VITA SANCTI CADOCI
Incipit prefatio (in uita) beatissimi Cadoci, qui et Sophie, episcopi et
martyr(i)s Beneuentane ciuitatis.
Quondam in quibusdam finibus Brittannice regionis, que# Deme-
tic[a] uocabatur, quidam regulus, nomine Gliuguis, regnabat, a
quo tota ipsius regionis monarchia omnibus diebus uite# sue# Gleu-
guissig nuncupabatur, qui x liberos progenuisse fertur, cuius
primogenitus Gunleius uocabatur, a cuius etiam nomine post
patris obitum ipsa quam rexit patria Gundliauc usque in presentem
diem uocatur, cuius germani, ut ingenui et bone indolis, fratres
natalicio more pacifice diligenterque patrium regnum inter se
secundum eorundem numerum, unicuique suam prouinciam,
diuiserunt, excepto solum iii Petroco, qui transitoriam pro per-
petua spreuit hereditatem, quorum nomina cum prouinciis sibi
adiacentibus hec sunt. Primogenitus quippe Gundleius prima-
riam regni genitoris sui sedem, uidelicet Gundliauc, sortitur,
Etelic autem obtinuit Etelicchion; Poul, Pennichen ; Seru, Seru-
guunid ; Gurai, Gurinid ; Mar, Margan ; Cettil, Chettgueli ;
Cornouguill, Cornoguatlaun ; Metel, Crucmetil. Petrocus autem
unus ex eis partem cum illis non accepit, quum quidem huius
seculi uanitates momentaneasque respuens illecebras penitus,
sanctorum exemplo patrum mundana pro celestibus uilipendere,
Deo firmiter cepit adherere, patriam germanos cuncta quoque
mundana demum deserere; peregrinus quoque nutu Dei in ter-
ram Cornubiensium ad territorium, quod uocatur Botmenei,
tandem peruenit, ibidemque in tota uita eius Deo deuotissime
seruiuit, sed et maximum monasterium eodem in eius honore
constructum est, atque festiuitas eiusdem uenerabiliter uelut pre-
cipue sanctorum solempnitates celebratur ii Nonis Junii.
Explicit Prefacio.
Incipitprologus in uita eiusdem sancti.
Post multum uero temporis interuallum prefatus rex Gund-
leius, iam regno fretus, quandam nobilissimis ortam natalibus
puellam eleganti quidem specie, sed et forma ualde decoram seri-
cisque redimitam uestibus, cuius nomen Guladus, cuiusdam
reguli filiam, qui uocabatur Brachanus, pro eius dulcissima fama
flagranti affectu sibi legittimo copulari coniugio gestiuit. Exin
quam plures ad patrem uirginis direxit legatos, quo sibi eandem in
coniugem despondi obnixius postularent. Pater uero puelle,
accepta legatione indignatus, furoreque repletus, filiam suam illi
despondere renuit, atque nuntios despexit, eosdemque sine
honore dimisit, quod nimis egre ferentes, atque domino suo nun-
tiantes queque erga eos acta fuerant, redierunt. Quo audito, rex
nimia debachans furia, trecentos quamtocius armauit uernulas,
quo premissam puellam ui raperent. Deinde protinus iter arri-
pientes ut ad prescripti reguli curiam uentum est, que uocatur
Talgard, memoratam uirginem ante conclauis sue# ianuam cum
ipsius sororibus sedentem pudicisque sermonibus uacantem rep-
periunt, quam statim ui capientes, festinato cursu regrediuntur.
Quo accepto, genitor ipsius Brachanus dolore cordis tactus
intrinsecus amissionem karissime# nate# lugens, uocauit in auxi-
lium sibi cunctos amicos et concessores suos ad eruendam natam
suam. Conuenientibus autem uniuersis auxiliariis suis, citatis
cursibus persequitur hostem suosque complices. Quos, cum con-
spexisset Gundleius, iussit sibi sepius dictam puellam afferi,
illamque secum equitare fecit. Ipse quidem haut fugiendo, cete-
rum pedetentim secum gestans adolescentulam in equo, exerci-
tum precessit, suos milites exspectando et ad bellum uiriliter
hortando. Brachanus uero cum suis immitem regem suos quoque
satellites audacter aggrediens, prostratis ducentis, persecutus est
eos usque ad collem, qui est in utriusque patrie# confinio, qui
Brittannica lingua Bochriucarn nuncupatur, quod maxilla lapidee#
uie# interpretatur. At ubi Gundleius corpore incolumis cum pre-
notata uirgine, licet plurima strage mestus preliando cum aduer-
sariis, terminos terre# sue# attigisset, ecce, tres heroes strenui,
Arthurus cum duobus equitibus suis, Cei, uidelicet, et Bedguir,
super cacumen supradicti collis cum alea ludentes consedere. Illis
enimuero cernentibus regem cum puella sibi apropinquantem,
Arthurus ilico libidine in amorem adolescentule nimium succen-
sus, ac iniqua cogitatione plenus, consodalibus inquid, 'Scitote
me uehementer in concupiscentiam puelle huius, quam ille miles
equitando deuehit, accendi.' At illi prohibentes eum dixerunt,
'Absit a te tantum scelus patrari, nos enim soliti sumus inopes
anxiosque iuuare. Quocirca huic angustato prelio certaminis con-
currentes cicius subueniamus.' At ille, 'Quum ambo mauultis
ei succurrere quam puellam mihi ab eo uiolenter dirripere, per-
gite obuiam eis, ac quis illorum sit heres diligenter huius terre#
sciscitamini.' Illis autem confestim abeuntibus et pro regis pre-
cepto sciscitantibus, Gundleius respondit, 'Testante Deo et omni-
bus Brittannorum peritissimis, istius terre# heredem me esse pro-
fiteor.' Reuersisque nunciis ad dominum suum, retulerunt que#
ab illo audierant. Tum, Arthuro sociisque eius armatis, in hostes
Gundleii irruunt, eosque uersis tergis cum magna confusione ad
patrium solum fugauerunt. Tunc Gundleius, per patrocinium
Arthurii triumphans, ad suum palacium cum prescripta uirgine
Gladusa perrexit, quod erat situm in illo colle, qui ab eius nomine
deinceps uocabulum Brittannice Altgundliu, id est, Collis Gund-
leii, accepit. Nam a Gundleio Gunliauc, a Brachano uero Breche-
niauc uocatur.
Incipit uita eiusdem sancti ixo Kal. Februarii.
@ 1. De angelica reuelatione et natiuitate sancti Cadoci.
Igitur peractis his omnibus, Gundleius rex prescriptam geni-
tam Brachani, Gladusam nomine, legitimo sibi sociauit coniugio,
que# concepit, ast, mirum dictu, per singulas noctes ab hora con-
ceptionis eius in quattuor angulis domus, in qua manebat, quat-
tuor lampades igneo splendore coruscantes, quoad peperit filium
suum primogenitum, uise# sunt. Et in hoc nempe patet omnibus,
quod infans ab utero matris a Deo constat electus, iuxta illud
uaticinium Ysaye prophete, 'Ex utero matris tue# elegi te.' Et
alibi, 'De uentre matris mee# uocauit me Dominus.'
Quadam uero nocte quidam ex Gundleii latronibus ad quoddam
oppidum, in quo quidam religiosus Hibernensis heremita Deo
deuotius seruiens, nomine Meuthi, habitabat, furandi causa per-
uenerunt, quum prenotatus Gundleius oppido fures diligebat
eosque sepius ad latrocinia instigabat. Sed idem heremita nullam
terrenam substantiam, excepta una boue feta, possidebat, om-
nium illius prouincie# optima, cuius copioso lacte ipse heremita
cum suis xii ministris sufficienter reficiebantur, quam prenotati
fures nequiter furati sunt. In ipsa quoque nocte, qua hoc scelus
perpetratum est, Gladusa, crebro dicti regis coniunx, primo-
genitum natum peperit. Uox etiam eadem nocte de ce#lo in som-
pnis ad patrem infantis facta est, dicens, 'Quidam sanctus presbiter
atque anachorita crastino, nutu Dei, ad te diluculo ueniet, quem,
cum respexeris, humiliter deuoteque eum suscipe, ipsum quoque
genuflectendo medullitus implora, quatinus lauacro regenera-
tionis filium tuum purificet, nomenque eius Catmail uocabitur.
At ubi septimum annum etatis peregerit, eidem regeneratori suo
studio informandum tradas.' Huic etiam uenerabili presbitero
similiter ipsa nocte apparuit angelus Domini, dicens ei, 'Surge
uelociter, succinge te, et calcia caligas tuas, nam bos tua a furibus
extat ablata, quapropter ad eam indagandam accelera. Cum uero
regis Gundlei ad atrium perueneris, ibi proculdubio eam rep-
peries. Quinimmo filium ipsius regis, apud quem uacca tua
tenetur, Dei iussu baptizare festina. Deinceps uero postquam
septennis fuerit, eum sanctarum scripturarum apicibus institues.'
Prefatus itaque rex eadem nocte cuncta, que sompniauerat, uxori
sue# Gladuse narrauit, priusquam prenotatus hermita illo perue-
nisset, indeque illam non minimum letificauit. Sequenti etenim
die supradictus sacerdos, discipulis comitatus, Dei amminiculo,
matutinus ad adipiscendam uaccam suam ad triclinium, in quo
dormierat rex, profectus, at tamen, atrocibus ostiariis resistenti-
bus, haut introiuit. Quo comperto a rege, celeriter intrare per-
mittitur, restituta sibi boue, quam amiserat, ouanter suscipitur.
Nam ubi rex illum respexit, statim ipsum esse seruum Dei,
diuino sibi reuelatum oraculo, cognouit, pronusque demissis
obtutibus enixius uiro Dei supplicauit, quo suum salutis lauacro
baptizaret filium. Ille quidem, peticionibus inimici sui parens, ex
angelico precepto puerum baptizauit, iuxta illud dominicum, 'Di-
ligite inimicos uestros. Be[ne]facite his, qui oderunt uos, et orate
pro persequentibus et calumpniantibus uos, ut sitis filii Patris
uestri, qui in celis est.' [S]uscepit itaque [se]ruus Dei pu[er]um et,
tota ei [fa]milia pro more [ue]terum comitan[te], ad curren[tia]
perrexerunt [flu]enta. Sed in huius baptismatis officio, miro prodi-
gio, quantus puer foret, diuina potencia dignatur ostendere. Cum
namque uir Dei, Meuthi, filium prememorati basilei baptizare
uellet, ministri regis longo fatigati itinere inopia laticis querimo-
niosa uoce in audientia Meuthi, serui Dei, causantur, testificantes
se de longe humeris suis limpham diatim gestare. Respondit eis
Meuthi, 'Oremus omnes Dominum nostrum, Iesum Christum,
ut nobis famulis suis atque huic infantulo, ex utero matris a se
electo, laticem effluentem impertiatur.' Completa namque ora-
tione, fons ingens loco arido erupit, qui scaturiens effusius fluuium
fecit. Quo facto, cunctis exultantibus et Deum laudantibus,
beatus Meuthi responsorium dixit, 'Fluminis impetus letificat
ciuitatem Dei.' Porro, cum quedam mulier puerulum ad illum
sacrum fontem in ulnis gestaret, qui sancti prefati hermite#
orationibus nuper de terra erupit, ut baptizaretur, ille, de brachiis
se ferentis exiliens, tribus saltibus sine cuiuspiam gestamine ad
predictum fontem conuolauit, seque ter in nomine sancte# Trini-
tatis in unda submersit, quod miraculum ad promulgandam penes
se gratiam pueruli diuina benignitas peregit, secundum illud
Psalmographi, 'Mirabilis Deus in sanctis suis.' Tres istius infan-
tuli saltationes misticum sancte Trinitatis numerum designant,
i[d est], Patrem, et Filium, et Spiritum Sanctum, cuius toto
conamine iugiter effectui mancipauit obsequium, indies de uirtute
in uirtutem, ut Deum deorum in Syon mereretur uidere, con-
scendere studens. Postquam autem beatus Meuthi eum solum
saltantem conspexit, alacriori gaudens animo, maturius eundem
in ipso sacro fonte baptizauit, atque pro precepto angelico nomen
ei Cathmail imposuit.
