaverit se furto abstulisse rems aliquam, et aliquis
dixerit eum cum re illa sole lucente super terram vidisse, et hoc
alter negaverit, assumat secum sex viros de unoquoque <1kemwt>1
pagi sui; et hoc <1llyu>1 vocatur.
Si quis bovem vel vaccam negaverit de furto, det iuramentum
vii virorum de genere suo, videlicet, quattuor ex parte patris et
duo ex parte matris et ipse solus.
Si quis suem vel ovem de furto negaverit, quinque hominum
iuramento se purget sine exule et captivo.
Si quis negaverit summam equi, iuramento vii virorum se
purget.
Pro animali furtim occiso in via vel in bostare, l hominum cum
suo iuramento se purget.
Si contigerit [f. 16] quemquam carnes animalis a se furati
commedendo sedere, sive non commedendo habere, et alius atque
alius forte usque ad centum superveniens carnes a fure sibi
oblatas acceperit vel comederit, unusquisque pro se, velud con-
senciens et furti particeps, tenetur respondere. Et hoc appellatur
<1kyhyryn can astyr.>1
Si quis a latrone rem furatam in terra non sua liberaverit,
terciam partem rei liberate habebit.
Unus homo liber a furto, licet sit captus cum furto manifeste,
videlicet, verus pauper; et hoc scitur a pluribus; et propter
paupertatem furtum facit; et si per dies tres in villis mendicans
per tres villas, et quelibet villa vii ad minus domos habens, et in
illis nichil inveniens, et si in quarto die furtum fecerit, ille
secundum legem a furto liber erit.
Si quis hominem depredari dicitur, et negaverit, l hominum
iuramenta prestabit.
Si preda alicuius ad aliam patriam per guerram vel rapinam vel
furtum ducitur, et postea quidam de terra, de qua preda ablata
est, eat ad patriam ad quam preda venit, aliquem eventum
querens, et preda ablata de sua terra ei obviaverit, et nichil aliud
preter illam ibi haberet, et illam secum duceret, ipsi venienti domi
cum illa si possessor prius prede obviaverit et de ipsa illum
calumpniatur, ibi est unus de locis in quo iudicium debet inter
duas partes partiri, scilicet, inter posses[f. 17]sorem et viros, quia
ipsi reduxerunt de guerra ad pacem.
Quando quis pro mercede dictat furem qui rem alicuius
furatus est, et hoc facit modo predicto, mercedem habebit statim
qui dictavit, et verbo sacerdotis testificantis de dictatoris sacra-
mentis non contradicetur, et fur pro convicto habebitur. Et hoc





























mentis non contradicetur, et fur pro convicto habebitur. Et hoc
dicitur <1dogyn uanac.>1
Nullus propter dictum alterius debet vita vel membris privari.
Dictum illius qui suspenditur manifestat eum esse latronem, cui
credendum est. Sed talis non est privandus vita vel membris, sed
rerum multa. Sic et latro qui non potest se iuramento legali pur-
gare. Et uterque eorum erit <1lleydyr guerth.>1
Quicumque a latronibus equm in una provincia cum possessore
liberaverit, debet habere quattuor denarios de qualibet vacca quas
valuerit equs. De vacca et bove, si in una provincia liberaverit,
iiii denarios habebit; si in alia, octo.
Hec sunt que furata hospiti non redduntur: gladius, cultellus,
bracce; quia tenetur ea hospes custodire.
Ad negandum <1kyrch godeiuiauc,>1 iuramentum l hominum pre-
statur sine exule et captivo. <1Kyrch>1 autem non dicitur cum minori
numero quam ix hominibus.
Pro homine furtim occiso, si negaverit de quo suspicio est,
iuramentum x hominum et sepcies viginti legalium dabit, ex
quibus tres erunt abstinentes ab equitando, carnibus, et mulieri-
bus.
Quattuor sunt clipei qui de[f. 1]fendunt hominem a furto.
Primum est servare antei perdicionem cum iuramento duorum
virorum.i Secundum, servare <1guaesti>1 a vespere cum iuramento
familie domus per tres vices eadem nocte super caput manus
imponentes. Tercium est <1geni>1 et <1meithrin,>1 hoc modo: quod ipse
vidit taurum ascendentem super vaccam, cum iuramento duorum
proximorum; et quod neque animal illud vel res, de qua est
calumpnia, neque vendicione, neque donacione, neque spontanea
voluntate ab ipso recessit. Quartum est <1guarant>1 usque ad tres
manus; et cum venerit ad quartam, quarta non potest defendi
nisi <1o cadw kyn colli.>1
Si aliquis imponit alicui rem suam furatam, et postea in placito
rem ab illo furatam acceperit, ille nullum <1guarant>1 habebit, sed pro
furto quasi latro satisfaciat; sed reus mortis non erit.
<1Kenllwyn>1 et <1murn,>1 si negatur, iuramento l hominum duppliciteri
negetur.
Si quis stans coram iudice, id est, rege, aliquem in causam
traxerit, statim reus cogetur respondere, quia in lege ista dies
deliberacionisii non est. Actore autem intencionem fundante,i
nisii reus absque mora respondebit, actor testes provocans attes-
tabitur reum non negasse. Procedent iudices super hoc articulo
disceptaturi. Qui sedentes duos mittent ad actorem, interrogantes
quos sibi testes nominaverit, et quid eisi attestatus fuerit. Quibus
expositis, a testibus iterum querant an ipsi ab actore testes nomi-
nati [f. 1] fuerint,i et quid ab illo eis sit attestatum, nulla tamen
precedente examinacione, quia in hac lege examinacio non est
usitata.
Si testes inveniantur cum actore concordantes, actor idem aliis
attestabitur. Reus vero aut tacebit aut testes reprobabit. Si taceat,
testes prefati viris nominatis attestabuntur reumi sibi non contra-
dicere. Si reprobet, attestabunturi se intempestive reprobatos.
Quibus per testes probatis, in utroque articulo contra reum
sentenciabitur.
Verum si reus, meliori tramite incedens, testificantibus primis
dicat : "Licet verbotenusi testimonium proferatis, hoc tamen sacra-
mento non firmabitis',i tunc testibus adiudicabitur iurameno
attestaciones secundum quod eis attestatum fuit confirmare. Si
iuraverint nec reprobati fuerint, pro actore dabitur sentencia; si
defecerint, reus optinebit.
Qui in curia domini sui domino presente rectum denegaverit,
et in hoc deprehenditur, absque ulla contradiccione deprivabitur;
sed reus mortis non erit.
Si contencio fuerit de aliqua re, primo datur fideiussor, postea
fit <1kytestiaith, deinde tellued,>1 tandem iudicium.
Nemo debet iudicare super refugium nisi iudex refugii, neque
super navem nisi rector navis, neque super curiam nisi iudex
curie, neque super patriam nisi iudex patrie.
Sciendum est quod post prestitum iuramentum reus debet
[f. 1] testes reprobare, quia, si ante, litem perdit. Causa autem
reprobacionis est triplex : videlicet, naturalis, generalis, singularis.
Naturalis: ut in femina, que non potest testificari super virum
propter instabilitatem sexus. Generalis: ut in fure manifesto,
licet sit emendatum, periuro, excommunicato, qui in nullo loco
possunt testificare. Singularis: ut <1galanas,>1 contencio hereditatis,
abusio uxoris, et <1sarhaet>1 ante factum, et in tribus de ea est con-
questum, et adhuc inemendatum.
Si quis autem testes provocans producere non potest, cadet
a lite.
In lege Romana repperitur quod duo testes sufficiunt, et unius
testimonium non accipitur. Hic vero dicitur quod decem sunt
homines quorum unicuique credendum est.
De decem testibus
Primus est dominus inter duos servos; ita tamen quod non sit
particeps litis vel rei ex lite consequende; et confiteantur causam
suam primo coram domino fuisse, et non fuerint <1undull.>1 At si
alter illorum negaverit, cum iuramento negabit. In alio casu,
novem dies domino dantur ad commemorandum qualiter iura-
mentum prestiterit. Secundus est patronus inter duos monachos
suos. Tercius, pater inter duos filios suos.
Quartus, iudex de iudicio suo, id est, <1detkeinniati braut,>1 scilicet,
si quidam de iudicio, quod inter eos iudicaverit, dubitantes cer-
ta[f. 19']verint. Quintus, fideiussor de sua fideiussione. Sextus,
sacerdos de testamento ei attestato. Sacerdoti vero ad id dantur
inducie usque ad tempus quo missam debeat celebrare.
Septimus, puella de sua virginitate, si vir cui data est dixerit
eam corruptam se invenisse ut ius suum ei tollat, et signa virgini-
tatis in ea inventa fuerint. Octavus, communis pastor, id est,
<1bugeil trefgord,>1 de animali ab alio inter animalia sue custodie
mortificato, ita tamen quod non sit suum animal in causa. Nonus,
latro ductus ad patibulum de morte sua certus. Illius verbo de
socio vel de sociis est credendum, vel de re quam furatus est.
Propter verba tamen ipsius nemo vita privatur.
Si quis litem ceperit intendere reo presente et parato respon-
dere, deinde litem omittens et per annum integrum et unum diem
siluerit, licet litem tam diu sopitam velit suscitare, non audietur.
Debitor principalis debitum non inficiatus absque contradic-
cione solvet. At si dies solucioni prefixus est, dies expectandus
est. Qui autem ante diem debitum pecierit, plus petendi tempore
argui potest.
De fideiussionibus
Sedente die solucionis, fideiussor habebit diem ad petendum
principalem debitorem. Fideiussor postquam mortuus fuerit
<1kynnogyn>1 nichil habens in mundo reddat dimidium; similiter pro
<1kynnogyn>1 [f. 19v] qui dimisit patriam.
Tres manus oportet convenire ad constituendum fideiussorem:
videlicet, dantis, fideiussoris, et accipientis.
Qui inconsulta dominicali potencia pro debito namium acce-
perit, totoio debito privabitur, et tres vaccas domino reddet. Debi-
toris namiumii non capitur nisi fideiussor tradiderit.
Fideiussor, licet solvendo existat pro debitore, minime tamen
solvet antequam debitor deficiat. Debitor vero non deficiet dum
iuri paruerit. De iure quidem, licet nichil nisi tria indumenta
habuerit, duo solvet et tercium sibi retinebit, et sic semper quo-
iibet anno donec totum solvat.
Fideiussor negans fideiussionem cum septem manibus proxi-
morum negabit, vel ipse solus in septem altaribus consecratis.i
Si vero partim negat et partim confitetur, solus negabit. Et nota
quod non debet admitti ad iuramentum qui non est dignus ad
proferendum testimonium.
Non debet fideiussor dari quia exul est, vel forcior,vel mona-
chus nisi consenciente abbate, nec scolaris nisi consenciente
magistro, neque femina nisi fuerit domina principalis debitoris,
nec filius donec ad etatem legitimam veniat sine consensu patris.
Quamvis fideiussor in fideiussione sua habeat <1ystum,>1 non debet
habere contra eum <1gurthtug, fidei ipsius est credendum.
<1Teir>1 [f. 2o"] <1meuylwryaeth7 yssydy uechni: guadu ac efyn uach;>1
<1ac adefy uechni ac nas kymello, neu na allo kemell; a diebryt mach>1
<1guedi roder.>1
Si quis nomine empcionis rem aliquam ab aliquo acceperit, et
post qui accepit ab hac vita exiens res suas amicis reliquerit, cum
ipse pro se de precio rei assumpte reddendo fideiussor extiterat,
ab amicis prefatis, licet factum ignorantibus et ob hoc diffidenti-
bus, de rebus mortui precium rei sue venditor consequatur. Iura-
bit tamen prius cum sex viris probatis de proximis suis super
sepulcrum debitoris, si possit inveniri --- sin autem super altare
dedicatums --- quod illi rem suam vendiderit, quod ipse pro se
fideiussor fuerit, et quod ante mortem nichil de debito solverit.
Tribus modis fit liber fideiussor:ii sii post datur spacium sine
eius licencia; si redditur pro eo ; si <1adauel>1 capitur sine negacione
Si fideiussor fateatur se esse in commercio, super illum primo
venit iuramentum ut fateatur super quod fit fideiussor. Si totum
negat quod non sit fideiussor, super <1kennogyn>1 primo venit iura-
mentum. Et si fideiussor contra iuret, <1kynnogyn>1 denegat illum cum
septem hominibus. Si manu, id est, fide, confirmatur com-
mercium,i redditur; si negatur, non. Negacio autem <1bridwyi>1 fit
cum septem hominibus. Similiter est fideiussoris negacio si contra
iuretur, vel .fideiussori. Et si non, non debet nisi iura-
mentum ipsius solius super quod ponatur fideiussor. Nullum
commercium est sine fideiussione vel fide.
Tribus modis differtur fideiussor et <1kynnogyn:>1 audito cornu
regis euntis ad prelium vel excercitum; et <1haul treis; et lledrat.>1
Fideiussor debet <1adauael>1 ducere cum <1kynnogyn>1 usque ad tutum,
et primam verberacionem si necesse sit accipere, et ligare. Si sic
non fecerit, reddat ille solus.
Spacium fideiussoris ad preparandum <1tal:>1 septimana et una
dies. Spacium fideiussoris ut sciat an est fideiussor vel non: tres
dies.
Quicumque sit <1goruodauc,>1 non deliberabitur usque ad annum
et unum diem.
A die solucionis prefixo, nisi eo die principalis debitor debitum
creditori solverit, fideiussori iure xii conceduntur dies ad solven-
dum; deinde viginti; ad ultimum triginta. Postea sine ulla dila-
cione temporis et contradiccione solvet. Alii dicunt quod, si
super re viva fideiubeat, primo habebit ix dies ad solvendum;
deinde quinque. Si vero super re mortua, triginta dies habebit;
et postea solvat.
In tribus non debet accipi fideiussor : scilicet, quando promitti-
tur aliquid alicui a rege; et quando accipit sacerdos testamentum
ab infirmo; et medicus ab egro. In omnibus aliis debet accipi
fides vel fideiussor.
<1Deleet adauedec ar uach hep oet arnei, a bot kemen am yr>1 [f. 21]
<1oet, herreyd keureithyr oetpetheonos y arglwyd, y ereill nau dieu y>1
<1talu>1.
Qui debitor est, et non negat, iure debet reddere cui debet sine
aliqua temporis dilacione cum creditori placuerit, nisi dies solu-
cionis fuerit prefixus, vel fideiussor fuerit.
Quicumque calumpniatur aliqua calumpnia, et propter hoc
dimittat patriam antequam fideiussorem vel fidem de illa calum-
pnia dari faciat, dominus eius pro ipso debet respondere et, si
necesse fuerit, redere, vel suum homagium iuramento negare
quia ipsa calumpnia ipsum secum non tetigit. Si fideiussor reddit
pro <1kynnogyn>1 qui dimisit patriam, cum ille redierit, ipse sibi ius
ab eo perquiret. Et hic est solus locus ubi fideiussor ius suum
potest cogere.
Quilibet <1kynnogyn>1 debet liberare fideiussorem uno e tribus:
aut reddendo pro ipso, aut namiando, aut ipsum negando.
A die <1Nodolic>1 usque <1Calan,>1 a die Pasche usque primam
Dominicam sequentem post missam, a die <1Sulguin>1 usque terciam
feriam post festum Sancte Trinitatis, nemo debet de sua fideius-
sione respondere, licet sit dies determinatus ad reddendum.
Si quis fideiussor ante terminum sue fideiussionis aut lepram
aut aliquem cultum divinum acceperit, nichilominus fideius-
sionem qua se obligavit asequi debet.
Fideiussio vel promissio vel forefactum ebrii vel aliud quod-
cumque dixerit nichil valebit, nec tenetur pro eis respondere.
[f. 21] Si fideiussor inter <1haulur>1 et <1kynnogyn>1 fuerit, et uterque
non negat, sed <1kynnogyn>1 dicit super minus debitum, <1haulur>1 super
maius, sed fideiussor dicit se fideiussorem esse super maiorem
quantitatem quam uterque dicit, reddat <1kynnogyn>1 tantum quantum
confessus est <1yr haulur,>1 et fideiussor tantum quantum dixit de
rebus propriis persolvat.
Si fideiussorem se aliquis inter duos fateatur, et unus ipsorum
dicat eum esse fideiussorem super minus, alter super maius, et
fideiussor ignorare se firmat super quantum est, illud <1amresson>1
quod est inter eos dividatur in duas partes, et dimidia pars cum
re petita <1haulwr>1 reddatur.
Ex tribus fit <1dirwy:>1 videlicet, pugna, furto, <1treis.>1 Dupplex
autem fit <1diruy>1 in curia et in ecclesia, et dupplex <1camlwry.>1 Que
ecclesia si matrix fuerit, de pugna que in cimiterio eius agitur
xiiii libras habebit; si vero extra in villa, septem. Quarum medi-
etas abbati cedet si legalis sit, id est, si ecclesiastica doctrina
instructus et litteratus; altera medietas presbitero et canonicis.
Talis divisio fit inter abbatem et presbiteros de pugna illorum
qui ab abbate vel presbiteris refugium accipiunt. Sicque dividitur
omne quod tantummodo sancto, non altari nec alii oblatum,
erogatur.
Tres sunt lire legales: videlicet, lira regis, optimatis, <1penkerd.>1
[f. 22] Utraque primarum x solidos valet, et earum plectrum xii
denarios; tercia, lx denarios, et eius plectrum iiii denarios.
De membris principalibus
Hec sunt membra eiusdem precii: due manus, duo pedes, duo
oculi, due nares, duo labia, due aures. Precium cuiuslibet istorum :
sex vacce et sex uncie argenti. Si auris hominis abscidatur,i et ea
tamen audire possit, due vacce et due uncie argenti pro ea
reddantur. Precium cuiuslibet digiti manus: vacca una et ix
denarii. Precium pollicis est due vacce et xl denarii. Precium
genitalium: sex vacce et x solidi. Precium eciam illorum est
tantum quantum omnium membrorum. Lingua valet quantum
omnia membra.2 Precium omnium membrorum insimul colle-
ctorum : lxxxviii libre.
Sanguisa hominis cuiuslibet est xxiiii denarii. Precium san-
guinis Christi fuit xxx denarii. Sed quia indignum videtur ut
sanguis Dei equiparetur sanguini hominis, iudicamus hominis
sanguinem eiusmodi precii.
Dentis precium est xxiiii denarii; sed incisorum precium ter
elevatur. Precium cicatricisue in facie hominis apparet: dimi-
dium libre. Pro cicatrice in facie sanguis redditur et palium
singulis annis dum vixerit, quia semper videtur. Si in manu sit
talis cicatrix, lx denarii; si in pede, xxx.
Si quis in capite percuciatur ita quod cerebrum appareat, vel
in latere ut intestina appareant, vel in femore vel brachio ita ut
os frangatur, pro quolibet eorum tres libre reddantur, [f. 22]
quia de quolibet ilorum vite imminet periculum. Si quis ita
percuciatur in capite quod ossa fracta deponantur et de superiori
parte <1creuuan,>1 iiii" denarii debent reddi pro quolibet osse in vase
eneo sonante; si autem ab inferiori parte <1creuuan,>1 quattuor denarii
legales reddantur.
Cuilibet ulnerato cum suo <1sarhaet>1 qui indiget opere medici
hec debent reddi: quattuor denarii pro patella in qua lavatur
sanguis; pro sepo qualibet nocte unus denarius: pro cibo medici
quotidie unus denarius.
<1Cleis,>1 id est, attricio,ii per spacium triumi2 novem dierum
permanens, tantum valet quantum sanguis; et tanta negacio si
super se testes habuerit. Si manet per spacium duorumia ix die-
rum, iuramentum trium virorum cum suo dabit. Si per spacium
novem dierum, iuramentum duorum virorum cum suo dabit.
Si quis manu aliquem per capillos ceperit,i4 pro pollice ii dena-
rios, pro quolibet digito i denarium reddet. Alii dicunt quod si
quis ceperit aliquemis per capillos et feceriti6 <1gualt bonwyn,>1 quat-
tuor denarios legales reddet.i
Quidam dicunt quod si non sponte fecerit cicatricem in facie,
non reddet nisi precium sanguinis quater; si in manu, duppliciter;
si in pede, semel. Si vero sponte, reddatur ei <1sarhaet>1 cum precio
sanguinis ter.
Si sanguis alicuius a superiore suo effunditur, nichil ei reddetur,
quia subditus non debet contendere contra suum superiorem.
Sanguis usque ad cingulum non [f. 23] vindicatur nisi querela
ad curiam deferatur. Sanguis vero usque ad terram non dimittitur
sive deferatur querela sive non, quia terra regis sanguine est in-
fecta.
Tres autem sanguines sunt pro quibus nichil reddi debet:
videlicet, sanguis capitis scabiosi, nisi cutis aperta sit usque ad
os; et sanguis dencium, nisi unus aut plures dencium commoti
sunt aut fracti; et sanguis narium, nisi cartilago sit turpiter
contrita.
De preciis quorumdam hominum
Precium <1uchelur>1 qui sit <1penkenedel:>1 novem vacce et novies
viginti vacce cum tribus elevacionibus; <1sarhaet>1 eius est ix vacce
et novem uncie argenti cum una elevacione. Precium <1maer>1 et
<1kyghellaur:>1 centum xlix vacce cum tribus elevacionibus; iniuria
cuiuslibet istorum est novem vacce et ix uncie argenti. <1Maer>1
nunquam debet fieri <1penkenedel>1 quamdiu sit <1maer.>1
Eligat quisque suum <1sarhaet>1 vel a <1penkenedel>1 vel a sua digni-
tate.
Precium nobilis qui dicitur <1kanhuinaul,>1 id est, qui omnino sit
Wallensis: lxiii vacce cum tribus elevacionibus; iniuria eius: iii
vacce et tres uncie argenti. Precium exulis regis est tres vacce et
quinque solidi sine elevacione; iniuria eius iii vacce sine ele-
vacione.
Si <1bonhedic kanhuinaul>1 sub optimate sit, cum occiditur, optimas
debet habere ab occisore sex vaccas; rex vero terciam [f. 23]
partem eius <1galanas>1 pro <1kemel>1 accipiat; et quicquid possit depre-
dari in ulcionem usque ad eandem horam sequentis diei.
Precium villani regis est lxiii vacce cum tribus elevacionibus;
iniuria eius: iii vacce et tres uncie argenti. Precium exulisopti-
matis est dimidium precii exulis regis; et sic de iniuria. Precium
exulis villani: dimidium precii exulis optimatis; et sic de
iniuria.
Precium captivi de transmarinis partibus: libra et dimidia; si
de hac insula, libra; iniuriaeius : xii denarii;i sex pro tribus ulnis2
ad faciendam tunicam, et tres pro braccis, et tres pro peronibus,
id est, <1dernuyl,>1 et cirotecis; pro vologio, id est, <1gudeu,>1 i denarius;
pro fune, id est, <1ra~>1 xii ulnarum, i denarius; pro securi, si sit
silvanus, i denarius.
<1arhaet>1 hominis cuius uxor stupratur elevatur ter.
Si dixerit quis ab alio se iniuriam invenisse,4 et ille negaverit
solus contra solum, dictum negantis stabit. At si sanguis fuxerit,
vel <1cleis>1 apparuerit, se tercio iurabit, quia illa quasi pro testibus
stant.
Si captivus liberum percusserit, manus qua percussus est ei
abscidatur, vel dominus captivi libero iniuriam reddat.6
<1Sarhaet>1 femine captive : xii denarii. Si fuerit <1gueinicaul,>1 nec ius
ad <1rau>1 vel ad molam ire paciatur, <1sarhaet>1 eius xxiiii denarii.
Precium <1teilwr>1 regis Aberfrau: quater viginti vacce et
quattuor uncie.
Non sit <1godorio>1 in iuramento <1alltud,>1 licet secum homines
[f.24'] non iurent, sed pergat de podo ad podumii donec deti
tot iuramenta quot homines secum iurare deberent.
Quilibet homo preter <1alltud>1 in suo precio et <1sarhaet>1 habet
elevacionem. Uncie autem que cum vaccis dantur sunt pro
elevacione.
<1Diruy>1 captivi si furtum fecerit: de primo, dimidium libre; de
secundo, libra; de tercio, membrorum dampnacio. Et sic de
libero.
Ubicumque captivus evadens capiatur, xxiiii denarii in mer-
cedei pro eo reddantur. Pro captivo liberato quattuor denarii
liberatori iuxtai numerum uniuscuiusquei <1kemut>1 quem trans-
ierit dantur. Si in alteram regionem venerit, xxiiii denarios habebit ;
terciam partem sibi retinebit, et dominoi terre duas prestabit.
Tria sunt quibus rex carere non potest, id est, <1tri anhepcor>1
<1brennin:>1 sacerdos ad missam celebrandam et benedicendum
cibaria et potus regis; iudex curie ad causas discernendas et
consilium dandum; familia, que parata debet esse omni tempore
in officia regis.
Tria sunt secreta colloquia que debet rex habere sine iudice:
videlicet, cum uxore, sacerdote, medico.
Tria sunt propria regis sine alterius participacione: videlicet,
thesaurus, accipiter, latro.
Si quis loquitur turpiter vel superbe contra regem, reddat tres
vaccas <1camluru>1 duppliciter.
Precium <1lleduegin>1 regine est libra, quodcumque animal sit.
Precium <1lleduegin>1 optimatis: iiii denarii legales. Precium <1lled->1
<1uegin>1 villani: i denarius.
Precium <1peir>1 regis : libra ; precium fuscinule eius : xxiiii denarii.
[f. 24] Precium caldarii: x solidi; precium fuscinule eius: xii
denarii. Precium caldarii optimatis: quinque solidi; precium
fuscinule eius: iiii denarii. Precium caldarii villani: xxx denarii;
precium fuscinule eius: ii denarii legales.
Tria cornua regis eiusdem precii sunt: videlicet, cornu quo
bibit; et cornu quod semper in comitatu habet ; et <1cornupenkenyd.>1
Et quodlibet istorum valet libram; et debent esse unius generis,
id est, <1bual.>1
Ubicumque iudex curie, sacerdos familie, et <1distein>1 fuerint
insimul, ibi erit <1breint llys,>1 licet rex sit absens.
De avibus venaticis
Si quis nidum accipitris rapuerit, libram reddat. Precium rubei
accipitris, antequam ponatur in <1mut,>1 dimidium libre; postquam
de <1mut>1 extractus fuerit, si albus sit, id est, <1muter,>1 libram valet.
Precium accipitris masculi, id est, <1hwyedit:>1 xxiiii denarii- Pre-
cium nidi <1llemesten:>1 xxiiii denarii. Precium rubei nisi: xxiiii
denarii. Precium albi de <1mut>1 extracti: xxiiii denarii.
De canibus et eorum preciis
Precium catuli molosi regis: antequam oculos aperiat, xxiiii
denarii; in <1crowyn>1 xlviii denarii; in <1kenllust>1 nonaginta sex denarii;
in cassa venacione, id est, <1ouer hely,>1 dimidium libre; peritus,
libra.i Precium catuli leporarii regis: clausis oculis, xii denarii;
[f. ] in <1crowyn>1 xxiiii denarii; in <1kenllust,>1 xlviii denarii;z in
cassa venacione, xcvi denarii; peritus, dimidium libre.
Precium catuli molosi optimatis donec sit peritus idem quod
precium leporarii regis. Precium catuli leporarii optimatis : clausis
oculis, iiii denarii legales; in <1crowyn>1 xii denarii; in <1kenllust>1 xxiiii
denarii; in cassa venacione xlviii denarii; peritus lx denarii.
Precium <1costauc>1 villani: clausis oculis, i denarius; in <1crowyn,>1 ii
denarii; in <1kenllist,>1 iii denarii; postquam solvatur de <1kenllist>1 et
latret, iiii denarii. Si rex vel optimas habuerit <1costauc,>1 eiusdem
precii erit et <1costauc>1 villani.
Precium pastoralis canis : lx denarii, si precedat gregem mane6
et sequatur vespere. Et hoc credi potest domini sui iuramento et
duorum proximorum, scilicet, superioris et inferioris.
Precium canis <1callawet:>1 xiiii denarii, si occidatur infra novem
gradus a domo ; si autem longius, nichil reddatur.
Si quis oculum gallici canis eruerit, vel caudam abciderit, iiii
denarii de singulis vaccis que eum valuerint reddantur.
<1Butheiat>1 caret legali precio, quia tempore Howeli nullus habe-
batur in Wallia; sed pro quolibet carente precioio redditur <1damdug.>1
De precio quorundam animalium
Precium cervi: bos. Precium cerve : vacca. Precium pellis cervi
vel bovis : xii denarii. Precium pellisii cerve vel vacce : vii denarii.
Quicumque violaverit cervum, quod dicitur <1kellellu>1 i [f. 2d']
reddat tres vaccas transgressionis.
Duodecim regalia fercula sunt in cervo: scilicet, lingua, tria
fercula colli, tibie, cor, iecur, duo lumbi, <1tumon,ia heruth, hyar,>1
<1hedkyllen.i>1 Quicumque abstulerit illa sine licencia venatorum
reddat tresi vaccas transgressionis pro quolibet istorum, vide-
licet, xxxvi pro omnibus.
Licitum est regi ubique venari per terram suam. Ubicumque
cervus quem venatores regis venantur occisus fuerit, nemo debet
ex eo habere <1chwarthaur tir.>1
Si cervus regis mane occiditur in villa optimatis, servet eum
optimas usque ad meridiem, et sii venatores venerint, habeant
eum. Sin autem, faciat eum optimas excoriare, et det canibus de
carne; portetque corium et iecur et quartam partem posteriorem
de carne, et canes ducat ad domum suam. Et si adhuc non venerint
venatores, habeat ille carnes, corium autem custodiat regi et
venatoribus.
Si vero circa meridiem occidatur cervus regis in villa optimatis,
custodiat eum optimas usque ad noctem; et si tunc non venerint
venatores, fiat de eo ut dictum est. Si vero iuxta noctem occisus
fuerit cervus regis in villa optimatis, servet eum optimas usque
mane, clamidem suam super eum ponens. Et si venatores non
venerint mane, fiat de [f. 26] eo ut diximus.
Si cervus celetur, <1dirwy>1 erit, scilicet, tres vacce. Pro cervo regis
mansueto et pro omni <1lleduegin>1 regis et regine, libra.
Si quidam optimas venacionem molosorum habuerit, expectet
donec venatores regis habeant <1tri ellug bore.>1 Postea ipse solvat
suos canes. Et ubicumque cervus eius occiditur, reddat <1chuarth->1
<1aur tir.>1
Regis est venacio ad kalendas Novembris. Postea venatorum
usque ad nonum diem post kalendas Novembris, quia tunc non
habentur regalia fercula.
Tres sunt libere venaciones cuilibet homini: scilicet, <1deuergi,>1
vulpis, caprea, quia nusquam habent certam mansionem.
Si quis in via stans percusserit aliquod animal silvestre sagitta
vel lancea, potest sequi illud quamdiu eum viderit. Et si attigerit,
ut suum capiat. Si autem a conspectu eius se subtraxerit, dimittat,
et amplius eum non sequatur.
<1Maer bisweil>1 debet habere sepum et adipem porcorum de curia,
et coria vaccarum occisarum, si eas custodierit tribus noctibus.
Deis cena regali et eius mensura
Precium regalis cene est libra, scilicet, dimidium libre de pane,
et lx denarii pro potu, etlx pro <1enllin>1 ; et sic si cena noni redditur
in suo tempore. Mensura legalis cene est summa equi de farina
triticea cum bove excoriato, et septem <1dreua>1 unius [f. 26] vinculi
de avena, et quod sufficiat uni dolio de melle,---dolium debet esse
ixi palmarum per obliqum a fundo usque ad summum----et xxiiii
denarii, si dignitas non liberet debitorem.
De libera villa ubi sit <1maer>1 et <1kyghellaur,>1 unum dolium reddatur
de <1med.>1 Si <1med>1 inveniri non potest, duo de <1bragaut.>1 Si autem <1bra->
1
<1gaut>1 non invenitur, quattuor dolia de servicia.2 Sed hoc pro cena
hyemali.a Quattuor <1randir>1 debent4 esse in villa de qua cena
redditur; nec redduntur nummi cum <1ebran>1 in cena estivali.
Villani debent regi in anno tria dona ciborum :videlicet, porcus
trium digitorum in scapulis, clunibus, et costis, et perna salsa,
id est, <1bacon,>1 et sexaginta panes frumenti. Si porcus non invenitur,
vas butiri trium palmorum equaliter in longum et in latum. Sex
de illis panibus erunt <1peillieit,>1 quattuor de illis ad aulam, et duo
ad cameram; quorum latitudo est ab articulo usque ad cubitum,
tam spissi ut non plicentur tenendo eos per extremitates. Et
materia unius dolii de <1brac,>1 et viginti garbe unius vinculi de
avena, et nummus ministris. Et hoc in rusticana villa in yeme.
n estate vero, verris trium annorum, et butirum ad modum
mole formatum, cuius spissitudo sit unius digiti, cum caseo de
tocius ville lacte collecto mane et meridie, sed sine <1ebran>1 cum
[f. 2] predicto numero panum.
Villani debent edificare novem domos ad opus regis : videlicet,
aulam, cameram, coquinam, penu, stabulum, domus canum  id
est, <1kynordy,>1 horreum, tritorium, latrinam. Rex debet habere
villanis <1penueirch>1 in expedicione sua, et de qualibet villa hominem
cum securi et equo, qui castra regis edificent; sed ipsi in expensis
regis erunt.