[@ 2. De celariis, plenis copia mellis et lactis, nutu Dei.
Appropinquante autem tempore pariendi, sancta mater, Gwla-
dussa uocata, natum peperit almum. In cuius natiuitate celaria
lacte et melle plena inuenta sunt, quasi ad opus epularum pre-
parata, cum triduo ante regio sumptu penitus essent euacuata.
Qua re sancta mater sancti, gratias Deo agens de suis muneribus,
dona Christi iussit diuidi pauperibus.
@ 3. De augmentacione bonorum.
Cui miraculo successit mirabilius, nam in quantum celaria plus
euacuabantur, maiori pollebant bonorum habundancia.]
@ 4. Qualiter puer Cadocus sancto Meuthio traditur.
Renatum ergo gratia baptismatis infantem, pro baptizantium
more, prescriptus presbiter parentibus suis reconsignauit, dicens,
'Istum puerulum, a me angelico iussu lauacro salutis expiatum,
letanter suscipite, atque a cunctis nocuis rebus vii annorum spacio
seruate, hisque transactis, eum diuinis instruendum paginis
statuite.' His auditu exhaustis, pueri genitor sancto presbitero
ait, 'Tibi pre omnibus Brittannie# doctoribus meum filium com-
mendo, quatinus, euoluto prefinito annorum curriculo, illum
liberalibus artibus diuinisque dogmatibus erudias, quia tu es uerus
Dei cultor, plurimorumque discipulorum peritus doctor.' Ad hec
sanctus Meuthi respondit, 'Cuncta, que mihi preceperis super hoc
puerulo, libentius, Deo annuente, effectui mancipabo.' His per-
actis, ut dictum est, sanctus Meuthi, adepta predicta boue, gaudens
ad propriam repedauit sedem.
[@ 5. De pia religione pueri et sua admonicione in patris fami-
liam.
Interea benedictus ille infans crescebat etate et sapientia, et
quicquid boni sibi ueniebat ad manus, totum erogabat pauperibus.
Et, quamuis regia proles, regii cultus despiciebat pompam, sub
uili habitu singulis horis frequentando ecclesiam, qui, dum
inuitaretur ad prandium uel ad cenam, dicebat, 'Christus mihi
cibus est, et ille mihi potus.' Sumebat tamen sub nocte modicum
panis et aque, lauciores cibos penitus abiciens. Hiis contentusi
alimoniis, quasi diuersorum ciborum reficeretur epulis. Uultum
habebat hillarem pinguem et iocundum. Dumque ad ludendum
in alea pergeret patris sui familia, festiuo cursu ad ecclesiam
semper confugiebat, quibus eum ad id instigantibus dicebat, 'O
ceca mens hominum, que semper transitoria appetit et terrena
respicit.2 Uidete quid sitis, et quid facti estis ? Nescitis, quia dies
Domini ueniet, quando luctus uertetur in gaudium, et risus
uertetur in luctum ?' Et dum hec predicaret, magna pars audien-
tium condolebant ad inuicem dicentes, 'Quid uult hec nostri nati
religio? ab eo regni expectabamus augmentum, qui sua predica-
cione nostram diminuit familiam. Cogamus eum ad miliciam,
quia melius nobis nouit regere populum.' Quod cum diceretur
puero, erectis manibus in celum, dixit, 'Libera me, Domine Iesu
Christe, ab hoc periculo. Iam non dominari, sed seruire, desidero.
Mitte me, quo uis, iam enim non uisitabo limina patris.' Unde,
quia Deus eum ecclesie prouideret rectorem, dedit ei Deus
scienciam Scripturarum. Et quod plures facit insolescere, non
eum extollebat sciencia, sed quantoplus alios sapiebat, tanto
magis se in omnibus humiliabat. Nec mirum, cum nichil ab eo
fieret, unde reprehendi poterat. Omnes enim diligebat, nullum
offendebat, omnes honorabat, et ab omnibus honorabatur, omnes
benedicebat et ab omnibus benedicebatur.]
@ 6. De fonte subito erumpente ad baptismum pueri in ydro-
melle conuerso.
Ceterum nequaquam silentio duximus pretereundum, quod
diuina miseratio ad manifestandum crebro memorati pueri penes
se gratiam, de prefato fonte, in quo sanctus Catmail, qui et Cado-
cus, baptizatus est, efficere uoluit. In primo autem anno post
baptismum sancti Cadoci, prout a peritioribus Brittannorum
senibus fertur, in medonis saporem atque colorem conuersus est.
In secundo reuera anno, lacteum uero colorem dulcedinemque
per totum annum reseruauit. Ergo, si qui illius patrie# habitatores,
in qua fons iste pro premissi heremite oratione et sancti Cadoci
amore de terra ad eorumdem utilitatem scaturiit, bibissent, nun-
quam defecisset, nec suam dulcedinem amisisset. At ubi maxima
lis atque dissensio inter iniquos heredes orta est, ita ut illius fontis
causa dirius alterutrum pugnarent, plurimaque ex eis perpetrata
strage, c, uidelicet, uiris rusticani agminis trucidatis, multisque
uulneratis, tandem reliqui sanguinolentis uestibus ac caballis ad
proprias remearunt sedes. Iccirco Deus, omnium largitor bono-
rum, qui per hunc fontem hominibus illius prouincie# suam pro
almi Cadoci amore beniuolentiam ostendere dignatus est, per
eorum quoque nequitiam atque iniuriam indignatus ac exaspera-
tus, premisse scatebre liquorem in sue# insipiditatis naturam
redire fecit, secundum illud Moysi, 'Abscondam faciem meam',
inquid Dominus, 'ab eis, et considerabo nouissima eorum.
Generatio enim peruersa est, et infideles filii.' Euoluto ergo vii
annorum lustro, cunctis huius mundi spretis illecebris, sponte
cum parentum licentia puer Cadocus se magisterio pii baptizatoris
sui Meuthii sacris apicibus disciplinisque liberalibus imbuendum
tradidit. At ille gratanter eumdem suscipiens, ex angelico pre-
cepto studiosius illum Donato Priscianoque nec non aliis artibus
per annos xii diligentius instruxit. Ut igitur pie# memorie
Cadocus puerilem decucurrit etatem, Deo nimium deuotus cepit
existere, et ad superne# uite# patriam totis uiribus anhelare, moribus
egregiis puericiam superans, nulli animum uoluptati contulit.
Nam illud Euuangeliste de puero Iesu, ex isto etiam ipsius famulo
non indigne dici creditur, 'Puer crescebat et comfortabatur, et
Spiritus Dei erat cum illo.'
@ 7. De animaduersione rustici, puero Cadoco ignem dare
nolentis.
Quodam quippe die, foco eorum extincto, supradictus presbiter
auditori suo Cadoco precepit ignem ad coquendam escam deferre.
Ille nimirum preceptoris sui mandato obtemperans, extimplo ad
trituratorium siue segetis excussorium, in quo manebat quidam
doctoris eius seruus, nomine Tidum, in illa hora auenam siccans,
perrexit, obnixius flagitans, quo sibi ignem ad magistri opus
tribueret. Ast stolidus rusticus ille, petitionem ipsius respuens,
illi se daturum renuit, nisi carbones in birro suo ardentes depor-
taret. Ipse autem in Domino confidens, carbones ignis in clamide
sua suscipiens, ad eruditorem suum, inusta ueste, attulit. Sed non
est reticendum, quod ille rusticus dignam obstinationis sue
animaduersionem uelocius persensit. Nam puer reuertendo in
rusticum respexit, erectis in celum luminibus, Dominum pre-
cabatur, dicens, 'Queso te Deum, Patrem omnipotentem, celi et
terre conditorem, qui seruis tuis calcandi scorpiones, extinguendi
uenena, demones fugandi, cecos illuminandi, leprosos mundandi,
infirmos sanandi, feroces domandi peccatores, atque impios sub-
iugandi, in terram potestatem contulisti, auribus percipe preces
meas, quatinus iste rusticus suorum fomento titionum cum
trituratorio et farre suo pariter concremetur, suumque triturato-
rium sit maledictum a Deo, ita ut nullus alius post ipsius obitum
illo utatur in euum, suaque soboles aliis gentibus sit subiecta.
Non ideo, Domine, his obsecrationibus bonitati tue supplicaui,
quo prescriptum peccatorem optarem in suo flagitio condem-
pnari, cum Dominus dicat, " Nolo mortem peccatoris, sed magis
ut conuertatur et uiuat." Et Paulus, "Non reddentes malum pro
malo, nec maledictum pro maledicto, sed e contrario benedicen-
tes"; uerum uti uirtus diuinaque potestas in hoc mundo esset sce-
lerosis manifesta, teque magis pauerent, tibi quoque ministrantibus
resistere abhorrerent, quemadmodum in Daniele legitur, "Paueant
omnes habitantes terram Deum Danielis, quia ipse est liberator et
saluator, faciens mirabilia in ce#lo et in terra." ' Finita supplicatione,
seque retro prospiciente, ecce, trituratorium ab ipso anatematiza-
tum cum stolido uillano superius declarato succensum prorsus
exuritur. In illo etiam loco, in quo trituratorium seu excussorium
illud situm erat, post illius adustionem fons horribilis in memoria
huius diuine uindicte# emanauit, qui pullam paludem ibidem
efficiens, hactenus in memoriam illius rei permanet. Docilis autem
puer, Cadocus, quamtotius regrediens, carbones ignis ab inusto
birro sub oculis sui preceptoris proiecit. His ut dictum est per-
petratis, ait ei senior, 'Karissime discipule, serue Dei electe, mihi
te diutius docere non licet.' His acceptis, bone indolis adolescens,
uerens, ne doctoris ipsius indignationem forte quopiam com-
misso promeruisset, cum gemitu suspirans, inquid, 'Ut quid
mihi preterirasceris, ac furor tuus super me uelut ignis succendi-
tur, num inobediens usquam tibi uerbo uel opere fui, an accusator,
et susurro inter fratres extiti ?' Respondens autem Meuthius ait,
'Nequaquam, sed utpote legitur in Euangelio de centurione,
Christum quo suum curaret puerum flagitante, "Dixit illi,
Domine, non sum dignus ut intres sub tectum meum"; et alibi
Petrus, "Exi a me, preceptor, quia homo peccator sum." Et ita
non sum dignus ut sub tecto meo mecum amplius habites, ac a me
lectionem recipias, nam tua sapientia meam excedit scientiam,
et innocentia tua meam supereminet prudentiam, meque modis
omnibus sanctior extas. Iccirco cum diuino presidio meaque
benedictione, angelis te ubique comitantibus, quocumque decre-
ueris prospere perges.' Tunc sacer Meuthius, cogitans de sacro
supradicto igne post Cadoci discessum, quum illo nullatenus
ausus est uti, abiit, et tanquam preciosum thesaurum in cimiterio
defossum occuluit. Ab illo siquidem die usque ad tempus Hiuguel
regis, filii Ougueni, regis Morganensium, uniuersis fuit notus
locus ille, ubi sacer ignis a sancto Meuthio erat reconditus, nec non
omnibus aduenientibus eo cum suis pecoribus diuersa clade per-
culsis, sanitatem diuina miseratio conferre solebat, donec quidam
maliuolus, Dei largitioni in salutifero igne hominibus collate#
inuidens, ne cuiusquam morbum curaret, infeliciter locum ignem-
que denegando deleuit. Deinde hactenus ignis locusque mansit
incognitus, nulli hominum salutem tribuens.
@ 8. [De discessione Cadoci ab eius preceptore, et percussione
subulci intentii eum percellere.]