Rex non debet habere excercitum suum ad aliam patriam,
id est, <1gorwlat,>1 nisi semel in anno. Sed in propria terra quociens
ei opus fuerit tociens ei succurrendum est.
<1Maer>1 et <1keghellaur>1 non debent constitui super liberum, neque
<1kylch,>1 neque <1doureth.>1
Tria sunt que, si villanus possidet, non potest vendere sine
licencia domini sui: videlicet, dextrarius, sues, et mel. Sed si
dominus eius ea emere noluerit, villanus vendat libere cui velit.
Tres artes sunt quas non licet filio villani addiscere sine licencia
domini sui: litteratura, fabrica ars, et poesis. Si autem dominus
villani patitur quod filius eius clericus sit donec ordinetur, postea
non poterit illum retrahere, licet velit.
Puella dicitur desertum regis, et propter hoc regis est eius
<1amober.>1
Tria sunt recia regis: videlicet, familia sua, <1allwest>1 equorum
suorum, et grex armentorum. Si animal perditum fuerit, et inter
animalia regis repertum, rex habebit de eo iiii denarios legales.
Sic de equo inter suos equos reperto.
[f. 27] Tria sunt recia optimatis: grex vaccarum, grex
porcorum, et <1allwest>1 equorum suorum. Optimas debet habere
de animali invento inter sua animalia iiii denarios.
Tria sunt recia villani: videlicet, grex vaccarum, grex por-
corum, et domus hiemalis, id est, <1hentref.>1 Villanus si animal
errans invenerit a kalendis Maii usque ad tempus messis, iiii
denarios habebit de eo.
Tres sunt libere venaciones villano : videlicet, <1croclach, slepan,>1
<1annel.>1
Octo sunt <1penueirch>1 regis que semper cumulant bona regi:
videlicet, mare---hoc tamen non intellegitur, cum possessor rei
non separetur ab ea donec ad terram veniat, licet ex mari ad
terram uterque proiciatur; propter hoc possessor non debet rebus
suis privari; desertum regis, id est, puella; pauper extraneus
terram regis transiens; latro; mortuus subitaneus; <1abediw;>1
<1dirwy>1 ; <1camluru.>1
Regis sunt omnia limbosa vestimenta de preda, lorice, clipei,
thesaurus.
Precium cithare regis: dimidium libre. Similiter <1brecan>1 et
<1taulburd.>1
De mulieribus
Si captivam alicuius quis impregnaverit, domino eius assignet
aliam que loco eius, donec pariat, famuletur. Postquam pepererit
prolem suam, cuiuscumque sit sexus, patri suo alendam debet
commendare. Si autem in partu moriatur, precium suum secun-
dum [f. 27b'] legem domino suo reddat qui eam impregnavit, et
prolem exhibeat.i
Quociens aliquis ancillam sine domini sui licencia cognoverit,
xii denarios domino reddat.
Si quis ducat uxorem a sua gente datam, et infra septennium
eam dimittat, reddat ei suum <1aguedi,>1 id est, dotem, tantum.2 Si
vero post septennium dimittat, de omni substancia habebit dimi-
dium, nisi vir per aliquod pactum aut dignitatem poterit plus
habere. De prole duas partes debet habere, scilicet, maiorem et
minorem; mater vero terciam. Si vero insimul fuerint usque ad
alterius obitum, omnis substancia inter eos equaliter dividatur.
Si femine maritate aliqua iniuria fuerit illata, iuxta libertatem
viri sui emendabitur. Si maritus suus occidatur, iniuria eius primo
redditur, et postea precium. De <1sarhat>1 eius uxor habebit iure
partem; de precio nichil, quia non est de eius genere.
Si filia optimatis cum aliquo eat in rapinam proprio consilio,
et postea ab illos dimissa sit, reddat ei sex iumenta cornuag et
aures eiusdem longitudinis habencia.io Si filiavillani eat in rapinam
cum aliquo, et postea ab eo sit repudiata, reddat ei tria animalia
supradicte etatis.
Uxor optimatis potest camisiam suam, clamidem, sotulares ii
peplum, [f. 27bv] farinam, lac, caseum, butirum, sine licencia
mariti sui dare, et omnem suppellectilem domus sue accomodare.
Uxor villani nichil potest dare sine licencia mariti, nisi mitram,
nec aliquod accomodare, nisi cribrum, tam longe quod vox eius
audiri possit stansin limine domus dum clamet propter illud.
Quamvis puella eat in rapinam sine licencia parentum vel
domini sui, illi tamen possunt eam retrahere licet invitam; et
a suo raptore ius suum plene habebit ac si a parentibus data esset;
et tunc non oportet patrem reddere <1ammober.>1
Tribus de causis redditur regivirga argentea cum ciphoi6 aureo :
videlicet, pro muliere vi oppressa; pro pace vies fracta; et
<1enllwyn.>1
Si quis femine vim intulerit, mercedem eius et <1dirwy>1 reddat
domino, femine vero iniuriam suam et <1aguedi,ig>1 et <1dilesruyd.>1 Si
vir negaverit et femina opposuerit, capiat illa eius veretrum in
manu sua leva et dextera eius sanctorum reliquias, et iuret quod
illam illo membro violaverit. Et sic de suo iure nichil amittet.
Tribus de causis habebit mulier suum <1aguedi,>1 licet suum virum
relinquat : videlicet, si leprosus sit, hanelitu fetidus, defectivus
[f. 28r] coitu.
Tria sunt que iure non possunt mulieri auferri, licet sua culpa
sit dimissa : videlicet, <1cowill; argyureu,i>1 id est, animalia a parentibus
data; et suum <1wynepwerth,>1 si vir eius cum alia coierit.
Cum datur <1cowyll>1 puelle, si voluntatem suam non declaraverit
antequam de lecto mane a viro surrexerit de illo, illud commune
erit inter illos, et amplius de illo ius proprium non habebit.
Femina debet ter <1wynepwerth>1 a viro habere si aliam cognoverit.
Si amplius hoc paciatur, non debet habere.
Si puella habens etatem detur viro, et vir dixerit eam esse
corruptam, iuramenta quinque virorum sibi proximorum in suam
purgacionem dabit, id est, patris, matris, fratris, sororis, et suum
proprium.
- Si femina maritata de alio infametur, et hoc sit incertum, iura-
mento septem mulierum se purget; si secundo de eodem, iura-
mento xiiii mulierum; si tercio, iuramento l mulierum.
Nemo debet dare feminam antequam habeat fideiussorem
de mercede eius danda domino.io
Si quis duxerit uxorem in <1lladlud,>1 et ducat ad domum cuiusdam
optimatis, ille optimas accipiat fideiussorem a viro de mercede
eius dandaii domino antequam insimuli dormiant.
Filie <1penkenedel,i keghellaur,>1 cuiuslibet <1suidogion>1 curie merces
erit [f. 28v] libra; ceterorum curialium dimidium libre. Filie
optimatis sine <1swyd>1 dimidium libre. Filie villani xxiiii denarii.
Femine advenei si a viro ad terramis regis ducatur xxiiii denarii.
Filie nobilis <1canhuynauli>1 xxiiii denarii.
Si mulierem pregnantem quis abortum facere egerit, si quod
in ventre fuerit animam habuerit, dimidium <1galanas>1 reddet; si
inanimatum, terciam partem.
Mulier erit secundum viri sui dignitatem ex quo ei data fuerit.
Si cum alio viro coierit, et hoc notum fuerit, a suo poterit libere
repudiari, nec de iure quiquami a viro habebit preter illa tria que
sibi auferri non possunt. Et adulter viro prefato suum <1sarhaet>1
reddat.
Si mulier viro verbum contumeliosum irrogaverit, tres vacca
<1camluru>1 ei det, quia dominus eius est; vel cum virga quadam
cubitum suum habente ter illam feriat, sed non super caput. Si
vir uxorem suam sine causa verberaverit, suam iniuriam secun-
dum suam dignitatem ei reddat.
Si quis iacuerit cum muliere tribus noctibus palam antequam
cooperiatur ignis, non surgens donec mane discooperiatur ignis,
tria animalia habebit a viro, et tantum de <1llathlut.>1
Qui uxorem alicuius osculatur, quartam partem iniurie red-
dat ei. Sic de <1gouis,>1 nisi in ludo qui dicitur <1guare>1 [f. 29] <1rafan,>1
et
in convivio, et quando quis de longe venerit. Qui coierit totum
restituet.
Triplex est pudor puelle: primus, cum pater illam dixerit
illa presente se viro dedisse; secundus, cum viri lectum primo
ascenderit; tercius, cum a lecto viri surgens primo inter homines
venerit.
Si femina viro sine parentele sue consilio se copulaverit, et ei
prolem genuerit, proles illa cum gente materna nisi eorum gracia
partem non habebit.
Si mulierem indigenam cuidam <1alltut>1 parentes sui dederint,
filii eius hereditatem maternam habebunt. Nullus tamen eorum
principalem sedem habebit. Et ex tali coniugio <1guarthec deuach>1
nascuntur; hoc modo; si filius predictorum aliquem occiderit
gens materna reddat interfectum, quia pater eius <1alltut>1 est, et
non habet genus quod pro se reddat. Si de terra regis mater eius
fuerit, tota proles regis erit.
Vir si negaverit vim inferre mulieri, prius iuramentum, id est,
<1llu gueilit,>1 det. Postea si mulier contradixerit, tunc vir iuret cum
tribus de cognatis propinquioribus illud esse falsum; vel, secun-
dum alios, l virorum.
Si quis acceperit puellam in uxorem, et invenerit eam corru-
ptam, et secundo eam cognoverit, nichil de iure puelle potest ei
auferre. Si vero, postquam [f. 29] hoc noverit, viris nupcialibus
hoc testatus fuerit, et probet hoc in crastino, nichil reddet ei de
iure. Tunc etas puelle consideretur. Si matura sit in pilis et uberi-
bus, et si venerint ei muliebria, id est, <1teithi,>1 septem de
parentibus eius proximis eam purgent. Quod si immatura fuerit,
et pro certo corrupta fuerit, incidatur eius camisia ante et retro,
et <1bustach>1 unius anni uncta cauda tradatur ei; et si ini manu eius
permanserit, habeat illum pro dote; aliter non.
- Si filia alicuius vel neptis vel alia quam pater debuerat servare
non servavit, et vim habuerit, reddat iniuriam domino et qui
rapuit et qui custodire debuit.
Si quis femine ambulanti vim intulerit, et negaverit, l hominum
iuramenta dabit, quorum tres erunt abstinentes a carne, mulieri-
bus, et equitacione. Si autem confessus fuerit, femine reddat ius
suum plenarie, id est, <1diweirdep,>1 et quietam clamabit. Regi vero
dabit virgam argenteam, altam usque ad os, grossam ut medius
digitus, et ciphum aureum qui possit potum regis continere, ita
spissum ut unguis aratoris septennis vel testa ovi auce; vel
virilia membra amittat.
Si due femine sole ambulaverint, et ab aliquo vim vel ab aliqui-
bus passe fuerint, nichil de iure habebunt. [f. or] Si vero socium
secum habuerint ambulantem, licet parvulus puer sit, dum tamen
ambulare et loqui possit et non in dorso feratur, ius suum plenarie
habebunt.
Si quis duxerit puellam, et puella ei dicat: `Quantum mihi
dabis ?', et dixerit : `Tantum tibi dabo', firmando fide vel iuramento,
et postea negaverit, accipiat illa reliquias, et iuret quod tantum ei
promisit; et sic nullo modo potest ei contradici, quia testimonium
eius testimonium est.
Si quis uxorem repudiaverit sine lege, et aliam duxerit, debet
iure mulier iterum ad domum suam redire usque ad nonum
diem; et illa die si dimissa fuerit, omnia que illius sunt primo
de domo debent exire. Et postea si vir eius duxerit aliam uxorem,
illa sit libera iure, quia nullus debet habere duas uxores.
Si quis uxorem suam dimiserit, et postea penituerit, si vir prior
potest eam attingere unum pedem cum altero viro in lecto haben-
tem et alterum pedem extra, prior de iure habebit eam.
Tribus de causis fitio iuramentum super virum et mulierem:
si quis viderit eam de luco venientem ex una parte, illum vero ex
altera in eadem hora diei; vel si quis viderit eos insimul iacentes
sub uno pallio; vel si quis viderit illum inter femora eius.
Si quis suam uxorem propter aliquam causam eiciat, mulier
[f. ov] de familia domus duos testes accipiat. Et si de domo
expulsa fuerit, iterum accipiat de villa duos testes. Et sic a viro
antequam redeat plenarie <1wynepwerth>1 habebit.
Quando vir et mulier divorcium fecerint, vir habebit sues,
mulier oves. Postea, mulier dividat et vir eligat. Et primo suppel-
lex. De vestimentis lecti viri sunt omnia que subtus sunt, mulieris
que supra. Sed si vir aliam duxerit, mittat vestimenta lecti mulieri
quam repudiavit. Omnia vasa lactis preter unum <1baiol>1 mulieris
sunt. Omnes discos preter unum vir habebit. Omnia vasa potus
et dolia viri sunt, et habebit caldarium, <1brecan,>1 pulvinar, cultrum,
securim lignorum, terebrum, terebrellum, retentaculum, falces
omnes preter unam, et cratem. Mulieris est patella, tripes, dola-
brum, cribrum, vomer, falx una, linum, semen lini, lana, glomeres
filorum. Argentum et aurum et tele dividantur.
Viri est horreum, annona, et quicquid super terram et in terra
continetur, galline et unus canis. Si plures sunt, omnes mulieris
sunt; et carnes super terram salsate, id est, <1in y heli;>1 sic et casei.
Postquam elevantur carnes et casei, nichil habebit de illis. Vas
butiri <1bulch,>1 et perna, et caseus <1bulch,>1 et tantum de farina [f. 31
quantum poterit inter manus ferre de cella cumio genuumii fortitu-
dine habebit.io Unusquisque habebit vestimenta sibi congrua pre-
ter pallia; et illa dividantur.
Si capre fuerint et oves defuerint, pro ovibus mulieris erunt
capre. Si sues et oves et capre fuerint, dividantur capre equaliter
inter eos. Si vir habuerit aliquodi<1breint,>1 prius accipiat ; postea ut
diximus dividatur. Et omnia debita que simul consumpserunt
equaliter solvant.
Sex sunt mulieres quarum filii maternam hereditatem possunt
habere. Prima que impignoratur pro terra, et filiumi habeat dum
sit pignus; ille filius habebit maternam hereditatem. Secunda est
que sit data a genere homini <1alltut.>1 Tercius, filius qui pro ulcione
cognati matris amittit paternam hereditatem. Quarta, puella vi
oppressa et nescit quis eam oppressit; huius filius hereditatem
maternam habebit, quia desertum regis est, et rex debuit eam
servare a violencia, et non servavit; hec nullum <1amober>1 reddet.
Quinta, mulier ab <1alltut>1 vi oppressa, quia ipsa sponte sua non
amisit dignitatem suam; filius eius iure non amittet maternam
hereditatem. Sexta est que filium suum optulit coram altari legalii
patri, et ille pater illum filium legaliter negaverit; ille filius
habebit hereditatem maternam, quia ipsa non potest eum secundo
patri ducere. Septimus est filius mu[f. 1v]lieris mute post mortem
matris, si a gente materna negatur; ipse maternam habebit here-
ditatem, quia gens materna non potest eum negare. Octavus,
filius viri muti, quia ipse non dixit eum esse suum filium, nec
negavit; si post mortem patris a gente paterna negatur, ipse
habebit maternam hereditatem.
Si uxor alicuius veniens de <1kennadyl>1 alterius viri ab aliquo
cognato viri sui <1sarhaet>1 invenerit, nec ex parte gentis sue nec ex
parte viri sui aliquod ius habebit, neque ex parte domini, quia
illis tribus adulterando iniuriam fecit; sed querat ex parte adul-
teri si poterit.
Si vir poterit alium virum cum uxore sua iacentem vel ab illa
exeuntem invenire, et iniuriam ei fecerit, nullum ius habebit,
nisi occisus fuerit. Et si quesierit suum <1sarhaet>1 virs cuius muli-
erem violavit, reddet.
Si quis dixerit se mulierem impregnasse, et mulier negaverit,
vir reddat <1amober>1 quia confessus est, et non est <1gyr tros waissaf.>1
Omnis mulier occulte et sponte a viro violata reddat suum
<1amober,>1 quia nullum datorem habuit.
Mulier non potest mercari nec vendere sine licencia viri sui,
nec fideiubere nisi fuerit domina principalis; potest tamen si
necesse fuerit pro se fideiussorem dare.
Tres sunt iniurieio generis ex femina. Prima,ii inducere
feminam super illam ante dicessum. [f. r] Secunda, ducere
feminam <1yn lladlut>1 invite. Tercia, spoliare feminam.
Filius qui clam adquiritur sic nutriri debet. Mater illum ix
mensibus portat in utero; postea tribus mensibus nutrire debet;
que reputantur ei pro anno. Postea pater provideat ei necessaria
omnia; videlicet, det ei ovem fetam cum vellere et agno; et talis
dicitur <1dauat kyfewin>1 ; posteagueren vel numum, et patellam fer-
ream vel iiii denarios; et tria modia frumenti ad faciendum
pulmentum; plaustrum duorum boum de lignis; duas ulnas de
panno albo ad cooperiendum eum, vel quattuor denarios legales;
nutrici duas ulnas de panno radiato ; vaccam fetam cum vitulo ;
tria plaustra ordei, avene, et frumenti. Hec omnia matri dentur
si voluerit ; sin autem, alii dentur.
Vir prius debet nutrire filium per annum, mulier per dimidium
anni, et sic alternatim usque xiiii annos. Tunc pater debet eum
ducere ante dominum suum; et postea erit filius sub domino suo.
Si quis dixerit filium non esse suum, mater cum tribus mulieri-
bus eiusdem nobilitatis cum ea iurent quod ille, non alius, illum
creavit. Et post illum recipiet. Simili modo de filia.
De terris
Curia regis debet terminare terminos suos pre omnibus; super
eam vero nemo debet terminare. Sed cum curia terminaverit,
<1maer>1 et <1keghellaur>1 debent terminare et terminos [f. v] iurando
affirmare. Et <1distein>1 pro rege debet iurare cum opus fuerit. Post
curiam, ecclesia terminabit terminos suos. Postea <1breint.>1 Postea
<1kenwarchadu.>1
Cum ville contenderint de terminis suis, quarum neutra
excedit aliam dignitate, tunc optimates terre terminos demon-
strent, et quod sciant iuramento affirment. Si non sciant, dividatur
illud dubium, de quo est contencio, inter villas. Dignitas vero
maior terminabit super minorem.
Cum villa super villam terminet, plenum <1randir>1 cum termino
auferri non debet. In <1randir>1 continentur cccxii acre ut in ccc
araturam, pascua, focalia ad ignem possessor habeat, et in xii
domicilia. Pedes sedecim et dimidius faciunt longum iugum. Iuga
xvi faciunt longitudinem acre; duo iuga latitudinem. Septem
<1randir>1 faciunt <1mainaul.>1
Rex debet habere dimidium libre de qualibet determinacione
que fit inter duas villas; iudices vero xxiiii denarios. Si terra
adiudicata alicui fuerit per iudicium, de qualibet particula terre,
id est, <1randir,>1 rex habebit dimidium libre. Si villa adiudicatur alicui
de qua sit <1swyd,>1 rex ab eo habebit libram et dimidiam.
Si duo homines de termino contenderint, quorum dignitates
sunt equales, et nesciatur quis eorum habeat <1kenwarchadu,>1 terra
inter eos dividatur. Uterque [f. 33'] tamen ante divisionem super
terminos iurabit quantum de terra petit sibi iure competere. Sed
hoc fit in dignitatibus equalibus, id est, <1deu ureint gogeuurd.>1 Sed
semper dignitas maior terminabit super minorem.
<1Dadanhud>1 est aliquis terram patris sui arare sicut pater eius
eam prius aravit. Si <1dadanhud>1 iudicatur alicui de terra quam pater
suus ante coluit, usque ad finem illius anni, donec dorsum eius
vertatur ad acervum,i non tenetur alicui respondere.
Tripliciter autem dicitur <1dadannud: dadanhud car, dadannud>1
<1beych, dadanhud heredyc.>1 Si <1dadanhud beych,>1 id est, onus dorsi  ad
terram venerit quam pater suus ante araverit, tribus diebus
manebit ibi quietus; et in tercio dabit responsum, et in nono
iudicium. Si <1dadanhud>1 cum carro ad terram venerit, novem diebus
erit ibi quietus; et in nono die responsum dabit, et in secundo nono
iudicium.
Si pater alicuius habuerit domum, horreum, siccarium, cum
aracione in aliqua terra, vel si alius aliquis habuerit supradicta, et
<1dadanhud>1 postulaverit, secundum legem <1dadanhud>1 debet habere
de omnibus que patris sui erant, donec messuerit et dorsum
vertat ad <1das.>1 Et post in nono kalendarum Novembris dabit
iudicium.
Cuicumque <1dadanhud>1 iudicetur, iure nullus illum potest ex-
pellere nisi hereditarius proprius ; quia secundus <1dadanhud>1 [f. 33']
non expellit primum <1dadanhud,>1 id est, improprium. Et si duo
hereditarii contenderint, nullus poterit expellere alium.
Placitum terre et metam inter regem et ecclesiam baculus et
evangelium debent terminare. Si in eadem dignitate fuerint,
antiquior faciet metam. Curia vero regis debet metam facere inter
equales dignitates, ubicumque obviaverit.
Duo sunt dies, videlicet, nonus dies kalendarum Novembris et
nonus dies kalendarum Maii in quibus de peticione hereditatis
questio movenda est. Et quamvis extra hos dies huiusmodi
questio oriatur, non tenetur. Si quis altero prefatorum dierum
questionem moverit predictam, usque ad alterum diem paratum
erit iudicium suscipere. Si in hoc medio tempore iudicium non
habuerit, altero die oportebit illum, quasi primo, denuo movere
questionem. Alioquin usque ad alterum diem iudicium erit ei
obstrusum
Quicumque hiis diebus questionem de aliqua terra fecerit,
tercia die debet habere responsum, et nono die iudicium. Sed si
usque ad Februarium vel Augustum prolongabitur iudicium
de termino ad terminum, non debet postea iure habere ante
predictos dies iudicium. Ad terram autem terminandam nonus
dies mensium non est expectandus; sed cum regi et optimatibus
placuerit terminacio facienda est.
<1Maer>1 et <1keghellaur>1 debent custodire desertum regis donec
fecerit rex de eo suam voluntatem.
Si contingat [f. 34] quod cum licencia regis ecclesia in rusti-
cana villa construatur, et in ea missa celebretur, et ibi corpora
sepeliantur, exinde illa villa prius rusticana erit libera.
In quocumque loco rex audierit missam, licet locus non sit
consecratus, ob reverenciam tamen corporis Christi et presencie
regis, refugium habebit usque ad horam illam in crastino; et
quicumque illud fregerit refugium regis violavit.
Si villanus regis filium optimatis ex licencia regis alendum
susceperit, filius ille particeps erit hereditatis cum filiis villani
post mortem eius. Si tamen villanus filium non reliquerit, filius
quem alendum suscepit iure hereditario ei succedet.
Cum fratres inter se hereditatem diviserint, <1tedyn>1 et edificia
et octo acre terre cedent iuniori, cum caldario, securi, et cultro
sui patris. Hec tria non potest pater nisi iuniori dare. Et si in
vadimonia sunt data, possunt redimi; nunquam possunt amitti.
Quilibet frater <1tedyn>1 et viii acras habebit. Si tamen non fuerit,
tantum quod habetur inter eos equaliter dividatur, excepto quod
iunior habebit <1dewis.>1 Iunior debet dividere hereditatem inter
fratres; senior vero eliget usque ad minimum. Si terra dividitur
inter fratres, et unus eorum sine filiis mortuus fuerit, rex succedet
ei in hereditatem, si homo regis sit; si homo alterius hominis,
dominus eius succedet.
Tribus [f. 34] modis debet terra dividi: videlicet, inter fratres,
consobrinos, et filios consobrinorum; et ultra non dividetur.
Si quis reddiderit <1kennasset>1 de terra sua, in obitu suo non
reddet <1abediw.>1
Si trina quis vice citatus comparere contempserit de peticione
hereditatis, nisi legali causa sit detentus, iure adiudicabitur terra
calumpniatori. Si autem iusta causa non occurrat, restitucione
gaudebit. Si, prima contempta, ad secundam venerit citacionem
vel ad terciam, quociens contempserit, tociens regi tres vaccas
<1camluru>1 reddat; a causa tamen non cadet.
Si quis propter calumpniam citatus non comparuerit, et
dimiserit placitum contra ius, mittetur in possessionem calum-
pnie actor, et reus in diebus illius domini cuius placitum erat
super hac re non audietur, et <1camluru>1 reddet regi.
Si quis de iure parentele, id est, <1ach,>1 terram pecierit, non
audietur nisi seniores patrie parentelam sciants et iurando
affirment.
Si quis terram de iure indebitam per tres <1oes guyr>1 in eadem
patria cum eis quibus iure hereditario terra debetur manens, sine
litis contestacione, domus combustione, aratri fraccione quiete
tenuerit, de cetero non tenetur alicui respondere. Lex enim inter
eos clausa est. De terra regi debita minori spacio quam centum
annis non clauditur lex.
Si quis [f. 35] regem patrimonium suum, ipso presente et non
contradicente, alii dare paciatur, deinceps, licet illud petat, non
audietur.
Si quis diu in <1alltudet>1 moratus, tandem revertens, petat partem
hereditatis, cognatis suis hoc sibi prestantibus, dimidium libre,
quasi precium servande sibi hereditatis, prestabit.
Si terram alicui nullo contradicente iure rex dederit, filius regis
illam terram sibi auferre non poterit.
Si homo episcopi vel abbatis in terra regis cum homine ipsius
certaverit, eorum <1dirwy>1 regis erit. Similiter si homo episcopi cum
homine abbatis fiet. Si vero in terra ecclesie homo regis et episcopi
conflictum fecerint, et sanguis manaverit, uterque dominorum
habebit <1dirwy>1 sui hominis.
Si quis terram alicuius ex parte regis interdictam violenter
araverit, domino terre iiii denarios legales apericionis, et iiii
denarios legales aratri deposicionis, et de qualibet gleba sub-
versa i denarium dabit. Rex vero omnes boves, cum aratro et
vomere et cultro, et <1amaeth>1 dextri pedis, <1etgeiliwat>1 dextre manus
precium habebit.
Si quis terram alicuius, aliquid in ea recondens, suffoderit,
illud absconditum, nisi fuerit thesaurus, possessoris terre erit.
Omnis enim thesaurus regis est.
Si quis foderit <1annel>1 in terra aliena, iiii denarios [f. 35] legales
dabit domino terre, quia eo inconsulto terram eius aperuit, et
animal quod in eo repperitur; regi vero tres vaccas <1camluru.>1
Si quis in terra alterius sine licencia <1odyn>1 paraverit, dominus
terre <1odyn>1 habebit, et rex <1camluru.>1
Si quis rethe miserit in aquam non suam absque licencia, tercia
pars capture rethi et due domino aque cedent; et regi <1camluru.>1
Nemo debet habere <1penkeueistet>1 vel <1swyd>1 ex parte matris, si
sit qui ex parte patris habere debeat, licet de terra pars ei aliqua
concedatur. Dignius est tamen ut aliquis ex parte matris eam
habeat quam alienus.
Si quis metam inter villas notabilem fregerit, tres vaccas
<1camluru>1 regi et iiii denarios possessori reddat; et metam sicut
ante fuit construat. Latitudo mete inter duas villas est tantums
quantum iugum longum.s Meta inter duas acras: duo pedes vel
duo sulci adinvicem uersi. Latitudo vie puplice: xii pedes. Qui
publicam viam vel aliquam predictarum araverit, dimidium libre
reddat.
Si duorum inter terras flumen meta fuerit, et super flumen
arbor ceciderit, et illi contenderint cuius eorum arbor fuerit, vel
ad illam <1magleu>1 venacionis uter habeat ponere, illius arbor est et
ad illam [f. 6'] ponere <1magleu>1 in cuius terra creverit.
Precium lapidis mete, id est, <1croesuayn,>1 vel aliud nominatum :
dimidium libre.
Sic declaratur placitum terre. Primo calumpniatores debent
ostendere eorum calumpniam. Deinde defensores eorum defen-
siones ostendant. Et super hoc debent maiores natu, id est,
<1hynauieit cantref,>1 considerare diligenter simul quiia eorum verum
confirment et qui non. Et postquam maiores natu recitaverint
sentenciam, tunc soli iudices exibunt separatim, et iudicabunt
secundum hoc quod recitaverint maiores. Et quod iudicaverint
iudices rex debet confirmare. Sic terminetur placitum terre in
terra regis.
Quicumque terram in <1galanas>1 reddiderit, ipse nichilominus
omni tempore redditus terre domino suo restituet; tercia pars
in eius <1sarhaet>1 constat.
Si quis super viam publicam regis arborem fregerit, primo
reddat regi <1camluru>1 ; postea precium, id est, x solidos ; et prosperet
viam sicut prius fuit. Et quamdiu vixerit homo ille, rege veniente
ad viam illam, <1bon>1 illius arboris panno unius coloris operiat.
Si quis firmaverit pactum aracionis, id est, <1kyueredri,>1 cum
aliquo, et postea sponte fregerit [f. 36] illud, regi debet reddere
<1camluru,>1 et ad suum pactum redire, et quicquid coarator suus de
sua aracione perdiderit in illo spacio implere.
Hec autem forma in arando debet servari: prima acra vomeri,
secunda cultro, tercia aratori; postea tribus melioribus bobus de
meliore in meliorem; postea <1geiliwat;>1 postea quinque bobus de
meliore in meliorem ; postea <1carthur.>1 Partem ligni sui debet arator
habere, id est, <1keueir asclaud,>1 scilicet, unam acram per totum
annum, quia perficere aratrum a primo ligno usque ad ultimum
debet.
<1Branar>1 per tres annos aratur. <1Brandeil,>1 ubi iacuerint animalia,
similiter. <1Tir gwyd,>1 si <1buarthteil>1 fuerit, per quinque annos.
<1Buarthteil>1 sine <1gwyd>1 per tres annos. <1Kardeil>1 per quattuor annos.
Terra silvana eradicata per quinque annos.
Si quis calumpniaverit terram, veniat cum omni parentela sua.
Si hoc non fecerit, non audietur. Si vero venerint et non in-
venerint, non loquantur ultra tempore illius domini. Si autem in
exilio aliquis fuerit, et postea repatriaverit, nisi primo anno
terram suam calumpniaverit cum eam arare viderit, ei ultra non
respondebitur.
Si quis ultra tres noctes in possessione alterius sine eius licencia
moratus fuerit, totum perdet quod habet.
Mensura acre legalis, id est, <1heru>1 : virga eiusdem longitudinis
et maximi viri qui in villa [f. 37] fuerit, cum longitudine
brachii eius. Sexaginta longitudines illius virge erunt in longitu-
dine acre legalis. Latitudo autem est una longitudo talis virge ex
utraque parte <1geiliwat>1 cum longitudine brachii eius, illo tenente
medium medii digiti in aratro. Octo ex talibus acris erunt in
fundamento optimatis et iiii in fundamento villani.
Si terram hereditatis sue parentela aliqua, id est, <1guelygord,>1
inter se non diviserint, quamvis, aliis omnibus defunctis, non nisi
unus supersit, ipse terram habebit. Aci si de terra illa utpote
deficiens iura sua regi prestare non poterit, rex terram possidebit
donec ille sufficienter pro terra regi possit respondere.
Tres filii ex uno patre et matre inter se non dividunt heredita-
tem. Primus est ille qui nascitur ante donacionem generis; et
si iterum data sit mater eius eidem viro a genere, et postea de illo
filium habeat, ille filius de iure non debet hereditatem partiri cum
suo fratre qui natus fuit ante donacionem generis. Secundus, si
clericus haberet feminam datam a suo genere et sic haberets
filium ex ea, postea si ille clericus ordines acceperit, et post de
eadem filium acceperit, prior filius habebit; non debet partiri
hereditatem cum secundo. Tercius est qui mutum fratrem habet,
quia mutus non potest respondere pro terra, et quias non dabitur
patria muto.
Quidam dicunt quod quartus est qui renuit in obsidem pro
[f. 37'] patre ire; filius qui pro patre ivit non debet cum illo
partiri hereditatem. Alii dicunt quod filius qui ante mortem patris
et patre prohibente querit invito patre hereditatem accipere,
nullam hereditatem habere debet. Alii dicunt quod qui machinatur
mortem fratris, ne dividat cum eo hereditatem, hereditate carebit.
Tria sunt acta, id est, <1keulauan,>1 propter que quilibet suam
amittet hereditatem : videlicet, prodicio -regis, occisio <1penkenedel,>1
et <1kenllwyn.>1 Si quilibet istorum poterit comprehendi, vita con-
dempnabitur et gravius et turpius quam homicida vel simplex
latro. Si non comprehenditur, et pacificari cum domino et paren-
tibus voluerit, dupplex erit reddicio tam domino quam parentibus,
et amittet hereditatem. Si tamen limina Apostolorum Petri et
Pauli pecierit, et Domini Apostolici rescriptum retulerit, in quo
contineatur illum condigne pro commissis satisfecisse  heredi-
tatem recuperabit. Quartum est si quis cesserit iuri hereditario,
quia onera hereditati necessaria nequit sustinere.