Igitur sanctus Cadocus, a sepius memorato informatore suo
mestus discedens, crebris gemitibus locum aptum ad Dei serui-
cium diligenter quesiuit, nec diu uoto frustratus. Tandem ad
quandam uallem spinis tribulisque obsitam deuenit. Ibi nempe
lassitudo paululum sub umbra pomifere arboris pausare coegerat.
Ast sues ibi pascentes, illo conspecto, perterriti, citato cursu
ad subulcum confugerunt. At ubi porcos pauore conterritos
intuitus est, repletus ira concitus surrexit, suamque hastam
arripiens, quaquauersum uispilionis more quoque perscrutans,
uti perciperet quis uel quid suos porcos terreret. Unde contingit
eum superuenire ad locum, quo sanctus Cadocus orabat penes pre-
fate# arboris radices, illumque intuitus furem esse autumans,
quem, librata sursum dextera, mucrone# lancee# terebrare conatur.
Sed Deus ex alto nequitiam subulci prospectans, protensum
lacertum ilico fecit obrigescere, ita ut nec illum ad se retrahere,
nec inantea extendere ualuit, uisumque utrorumque luminum
statim amisit. Ita non dubie uenerabilis Cadocus discrimen
rabiemque furibundi subulci, nutu Dei, laudabiliter euasit.
Subulcus autem miserandis uocibus clamans, pedibus ac leua
solotenus palpans, hoc suorum detrimento membrorum cognouit
Cadocum Dei famulum esse, quem nescius occidere uolebat,
illumque miserabiliter in hunc modum affatur, 'Enixis uestram
pietatem deposco precibus, quatinus pro ineffabili Dei miseri-
cordia me, in corporeis arcatum diuina ultione uinculis meos
miseros artus, soluas, ac mee# cecitati lumen ablatum concedas.'
Ad hec sanctus Cadocus, 'Tibi sanitas a Deo concessa non est,
ante quam ad dominum tuum, scilicet, Poul Pennychen, perue-
nias.' At ille, 'Animaduerte, fidelissime serue Dei, me geminis
orbatum luminibus meumque miserabile corpus, uelut ferreis
catenis, connexum. Quamobrem hinc uspiam migrare nequeo.'
Cui Cadocus inquid, 'Crede tantum quum Deo cuncta possibilia
sunt in ce#lo et in terra.' At ille respondit, 'Credo, domine.' Rur-
susque beatus uir ait ad eum, 'Qui ceci nati oculos aperuit, et
quatriduanum Lazarum de monumento suscitauit, ipse tuos oculos
aperiat, omniumque artuum tuorum in presentia domini tui et
eiusdem consessorum citissimam medelam largiatur. Tibimet
eciam precipio, quatinus cumque domino tuo, que tibi per me a
Deo sunt illata, nuntiaueris, receptoque luminum uisu, eum mei
uice salutes, et uelocius ad me ueniat, quo eiusdem aspectu pariter
et affatu potiri merear, attentius postules, patruus enim meus est.'
His acceptis, cecus atque calamitosus extimplo surrexit, de polli-
cita sibi per Dei misericordiam sospitate nichil hesitans, nutanti
gressu, Dei ducatu, ad portam atrii, in quo dominus eius habita-
bat, quod Brittannice Nant Poul uocitatur, inestimabiliter pro-
greditur, cecaque fronte fores pulsans, uoce magna ostiarios
exclamat, et ingressum flebiliter exorat. Ianitores etenim illum
intuentes, ipsiusque calamitati compatientes, quomodo uisum
amiserit, aut unde tanta debilitas ei acciderit, sollicite percun-
ctantur. Ille plane nil respondendo conticescens, in aula domini
sui ingreditur, eique astans, cuncta sibi, que a Deo per sanctum
Cadocum fuerunt illata uel ab eo dicta, luculenter insinuauit.
Cui necdum uerba penitus finienti, cecitate depulsa, pristinus
uisus redditur, ab oculis eius uelud squame piscis decidentes,
arentique dextere genuini roboris restituta est uirtus. His auditu
uisuque perceptis, premissus Poul uehementer admirans, manda-
tumque uiri Dei gaudenter cum exultatione suscipiens, arbitratus
sanctum Cadocum temporalem gloriam regnumque terrenum
uelle Dei seruitio preponere, continuo se preciosiori uestium
cultu induit, cum xii electis militibus, prescripti subulci ducatu,
ad uirum Dei letanter perrexit, eundemque sub umbra predicte
mali orantem repperit. At non modo ille uerum etiam cuncti
commilitones eiusdem statim caballis eius descendentes, pedibus
beati Cadoci prouoluuntur, ipsumque talibus adoriuntur, 'Nos de
tuo felici aduentu dignas Deo gratiarum actiones referimus,
plurimumque gauisuri, si, neglecto religionis cultu, regali sceptro,
prout dignitatem tuam decet, te donari promiseritis, quum qui-
dem principalis huius regni heres es, tibique tocius regni iura
competunt, omnesque tue# dicioni subiciemur.' Quibus sanctus
Cadocus, 'Diuine# religionis cultum pro fallacis mundi oblecta-
tione nullatenus deseram, nec celestibus terrena preponam, neque
sempiterna pro momentaneis spernam, ceterum unius tugurii
locus de tota terra tua michi sufficiet.' Respondit ei subregulus,
'Arbitratus sum te pregrandia xenia rogaturum, nunc uero
minima flagitas; unde pro uestro arbitrio locum eligens posside.'
Cui beatus uir ista exequitur, 'Tedet me huius solitudinis diuersa
loca lustrare. Hanc autem uallem, ab humana non parum habita-
tione remotam, pre omnibus ad inhabitandum eligo, hicque cum
meis consodalibus clericis Deo deuocius obsequendum opere
precium duco, secundum illud psalmographi, "He#c requies mea
in seculum seculi, hic habitabo, quum elegi eam." ' His huius-
cemodi patratis, ac postulata mansione beato Cadoco sponte
contributa, prememoratus subregulus repedauit ad propria.
Uenerabilis igitur uir sequentem cum clericis suis obsecrationibus
ad Deum continuabat noctem, quatinus locum sibimet construendi
insinuaret, ac, frutectis auulsis, in planum redigeret. Nam in ipsa
ualle nil aridi extitit, sed purulentai palus, nichil preter arundine-
tum diuerso reptilium et colubrorum genere refertum gignens,
excepto unius rubi ambitu, subtus quem ingens aper niuei coloris
suos anfractus habebat, medio quoque eiusdem rubi uertice cignus
annuatim nidificare solebat. Ut autem uenerandus heros oratio-
nem complesset, ecce, angelus Domini apparuit in sompnis,
dicens ei, 'Oratio tua a Domino exaudita est. Ergo mane diluculo
surgens, locum edificandi oratorii complanatum atque mundatum
inuenies. Cumque ibidem deambulaueris, setosum grandeuum-
que aprum candidum, gressuum tuorum strepitu perterritum,
exilire perspicies, ibique fundamentum templi tui in nomine
sancte# Trinitatis iacias. Deinceps quippe quo aper denuo sub-
stiterit, dormitorium instituas, indeque qua cursus sui stationem
tertiam fecerit, refectorium tuum construas.' Surgens autem
mane sanctus Cadocus, secundum angeli reuelationem queque
aspera atque dumosa Dei nutu solotenus in directum conspexit
redacta. Uenit itaque uenerandus uir ex angelico iussu ad prefa-
tum rubum medii uallis expiati, ob cuius incessus sonitum
inmanem singularem [aprum] exurgere, cignumque niuei coloris
timore nido depulsum auolare contemplatus est. Aper namque
haut procul a prenotato spineto cursum sistit; et quasi locum
designando sanctum Cadocum respiciens, paululum ulterius pro-
greditur; iterum etiam paulisper cursum continuans substitit.
Beatus igitur uir ternas apri stationes trium uirgularum affixione
notauit. In prima denique statione insigne monasteriolum ex
lignorum materie, in secunda refectorium, in tercia demum
dormitorium edificauit.
@ 9. Qualiter uir Dei primum monasterium construxit.
- Postquam autem hoc miraculum cunctis occidentalium Brit-
tonibus promulgatur, ex uariis totius Brittannie# oris quamplures
clerici ad sanctum Cadocum adinstar fluminum salo tenus auidius
confluxerunt, ut sapientiam actusque illius imitari mererentur;
omnes enim, qui Dei constantius obsequiis insudabant diuinisque
scripturis operam dabant, alacriter semper suscipiebat. Dehinc
cepit uir uenerandus uastum aceruum de terra erigere, atque in
eodem pulcherrimum cimiterium in honorem Dei dedicatum
facere, quo fidelium corpora circa templi ambitum sepelirentur.
Completo denique aceruo, necnon in eodem cimiterio confecto,
quattuor inmensas calles in transuersum quattuor decliuia mon-
cium suam cellam ambientium ex auiis peruias fecit sequendo
corporaliter ac spiritualiter euangelicam doctrinam, que# ait,
'Parate uiam Domino, rectas facite semitas eius.' Similiter iste uir
Dei non modo manibus corporaliter operando praua indirecta et
aspera in uias planas direxit, uerum etiam nonnullorum corda,
diuersis erroribus hispida ac peruersa, in uiam Domini rectam
conuertit. Item alium sibi locum elegit, et in illo alium tumulum
in modum urbis rotundum de limo terre# exaggerari, ac in tumu-
lum erigi fecit, quod Brittonum idiomate Kastil Cadoci nun-
cupatur. Idem etenim manuum suarum operibus par duxit
uitam transigere, metuens alterius labores otiose comedere,
sperans aporiamine presentis sudoris se transmigraturum ad
gloriam perpetue quietis, secundum illud Psalmographi, 'Labores
manuum tuarum qui manducabis' et cetera. Et apostolus, 'Unus-
quisque uestrum manibus suis operando laboret, ut habeat unde
tribuat necessitatem pacientibus.' Et rursum, 'Nullus ex uobis
panem ociosum comedat.' Et, 'Qui non laborat, nec manducet.'
Iste quidem licet plurimorum agrorum possessor extiterit, in uno
tamen fertili iugere annonam serere consueuit, qui indigenarum
lingua Eruguenn uocari cepit. Notum quoque sit uniuersis pii
patris Cadoci uitam legentibus atque audientibus, ipsum iuger ob
benedictionem et sanctitatem uiri Dei hoc uenerabile uocabulum
obtinuisse.
@ io. Quomodo Cadocus ad Hiberniam transfretauit.
Contigit, igitur, quod in una dierum post multum temporis
interuallum beatus Cadocus discipulos suos huiusmodi affatus est,
dicens, 'Fratres mei dilectissimi, iam flagranti desiderio ad Hiber-
niam discendi gratia transfretare glisco.' At illi respondentes
inquiunt, Scimus quidem, benigne preceptor, te que Dei sunt
uelle, tuamque ex Dei uoluntate pendere sententiam, quippe que#-
cumque ab eo poposceris, e uestigio impetrabis. Nichil enim
praui neque peruersi sentis, sed in diuinis scripturis iugiter medi-
tari melius fore noscis, iuxta illud prouerbiorum sapientis, "Fili, a
iuuentute tua excipe doctrinam, et usque ad canos inuenies
sapientiam, et erit tibi tanquam pater et mater." ' Postque lembum
sibi robustum pice oblitum in portu pelagi parari iubet, ut in eo
tutius Hiberniam nauigaret. Conuenientes autem ipsius quique
discipuli, in he#c uerba prorumpunt, 'Domine, quocumque ieris,
te seque#mur.' Ait illis, 'Quidam uestrum mecum proficiscantur,
alii autem hic maneant, ut meum monasterium oppidumque
fideliter seruent, donec ueniam.' Et factum est ita. Transfretauit
itaque sanctus Cadocus Hibernicum mare, tempestiueque pro-
spero cursu appellitur. Qui maturius inter Hibernienses ueniens,
precellentissimum illius gentis didascalorum studiosius astipu-
lando indagare sategit, quatinus ab illo .vii. liberalium arcium
disciplinis perfectius informaretur. Qui fluenta doctrine# flagran-
tius sitiens, ad principaiem eiusdem patrie# ciuitatem, que# Lismor
Muchutu uocatur, tandem prospere peruenit. Ibidemque a
doctissimo illius pagi magistro totiusque cleri contubernio
gratanter susceptus, pro sui sanctitate ac humilitate nomine pri-
moris sancti eiusdem ciuitatis, Muchutu, scilicet, eum cognomi-
nauerunt, quo cum illo summo doctore tribus annis mansit, donec
perfectionem totius occidentalis scientie adipisci promeruit. In
eadem quoque ciuitate monasterium in honore sancti Cadoci
constructum esse ferunt.