Tria sunt edificia fratribus communia: scilicet, pomerium,
molendinum  piscaria.
Tres palme sunt pro quibus non redditur <1sarhaet:>1 videlicet,
palma domini super virumi suum in die turme; patris super
filium antequam accipiat a domino hereditatem; et <1penkenedel>1
super cognatum suum. Quarta, ut alii dicunt, est palma magistri
super discipulum in docendo.
De apibus
<1Mordredaf>1 apum xxiiii denarios [f. 38'] valet. Primum examen
xvi denarios. Secundum xii denarios. Tercium vi. Primum
examen primi examinis xii denarios. Primum examen secundi
examinis viii denarios. Et sub tali precio erit usque ad festum
Omnium Sanctorum. Et equalia erunt examina ante Augustum
et post Omnium Sanctorum festum, scilicet, unumquodque xxiiii
denarios valet.s Si examen exierit post Augustum, illud vocabitur
<1askelleit,>1 et valet iiii denarios usque ad Maium.
Quercus si perforetur causa mellis, pro apericione xxiiii denarii,
pro melle et apibus xxiiii denarii, et pro uno illorum xxiiii denarii
redduntur. Si autem fuerit fracta et ad terram furto succisa, x
solidi. Qui autem invenerit et domino monstraverit, prandium
illo die et ceram habebit. Si alie arbores sine licencia fuerint
occise, de quolibet onere duorum boum i denarius reddatur si
non negatur, et regi <1camluru.>1 Si autem negatur, sicut fructus
debet negari.
Si apes hominem occiderint, apes occidantur, et mel pro earum
facto reddatur. Si autem possessor apum, postquam hoc sciat
iterum eas mellificare permiserit, pro <1galanas>1 omnino respondeat.
Si autem <1heit>1 exiens hominem occiderit, et inveniri non potest
possessor liber erit, ita tamen quod precium <1heit>1 legale pro occiso
reddat. Si autem inveniri poterit <1heit,>1 detur quasi <1llourud>1 pro eo.
Si <1heit>1 alicuius in arborem alterius hominis intraverit, et posses-
sor arboris eam recipere non permiserit, licitum est possessori
apum post annum et unum diem suum <1heit>1 capere, [f. 38'] ita
tamen quod meliin duas partes inter eos dividatur. Examina
tamen si qua ex arbore exierunt, possessor arboris non habebit.
Si autem possessor examinis attestetur duobus hominibus quod
possessor arboris impedivit eum suum <1heit>1 accipere, si postea
illud <1heit>1 de arbore exierit, possessor arboris pro <1heit>1 respondebit.
Nemo debet ponere crucem in arbore alterius propter apes.
De vaccis
Vitula a medio Marcis vel Aprielis usque ad kalendas Novem-
bris vi denarios valet. Extunc usque ad Februarium viii denarios.
In kalendis Maii x. Ad Augustum xii denarios. In kalendis
Novembris xiiii. In kalendis Februarii xvi. In kalendis Maii xviii.
Ad Augustum xx. Sequenti die post Augustum quattuor denarii
elevantur, et fiunt xxiiii. In kalendis Novembris xxvi. In
kalendis Februarii xxviii. In kalendis Maii xxx. In nono die Maii,
quando debet queri <1teithi>1 iuvence aut nunquam, quia <1undedyauc>1
<1yw kenflith,>1 in eodem die precium lactis additur, id est, xvi
denarii; et tunc valet xlvi denarios. In kalendis Augusti xlviii. In
kalendis Novembris l. In kalendis Februarii lii. In sequenti die
adduntur iiii denarii legales. In kalendis Maii lx valet, et tunc est
<1telediw.>1
Iuvenca si fuerit <1rederic,>1 venditor eius singulis annis xxx
denarios reddat quamdiu in illa infirmitate fuerit. Similiter pro
bove si non araverit tantum reddatur.
Precium mamme iuvence : iiii denarii sine elevacione. Precium
mamme vacce legalis: iiii denarii legales. Cauda eius vel cornu
eiusdem precii sunt, scilicet, iiii denarii legales.
Si quis reddiderit vaccam alicui legalem, et una mamma ei
defuerit, quolibet anno [f. 39] dum vixerit precium mamme eius
cui eam vendiderit reddat, nisi <1amot>1 impedierit. Si autem a
secundo permittetur, nichil prior reddat.
Vitulus a die nativitatis usque ad kalendas Novembris sex
denarios valet. Postea quolibet tempore adduntur ii denarii usque
ad Augustum tercii anni. In kalendis Novembris xxii. In kalendis
Februarii xxiiii denarios. Sequenti die post Purificacionem Beate
Marie imponendum est ei iugum, et tunc adduntur iiii denarii
sine elevacione. In nono die Februarii debet arare. Si arat, tunc
adduntur ei xvi denarii pro <1teithi>1 bovis; qui omnes sunt xliiii
denarii. Ad Maium xlvi. Ad Augustum xlviii denarios. Ad Novem-
brem l. Ad Purificacionem lii. Et tunc dicitur <1eilweith,>1 et tunc ei
adduntur iiii denariilegales. Ad Maiumlx. Et tunc erit bos legalis.
De equis et eorum preciis
Pullusi a nativitate sua usque ad Augustum iiii denarios legales
valet. Ad Novembrem xii. Ad Purificacionem xviii. Ad Maium
xxiiii. Ad Augustum xxx. Ad Novembrem xxxvi. Ad Purifica-
cionem xlii. Ad Maium xlviii. Ad Augustum tercii anni addun-
tur ei xii denarii. Et sic xii semper adduntur quolibet tempore
usque ad Maium. Et tunc erit trium annoriim, et tunc valebit
xcvi denarios. Tunc eciam debet teneri. Et quando tenetur,
adduntur ei xx denarii. Cum frenatur, adduntur ei iiii denarii
sine elevacione. Et tunc valet x solidos ; nec ulterius precium eius
[f. 39"] iure elevabitur nisi sit dextrarius.
Dextrarius si per mensem et dimidium pascatur, libram valet.
Precium runcini est dimidium libre. Precium caude dextrarii
infra <1coloren>1 abscise: xxiiii denarii. Si <1coloren>1 abscidatur, totum
precium eius redditur. Oculus dextrarii, auris, quilibet valet
xxiiii denarios. Si omnino excecatur, totum precium eius redditur.
Similiter pro pede. Precium caude runcini: xii denarii. Oculus,
auris similiter tantum valet.
Equa a nativitate sua sicut vacca appreciatur. Precium caude
eius iiii denarii legales. Similiter oculus, auris, quilibet. Equa
equicii valet dimidium libre; quia postquam <1staluyn>1 super eam
ascenderit et <1greaur>1 habuerit, tunc valet quantum due villane.
<1Teithi>1 eque est tantum quantum pulli eius, et quod trahat <1karr>1
et <1oc>1 in <1allt>1 et <1guaeret.>1
Si quis vendiderit equm legaliter, et postea inventus fuerit
<1llwygus,>1 reddat emptori terciam partem precii; nec recambire
debent iudicio; ita tamen quod si hoc fecerit in secunda et tercia
equitacione cum aliis equis.
Si quis sine licencia equum alterius equitaverit, iiii denarios
domino equi ascensionis et descensionis et quattuor de qualibet
<1randir>1 quam equitaverit reddat, et <1camluru>1 regi.
Si ad locum determinatum alicui equs prestitus fuerit, et ille
longius cum equo ierit, lucri quod habiturus est dimidium
dominus equi habebit.
Si equs [f. 4o'] alicui prestitus pilos dorsi perdiderit, domino
equi iiii denarii legales dentur. Si vetus ulcusi vel cicatrix intumu-
erit, vel cutis aperiatur, viii denarii legales. Si sana prius cutis
nunc fracta, et caro usque ad os incisa fuerit, xxiiii denarii.
Quicumque <1llogi>1 fecerit equm, et mortuus fuerit, nichil reddet ;
sed iuret quod illi equo peius quam suo non fecit; sed reddat <1llog,>1
et post sit liber, nisi forte usque ad quendam locum <1llogi>1 fecerit,
et ille ultra quam debuit ivit, et ibi equs mortuus sit; equm
possessori reddet.
Si quis claudicaverit equm, debet alterum equm reddere
possessori ad opus illius equi faciendum donec equs sanetur; et
cum sit sanus, quilibet suum habeat equm.
Equs emissarius si domino nesciente ad equicium vel ad alias
equas evaserit, de fructu eius, id est, <1keuedruid,s>1 nichil habebit
dominus eius; et quamvis detrimentum faciat, nichil pro eo
redditur.
Quicumque abciderit <1raun>1 equi, ponat equum in loco inviso
donec crescat totum, et alium equm det possessori equi; et post
quilibet suum equm recipiat.
Si quis abortum eque fecerit, iiii denarios legales reddat.
<1Staluyn>1 equicii valet tres libras, scilicet, duas pro testiculis et
unam pro corpore; vel tres equas. Similiter <1baed>1 et <1maharaen.>1
Precium <1mug>1 equi tantum quantum frenum, scilicet, iiii denarii
legales. Precium <1talgudin>1 tantum quantum capistrum, scilicet
i denarius legalis. Similiter <1mug>1 et <1targudin>1 eque.
<1Teithi>1 [f. 4o"] eque legalis est: portare <1caryn allt>1 et <1guaeret,>1 et
portare onus ad dorsum, et quod sit <1eboliauc.>1 Si ita non sit, tercia
pars retro reddatur.
Quodcumque <1anaf>1 super equm, aut fraccio <1coloren>1 vel auris,
aut eruicio oculi, tercia pars precii eius est.
Pro quolibet equo si negatur iuramentum xxiiii virorum,
quorum xii notati et xii non notati
De ovibus et capris
Precium agni cum matre : denarius legalis. Postquam separatur,
ii denarii legales. Ad Augustum, iiii denarii legales. <1Teithi>1 ovis :
iiii denarii legales. Precium mamme ovis : ii denarii legales.
Precium hedi cum matre : i denarius sine elevacione. Postquam
separatur, ii denarii sine elevacione. Ad Augustum, iiii denarii
sine elevacione.
<1Teithi>1 capre: iiii denarii sine elevacione.
De legali grege ovium, id est, xxx, si invente sint in segete,
possessori habebit unam ovem, vel liberetur de suo precio, id est,
quinque denariis. Et sic de legali grege agnorum. Si minus fit de
agnis quam grex legalis, de quolibet agno, licet non sit nisi unus,
usque ad Augustum reddatur pro quolibet unum ovum galline;
post Augustum reddatur pro quolibet sicut pro matre.
Eadem lex de capris et hedis in segete inventis sicut de ovibus
et agnis. Capre si in nemore inveniuntur, una earum suspendatur
aut suo precio liberetur usque ad ultimam. Ultima vero suspen-
datur, aut legaliter deliberetur.
De porcis et eorum preciis
Porcellus, quamdiu sit in ara, foris non exiens, denarium
legalem valet. Dum desinit [f. 41r] suggere, iiii denarios legales
valet usque ad festum Sancti ohannis in auctumpno. Ab hinc
usque ad kalendas Ianuarii, x denarios. Deinde ad idem festum
xii denarios. Et tunc erit anima duppla carni. Et a dicto festo
usque ad alendas Ianuarii xx denarios legales valet, id est, xxx
denarios. Et tunc caro duppla anime.
Porcellus auctumpnalis, id est, <1knyw,>1 caret precio legali, et de
eo ideo <1damdug>1 erit usque ad annum. Post annum, legem habet
magne suis. Precium magne suis: xxx denarii a festo Sancti
lohannis in auctumpno, quando vadunt sues ad nemus, usque ad
kalendas Ianuarii. Precium parve suis, id est, <1banw:>1 xx denarii
in eodem tempore. Tunc tercia pars erit ad animam et due ad
carnes.
Si porci alicuius hominem occiderint, dominus porcorum
hominem reddat
Si quis vendiderit sues alicui, debet esse sub tribus; scilicet
<1dilesrwyd, meneglauc,>1 tribus diebus et tribus noctibus, et quod
non commedant porcellos suos. Si commederint, tercia pars precii
emptori reddatur, nec debent recambiri.
Si quis suem furari negaverit, quinque hominum iuramenta
dabit sine exule et captivo. Similiter erit de quolibet onere dorsi,
nisi sit precium quinque solidorum vel amplius.
Porcis prata omni tempore interdicuntur. Si autem inveniantur
ibi, iiii" denarii reddantur quociens inveniantur. De legali grege
porcorum in segete possessor segetis debet habere unum dena-
rium,i exceptis tribus: videlicet, unus qui datur domino pro <1mes->1
<1saur,>1 et verris gregis, et qui vocatur <1arbennic moch.>1
Verris non reddit animal [f. 41"] quodcumque si necaverit,
sicut nec taurus nec dextrarius. Reddicio verris : unus verris ante
suem et alter post.
Quociens porci sine licencia nemus intraverint, decimus occida-
tur usque ad ix; deinde singillatim unus post alium usque ad
ultimum.
Precium testiculorum <1baed kenueint:>1 due sues.
Porcellus postquam ceperit primo rostro vertere primum
fimum, tantum pro eius dampno redditur quantum pro matre.
Pro equo invento in segete per diem si sit liber, obolus; si
liber per noctem, denarius. Si quis equam clausam solvat,
iniustum, id est, <1agheuarch,>1 facit. Pro omni vacca <1buarth>1 obolus
in die, in nocte denarius.
De avibus domesticis
Precium anseris : ii denarii. Precium nidi eius : ii denarii legales.
Pullus dum sit sub alis i denarius. Postquam exierit, denarius
legalis. Ad Augustum, ii denarii legales. -
Si quis anseres capiat in segete, capiat baculum tam longum ut
ab <1helin>1 usque ad auricularem, et si in segete illas omnes possit
mactare, nichil reddat; si extra, reddere debet. Si corrumpunt
segetem per parietem horrei vel super <1nithlen,>1 non habetur ius
de illis nisi stringere colla sua inter virgas parietis.
Precium galli et galline : i denarius. Si inveniantur detrimentum
facientes, gallina liberetur de suo ovo, gallus autem fraccione
unius unguium suarum usque ad ultimam. Postea si sic invenia-
tur, occidatur.
De segetibus
Si quis capiat animalia in segete, et si contencio [f. 42r] sit quod
ipse non possit suo iuramento firmare quod tenuit <1olieit>1 et <1blanieit>1
super segetem, quamvis varia animalia capiat, et unaqueque ma-
ctarent alia, ille qui tenuit nichil reddet.
Si quis habet segetem iuxta villam, et illa sit corrupta omnino,
ille cuius est seges debet interrogare omnino in villa, et homines
ville iurent quod ipsi nichil corruperunt.i Ipsi tamen debent red-
dere secundum numerum suorum animalium. Et nomen istius
iudicii appellatur <1talglan guedy halauc lw.>1 Si qui tamen non iura-
verint quod nichil omnino corruperunt, iurent sub estimacione, et
tantum quod iuraverint reddant.
Si quis alicui vitulum vendiderit, fideiubeat pro <1dillessrwyd,>1 et
<1dery>1 tribus ciebus et noctibus, et a scabie a festo Omnium San-
ctorum usque ad festum Sancti Patricii in Marcio. Ille vero cui
vitulus venditur non debet ducere inter animalia scabiosa neque in
domum in qua septem annis antea animalia fuerint scabiosa.
Vacca erit <1delediw>1 a secundo vitulo usque ad quintum;s bos
vero a tercio iugo usque ad sextum.
Si quis animal alicuius percusserit, et ictus ab animali super
hominem devenerit, possessor animalis dimidium <1sarhaet,>1 et per-
cussor aliud reddat.
Si animalia tocius ville in bostare convenerint, et ibi animal ab
ilio occisum fuerit, dominus illius animalis occisum reddat. At si
ille et omnes alii negando animalia sua purgaverint, pro [f. 42']
numero animalium suorum omnes occisum reddant; pro animali
autem non cornuto quantum pro duobus aliis.
Si animal alicuius aliquod animal in bostare occiderit, et hoc
notum fuerit, dupplum pro eo reddat. Si negaverit, iuramenta
xiiii proximorum dabit.
Si quis <1lliw>1 velit assignare, sic procedat. Actore et reo presen-
tibus, accipiat <1penreith,>1 et iuret in eo quod illum qui impecitur
um re illa, de qua lis est, sole lucente viderit, et quod hoc non
dixerit odio vel amore, timore vel precio ductus, sed ut rei verita-
em declaret. Hoc modo fit <1lliw>1 nisi fuerit <1gurthtug>1 per iuramen-
tum duorum.
Precium cati: iiii denarii legales, vel ovis cum agno. Venditor
eius debet cavere ne sit lunaticus, et ne catulos devoret; et audire
et videre et mures necare debet. Et hoc dicitur eius <1teithi.>1
Sic redditur: ut in munda area, capite deorsum posito sursum
cauda erecta, ponatur ; sicque desuper frumentum fundatur, donec
iumitas caude eius operiatur.
<1Teithi>1 murilegi et omnis animalis cuius carne homo non
vescitur est eius precii tercia pars.
De utensilibus et eorum preciis
Cacabus valet xxx denarios. Patella ferrea iiii denarios legales.
<1Taulburd>1 de ossibus marine belue lx denarii; de cervinis corni-
bus, xxiiii; de bovinis cornibus, xii; de lignis, iiii denarii. <1Brecan>1
regis dimidium libre. <1Brecan>1 opti[f. 43]matis lx denarii. Pul-
vinar xx. Dolabrum iiii denarii legales. Securis lignorum ii
denarii legales. Parva securis i denarius legalis. Terebrum, id
est, <1rump,>1 ii denarii legales. Terebrum mediocre i denarius. Par-
vum terebrellum obolus. Falx i denarius. Serra obolus. <1Chuynogyl>1
quadrans. <1Pal>1 i denarius legalis. Ligo i denarius legalis.
<1Nedyf>1 i denarius legalis. <1Gelym>1 i denarius. <1Raskyl>1 obolus.
<1Guelleu>1 denarius legalis. Pecten denarius. <1Caboluaen>1 obolus.
<1Budei>1 iiii denarii legales. <1Noe>1 iiii denarii legales. <1Baiol yiw>1 iiii

denarii legales. <1Baiol helyc>1 ii denarii legales. <1Baiol guyn>1 i denarius
legalis. <1Kelurn>1 i denarius legalis. <1Claur pobi>1 denarius legalis.
<1Turnen>1 quadrans. <1Kerwyn unpren>1 iiii denarii legales. Dolium
plurium lignorum viii denarii legales. Ciphus iiii denarii legales;
si aurum vel argentum appositum fuerit in eum, <1damdug. Pentan>1
tantumdem. <1Kicdeskel>1 denarius legalis. <1Deskel arall>1 denarius.
<1Nithelen>1 iiii denarii. Cribrum denarius legalis. <1Ridill>1 denarius.
<1Raf ulew>1 denarius legalis. <1Raf risc>1 denarius.
Precium aratri: ii denarii legales. Longi iugi denarius legalis.
<1Pestlon>1 denarius legalis. Vomer ii denarii legales. Cultrum iiii
denarii legales.
Si aratrum frangatur, et postea eius precium redditur, cum
precio aratri trium dierum araciones reddi debent. Precium vero
aracionis unius diei: ii denarii legales.
Precium collarii leporarii regis: viii denarii legales. Precium
collarii leporarii optimatis: iiii denarii. <1Kenlleuan>1 leporarii regis
iiii denarii legales. <1Kenlleuan>1 leporarii optimatis ii denarii legales.
<1Kenlleuan olreat>1 viii denarii legales. <1Kadwyn>1 ferri quo homines
ligantur lx denarii. Manica ferrea xxiiii denarii. Compes iiii denarii.
Salmonaris xxiiii denarii. <1Penlluydec>1 xvi denarii. <1Gaflawec>1 [f. 43]
xiii denarii.
De lignis et eorum preciis
Quercus dimidium libre valet. Si perforetur, lx denarios. Pre-
cium principalis rami: lx denarii; alterius rami: xxx denarii. Si
perforetur principalis ramus, xxx denarii. Alnus vel fraxinus vel
alia arbor infructuosa naturaliter xxiiii denarii. Pomus dulcis lx
denarii. Ramus eius xxx denarii. Pomus amara xxx denarii. Coru-
lus xv denarii. Spina vii denarii et obolus.
De armis et eorum preciis
Scutum coloratum xxiiii denarii; non coloratum xii denarii.
Gladius <1breulim>1 xii denarii ; si fuerit <1guenseit,>1 xxiiii denarii ; si au
rum
vel argentum sit in capulo, <1damdug>1 fit de eo. Lancea xiiii denarii.
Cultellus i denarius. Duo lapides molendini quilibet lx denarii.
Duo lapides mole quilibet iiii denarii legales.
De instrumentis equorum
Precium <1keuruy:>1 viii denarii legales. Frenum auratum viii
denarii legales. Frenum argentatum vi denarii legales. Frenum
eneatum, id est, <1euedieit,>1 vel <1dulis>1 vel <1staeneit,>1 iiii denarii lega
les.
<1Sparduneu eureit>1 iiii denarii legales. <1Sparduneu arianneit>1 ii denarii
legales. <1Sparduneu dulys euedyeit>1 vel <1staeneit>1 i denarius legalis.
<1Rei a adant urth ureinty kyuruy y dwy warthauyl ar teir keghyl.>1
<1Erell a dewedant bot guerth keureithiaul arnadunt,>1 videlicet,
<1guarthauleu eureit>1 viii denarii legales ; <1arianneit>1 vi denarii legales.
<1Brongegyl unwe-rt a guarthauyl. Dwy torgegyl>1 ii denarii legales.
<1Suder>1 iiii denarii legales. <1Panellliein>1 ii denarii. <1Panel ken[f.>1 44r
]ny-
<1gul>1 i denarius. <1Canuil>1 i denarius. <1Hossaneu maur>1 viii denarii. Due
<1hossan>1 sex denarii. Duo <1stiuos>1 iiii denarii. <1Botasseu kenheglauc>1 iii
i
denarii. <1Eskidieu carreiauc>1 ii denarii. <1Guindesseu>1 i denarius. <1Guregis
,>1
<1ony byd eur neu ariant arnau, damdug. Kae, damdug. Modruy,>1
<1damdug. Kellell clun,>1 honsex, <1kellell kell>1 quilibet i denarius.
<1Agalaen guregis>1 i denarius. <1Rwill>1 i denarius. <1Guregis laudyr>1 i
denarius. <1Breichrw, damdug.>1
De quibusdam hominibus et eorum serviciis
<1Penkenedel>1 debet in anno domino reddere suo xx solidos. Qui-
libet homo liber id quod debet domino suo reddat inter kalendas
Novembris et festum Sancti Martini. Quodcumque <1swyd>1 sit in
potestate <1penkenedel,>1 ipsius erit. Et si ille aliquam dignitatem filio
suo vel consanguineo dederit, ille domino suo xx solidos, vel qui
eam susceperit, reddat. Quilibet homo quem rex liberaverit regi
debet x solidos, nisi fuerit aliqua dignitate sublimatus.
Qui reddit xx solidos domino suo in anno, tantum reddet in
mercede filie, et tantum in suscepcione terre et tantum in <1abediw.>1
Qui x solidos reddit domino suo, tantum reddet in quolibet trium
predictorum. Unaqueque acra <1kellidius>1 tantum reddet domino
suo quantum alia.
Villani edificabunt omnia edificia regis, et respondebunt pro
filiis suis usque ad xiiii annos ; et tunc filios suos regi presentabunt;
et postea ipsi pro se erunt legibus addicti. [f. 44] In nulla liberali
arte possunt villani filios suos sine licencia docere.
Si quis testes reprobaverit antequam iurent eo ipso contra
eum admittuntur. Et nullus potest in re propria vel causa esse
testis.
De vii episcopis
Septem in Deuet episcopatus sunt: Menevia; ecclesia Isma-
elis ; Deceman ;s Ussult; Teilau; Teuledauc; Keneu. Abbates
Teuledauc, Ismaelis, Deceman, et eorum clerici <1abediw>1 reddunt
domino Deuet, scilicet, x libras, vel qui eis successerint.
Ecclesia Keneu et Ussult, quia terris carent, ab debito ipso libere
sunt. Qui sanguinolentum fecerit unum abbatum sedium predi-
ctarum sex libras reddet ei, et lotricem de genere suo in obprobrium
generis sui et in memoriam reddicionis.
Ictus qui invite ab aliquo infertur non est iniuria; debet tamen
denegari manifeste, videlicet, <1am argewedguaet, a gueli, a creith>1
<1gogeuarch or byd.>1
Triplum sanguinis in <1galanas,>1 dimidium in <1sarhaet.>1
<1Tm argai>1 sanguinis: videlicet, ad horam clamidis, usque ad
cingulum, usque ad terram. Sed iste ultimus sanguis dicitur <1dogyn>1
<1waet.>1 Precium primi sanguinis est viii denarii; precium secundi:
xii denarii; precium tercii: xxiiii denarii. Si primus negatur,
iuramentum trium hominum dabit ; si secundus, iuramentum sex
hominum ; si tercius, iu[f. 45]ramentum xxiiii.
Triplici modo negatur quis de genere. Primo modo, pater solus
negabit hoc modo: ponens manum suam sinistram super caput
ipsius qui negatur, et alteram super reliquias, iurabit se illum in
ventre matris non creasse. Secundo, si pater non extet, <1penkenedel>1
cum vii viris sibi proximioribus modo predicto negabit. Tercio,
si pater et <1penkenedel>1 non supersunt, l viri proximiores illi qui
pater dicitur modo predicto iurabunt. Eodem modo faciat mulier
ut filius assumatur.
Nullus tamen potest filium negare post mortem patris quem
pater vivens legaliter recepit. Nullus potest filium negare qui
debet cum eo hereditatem dividere, excepto <1penkenedel,>1 qui eciam
potest fratrem suum negare, et hoc non iure hereditatis, sed
auctoritate dignitatis. Ipse eciam potest modo predicto sororem
suam negare de genere cuius filius vult maternam hereditatem
habere.
Omnis camposus edificator a silvano herede tria edificii ligna
debet habere: videlicet, <1nenbren, dwy nenforch.>1
Regi, patri, parvulo redditur <1galanas,>1 et ipsi non reddunt.
Sacerdos et mulier reddunt pro filiis, sed ipsis non redditur.
Similiter qui se nescit cognatum esse, nec tamen negat, reddat
<1keinniauc palader.>1
Tres homines non sunt occidendi, et ideo iure <1galanas>1 non
habent : videlicet, rex, sacerdos, <1kerdaur.>1 Quilibet tamen habet
suum precium legale.
In tri[f. 4Sv]bus locis dividit lex: inter sacerdotem et iudicem;
inter vivum et mortuum; inter gentes terminos suos periurantes.
Tria sunt iacula pro quibus nichil redditur: cani, cervo,
pullo lacivo in segete.
<1Tri seudan gureic>1 : adulterari cum viro ; ire <1yn lladlut>1 inconsultis
parentibus; et virum suum relinquere et cum alio ire.
Tres acus legales: acus opertricis regine; acus medici ad
curanda vulnera; acus <1penkenyd>1 ad curandos canes regis vulnera-
tos. Pro unoquoque istorum, iiii denarii legales ; acus ceterarum
operatricum, denarius legalis.
Tres confessiones non debent celari: prodicio regis; <1kenllwyn;>1
occisio parentum.
Tres partus unius precii cum matre: <1gellast,>1 suis, accipitris.
Tres sunt <1guarthrud>1 mulieris: <1enllip; reith;>1 expelli de lecto.
<1Teir sarhaet>1 mulieris: cum vir eius concubuerit cum <1coures;>1
et cum verberatur sine causa; et <1dwyn treis.>1
Tria non amat sapiens: negacio ante narracionem; lis ante
tempus; iurgium post iudicium.
<1Tri guth ny duwegir: guth>1 viri in mulierem quam putavit vir-
ginem, si invenerit corruptam; in hostem non satisfacientem; in
canem irruentem. Quartum: <1guth>1 mulieris in aliam que dicitur
<1coures.>1
<1Teir newit a doant tracheuyn:>1 vitulus leprosus; tria prohibita
villano ne vendat sine licencia domini sui; furtum.
<1Teir gauael>1 non redduntur: <1un a del tros ledrat; ac ar uach ny>1
<1chimello>1 ; <1a thros galanas.>1
<1Teir sarhaet>1 [f. 46] <1kelein>1 : quando occiditur, quia nullus occidi-
tur sine <1sarhaet;>1 spoliatur; calce pulsatur.
<1Teir guarchaet kelein>1 : quando interrogatur quis eum occiderit;s
cuius est feretrum; cuius tumba.
<1Teir gorsaf aryf:>1 in hostio cimiterii sub proteccione Dei; in
placito sub proteccione regis ; et ubi hospitatur sub proteccione
Dei et regis. Quiquid armis postea agitur, ille cuius sunt arma
nichil reddet.
<1Tri tauodiauc>1 : rex, fideiussor, iudex.
<1Tri aghyuarch gwr>1 : equs, arma, redditus terre.
<1Pimp priuei gureic: aguedi, amober, argeureu, gowyn, sarhaet.>1
Sextum est <1cowyl>1 puelle.
Tribus de causis non debent malefactores redimi : videlicet, pro-
dicione domini ; latrocinio ; homine furtim occiso, id est, <1kenlwyn.>1
Tres sunt qui debent habere <1guiraut>1 in curia: scilicet, faber
curie, preco, et <1trulliat.>1 Mensura <1guiraut>1 est plenitudo vasorum
de cervisia, dimidium de <1bragaut,>1 tercia pars de medone.
<1Teir gorsafgureic:>1 ubi vir dormierit cum illa, de quo loco non
debet exire iure ante tres dies; et ubi divorcium fecerit, donec
subpellectilem suam omnino premittat; et ubi mortuus fuerit vir
eius, donec omnem partem suam de domo emittat.
Tribus debetur decimus denarius : sacerdoti, iudici, animalium
liberatori.
Tria animalia debet [f. 46'] <1costauc tom>1 habere pre leporariis et
molosis, si ceperit ea ante ipsos: scilicet, caper, lepus, vulpis.
<1Tri argai teruin:>1 amnis a mari usque ad montem, molina,
<1pentan.>1
Tria sunt que, si in via inveniuntur, pro furto non iudicabun-
tur : <1pedaul,>1 acus, nummus.
<1Teir gormes>1 sapientis : ebrietas, luxuria, rancor.
Tres homines possunt una die promoveri: primus, captivus si
promoveatur <1yn fryd>1 de xxiiii officialibus ; secundus, filius villani
si fit clericus; tercius, homo ex villa captiva. Si in illa villa
edificata sit ecclesia cum licencia domini, et in cimiterio corpora
sint sepulta, tunc villa liberatur, et omnes homines de illa postea
erunt liberi.
Quattuor de causis vertitur iudicium: amore, odio, precio,
timore.
Tres homines sunt qui debent iure in curia linguam suam
habere: videlicet, mulier; qui nescit loquelam patrie; <1kryc.>1 Hiis
dominus debet linguam eligere et calumpniam prosequi.
De novenario legis Howeli
Hiis modis dicitur novem in lege Howeli. <1Nau affeith galanas,>1
<1tan, lledrat. Nau tauodiauc.>1 Nau <1penuarch. Nau kennewedi teith->1
<1iauc>1 : scilicet, <1pm.odas, aguedi, karadas,>1 duo privigni, <1lladlut, twyl
l>1
<1ueichiogi, tuyll>1 mulieris <1llwyn a perth, nau affeith kenewedi ar lw ac>1
<1aruoll, twyll morwyn. Nau geir kegheusaith. Nau nos guesti. Nau>1
<1dieu teruyn. Nau ugeintguat. Nau moduet; nau dyr[f. 47r]nued. Nau>1
<1troedued. Nau cam. Nau gurhit.Nau mis tymp.>1
De duodenario legis
Duodecies redduntur quattuor denarii sine elevacione: pro
<1teithi kenflith>1 et vitulo eius; quando pullus frenatur; quando
imponitur iugum iuvenco et trahit ; quando ascendit taurus super
<1kenflith,>1 scilicet, in crastino Augusti; nummi <1guastrodion>1 ; precium
hedi ad Augustum; pro examine reperto; pro equitacione equi
sine licencia; pro murilego; pro pullo orbato; pro capra et
capreola.
Latro si intromittentibus fideiussoribus liberetur, et datur <1ar>1
<1pen meichieu,>1 postea non debet vita privari, sed peccunia mulctari.
Si quis fuerit in iudicio compulsus, et dandi raciones durus
esse voluerit, et invitus fuerit, quinque ancillas et totidem servos
reddat. Manum, oculum, et quodcumque membrum debilitatum
fuerit reddat, si non se redemerit.
Si quis lanceam miserit, et inde homo lesus fuerit, libram reddat.
Si quis in rixa manum vel pedem vel oculum maculaverit,
ancillam reddat.
Si quis caput alicuius usque ad cerebrum percusserit, tres
libras reddat.
Si servus ingenuum occiderit, homicida parentibus detur.
Si quis in brachio vel sura lancea foramen fecerit, licet mem-
brum non debilitaverit, ii libras dabit.
<1Alltut>1 a longe veniens, et cibum non inveniens infra tres dies,
si latrocinium fecerit pro vita defendenda, non crucifigi debet.
Qui propter inopiam reliquerit hereditatem suam, [f. 47] et
vadit ad unum de cognatis suis, et morabitur in villa eius cum
eo, ille vocabitur <1callawedrauc;>1 et de illo fiat sicut de <1bonhedic>1
<1canhuinaul>1 qui fuerit cum optimate.