@ i i. Quomodo Cadocus ab Hibernia repatriauit.
Euolutis igitur tribus annis, cum copioso clericorum Hiber-
niensium atque Brittonum comitatu de Hibernia celeberrime
repatriauit. Inter quos religiosi tres doctissimique uiri, Finian,
uidelicet, Macmoil, atque Gnauan, celebriores tocius gregis di-
scipulorum peritissimique Brittonum, extitisse feruntur. Dehinc
uero Brittannicum litus attigit, cum suis clientibus in partes
Brecheniauc secessit, acceperat enim quendam famosum retho-
ricum, cui nomen Bachan, nuper de Italia ad illas horas aduenisse.
Ut autem beatus Cadocus famam ipsius scientie# auditu percepit,
ab illo Romano more Latinitate doceri non minimum optauit.
Facta est autem in illa tempestate fames ualida in regione Breche-
niauc, cum sanctus uir ad prememoratum dogmatistam uenisset.
Tunc sanctus Cadocus suppliciter rogauit, quo suum dignaretur
suscipere discipulatum. Cui ille respondit, 'Fili mi, presto sum.
Ceterum admodum timeo, ne tibi condiscipulisque tuis uictus
deficiat, et inedia afficiamini.' His auditis, uir Domini, in Domino
ualde confidens, obsecrationibus quoque insistens, mestas genas
lacrimis rigauit, quo sibi super his ab omnium largitore consulere-
tur. Quocirca in illius diei articulo contigit quendam murem, de sua
egressum cauerna, granum frumenti in ore ad beatum Cadocum
concite deferre, et super tabulam ante ipsum positam ludenter
illud suis obtutibus preponere. Idem etiam mus septies eundo
et redeundo, totidem triticea grana famulo Dei aduexit. Collegit
itaque ipsa grana et in suo uolumine abdidit, animaduertens hoc
indicio diuinam sibi adesse miserationem. Tandem uero itidem
musculum comprehendens pede ligauit, ut huius rei archanum
diligenter indagaret. Deinceps, predictum scolasticum accersiens,
grana depromsit, queque gesta erant etiam ei nucleatius intimauit.
Cognoscentibus siquidem utrisque miraculum a Deo sibi pro-
palatum, inito consilio, Cadocus a quadam uidua prolixum ac
gracilem filum peciit et accepit. Quo pede muris innexo, se pre-
cedentem laxato filo sequitur, donec idem reptile ad quendam
tumulum, sub quo erat pulcherrima subterranea domus, anti-
quitus fabricata, purgato tritico referta, uenisset. Ibique per
opacum foramen interius mox illapsum, citiusque regressum,
unum, ut prius, frumenti granum in ore suo reportauit. Attamen
quis eandem domum patrasset, seu quis ibi tam magne# quantitatis
triticum reposuisset, huc usque constat incognitum. Uerum
certissime scitur id esse diuinum munus, ob suam sodaliumque
propulsandam egestatem, famulo Dei contributum. Quo uiso,
sanctus Cadocus ad suum preceptorem consodalesque reuersus,
queque contemplatus fuerat, eis nuntiauit, quem magister in
hunc modum alloquitur, 'In hoc cognosco quum uerus Dei cultor
es, et ab illo corroboraris in uniuersis itineribus. Quamobrem
auidius ex toto corde meo desidero, quo legendi gratia, quoad tibi
placuerit, mecum consistas.' Ista uero cum predictus Dei famulus
auribus hausisset, non minimum gauisus inquid, ' Si iubes, domine
pater, hoc dominicum munus frumenti egenis et famelicis istius
patrie# erogabimus neu nobis illius sapientis sententia merito
inferatur, "Qui abscondit frumentum maledicitur in populis,
benedictio autem super capud tribuentium." ' Habitauit ergo
cum prememorato doctore, sibi a Deo collatam annonam cunctis
indigentibus, unicuique pro modulo sue# penurie#, distribuens.
Porro, latius hoc miraculo per prouinciam cresbrescente, Bra-
chani auribus, aui beati Cadoci, digna ammiratione letus rumor
insonuit, qui partem agri illius, in quo triticum repertum est,
qui Lannspitit nuncupatur, uiro Dei donauit, in quo loco sanctus
uir monasterium sibi edificauit.
@ 12. De reditu beati Cadoci ad eius precipuum monasterium.
Beatus igitur Cadocus, ut efficaciter disciplinarum doctrinis se
senserat imbutum, suo didascalo Bachano ac quibusdam clientum
eius suum oratorium commendans, ad proprias sui kari ruris sedes,
Landcaruan scilicet, remeauit. Aliud quoque miraculum eiusdem
uenerabilis patris fertur fuisse. Nam, cum ad proprium oppidum
Landcaruan, ex quo diu discesserat, repedasset, suum principale
monasterium dirutum tignisque laquearium rudero per cimiterium
dispersis intuitus, ruine condoluit, gliscens illud, Deo coniuente,
denuo reedificare. Accitis ergo cunctis clericis operariisque non-
nullis, ad siluam cum omnibus ad deferendam lignorum materiem
tetendit, exceptis duobus effebis, Finian, uidelicet, et Macmoil,
qui cum uiri Dei licentia, quo lectioni uacarent, remanserunt.
Tum repente economus, cocus, atque sepeliarius uenientes,
obiurgati sunt eos, dicentes, ~Quamdiu inobedientes nilque boni
gerentes, cum condiscipulis uestris operari dedignantes, panem
otiosum comedetis ? Eia properantius ad nemus euntes, lignorum
materiem cum sociis uestris otius huc aduehite.' At illi respon-
dentes inquiunt, 'Numquid more boum plaustra gestare ualemus ?'
Ipsi uero geminos ceruos iuxta lucum stantes deridendo ostende-
runt eis, talia prosequentes, 'Ecce duo robustissimi boues secus
siluam stant. Maturius pergentes, comprehendite eos.' Ipsi
uero citius pergentes apertum codicem pre magna festinatione,
quo sedebant, sub diuo apertum relinquentes, ceruos in nomine
Christi se prestolari iusserunt, qui statim sue ferocitatis obliti,
mansuetius operientes illos, indomita colla iugo submittunt. At
illi nimia trabe, quam uix quattuor robusti boues attrahere possent,
illigata iugo ceruis imposito illos, uelut domesticos boues, domum
abigunt, ibique iugo disiunctos ad pascua redire permittunt.
Intuens autem sanctus Cadocus nimium hoc facto admiratus,
sciscitatus est eos, inquiens, 'Quis uobis imperauit ad me transire,
siue lectione dimissa lignis attrahendis operam dare ?' Illi uero
inuectiones trium prescriptorum uirorum in illos stomacantium,
ei narrauerunt, qui furore succensus, huiuscemodi maledictionem
prememoratis tribus officialibus inussit, 'Hoc faciat eis Deus et
addat, ut illi tres pessima morte, gladio, seu fame necati, deficiant.'
In ipsa plane hora, qua hec fiebant, per uniuersam illam regionem
horissonus imber decidit. Unde uir Domini premissos discipulos,
quo illorum reliquissent codicem, inquisiuit. At illi pauentes
dixerunt, 'Quo sedebamus, lectioni uacantes eius, pre nimia pro-
peratione inmemores, apertum sub diuo dimisimus.' Uir autem
Dei illo regressus, librum, a pluuia penitus illesum, nimis
admiratus inuenit. Iccirco liber ille in memoriam beati uiri
Brittannica lingua Cob Cadduc uocatur. In eodem quoque loco
in honore sancti Finianni sita fertur capella, quo liber eiusdem
inter imbrium procellarumque turbines aridus et a pluuia extorris
est repertus. A duobus uero supradictis ceruis, more boum
subiugatis siue plaustrum gerentibus, principale sancti Cadoci
oppidum a priscis Brittonum colonis Nant Caruguan, id est,
Uallis Ceruorum, inde Nancarbania, ex ualle scilicet et ceruo,
uocabulum accepit.
@ 13. Qualiter sanctus Dauid ex angelica iussione sinodum
congregauit. i
In illo tempore, quo hec complebantur, sanctus Dauid, uerus
Dei confessor atque pontifex, magnis uirtutibus in Brittannia
claruit, ad quem a Deo missus est angelus, dicens ei, 'Surge, ne
tardaueris, et omni clero, senioribus, atque natu maioribus con-
gregatis, sinodum constitue.' Cui beatus Dauid, 'Presto sum,'
inquit, 'te iubente, quicquid beneplacitum Domino fuerit, si
dignus essem, perficere, uerum me multo genere dignior, sancti-
tate prestantior, sensu sagatior, eloquiisque sapientior ad co-
adunandam sinodum, ex Brittannie# satrapis editus, cui nomen
Cadocus, in Gleuguissig habitat, sine licentia cuius et anminiculo
tam grandem rem incipere minime presumo.' Ad quem angelus,
'Tantum modo meis obtempera iussionibus, nec illum uel modi-
cum metuas, nil enim in hac actione tibimet officiet, quum in
presens peregre proficiscetur.' Ceterum enimuero pro angelico
relatu utrumque perpetratur. Cadocus quidem peregrinatus est,
Dauid uero post eius discessionem magnam sinodum in Ciuitate
Breeui congregauit.
@ 14. De peregrinatione uiri Dei, et conceptu sterilis regine#
eius precibus.
Igitur sanctus Cadocus sine nummis et sacculo profectus,
ratam in Deo fiduciam habens, qui ait, 'Dico uobis, Ne solliciti
sitis anime uestre, dicentes, Quid manducabimus aut quid bibe-
mus, neque corpori uestro q[ui]d induamini' ; et rursum, 'Primum
querite regnum Dei et iusticiam eius, et hec omnia adicientur
uobis,' et cetera. Perrexit autem uenerabilis uir, benigneque
suscipitur ab omnibus, ubicunque peruenit. Exinde paulo post
illo pontum transfretante, sinistris aurarum flatibus inturge-
scentibus, in insulis Grimbul appellitur. Ascendit autem inde ad
quandam regionis illius ciuitatem, in qua ditissimus quidam rex
degebat, cuius uxor sterilis existebat, quam uerbis sepenumero
exprobrando irritabat, dicens, 'Discede a me, quia coniugali
marito digna non es, tua namque uulua constat a Domino male-
dicta, quum non das fructum in terra.' Audiens uero regina quod
sanctus Cadocus in ciuitatem uenisset, festinanter occurrit eius
uestigiis prouoluta, flebiliter ipsius benignitatem in hunc modum
exorans, 'Queso te, serue Dei fidelissime, quo pro me, misera
ancilla tua, ac mariti mei erumpnis ad Dominum intercedere
digneris, sterilitatis enim obprobrio quolibet morbo grauiore
afficior.' Reliquum uero uulgus sequebatur eam nimium de eius
admirans cursu, quasi ex uno ore cuncti pariter dilectum Dei
uirum pro ea enixius exorauerunt. Beatus uero Cadocus ait illi,
'Uade in pace. Deus det tibi petitionem quam rogasti.' At illa
subiunxit, 'Utinam inueniret ancilla tua gratiam in oculis tuis.