Tria sunt mortua testimonia. Primum est cum lis orta sit de
terra et coram iudicibus iure terminata, si omnes presentes
decesserint, filii eorum vel nepotes possunt testari de hiis que
audierunt de parentibus; et hii sunt <1gwybydieit.>1 Secundum est
cum aliquis per nobiles provincie ex utraque parte, qui dicuntur
<1aminogeu tir,>1 per generis derivacionem id est <1ach ac edurit>1
testificando poterit ius suum adipisci. Tercium est cum viderint
<1pentan>1 patris vel avi vel proavi vel aliorum de genere, et loca
edificiorum et aree et horrei, et terram arabilem. Hec omnia
affirmabunt ei ius suum.
<1Tri kychwin hep attechuel>1 sunt: mulier cum divorcium fecerit
cum viro suo; putativus filius legaliter negatus; vir hereditarius
si fuerit in alio dominio, quando revertitur ad propria iure, non
revertitur retrorsum.
In quolibet placito debent esse quattuor: <1guys, holi, barnu,>1
<1tagnoued.>1
Si duo vadunt per silvam, et prior dimiserit ramusculum
scienter resilire super oculum alterius, et fregerit, ipse reddet ei
oculum. Si autem illum premunivit ut caveat, non reddet, licet
oculum amittat.
Si duo vadunt per viam, et primus vulneraverit quendam
obvium, posterior est innocens, quia subitum est. Si iterum
vulnerare permiserit et eum non reti[f. 48]nuerit, particeps
tocius erit, nisi dominus suus est qui vulneravit, cui contradicere
non potuit.
Si quis bestiam, cuius caro comeditur, in terra non sua in-
venerit mortuam, dominus terre illam habebit, inventor vero
habebit posterius membrum, de porco autem anterius. De im-
munda vero bestia, si fuerit inventa, dominus terre nummum
dabit inventori.
Si canes super locum statutum steterint, qui prior illorum .
leporem vel capream vel vulpem ceperit, eum tantum habebit.
De preciis quorundam animalium
Precium <1llosdledan:>1 dimidium libre. Precium <1beleu:>1 xxiiii
denarii. Precium <1deuergi>1 : xii denarii.
Pro cane non fit <1diruy,>1 sed <1camluru,>1 licet sit necatus vel furto
sublatus. Si quis iuramento cogitur canem negare, solus negabit.
Pro cane rabido nec pro dampno quod fecerit nichil redditur.
Si quis canis hominem invaserit, mittat ille lanceam inter se
et canem; et si canis in lanceam irruens, homine non intrudente,
mortuus fuerit, nichil pro eo redditur.
Sicuius canis hominem momorderit, et sanguis fluxerit, domi-
nus canis pro sanguine respondeat. Et si a loco se non movens
canem occiderit, non reddet nisi xvi denarios.
Si cuius canis mordere consuetus fuerit, ita quod tres homines
antea momorderit, et dominus canis hoc sciverit et eum non
occiderit, fune duarum palmarum ad pedes domini canis ligetur,
ita ut sint due palme inter canem et pedes, et ita occi[f. 48]datur;
et <1camluru>1 regi et sanguis homini reddatur.
Cuiuscumque sit generis canis villani, iiii denarii precium eius,
nisi fuerit canis pastoralis.
Pro nulla ave mansueta, cuiuscumque generis sit, <1dirwy>1 vel
<1camluru>1 componitur, licet sit necata vel furtim sublata, nec pro
ullo cane; sed tantum precium legale.
Anseres si inveniantur detrimentum facientes, per collum in
furca vel sepe usque ter suspendantur. Postea vero, si ibi in-
veniantur, occidantur vel redimantur.
Auca duos denarios valet. Nidus eius ii denarios legales. Pullus
sub alis i denarium; exiens i denarium legalem; ad Augustum ii
denarios legales.
<1camluru>1 componitur, licet sit necata vel furtim sublata, nec pro
ullon cane; sed tantum precium legale.
Anseres si inveniantur detrimentum facientes, per collum in
furca vel sepe usque ter suspendantur. Postea vero, si ibi in-
veniantur, occidantur vel redimantur.
Auca duos denarios valet. Nidus eius ii denarios legales. Pullus
sub alis i denarium; exiens i denarium legalem; ad Augustum ii2
denarios legales.
In <1galanas>1 prepositi Castell Argoel redduntur novem vacce et
novies xx, et ovis inter duas vaccas, et porcus, id est <1gurych a bref,>1
et due <1maenaul>1 de terra, cum duabus lotricibus in memoriam
facinoris. Novem autem dicimus ad numerum custodiendum.
Solent enim Walenses seponere unam de vaccis et nummis, ut
possint retinere quot vicinos habent.
<1Galanas>1 prepositi Amicellion: sex vacce et sexies xx, ovis,
porcus inter quaslibet duas vaccas, et una <1maenaul,>1 cum lotrice.
Et tantum in <1galanas>1 prepositorum tocius Demecie; et tercia
pars <1galanas>1 in precio membrorum suorum.
<1Map eylt maenorauc,>1 id est, qui <1maenaul>1 habet in qua sit ecclesia,
tantum est <1galanas>1 eius quantum prepositi.
Villanus qui potest ad <1penkenedel ach>1 suum ducere, in <1galanas>1
habebit tres vaccas et ter viginti, et ovem et porcum inter quas-
libet duas vaccas. Q.ui [f. 49r] non potest <1ach>1 suum ducere, iii
vaccas tantum.
Prepositus vel <1map uchelur,>1 cuius familiaris occisus fuerit, iii
vaccas habebit.
Nemo Menevensem episcopum sine ipso et canonicis suis
audeat iudicare; et sic de Sancto Beuno, Terillo, et Tedecho.
Si quis equm vel aliquod furtum invenerit, adducat illum cum
quo invenitur, ut sit suus <1guarant.>1
Omni custodi de apud se deposito credendum est, si res pro-
prias cum deposito amiserit. Sin autem, depositum reddere tene-
tur, nec ei est credendum.
Si quis commendat aliquid alicui servandum, et denegat, con-
sideretur quanta sit illa res, et secundum hoc augmentetur
negacio.
Si quis fraccionem domus negaverit, dupplex iuramentum
dabit.
Si depositarius depositum amiserit, rem perditam totaliter
reddat. Liber Kenauc dicit quod, si fur domum foderit, et ex ea
aliquid abstulerit, custode clavem habente, custos nichil restituet;
iuret tamen cum omni familia sua.
Omne vadium cadet nono die, exceptis ornamentis ecclesie,
cultro, caldario, securi, que nunquam cadent. Aurum, lorica,
vas auratum non cadent usque ad annum et unum diem.
Si quis fuerit interdictus in placito vel foro vel ecclesia ne cibus
ei detur, et postea quis ei dederit, eius malefactum reddat; aliter
non.
Si quis non suspenderit arma sua altius quam caput hominis
stantis, et eis quis vulneratus fuerit, arma sint vulnerati vel dimi-
dium reddat <1sarhaet>1 cuius sunt arma. Sin autem, totum reddat
vel arma.
Si quis ar[f. 49]ma accomodaverit, et eis aliquis vulneratus
fuerit, dimidium facti reddat. Mutuum et acceptum semper
reddatur, et hoc de iure.
Quicumque alicui dederit <1pryth,>1 et ante mane non interroga-
verit, non habebit responsum usque ad annum et diem unum. Si
tunc interrogaverit et non invenerit, licitum est ei namium
capere.
Nullus habet licenciam venandi nisi rex, prepositus, <1uchelur.>1
Exules qui sponte veniunt regis sunt, nisi quem aliquis a su:i
patria duxerit.
Tercia pars prede regis est cum indomitis et capris, quia nullo
cogente veniunt, et cum auro.
Filius quem sub nomine alicuius patris mater dimiserit, et
procedente tempore alii patri duxerit, iuramento l mulierum
recipietur.
Nemus prohibetur a tercio die ante festum Sancti Michaelis
usque ad xv post Epiphaniam, ne fructus dissipentur. Silvestria
animalia preter tria sunt semper prohibita.
<1Diuancoll dinawet>1 est ab Augusto usque ad festum Omnium
Sanctorum, et tunc non est <1dinawet;>1 et valet xii denarios.
Vulnus lingue non redditur nisi tribus : videlicet, iudici quando
quis conatur ireis contra iudicium eius; sacerdoti quando fuerit in
ecclesia vel curia in tribus festis, sive coram rege faciendo cartam
vel legendo ; et regi.
Tres limbi pertinent ad regem: scilicet, <1llosdledan, beleu,>1
<1karlug.>1
Nulla gens iure debet cum aliquo de cognacione sua iniuriam
reddere quamdiu ipse quiquam habuerit. Cum [f. sor] autem
bona eius defecerint, tunc gens debet partiri inter se quod resi-
duum fuerit usque in terciam generacionem. Si vero reus, gente
pro suo facto reddente, aliqua bona celaverit, ne pro se cogatur
reddere, cum hoc sue genti cognitum fuerit, illa bona secundum
modum reddicionis pro eo gens inter se dividat; et postea pro
nullo eius facto gens tenetur respondere.
Si quis dignitatem <1maeroni>1 que sibi rite competit peccunia
redemerit, libram et dimidiam semel dabit; <1keghellaur>1 non nisi
libram semel. <1Maer>1 et <1keghellaur>1 super liberum hominem non
debet constitui, neque <1kylch>1 neque <1doureth.>1 De <1tung>1 et <1prit maer>1
et <1kyghellaur>1 cum rege non participabunt. De lucro regis a villanis
tercia pars illis competit. De liberis hominibus nichil habebunt.
<1Maer>1 non erit <1penkenedel>1 quamdiu sit <1maer,>1 nec propriam
sedem habebit in aula. Tres secum homines in aula potest habere.
<1Kylch>1 super villanos cum tribus hominibus bis in anno habebit.
Cum familia regis ad predandum ibit. Ipse debet partiri familiam
regis, et ad domum suam predam ducere, et unum animal inter-
ficere sibi et predonibus in nocte. <1Maer>1 debet partiri et <1keghellaur>1
eligere. De precio terre et latronis interfecti nichil habere
debent. <1Keghellaur>1 debet ponere crucem et deponere.
Precium <1maer:>1 cxl vacce [f. 5ov] cum tribus elevacionibus.
Similiter precium <1keghellaur.>1 Debet habere dimidium segetis
villani fugientis, et <1amober,>1 et <1abediw;>1 et villanum quem elegerit
debet habere <1yn y kymmut,>1 ut teneat domum suam per annum.
Villanus vero exiens octo vaccas et octo porcos et <1baed>1 habebit;
et sic postea per tres annos erit liber vivens de proprio. Pro
utriusque istorum iniuria novem uncie argenti et ix vacce.
<1Abediw maer:>1 libra; et cancellarii. Alii dicunt quod xxx solidi
est. <1Abediw>1 villani: lxxxx denarii, ex quibus <1maer>1 et <1keghellaur>1
xxx habebunt, rex lx. Optimates a villanis non habebunt in
<1abediw>1 nisi lx denarios, quia non habent <1maer>1 et <1keghellaur.>1
Si villanus villam habuerit, et in villa ecclesiam, <1abediw>1 eius erit
dimidium libre. Sanctimonialis: xii denarii. Abbatis: xiii libre.
Si quis sit <1stauellauc,>1 xii denarii est <1abediw>1 eius, et dantur domino
terre in qua est eius camera. Nobilis <1kanhwynaul:>1 lx denarii.
<1Guassaugur>1 : solidus.
Si alicui <1alltut>1 deserto rex terram dederit, <1abediw>1 eius lx denarii ;
horum medietatem rex habebit, quia quasi pater illius est; alii
inter <1maer>1 et <1keghellaur>1 dividantur. Si prolem <1alltut>1 non habuerit,
totam substanciam eius exceptis debitis in morte rex habebit.
Si quis semel periuraverit, et hoc notum fuerit, vel furtum
reddiderit, de cetero eius testimonium vel iuramentum [f. 51]
nusquam valebit.
Nullus iurando, quamvis in verbis ceciderit, causam amittet
donec tercio ceciderit, id est, <1guallauc eir.>1
Si principalis debitor mortuus fuerit, plegius reddet. Si prin-
cipalis debitor filium habuerit, plegius querat ius suum ab eo, si
poterit.
Si quis negaverit <1mach>1 et <1kennogyn,>1 det iuramentum xiiii pro-
pinquorum suorum, ex quibus due partes erunt ex parte patris,
tercia ex parte matris.
<1Maer>1 non debet cogi nec citari. Et si quis, eum citando vel
alium tam liberum, iniuriam habuerit, nullum ius habebit. Qui-
libet eorum, scilicet, <1maer>1 et <1keghellaur,>1 cum fuerint in officio suo
aut cum rege erunt suum <1randis>1 eligant.
<1Teir aylwyt>1 sunt que debent ius suum cogere, et faciunt ius
pro homine non habente dominum : videlicet, <1aylwyt>1 sui patris
fratris primogeniti et soceris  '
Quicumque alienus terram a rege acceperit, dignitatem terre
accepte habebit.
Si quis negaverit quod citatus non fuit, hoc debet negare cum
uno teste.
<1Sarhaet>1 familiaris regis est tantum quantum unius de <1suydogyon>1
quia semper presens est domino suo. '
Quicumque calumpniaverit aliquem de aliqua re pro qua non
debet amittere animam vel linguam vel aliquod membrum,
dominus eius debet iudicio stare pro ipso, calumpniam ipsam
negando.
<1Diaspat eguan>1 non emittitur, nisi quando alicui denegatur de
sua hereditate in [f. 51v] placito domini sui, et si nonus fuerit
de parentela sua, que tota periit preter ipsum.
De qualibet mota calumpnia, terminus legalis est: inter duas
provincias xvi dies; inter curiam et ecclesiam ix dies ad respon-
dendum, et ix dies ad fideiubendum, et ix dies ad ius exhibendum.
Terminus in proximo <1cantref:>1 quinque dies ad respondendum, et
v ad fideiubendum, et v ad ius exhibendum. Terminus in tercio
<1cantref:>1 ix ad respondendum, et ix ad fideiubendum, et ix ad ius
exhibendum.  <1haul disseuit o un cantref:>1 iii dies ad responden-
dum, et iii ad fideiubendum, et iii ad ius exhibendum.
Novem dies dantur domino ad memorandum de iuramento,
et sacerdoti usque ad tempus misse.
Non debet fieri <1damdug>1 de avena cribrata, plumis, auro vel
argento, nisi fuerint formata in anulos vel in aliud opus.
Tria sunt animalia que dicuntur <1untrodiauc:>1 equs, accipiter,
<1gellast.>1 Si quis pedem unius istorum fregerit, precium totum
solvet.
Tres sunt qui, si iniuriam invenerunt, nullum ius habebunt:
videlicet, <1maer y bisweil>1 inter coquinam et aulam inventus et a
ministris regis iniuriatus; hostiarius ultra longitudinem sue virge
extra ostium inventus dum rex in aula sedet; tercius, qui cita-
cionem fecerit super <1maer,>1 et in illa citacione iniuriam passus
erit. Quartus, preco sedens presente rege in placito; qui non
habet pro qualibet iniuria nisi cribrum avene et testam [f. 52r] ovi.
Quattuor sunt qui in nullo loco refugium habent. Primus, qui
post silencium <1gostegur>1 in tribus festis principalibus refugium
regis et optimatum violaverit. Secundus, spontaneus obses.
Tercius, publicus sacrilegus. Quartus, fideiussor non negans
fideiussionem post mortem creditoris, et debitum reddere non
fecisset.
Tria sunt forefacta regis. Forefactum duorum hominum vel
plurium qui bellum faciunt donec utriusque querela venerit ad
curiam. Secundum est cum aliquis femine vim facit, si femina
suum iudicium faciat. Quilibet istorum reddet iii vaccas. Tercium,
latro si rem furari calumpniatur, et res in manu eius manifeste
non habetur. Ipse debet affirmare se esse salvum iuramento xii
virorum, scilicet, <1guercheitweit.>1 Et si illorum iuramentum ei
deficiat, tamen de suo ore salvus est. Talis deficiente iuramento
reddet xii vaccas. Si autem unum istorum trium <1yn llys neu yn llan>1
fuerit, pro quolibet xxiiii vacce reddantur.
Sex modis separantur bona alicuius ab ipso; de tribus illorum
potest fieri <1damdug,>1 de aliis tribus non potest: videlicet, <1adneu,>1
<1benfic, lloc vel kemwynas, lledrat, collet o lesked, agheuarch.>1 De primis
tribus non potest fieri <1damdug,>1 quia in manum alterius dedit, et
non oportet eum conqueri de aliquo, licet bona sua alibi viderit.
De tribus aliis potest fieri <1damdug,>1 quia nulla manus ab ipso illam
rem accepit, sed ipso nolente a se separavit.