Si enim filium aut filiam genuero, Dei seruitio cunctis diebus
illum mancipabo, tueque tutele reconsignabo.' Cognouit ergo
rex eadem nocte coniugem suam, et recordatus est Dominus illius,
que concepit, ac deinceps demum filium peperit, uocauitque
nomen eius, Elli. Exin Dei dilectus Cadocus secessit in Greciam,
tandemque deuenit Ierusalem, quo Christus natus, passus, et
sepultus est, a mortuis resurrexit, et celum ascendit. Et ut uerius
fertur, attributa sunt ei a Domino illarum gentium idiomata, per
quas eundo et redeundo transibat, loquebaturque uariis linguis ad
instar primitiue ecclesie in discipulorum Christi tempore. Quadam
siquidem die, ipso circa templum Domini deambulante, tria pul-
cherrima saxa atque ad Christi officium efficiendorum uidelicet
altariorum aptissima, in cimiterio conspicatus est inquiens, 'Uti-
nam hi tres decentissimi lapides, nutu Dei, leui uolatu, in modum
uolatilium, ad meum karum monasterium forent translata.' Post
trium autem annorum curriculum isdem ad prefatas insulas
reuersus est, ibidemque puerum Ellinum repperit, quem premissa
sterilis regina post ipsius abscessum eodem interueniente enixa
fuerat. Accepit ergo eum pius Cadocus atque in propriis humeris
gestauit, eumque contuens ab omnibus nociuis, educauit atque
instruxit. Diligebat enim eum ualde super amorem genitoris et
genitricis, quod mater illum Deo uouerat, sibique seruandum
tradiderat, quum quidem Dei seruus electus esset.
@ 15. De quodam satellite, qui uelut fumus disparuit a facie
Cadoci.
Quidam malitiosus lictor, nomine Caradauc Pendiuin, in pago
Gundliauc extitit, pii Cadoci consanguineus, qui propter inuidiam
post illius peregrinationem Cimbelinum patruelem ipsius truci-
dauit. Cumque comperisset quod memoratus uir repatriasset,
nimio pauore pert[er]ritus, a facie eius celerius aufugit. Deinde
sancto uiro illum persequente, sub occulis eius tanquam puluis
aut fumus a facie uenti, nutu tonantis, euanuit. Tu affuisti,
Christe, tue maiestatis potentiam exercendo, qui ubique humiles
in te credentes exaltas, ut scriptum est, 'Nimis honorati sunt
amici tui Deus', et cetera. Porro, postquam uir Dei ad suum pro-
prium cenobium remeasset, eadem tria optata saxa, que tantopere
prius in Ierusalem desiderauerat, quatinus in ipsius templum
essent allata, idem in suo monasterio deuotius orans, tria altaria
ibidem fuisse contuitus est, quorum unum dedit Elli, aliud
Macmoil, tercium uero sibi retinuit.
@ i6. De predonibus tellure absortis.
Huic miraculo aliud non dissimile diuina potentia ad decla-
randa beati uiri merita peregit. Erat quidam dux, nomine Sauuil,
haut procul a cenobio illius degens, qui scelerosis refertus affecti-
bus, cum suis complicibus ad eius habitaculum ueniens, cibis
illinc potibusque ui direptis, atque tam ipso quam uniuersis
satellitibus eius edentibus inuicem et bibentibus, clerici quoque
super tanto dedecore flagitioque gementes in ecclesiam ingressi,
aduentum uiri Dei, nam idem tunc casu deerat, inuasorumque
castigationem a Domino deuotius efflagitabant. Cumque magno
flerent eiulatu, en exinsperato sanctus uir adueniens, causam
tante# mestitie# diligenter ab eis inquisiuit, quibus occasionem
allegantibus integro uultu ait, 'Patientiam habete, quia patientia
est mater omnium uirtutum. Sinite eos corda sua in crapula et
ebrietate grauare, temulentique simul consopientur. Eisdem
uero sopore depressis, acutissimis nouaculis dimidiam partem
barbarum comarumque suarum in obprobrium illis sempiternum
raditote, nec non et labra suorum caballorum auresque pariter
incidite.' Feceruntque quemadmodum preceperat eis. Deinde
predones infausti parumper superfluitatem escarum sompno
digesti, tandemque pre nimia temulentia dementes experrecti,
sonipedes ascendunt, iterque suum quamtotius arripiunt. Tunc
uir Dei dixit clericis suis, 'Induatur unusquisque uestrum uesti-
mento suo et calciamento, euntes sibi obuiam, alioquin morte
moriemini, reuertetur enim hostis noster et interficiet nos gladio
a maiore usque ad minorem, ubi se a nobis illudi animaduerterit.'
Induti sunt ergo singuli uestibus suis, coopertus est etiam sanctus
Cadocus indumento suo, secutique sunt eum fere quinquaginta
clerici obuiantes funesto tiranno cum canticis et ymnis et psalmis.
Cumque conscendissent quendam aceruum, Sauuil Pennuchel et
satellites eius descendebant in occursum eorum. Tunc coram
occulis serui Dei terra aperuit os suum, et absorbuit tirannum
uiuum cum suis propter illorum nequitiam, ne Dei uirum cum
clericis eiusdem attrociter necarent. Fossaque usque in hodier-
num diem cunctis transeuntibus liquet, qua absorti sunt, que,
patula semper in huius rei testimonium permanens, a nullo oppi-
lari permittitur. Reuersi sunt autem bone# memorie Cadocus et
clerici eiusdem cum magno tripudio ad propriam mansionem,
Deum glorificantes, atque fine tenus ymnum Ambrosianum 'Te
Deum laudamus' et ea, que sequuntur, modulantes. His peractis,
beatus Cadocus, presentibus fratribus, benedicens in hunc modum,
ait, 'Benedicti uos a Domino, et benedictum eloquium consilium-
que uestrum. Hoc priuilegium atque prerogatiuam Dominus
exhibeat uobis xii tonsoribus, qui tipicum bissenum apostolo-
rum figuratis numerum, ceterisque uniuersis in hoc pago uicem
uestram in posterum tenentibus. Si defecerit iudicium et utile
consilium in tota hac patria, hic apud uos reperiatur. Si xii
ordinati uiri sapientes defuerint, xii clericorum inordinatorum
consilium preualeat. Si uero xii clerici non affuerint, xii
paruulis pueris, uirginibus, cum mulieribus haut coinquinatis,
iudicium atque consilium permittatur.'
@ 17. De indulgentia sancto Dauid facta pro collecta sinodo.
Congregatis igitur quibusque simul beati uiri discipulis, ad
inuicem dixerunt, 'Quis ex nobis magistro nostro, que a sancto
Dauid, dum peregrinaretur, in Brittannia gesta sunt, ausus erit
reserare ?' Ad hec omnibus tacentibus, nec quisquam presumpsit
eidem rem allegare. Miserunt, ergo, sortem super hac re, cecidit-
que sors super Finniannum. Surrexit itaque sanctus Finiannus
de medio fratrum, cum ingenti trepidatione progrediens. Uiri
Dei uestigiis prosternitur, deuotius supplicans ne in eum succen-
seret, insinuauitque quemadmodum uniuersa sinodus a sancto
Dauid, dum ille peregre profi(s)cisceretur, congregata fuerit. Que
res non minimum ei displicuit, nimioque furore contra sanctum
Dauid pro tali dedecore succensus, diem cum nocte ieiunio con-
tinuauit. In eadem quoque nocte angelus Domini conuenit eum,
huiuscemodi uerbis dicens, 'Queso te ne irascaris in fratrem tuum,
ut enim in Epistola Iohannis legitur, Qui odit fratrem suum
homicida est.' Indulsit quippe beato Dauid angelico interuentu
huius rei excessum. Quapropter angelus subiunxit, 'Quia obedisti
uoci mee, condonastique meo precatu in te committenti, liberabit
Dominus Deus tuus plenum castellum tuum ter de animabus
hominum ab eternis penis in dic iudicii. Atque quot cirri siue
iube in tua coccula', quod uulgariter uocatur quoddam genus
indumenti, quo Hibernenses utuntur de foris, plenum prominen-
tibus iubis seu uillis in modum crinium, 'sunt contexte, tot
homines per te a penis perpetuis eruentur. Necnon in singulis
sabbatis ab hac nocte in sempiternum, una anima ab infernalibus
cruciatibus pro tuo amore liberetur, omnesque uestri familiares
amici, qui in hoc loco defuncti fueriiit, a gehennalibus erunt
extorres suppliciis. Quinimmo, quecunque a Deo poposceris,
impetrabis.' Tunc beatus Cadocus oppido gauisus surrexit,
angelicaque promissa discipulis indicans, infit, 'Laudate, pueri,
Dominum, laudate nomen Domini, quum confirmata est super
nos misericordia eius, et ueritas Domini manet in eternum.'
@ 18. De mansione sancti Cadoci quadragesimali tempore.
In quadragesimalibus diebus consueuit sanctus Cadocus manere
in duabus insulis, uidelicet, Barren et Echni. In die uero palma-
rum ueniebat Nantcaruan ibi expectans et faciens paschale serui-
tium, cotidie pascens c. clericos, et c. milites, et c. operarios,
centumque pauperes, cum eiusdem numeri uiduis. Hic numerus
erat familie, exceptis ministris seruientibus, et armigeris, et
aduenis, hospitibus quoque, quorum numerus erat incertus et
quorum multitudo ad illum crebro ueniebat. Nec mirum, quod
locuples multos alebat, abbas enim erat et princeps super Gun-
liauc post genitorem a Fennun Hen, scilicet, a fonte antiquo,
usque ostium Rymi fluminis, totumque territorium possidebat
ab amne Gulych usque Nadauan flumen, a Penntirh directe usque
Nantcarbanicam uallem, a ualle uidelicet usque amnem Gurimi,
uidelicet paruam Rymi uersus mare.
@ 19. Quomodo tellus raptores absorbuit uiuos, et de conuer-
sione sancti Iltuti.
Quodam die cum sedisset sanctus Cadocus in cathedra, docens
populos, L" ex militibus cuiusdam reguli, uidelicet Poul, cogno-
mine Pennichen, qui aues cum ancipitribus capiebant uenientes
ad illum, ut escam ab eo uellet nollet sumerent, quibus ille, ut
fertur, quinquaginta panes triticeos, ac modium, i[d est], cupam
celee# plenam, pinguem quoque suem pascualem iussit largiri.
Sumptis autem omnibus atque in campi meditullium, qui uocatur
Medgart, non procul a oppido secum allatis ibidemque depositis,
circa modium ceruisie ordinatim in modum circuli illud circun-
dando discubuerunt, porcoque frustatim in assaturis conciso,
prandium attentius parauere. Erat enim quidam princeps eius-
dem militie, Iltutus nomine, quo absente hoc scelus patrauerunt,
ante cuius aduentum prandere nullatenus presumpserunt. Illis
itaque eum prestolantibus, et hac de causa cibis preparatis absti-
nentibus, ecce, repente, Iltutus adueniens, sed, antequam corni-
pede descenderet, solo subter eos ex insperato disrumpente, in
ictu oculi in profundum abissi demerguntur, secundum illud
Dauitici, 'Aperta est terra, et deglutiuit Dathan, et operuit super
congregationem Abiron.' Esca uero modiumque, quod supra
tetigi, celee#, quodam cumulo diuino subuecta prodigio, intemerata
atque intacta constiterunt. Ista siquidem premissus Iltutus pro-
priis prospectans obtutibus, concito cursu uestigiis beati Cadoci
prouolutus, narrauit quemadmodum diuina uindicta consortes
eiusdem, scilicet, prefati reguli satellites, pro illata sibi iniuria
perdidisset. Idem uero dominus uel tribunus obnixis obsecra-
tionibus per nomen diuine maiestatis uirum Dei exorauit, quo
sibi habitum monachilem prestaret, eundemque diuini seruitii
stigmatibus, come barbeque abrasione, presigniret. Tum illo pre-
cibus illius annuente, idem tribunus, relicta terrena militia, secu-
laribusque armis funditus abrenunciatis, monacus effectus, toto
se conamine, preceptoris sui doctrinis obsecundans, deificis
mancipauit obsequiis. Unde dicitur,
Terra retexit eos, nunquam tellure reuersos;
Credidit Iltutus tales ut uiderat actus;
Qui fuerat miles, multos superando per urbes,
Uertit militiam summam capiendo coronam;
Monacus effectus, diuersos profuit usus.
Transmisit igitur uir Domini quosdam effebos, qui cibaria potus-
que memoratos reueherent, ac totidem egenos inde satiauit, quot
uispillonibus prius ingrate contradita fuerant.
@ 20. De conuersatione sancti Cadoci apud flumen Ned.
Post interuallum temporis audiens sanctus Cadocus circa
flumen Ned multa loca solitaria et heremitis conuenientia, uisitauit
ut prospiceret, et in eis aliquantulum temporis maneret, atque post
recessionem suos clericos ibi relinqueret. Quodam die dum cir-
cuiret supra ripam Ned, uidit aprum sub arbore iacentem; uisum
interfecerunt socii. Secundo, re[s]pexit apes uenientes et intrantes
in cauam arborem. Tercio, accipitris nidum in arboris culmine.
Deinde hec tria dona misit regi Arthmailo, qui beato Cadoco
dedit licentiam habitandi et possidendi terram illam. Inde inquit
Cadocus,
Hic aper atque fauus, hic accipiter furiosus;
Fertilis iste locus, quem diligit ergo Cadocus;
Letificant mentem tria signa beata petentem,
Efficiunt hilarem; laudans laudabo datorem.
Cur non gauderem ? dedit atque daturus honorem.
Hic habitare uolo, quia significantia cerno;
Noluit ulterius nostros extendere gressus;
Designant, potius compellunt [ut] hic maneamus;
Pascet aprina caro, uenatibus apta petendo;
Mellea dulcedo statuet conuiuia clero;
Mensa uolatilibus quesitis hoste uenusto
Nostra salubris erit non morbida tunc sine morbo.
@ 21. De architecto a beato Cadoco resuscitato.
Alio quoque tempore, cum beatus Cadocus rursus inde dis-
cessisset, cupiens alibi Deo deuotum exhibere famulatum, ad
quandam urbem secus magnum amnem, qui dicitur Need, sitam
diuino nutu adueniens, locumque circumspectans, ibidem mox
domum orationis sibi edificari iussit. Operariis autem eius duo-
decim numero ad siluam gratia concidendorum lignorum ad opus
edificandi oratorii profectis, res agenda per uniuersam regionem
innotuit. Unde contigit quendam Hibernensem aduenam, arti-
ficiosum quidem architectum, egestate compulsum, cui nomen
- Liuguri, cum liberis suis eo aduenisse, quatinus uictum sibi
natorumque artis ipsius exertitionibus adquireret. Quapropter
a uiro Dei ouanter susceptus, opus uiriliter cum reliquis bissenis
artificibus aggreditur, quos, paululum post, omnes artificio et
uirtute excedebat. Inuidentes siquidem ei alii xiii, ipsum
nequiter interfecerunt, amputatoque capite, necnon inormi saxo
circa truncum corpus alligato, in alto quodam stagno precipita-
uerunt. Illis equidem domum pro more redeuntibus, interfecti
artificis filii, patrem nequaquam solito contuentes, miserabilibus
uocibus fleuerunt. Ut autem planctum uir beatus excepit, causam
tam miserande lamentationis ocius inquisiuit. Operariis uero
super his acriter conuentis, totis nisibus se excusantes, quo pre-
scriptus architectus deuenisset, se nescire multa cauillatione
asseruerunt. Ubi quippe uir Dei nequitiam eorum cognouit, ipse
cum cunctis clericis peruigil in orationibus pernoctabat, ut eadem
nocte huius rei ueritas eis declararetur. Mane autem facto,
deprecationibus iam explicitis, ecce, repente, decollatus artifex,
caput in sinu suo gestans, magnumque lapidem supra tergum
ferens, madidus atque cruentus truci horridaque specie, uenera-
bili uiro suisque discipulis apparuit. Mirum dictu, uerum facile
Deo factu, precisum caput huiuscemodi ora resoluit, 'Serue Dei,
fige me supra collum in pristino statu, referamque tibi cuncta,
que de hac re hactenus tibi sunt incognita.' Fecitque prout petiit.
Indicauit autem sibi necatus artifex, Lyuguri, pergrande nefas
xiii prememoratorum operariorum, et qualiter illum, inuidia
ducti, flagitiose trucidauerunt. Cui ille, 'Elige quod ex duobus
mauis, aut in hac letali uita denuo funus futurus degere, aut in
eternam uitam cum Deo perhenniter regnaturus remeare.' At
ille dixit, 'Domine, ut anima mea regrediatur in eternam requiem.'
Adhuc autem eo loquente, exspirauit. Precepit itaque uir sanctus
discipulis suis predictum lapidem, quem supra dorsum occisus
architectus attulerat, iuxta nemus in memoriam huius miraculi
in terram erectum deponere, eundemque ibidem penes illum
sepeliri, et ab eius nomine totum illud oppidum Landlyugri
uocari mandauit. Per hanc quoque cautem Dominus eos, qui
urinam continere nequeunt, aliorumque morborum diuersa genera
pro amore sancti Cadoci atque Lyuguri usque in hodiernum
diem curat.
@ 22. De altercatione inter sanctum Cadocum et regem Arthu-
rum pro cuiusdam reconciliatione.
In eodem igitur tempore dux quidam Brittannorum fortissimus,
uocabulo Ligessauc, filius Eliman, cognomento quoque Lau hiir,
id est, longa manus, tres milites Arthurii, regis illustrissimi Brit-
tannie, trucidauit. Ceterum Arthurio quaquauersum eum per-
sequente, nusquam tutum locum repperit, nullusque ipsum
tutari ob predigesti regis pauorem ausus fuit, donec tandem,
creberrima fuga fatigatus, ad uirum Dei profugus peruenit. Qui,
ipsius miseratus labores, benignius illum suscepit, in Domino
confidens, Arthurium uero nil metuens, secundum illud Domi-
nicum, 'Nolite timere eos, qui corpus occidunt, animam autem
non possunt occidere, sed potius eum timete, qui potest animam
et corpus mittere in gehennam'. Mansit itaque cum eo in regione
Guunliauc, Arthurio nesciente, uii" annis securus. Quibus
euolutis, rursus prelibato regi proditus, idem demum placitandi
causa, quod ui cum uiro Dei nullatenus auderet contendere, cum
plurima militum copia ad amnem Oscam peruenit. Directis
ergo legatis ad regem, uir Dei sciscitatur ab eo, si contrauersiam
in sagacium iudicum arbitrio statueret. At ille adquieuit, sanctus
namque Cadocus, de diuersis eiusdem patrie partibus tribus ad se
principalibus proceribus, Dauid, uidelicet, et Teliauuo, Iltuto et
Dochou, Keneder et Maidoc accersitis, cum pluribus aliis clericis
et senioribus totius Brittannie, iudicibus insimul coadunatis, usque
ad ripam pregrandis fluminis Osce, ipso precedente, pariter
conuenerunt. Ibi quoque more hostium ex utraque fluuii parte
causam amaris uerbis agitantes, diutius utrinque litigauerunt.
Post hanc autem altercatio[n]is intercapidinem, eruditiores ex
iudicibus uiri decreuerunt Arthurium pro rede[m]ptione unius-
cuiusque uirorum necatorum tres boues optimas debere suscipere.
Alii uero c. uaccas illi in precium prescriptorum uirorum tribuen-
das sanxerunt, a priscis enim temporibus apud Brittones huius-
modi iudicium ac istud precium de regum ducumque ministris
constitutum erat. Hoc accepto, Arthurius insultans uni coloris
uaccas renuit, uerum discolores accipere libuit, scilicet, in anteriori
parte rubei, in posteriori uero candidi coloris distinctas plurima
tergiuersatione gestiuit. Illi quippe, quo huiuscemodi coloris
peccora repperirentur, penitus ignorantes, quid consilii super his
caperent hesitabant. Quocirca uir Dei in trium Personarum
nomine imperauit iuuenibus de concilio quatinus ix., siue, uelut
quidam fatentur, c. iuuencas, ad se minare, cuiuscunque coloris
forent. Ut autem prenotata animalia pre occulis ipsius et aliorum
Dei famulorum adducta fuerunt, diuino magnalio ex praua Arthurii
cupidine, in prelibatis coloribus pro beniuolo iustorum precatu ac
desiderio statim mutata fuere. Intuente autem totius cleri comi-
tatu pluribusque aliis Dei fidelibus a beato uiro illo congregatis
hoc miraculo, gauisi sunt gaudio magno, Deum ualde glorifi-
cantes. Porro uir Dei consuluit quatenus iure prememoratas
boues agere deberet. Et respondit ex altrinsecus iudicum cuneus,
'Ius quidem est te ipsas ad uadi medium gregatim compellere.'
Compulit igitur illas eotenus occurreruntque eis Arthurius, Chei,
et Bedguur, ceteris in littore sedentibus. At Chei et Bedguur
gliscentes eas manibus ad litus alterum per cornua trahere, sed
extimplo inter ipsorum manus, cunctis uidentibus, diuino nutu in
filicis fascibus transfigurate sunt. Quod prodigium Arthurius aspe-
ctans, ut sibi dimitt[er]etur iniuria, quam illi irrogauerat, beatum
uirum humiliter flagitauit. Largitus est autem illi ueniam delictii
iuxta illud Euangelicum, 'Dimittite, et dimittetur uobis.' Inito
igitur prelibatus rex cum agmine suo consilio, refugium eius per
uii" annos totidemque menses eiusdemque numeri dies prote-
lauit. Si quis uero alienigena prefinito tempore de sancti Cadoci
pago repatriare gestiens ad aliquam mundi plagam discesserit seu
transfretauerit, si forte ualida ui procellarum ac sinistri flatus
tenipestate ingruente in illius portum, uidelicet Barren, appulsus
fuerit, atque ad pristinum refugii sui locum denuo remeauerit,
secundum seniorum traditionem usque ad ultimum uite# sue# termi-
num seruitio ipsius deputandus ac alacriter recipiendus est. Hoc
Arthurius uniuersique duces eiusdem cum totius Brittannie
senioribus corroborantes dixerunt, 'Nos quoque in omnium
auditu uerba sanctionis huius contestamur, et quicunque ea pre-
uaricatus fuerit, addat super illum Deus omnes plagas in ueteri et
noua lege scriptas, nomenque eius de libro uite deleatur. Qui
uero hec custodierit, omnibus ueteris et noui testamenti benedic-
tionibus repleatur, et super illum descendant et maneant nec non
ipsius anima in requie consistat eterna.' Peracto uero concilio,
omnes uacce, que in filicum manipulis fuerunt conuerse, in suis
bostaribus incolumes apud earundem possessores sunt reperte.
Ab illo enim die ille locus Brittannico fatu Tref redinauc, i[d est],
uilla filicis, uocatur. Illud quoque uadum, circa quod placitum
erat, Rith guurtebou nuncupatur. Recedentibus omnibus pacifice
de illo placito, sanctus Cadocus tres uillas tribus inditis proceribus
tribuit, unam Dauid, aliam Theleauuo, tertiam uero Docguinno,
quia longinquo itinere fatigati fuerant. Quarum uillarum posses-
sorumque earum nomina subscribuntur. Beato quippe Dauid,
Landdeui Penn bei, Theleauuo, Merthir Tecmed, Doguuinno
uero Landubrguir donauit.