Si quis invenerit bovem, equm, vel equam in siligine vel tritico
a festo Omnium Sanctorum usque [f. 52] ad kalendas Maii, pro
quolibet obolus reddatur. Si oves vel capre, pro x obolus reddatur.
Si porci, iii denarii reddantur. A kalendis vero Maii usque ad
Augustum pro omnibus predictis duppliciter reddatur.
De membris hominum
Dicit lex quod membra cuiuslibet hominis eiusdem precii sunt;
et sic membrum regis eiusdem est precii et villani; quod verum
est. Sed maior est <1sarhaet>1 regis vel optimatis quam villani cuius
membrum abciditur.
<1Tri anhepcor>1 optimatis : <1brecan,>1 cithara, caldarium. <1Tri anhepcor>1
villani : <1cauyn, trothyw, talbren.>1
<1Tri cowylliauc llys:>1 dolium <1med,>1 iudicium, carmen.
Si quis <1benfyc>1 prestet, det coram testibus, et sic oportet ipsum
qui accipit <1benfic>1 reddere vel suum legale precium.
Leprosi, cum seculum dimiserint, <1abediu>1 debent dare dominis
suis.
Si quis moritur in terra alterius, xvi denarios dabit pro <1marw>1
<1tywarchen.>1
Tria debet regina habere: <1llosdledan, beleu, karlung.>1
Nullius animalis possessor debet dare <1mach ar keureith>1 pro
animali, quia non est animal racionabile ut homo.
Ad negandum ovem, capram, porcum, et quicquid potest dorso
portari, nisi valuerit <1eidion,>1 quinque homines negabunt; unus
tamen canem negat.
Quodcumque malum fecerit quis invitus, emendet spontaneus.
Si familiares regis in <1doureth>1 ad domum villanivenerint, omnia
que villano de suis rebus cus[f. 53]todienda monstraverint, et
postea perdiderint, villanus debet eis reddere preter gladium,
cultellum, et braccas. Illi debent equos suos in die servare, villanus
in nocte.
In sex locis debent esse <1keitweit:>1 videlicet, <1kadw tir a daiar,>1
<1kadw kyn colli, kadw geni a meithm.n, kadw guesti, kadw breint, kadw>1
<1alltudiaeth.>1 Alii dicunt quod debentur <1keitweit>1 in omnibus locis.
In tribus locis debet rex persequi vulnus lingue, licet ille cui
iniuria facta est nichil inveniat: in curia vel placito regis; in
ecclesia coram sacerdote et plebe; in cimiterio coram populo.
Tres sunt inanes fideiussiones. Prima, cum sit mercacio de
aliqua re pro denariis, et si fideiussor accipitur pro re vendita et
non pro denariis ; possessor rei vendite potest fideiussorem repro-
bare, quia non est fideiussor nisi ex una parte. Secunda, fideiussio
pro <1anillis,>1 quia nullus potest fideiubere nisi pro <1dillis.>1 Tercia est
fideiussio mulieris, quia ipsa non potest fideiussorem negare, et
ideo non potest fideiubere.
Tria sunt pro quibus non debetur refugium in nullo si non
negantur : videlicet, <1goruodogaeth, mechniaeth, goreskyn.>1
Tria sunt que dicuntur <1tri tlus kenedel: kant kallaur, tedifbwyal,>1
<1kyll culltyr.>1
In omni loco fit <1gurthtug>1 cum iuramento duorum.
Si quis subditum suum tempore infirmitatis de domo sua
expulerit, am[f. 53v]plius in eo nullam iurisdiccionem habebit, nisi
iterum cum eo subditus convenire voluerit.
Si quis medicinam homini vel animali fecerit, et illa medicina
periculum vel mortem intulerit, medicus pro suo facto respondeat,
nisi ante <1telluet>1 acceperit.
<1Pedwar dyn y mwynheiry kwyn a del arnadunt: maer, keghellaur,>1
<1m.ghill, maer y bisweil.>1
<1Tri argai teruyn>1 : <1breint, priodolder, kynwarchadw.>1
Si alicuius animal hominem occiderit, non tenetur possessor
pro eo <1galanas>1 reddere, quia unus homo non potest redderegalanas,
et gens non tenetur reddere pro facto animalis, sed pro facto sui
consanguinei. Sed animal detur genti occisi. Et hic est solus locus
ubi erit animal <1llourudiauc.>1
Nullus homo occidendus est pro reddicione <1galanas>1 secundum
legem, nisi <1llourud;>1 quia, si gens ipsius daret eum hostibus suis,
super gentem <1galanas>1 constitui non deberet. Ideoque, licet alius
aliquis excepto <1llourud>1 partem que super eum cadit non reddat,
non debet occidi, sed compellet eum dominus ad reddendum.
Si autem alius occidatur, <1galanas>1 pro eo reddatur.
Si autem <1llourud>1 non valet partem suam reddere de <1galanas,>1 et
propter hoc patriam suam dimiserit, gens non debet respondere
hostibus pro parte ipsius, neque parentes, si <1llourud>1 sit vivus. Si
autem <1llourud>1 partem suam reddat, et gens non reddat partem
que super eam cadit, non tenetur <1llourud>1 respondere pro parte
gentis, nec debet occidi.
[f. 54] Nemo habet <1breint>1 suo cani <1kenneuodic>1 si homines mor-
deat vel animalia interficiat, quia pluries homines non redderent
quod sui canes facerent, si pre aliis <1breint>1 haberent.
Regina terciam partem regis habebit, et omnia sua potest dare
preter cunnam que in regis est potestate.
Si quis in curia domini sui forefecerit, et denegat domino satis-
facere, teneatur et depredetur; sed reus mortis non erit, nisi
gravior sit culpa pro qua non possit satisfacere.
Qui homicidium regi minatus fuerit ac si proditor reus mortis
erit.
<1Teithi>1 ovis: iii denarii et ovis sine fetu.
Omnis divisio erit divisorum. Omne pactum in ore <1amodwyr,>1
quia forcior est <1amot>1 quam <1guir.>1 Omne <1amot>1 redditur si non
negatur, licet <1anreith>1 sit pro eo.
Homo <1truydedauc>1 in domo alterius non debet habere <1teil,>1 nec
<1epil,>1 nec <1cludeir,>1 nec domos edificatas, si non fuerit <1amot>1 inter eo
s.
Omne <1treis>1 revertetur, si non negatur. Omne <1benfic>1 debet
reverti sine <1haul>1 et <1arhaul.>1 Si non fuerit redditum infra annum et
unum diem, duppliciter reddatur.
Nullus debet vita privari propter vim a se factam, sed satis-
faciat secundum hominis dignitatem et rei quantitatem, et <1dirwy>1
regi.
Quicumque fecerit <1gyr>1 super aliquem, et hoc iuramento fir-
maverit, et post eum iuramento purgaverit, <1keureith anudon>1 in-
curret, quia unum de hiis iuramentis periurium est.
Si quis aliquam [f. 54] rem alicui per aliquem miserit, et ille
non dederit rem cui missa est, nulli eorum respondere tenetur
nisi missor acceperit fidem eius de dacione rei illi cui missa est; sed
capiat quod credidit, scilicet, fidelitatem eius, licet fidelis sit vel
non.
Qui arborem secaverit, et arbor hominem occiderit, cesor
<1galanas>1 reddat, nisi illum premunivit; si autem premunivit
nichil reddat.
Si <1gueinidauc>1 animam perdiderit in officio domini sui, dominus
eius nichil pro eo reddat.
Si quis fecerit <1gyr>1 super aliquem, et defecerit, ipse cadet sicut
ipse caderet cui imposuit si posset probare, et regi reddat <1camluru.>1
Quicumque de patria in foro, habeat ius fori; et qui de foro in
patria, habeat ius patrie.
Si stulti homines occiduntur, <1galanas>1 pro eis reddatur sicut pro
aliis. Si stultus aliquem hominem occiderit, gens <1galanas>1 pro eo
reddat, quia gens deberet eum servare ne malefaceret. Pro <1sarhaet>1
quod stultus fecerit vel invenerit nichil redditur.
Si homo rabidus hominem momorderit, et homo mortuus fuerit
illo morsu, gens pro eo non reddet, quia ex natura rabiei amisit
animam.
Pro <1sarhaet>1 hominis muti iure nichil redditur, quia ipse non
dicit se <1sarhaet>1 invenisse, nisi de misericordia dominus dederit ei
<1tauodiauc.>1 De <1sarhaet>1 quod mutus fecerit debet satisfacere, quia
ipse non negat, nisi dominus ex misericordia dederit ei respon-
sorem.
Surdorum et cecorum verba non debent recipi, quia non
audierunt nec viderunt. [f. 55r] Alii homines, quodcumque <1anaf>1
habuerint exceptis istis, debent audiri.
Homines quorum loquela nescitur, et qui non intelligunt patrie
linguam, eorum verba non debent recipi nisi misericordia domini.
Verba et opera possunt testificari, sed nunquam <1testyolaeth>1
potest esse cogitacione.
Hii sunt qui non debent dare <1llw gueilit:>1 dominus, episcopus,
surdus, mutus, et qui nescit linguam patrie, mulier pregnans.
Hec sunt animalia que vocantur <1brwytrin,>1 quod si unum eorum
aliud occiderit, nichil pro eo reddet: scilicet, <1baed, hurd, keiliauc,>1
<1keiliaguyd.>1 Si vero alia animalia occiderint, pro eis redditur.
Si quis terram tenuerit sub duobus dominis, reddat <1abediw>1 de
qualibet terra. Si quis duas terras dignitate impares sub uno
domino retinuerit, reddat <1abediw>1 de terra maioris dignitatis.
Si alicuius animal hominem leserit, et si animal ei offertur pro
<1sarhaet,>1 illud habeat. Si autem illud animalis possessor amplexa-
tus fuerit, et secum retinere voluerit, reddat factum sui animalis.
Precium lignorum textricis : xxiiii denarii, scilicet, <1caruaneu,>1
<1trwylleu,>1 et xxii denarii pro <1peitheneu>1
<1Aguedi kyureithiaul: tm. aniueil,>1 primum valens xxiiii denarios,
secundum xxx, tercium xl. <1Cowyll keureithiaul:>1 tria animalia eius-
dem longitudinis cornuum et aurium.
Precium oculi canis: dimidium precii eius. Similiter et accipi-
tris.
<1Oet arwaessaf, yn y kymwt neur cantref>1 in quo sit: iii dies; in
alio <1cantref:>1 ix dies; si in alia patria: due septimane, vel ultra
[f. 55] mare, non plus.
Pro <1gwystyl>1 vel <1adneu,>1 vi notati et vi non notati.
Tria sunt que dicuntur <1tri tremyc arglwyd:>1 crucem eius trans-
gredi, et placitum suum relinquere, et nuncium suum verberare.
Pro quolibet istorum redduntur novies xx denarii.
Si quis posuerit pedicam, et aliquod animal intraverit in eam,
et eam secum portaverit, et in aliam pedicam inciderit, possessor
secunde pedice habebit animal, quia ipsa tenuit eum.
Si qui ierint ad piscandum, et fecerint pactum quod unus eorum
primum piscem habebit et alius secundum, et non invenerint
nisi unum piscem, ille piscis inter eos dividatur.
Tres sunt sues quarum precium non mutatur quolibet tempore
anni : videlicet, porcus cene regis, et <1arbennic moch,>1 id est, <1kessewin,>1
et <1baed kenueint.>1
Si quis animal sagitta percusserit, et per animal sagitta exiens
hominem occiderit, pro facto suo satisfaciat. Si quis hominem
sagitta percusserit, et per hominem sagitta exiens alium vulne-
raverit, et ambo mortui fuerint, <1galanas>1 pro utroque reddet; sed
ultimo <1sarhaet>1 non redditur.
De segetibus
Si duo homines communem segetem habuerint inter se, et unus
eorum voluerit capere animalia super illam, alter noluerit, ille qui
vult tenere teneat, licet alter crucem ponat, quia legale est segetem
a corrupcione servare, et animalia ne dampna faciant cohercere.
Si pullus cum matre capta dampnum [f. 56] fecerit, et teneri
non possit, solvat possessor segetis matrem, et sic capiat pullum,
et postea matrem liget sicut ante. Et hic est locus ubi animal
domitum capit silvestre.
Si animal teneatur per viam in segete ambulando, et utraque
parte pergendo segetem comederit, non debet reddi. Similiter si
homo ambulans spicas inter manus fricaverit, nullum dampnum
erit, quia hoc legitur Apostolos fecisse.
Si quis animalia in segete ceperit, et in bostare clauserit, si
evaserint, postea non debent teneri, quia non debetur dupplex
pena de uno dampno.
Si quis animalia in bostare clauserit, et de bostare quocumque
modo exierint, et dampnum fecerint, ille qui ea tenuit dampnum
ieddat, quia non ea custodivit ut debuit.
Si quis animalia ceperit, et incluserit, et possessor animalium
vadium legale pro eis optulerit, et alter accipere noluerit, habeat
testes. Et si omnia animalia mortua fuerint, vel dampna fecerint,
ille qui ea tenuit reddat.
Si quis vadium de rebus alterius sine eius licencia pro suis
animalibus vel rebus dederit, reddat regi <1camlwrw,>1 et vadium non
tollatur ab illo cui datum est, donec aliud adeo bonum habeat et
<1dillis.>1
Nullum vadium cadet nisi dicatur quando ponitur sic: Ego
pono istud vadium legaliter. Vadium legale est quod quarta
parss cadat sub ipso.
Si quis alicui imposuerit quod eius animalia suam segetem
corruperunt, et ipse sua animalia [f. 56v] non purgaverit ab
omni segetis corrupcione, et possessor perquerit omne dam-
num ab ipso sibi reddere, lex dicit quod possessor animalium debet
iurare quantum sua animalia corruperunt, et tantum reddat.
Si quis segetem de terra qua creverit ad terram alterius muta-
verit, et ibi acervum fecerit, et ibidem corrupta fuerit, possessor
segetis nullum ius habebit.
Non debent animalia capi super <1keleuryt>1 segetis postquam
possessor segetis dampni precium habuerit.
Quicumque ceperit terram ab alio per annum non debet eam
metere nisi semel, nisi pactum fuerit. Non debet poni in <1souyl>1 vel
prato postquam secatum fuerit.
Si quis diversa animalia in uno loco clauserit, et quedam eorum
alia occiderint, ille qui clausit dampnum reddat, quia non legaliter
fecit.
In nullo loco potest esse mulier testis super virum suum, nec
vir super suam mulierem.
Si quis animalia dampnum faciencia ceperit, et postea interro-
gatus de animalibus illis, secum esse negaverit, et mortua
fuerint, qui cepit omnia reddat.
Si animalia capta fuerint, et qui cepit hoc pastori eorum d:.-
xerit, et pastor hoc possessori animalium non indicaverit, totum
dampnum reddat pastor quod animalibus evenerit.
Tres sunt cruces inanes: crux que ponitur in arbore iacente
sine <1yscuthyr>1 vel truncacione; et crux que ponitur in capite vie;
et crux que ponitur sine licencia domini.
Tria sunt animalia que quandoque sunt illegalia, id est, sine
[f. 57] lege, et tunc quicquid dampni fecerint non redditur:
videlicet, taurus a kalendis Maii usque ad festum Omnium
Sanctorum, quando vaccas quesierit; <1baed,>1 quando porcos <1llodic>1
quesierit; <1stalwyn,>1 quando equas <1guynned>1 secutus fuerit. Extra
vero istud tempus sunt legalia, et quicquid mali fecerint reddant.
Si alicuius apes apes alias melle spoliaverint, si possunt capi,
capiantur; si non, dimittantur. Si apes alicuius in alterius alvea-
rium intraverint, maneant ibi per unum annum et unum diem; et
tunc mel inter eos dividatur, et pro custodia custodi ii denarii
legales dentur.
<1Tri tawedauc gorsed:>1 dominus in audiendo iudices de iudiciis;
iudex in audiendo litem; <1mach>1 in audiendo duorum litigacionem.
<1Tri breinniauc os kefiryn uedw ny cafantyaun o chafant sarhaet:>1
iudex, qui semper debet esse paratus ad iudicandum; sacerdos,
qui debet semper esse paratuss ad communicandum; medicus,
qui debet semper esse paratus ad medicandum.
Tribus hominibus licitum est ambulare tam in die quam in
nocte in via et extra viam: sacerdoti, cum nuncio infirmi; medico,
cum nuncio vulnerati; preconi, cum necessitas evenerit, cum
nuncio regis.
<1Tri pren yssid ryd eu lladynforest brenhin hep caniat: crib egluis,>1
<1pren gelor, pren peleydyr yr brenhin.>1
Tria sunt que non debet aliquis edificare sine licencia [f. 57]
domini: scilicet, ecclesiam, molendinum, piscariam.
Expliciunt Leges Howeli <1Da>1