@ 23. De uindicta in regem Guinedotorum ob iniuriam uiri
Dei.
Aliud namque miraculum omnibus liquidum Brittonibus in
ipsis partibus degentibus de eodem almo patrono asseritur. In
diebus itaque illius rex quidam, nomine Mailgunus, in tota Brit-
tannia regnabat, qui suos tirones ad regionem Guunliauc, ut inde
censum acciperent, direxit. Qui ad beati Cadoci pretoris domum
uenientes, eiusdem formosissimam filiam uiolenter rapientes,
secum adduxerunt. Conuenientes siquidem Gunliuenses per-
secuti sunt eos, et assecutos quosdam prostrauerunt, plurimos
uero uulnerauerunt, reliqui uero ad dominum suum fugerunt.
Quo facto, premissus basileus pleraque furoris bile succensus, et,
congregatis exercitibus suis, castra metati sunt in regionem Guun-
liauc super fontem qui lingua illorum Finnun Brittrou uocatur,
quatinus sequenti die totam illam patriam predarentur. Quibus
auditis, Gunliuenses non minimum ueriti sunt, uiroque Dei in hec
uerba modum rei nuntiauerunt, 'Mailcunus, rex Guinedotorum
in finibus nostris cum suis agminibus descendit, atque hac nocte
cum toto exercitu secus fontem Brittrou consedit. Crastino enim
uniuersam terram tuam deuastabit, omnesque masculos furiosa
nece trucidabit. Succurre ergo nobis inbecillibus miseris et inermi-
bus pacem cum attroci rege componendo, alioquin moriemur.' His
acceptis, uir Dei dixit ad nuncium, 'Maturius precede, te etenim
sequemur.' Secutus est autem noctu cum tribus clericis nuntium,
donec Gundliauc uenirent. Occurreruntque eis eiusdem regionis
indigene, hostili timore perteriti. Cum nimio planctu eum exora-
uerunt, dicentes, 'Domine, adiuua nos, et erue nos pro tua magna
clementia, quia, quecunque a Deo petieris, inpetrabis.' Respon-
dit eis, 'Confortamini in Domino, et estote robusti, nec formidetis.
In Deo faciemus uirtutem, et ipse ad nichilum deducet inimicos
nostros.' Secessit inde sanctus Cadocus, in Deo magnam fiduciam
habens; iuxta castra hostium seorsum orauit, suis clericis a se
pusillum remotis. Mane autem facto, ab oratione surrexit, et ecce
columpna nubis precedebat eum, que# tentoria cuncta quoque
agmina prescripti regis oper[i]ens obscurauit, et facta est dies
ueluti tetra nox apud illos, ita ut nullus alterum contemplari ualeret.
Tum in medio caliginis almus uir ante regis papilionem apparuit,
salutans eum et ait, 'Salue, rex. Queso, si in oculis tuis gratiam
inueni, uerba mea benigne percipe.' Cui rex, 'Presto sum,
loquere', inquit. At ille, 'Utquid ad meam patriam armata manu
predandi uastandique causa aduenisti, presertim cum id nequa-
quam meruissem?' Ad hec rex, 'Fateor me in te peccasse.
Uerumtamen obnixius sanctitatem tuam rogo, quatinus super
hoc commisso sis misericors, illudque mihi dimittas, atque tua
interuentione tenebrositas ista discedat, quo nos illesi ad nostras
queamus remeare sedes, omnisque tua patria in pace sempiterna
consistat.' Uir Dei respondit, 'Remittentur tibi pregrandia faci-
nora tua.' Adhuc eo loquente, en, estiua lux extimplo desuper
effusa nimia serenitate in castris refulsit. Dum uero rex hoc
miraculum perspexisset, de regali cathedra surgens, procidit in
faciem suam, dicens, 'Affirmabo' et ratum faciam refugium, quod
tibi heroum fortissimus, Arthurius, impendidit, ut ex mea sobole
qui breuiauerit sit maledictus, et qui seruauerit sit benedictus,
teque hodie confessorem mihi, si tibi beneplacitum fuerit, inter
Dextrales pre omnibus eligo.' Et ita factum est. Reuersique sunt
unusquisque pacifice in regionem suam.
@ 24. De obcecatione regis Ru*nn pro illata sancto Cadoco
iniuria.
Interfluxis igitur aliquantis annorum post ea curriculis, Run,
filius prenotati basilei Mailguni, ueniens ab aquilone cum multi-
tudine copiosa Guinedote gentis in expeditionem, ut Australium
Brittonum possessiones gazasque diriperet, terramque penitus
depopularet, collecto quoque toto exercitu in conspectu Mailguni,
idem firmiter predigesto Run, genito eiusdem, cunctisque falangi-
bus totius expeditionis precepit, ne sancto Cadoco, quod ipsius
confessor existeret, aliquam iniuriam irrogarent, neque de omni
terra sua uel unum uilissimum pecus absque eius licentia tolle-
rent. 'Et hoc', inquit, 'erit uobis signum. Cum ad illius patriam
ueneritis, animalia liberius in pascuis pascentia hominesque fretos
ac imperterritos inuenietis in amititia nostra confidentes, ideoque
ab omni belli procinctu fore funditus indempnes quumquidem
ego et dominus eorum familiari spiritualique federe conectimur.'
Tunc quique hanc regis iussionem cum iuramento se seruaturos
polliciti sunt. Cum itaque peruentum esset ad oras Guurunid,
castra metati sunt in Cair Trigguid. Quos cum uiri Guurunid
uidissent, ueriti, ab eis fugerunt, abdentes se in siluis et sentibus
et antris atque speluncis terre. Habitatores uero Pennichen, qui
erant trans flumen Nadauan, et cuncti regionis eiusdem inper-
territi perstiterunt. Cum autem plurimas ad castra predas agerent,
xii armigeri ex gregariis regis adaquare caballos ad amnem
Nadauan abierunt. Ubi autem suos cornipedes potauerunt, ipsi-
met sitientes tepidumque laticem bibere non ualentes' ad inuicem
inquiunt, 'Equitemus properum ad Cadoci horreum', quod in
predio Buceles tunc temporis fuisse perhibetur, 'ut illo lac pote-
mus sufficienter, nam ibi lac habundat iugiter.' Illis nempe
bissenis uelotius eo suum iter tendentibus, loci procuratorem
austerius uerbis aggrediuntur, quo sibi lactis potum largiretur.
Qui indignatus renuit illis impertiri, dicens, 'Nunquid excordes
estis, estimantes quod dominus noster minime sit uir magni honoris
et dignitatis, cum utique magnam familiam numero trecentorum
uirorum, scilicet, c. clericos, totidemque milites, atque eiusdem
numeri operarios, exceptis paruulis et mulieribus, possideat ?'
Surrexerunt ergo, nimio furore stomacantes, singuli quoque
titiones in manibus arripientes, ascensisque sonipedibus, horreum
illud incendere conati sunt. Uerum Dei uirtute nequaquam
cremauit, sed fumauit. In illius plane hore momento, dum pre-
locutus Run in tabernaculo ludens in alea cum suis eunuchis con-
sedisset, fumus ad instar lignei postis de sancti Cadoci horreo pro-
cedens, recto tramite per mane se ad ipsius papilionem tetendit,
lumenque occulorum omnium ibidem commanentium obcecauit.
At rex quod accidit indicare erubescens, eunuchos ludere cohorta-
tur. 'Ludite', inquit. At illi referunt, 'Apertis oculis nichil
uidemus.' Tunc demum rex sibi similiter euenisse confessus est.
Conuocatis denique ducibus ad se ac cunctis optimatibus et
equitibus, percunctatur eos, si forte ex illorum consortibus quis-
piam beato uiro aliquod dedecus intulisset. Ipsi uero penitus
crimen inficiabantur. 'In castris' inquit rex 'diligenter per-
scrutantes perquirite, si qui uestrum sodalium defuerint hodie.'
Cumque requisissent, compertum est xii. armigeros abfuisse.
Quibus adductis, ait rex, 'Quo hodie abistis, siue quid mali egistis ?
Quamtotius edicitote, in nobis enim manifestatur, quod magnum
contagium hodierno commiseritis.' Tunc armigeri reatum con-
fitentur. Nec mora sanctum Cadocum ad se uenire fecit, cui et
dixit, 'Benedictus sis a Domino, ingressusque tuus sit pacificus.
Peccaui etenim in Deum et coram te.' At ille, 'Quid egisti,
edicito.' Ille autem in huiusmodi uerba prorupit, 'Quidam appari-
torum meorum tuum penus seu horreum adorsi sunt, me inscio,
succendere, qua de re hoc obcecationis infortunium nobis scio
contigisse. Quocirca benignitatem tuam suppliciter imploro,
q[ua]tinus mihi misero indulgeas, luminumque nostrorum cecitate
depulsa, prisca perspicuitas uestra intercessione uisibus nostris
refundatur.' Orante siquidem sancto Cadoco, priscam luminum
aciem receperunt. Quibus explicitis, rex adauxit refugium eius
utpote prius Arthurius et genitor premissi Run constituerunt,
ratum illud faciens, sententiam diuerse qualitatis exerens, ' Si quis,'
inquit, 'refugium tuum infregerit, sit excommunicatus. Qui uero
custodierit, a Deo et hominibus exstat dilectus.' Hec dicens
rex, dedit ei suum egregium emissarium cum omni equino ster-
natu, tribusque principalibus armis, clipeo, uidelicet, mucrone,
et hasta, nec non et uniuersa que attulerat, preter ea que ad uictus
necessaria sibi reseruabat. His expletis, singuli sunt ad propria
reuersi. Gladium uero sibi a rege Run collatum beatus Cadocus
Wrganno Uario, qui tunc temporis in Wlatmorgan regnabat, pro
semi parte piscium fluminis Osce# tribuit, ut semper ex illis qua-
dragesimale pulmentum apud Landcaruan haberetur. Equum
equidem eidem regi cum tota equestri falera pro dimidia parte
piscium amnis Ne*e*d largitus est, quatinus singulis Quadragesimis
apud Landmais inde elixaturam seu assaturam cibarii et obsonii
haberet. Possidebat et enim isdem duos equos ligneos ita inesti-
mabiliter ueloces, ut nullum animal illis in cursu equiperari
ualebat, supra quos ministri eius queque necessaria undique
deferebant. Diurnum quippe iter equorum ligneorum erat a
Landcaruan usque Need et Brecheiniauc eundo et redeundo.
@ 25. De ereptione regis Rein de manibus Gunliuitarum.
Tertiam nempe uirtutem fecit Deus per sanctum Cadocum in
testimonium Graphii refugii generis sui Gundliauc. Rein filius
Brachani, auunculus eiusdem, a finibus suis egressus, uastauit
atque depopulatus est prouinciam Gundliauc usque ad mare.
Insurrexerunt quoque uiri Gundliuite in obuiam exercitus illius,
et fugauerunt eum, atque percusserunt uiros eius in loco, qui
dicitur Pull Rein, et in Pull rud, et in Pull lithion, atque Pull
guedillion, que loca ab eis uocabula acceperunt. Obsessus est
etiam prelocutus Rein a Gundliuitis eo quod nullatenus ausi
fuerunt necare auunculum domini sui sine iussu illius. Uenit
itaque beatus Cadocus et ab obsidione prefatum Rein eruit, qui, et
ab illo delictorum confessionem suscipiens, confirmauit refugium,
quod prius Mailgunus et Arthurius ei rato federe contulerant.
De cetero Rein huiuscemodi ora resoluit, 'Quum liberasti me
hodie', inquit, 'omnis, qui ex mea gente ortus fuerit, si minus
seruauerit gentem Gunliuensem, et pactum, quod cum sancto
Cadoco pepigi, preuaricatus fuerit, maledictus sit.' Orauit igitur
sanctus Cadocus ad Dominum, ut daret ei regem, qui pro
eo suam gentem regeret, et datus est ei Mouric filius Enhinti.
Sanctus quoque Cadocus exiuit obuiam ei, deditque illi amitam
suam, nomine Dibunn, cum tota regione, excepto Gundliauc, et
benedixit eis, mandauitque quo conseruarent refugium suum pro
pacto, quod antea cum Mailguno et Arthurio atque Rein pepi-
gerat. Quam conuentionem Mouric concessit coram his testibus .
De cleris, Dauid, Chenedir, Eliud, Iltut, Maidoc, Cannou, et
aliis pluribus. Beatus uero Cadocus precepit Mourico, dicens,
'Patrocinare meam patriam atque hereditatem Gundliauc, sitque
libera ab omni fiscali censu, excepto quod pergant tecum in
exercitu ad prelium tribus diebus et noctibus, et si amplius tecum
ierint, cibabis eos.' Et respondit Mouricus, 'In eternum ita fiat.'
Uir autem Dei adiunxit, 'Benedictus sit, qui hunc pacti tenorem
custodierit. Qui autem haut seruauerit, maledictus sit a Deo et
omnibus sanctis eius.' Et responderunt omnes clerici, 'Amen.'
@ 26. De profectione sancti Cadoci in Albaniam et miraculis
ibidem per eum effectis.
Rursus aliud miraculum, memoratu dignum, diuina dignatio
patenter ad laudem sui nominis et eius fidelis clientis Cadoci
gloriam patrare dignata est. Quodam autem die, discipulis ipsius
in unum conuenientibus, huiusmodi eos affatur, 'Quumquidem
diuino nutu ter Ierusalem septiesque Romam pro Dei amore pro-
fectus sum, superest nunc, quatinus orandi gratia progrediar ad
basilicam sancti Andre#e Apostoli, que apud Albaniam, quam
uulgo Scociam uocant, constructa dinoscitur. Quamobrem sub-
rogo uobis loco mei prelatum atque rectorem Elli, meum alum-
pnum, quem ab ipsis cunabulis deificis iugiter attentum obsequiis
scimus, euangelicisque non minimum callere doctrinis, cuius
eruditionibus in quibuslibet et pro uiribus parere impigri existatis .'
At illi dixerunt, 'Omne, quod uobis placuerit, libentius annuimus.'
Surgens, igitur, uir Dei cum tribus discipulis suis Albaniam
perrexit, prelibateque basilice beati Andre#e limina adiuit. Ibi,
tandem, expletis uigiliis et obsecrationibus, retrogradum iter
arripuit, dumque rediens ad quandam urbem, que citra montem
Bannauc, qui in medio Albanie situs perhibetur, aduenisset, in
ipsa nocte, dum pause cessisset, angelus Domini eidem in sompnis
apparuit, dicens, 'Dominus Deus tuus per me tibi precipit, ne
hinc discedas, ceterum potius hic uii. annorum spacio gratia con-
uertendi populum istius loci ad dominicam fidem persistas.' Illo
quidem uir Dei prefinito tempore moratus est, indies predicans,
populumque gentilem docens, cunctosque languidos curans.
Quadam uero die, dum sanctus Cadocus terram circa construen-
dum monasterium foderet, quoddam os collare cuiusdam prisci
herois monstruosum ac incredibilis quantitatis inorme inuenit,
per quod, mirum dictu, pugil, insidens equo, sine inpedimento
equitare ualebat. Quo reperto, sanctus Cadocus admirans ait,
'Haut ad escam neque potum uadam, sed erit mihimet oratio pro
cibo lacrimeque pro poculo, donec hoc prodigiosum, quid fuerit,
a Deo nobis propaletur.' Eadem quippe nocte uox de celo
angelica locutione illum conuenit, dicens, 'Ecce, clamor orationis
tue in auribus Domini extat acceptabilis; quod enim a Deo sup-
pliciter popo[s]cisti, conferet tibi Deus. Uerum enim uero clericos
tuos ceterumque populum uerbis corrobora, ne trepidauerint, si-
quid illis superuenerit. Cras etenim ueteranus gigas hic in prima
diei hora suscitabitur, qui uester fossor quoad uixerit erit.' His
acceptis, matutinus exurgens, angelicum oraculum plebi decla-
rauit. Adhuc autem eo ad populum sermocinante, en, ilico im-
manis stature# rediuiuus gigas horribilis et inmensus, humanam
penitus quantitatem magnitudine excedens, eis apparuit. Quo
uiso, quique oppido perterriti dixerunt, 'Ecce, fantasma, trans-
figuratum in hominis forma, ad seducendos nos uenit.' At
monstruosus heros ilico pedibus uiri Dei prouoluitur, inquiens,
'Sancte Cadoce, serue Dei egregie, benedictus sis a Deo et
hominibus. Nam tuam ingentem enixius efflagito benignitatem,
quatinus miseram animam meam, in diris Cociti caribdibus
hactenus apprime suppliciis affectam, eo denuo remeare nequa-
quam permittas.' Sanctus, 'Quisnam es', ait Cadocus, 'aut de qua
cognatione progenitus? Modum quoque exitus tui de hac uita
diligenter enuclea.' Gigas respondit, 'Ultra montem Bannauc
quondam quampluribus annis regnaui. Contigit autem diabolico
instinctu me cum meorum predonum cuneis ad has oras aduenisse
causa diripiendi easdem atque uastandi. Rex uero, qui tunc
temporis huic regioni dominabatur, cum ipsius phalange nos
persequens, me meumque exercitum, commisso pariter prelio,
trucidauit. Ab illo siquidem die nostre peremptionis in edacibus
Gehenne flammis hucusque torquebamur, ceterum meum sup-
plicium uniuersa aliorum tormenta penarum immanitate supera-
bat, quum illis omnibus magis in Deum deliqui, quemadmodum
Scriptura ait, "Potentes potenter tormenta patientur." ' Uir
autem Domini, quo nomine uocaretur, sciscitatur. At ille respon-
dit, 'Cau Pritdin, seu Caur, dudum uocitabar.' Cui uir Dei,
'Letare,' inquit, 'et alacer sis animo, nam mihi a Deo concessum
est te diutius in hoc seculo uicturum, et post presentis uite cur-
sum, si Deo fidele deuotumque obsequium exhibueris, ac meis
. doctrinis humiliter obtemperaueris, dignamque satisfactionem
de peccatis tuis egeris, tandem ex hoc funesto corporis ergastulo
anima tua ad perhennem gloriam migrabit, ibique feliciter cum
Deo regnabit.' Ad hec gigas sic ora resoluit, 'Omnia, que#
preceperis, leuia mihi uidentur, eademque effectui mancipabo
libenter.' Ab eodem itaque die usque ad ipsius obitum illic beati
uiri fossor, que# ei precipiebantur, fodiendo effectus est. Ut
autem hoc miraculum per Albaniam celebrius percrebuit, Albano-
rum reguli xxiiii uillas prebuerunt ei-
@ 27. De nola, quam sanctus Gildas uiro Dei distrahere renuit.
Peracto denique prefinito diuinitus septenni termino, beatus
Cadocus illinc ad proprium solum, scilicet, Lanncaruan, rediit,
et illuc habitauit. Sed non est pretereundum, quod quidam
Brittannus, egregius scolasticus, et scriptor optimus, nomine
Gildas, filius Cau, callidus artifex, ab Hibernensium finibus illac
adueniens cum pulcherrima quadam uaria campanula, unius
noctis hospitium apud Lanncaruan ab illo suscepit, qui, eandem
nolam uehementer intuitus, illam pulsauit. Cumque decor et sonus
colorque eidem placuissent, prelibatum Gildam implorauit, quo
cimbalum sibi comparare concederet. Renuit ille dicens, 'Non
uendam immo super altare sancti Petri Rome illud offeram.' Bea-
tus uero Cadocus inceptis precibus instans, 'Implebo illud tibimet'
inquit, 'denariis.' Respuit etiam Gildas secundo oblatum pretium.
At ille addidit, 'Prestabo quoque tibi quantum potest capere auri
examinati.' Inficiatus est quippe nullo pacto se campanulam
distracturum, asserens quod illam Deo et sancto Petro uoto uouit,
uotumque, Deo fauente, redditurum, quum, sicut Salomon ait,
'Stulta et infidelis promissio displicet Deo.' Deinceps peregrinatus
est itidem Gildas Romam cum eadem campanula, ostenditque
eam Romano Pape#, Alexandro, dicens, 'Hanc campanulam a me
fabricatam et ab Hibernia hucusque delatam, Deo et sancto Petro
in eiusdem altari offeram.' Assumpsit autem eam idem summus
apostolice sedis pontifex. Sollicitius eam conspiciens, quo sonum
auribus perciperet, pulsare conatur, at illa nullum sonum protulit.
Tunc papa, nimis admirans, clericum interrogauit, 'Quare tua
campanula, cum linguam seu tundulum ferreum habeat, nichil
sonat? Ut quid etiam in naturam plumbi uersa est, cum sit
ferrea ? Indica,' inquit, 'quo nouissime sonuit.' At ille respondit,
'Domine mi, quidam sanctus uir, Cadocus nomine, degens in
Brittannia, me in hoc peregrinationis itinere hospicio suscepit,
qui presentem nolam ultime pulsans, dulcifero tono clangere
fecit.' Cui papa adiunxit, ' Uir, de quo loqueris, mihi olim cognitus
fuit, nam huc septies, Ierusalem uero ter, pro animarum parentum
- et contribulium suorum remissione peregre profectus est.' Accepit
rursum papa nolam et benedixit ei et dixit, 'Hanc campanulam a
me benedictam et consecratam beato Cadoco reporta, quatinus in
hac omne principale iusiurandum fiat, atque refugium totius
Brittannie firmum existat. Duabus etenim de causis hanc cam-
panulam quique Brittones uerebuntur, quod a me sit benedicta,
siue quod a sancto Cadoco erit possessa. Ego namque gentis
illius incredulitatem, rebellemque ceruicositatem audiui, ideoque
hanc illis mittam, quo per eam fedus et pacem concorditer faciant.
Si quis etiam se super ipsam periurauerit, nisi dignam penitentiam
egerit, procul dubio hic et in futuro anathema erit.' Istis profecto
ab Apostolico prolatis, beatus Gildas sepius memoratum signum
recipiens, iterque retrogradum arripiens, illud beato Cadoco apud
Lanncaruan consistenti retulit, eique cuncta, que sibi de illo signo
ab Apostolico iniuncta fuerant, indicauit. Iccirco itidem auidius
quam antea sacram campanulam admisit, eandemque statim pro-
priis manibus melodis pulsauit sonis. Que confestim ex se dulcem
sonando melodiam edidit, quod prius coram papa recusauit.
Asserunt etiam annosi Brittonum periti Dominum pro sancti
Cadoci amore per hanc nolam duos resuscitasse ad uitam mortuos,
terciumque adhuc quandoque resuscitaturum testantur. Bis
etiam humano famine locutam tercioque locuturam pronuntiant.
@ 28. De obitu Gundleii regis, patris sancti Cadoci.
Igitur accidit ut sanctus Gundleius, beati Cadoci genitor, leta-
liter egrotaretur, misitque quendam seruum suum, uocabulo
Istan, pro filio suo Cadoco, quatinus quamcitius ad se uisitandum
uenisset. Qui maturius incedens, ad amnem Taam usque
peruenit. Qui tunc temporis tante profunditatis atque latitudinis
extitit, quod nemo illum eques seu pedes transuadare potuit, nisi
prore# siue puppis remigio subueheretur. Nam latitudo fluminis
eiusdem ea tempestate a uado Ponugual donec ad collem Morcanti
regis protendebatur, qui gentis illius lingua Riu Morgant
nuncupatur. Prefatus ergo legatus ad transmeandum fluuium
nullam scapham repperiens, ad quendam celibem heremitam,
discipulum sancti Cadoci, Tylyuguay nomine, qui trans flumen
degebat, uoce magna clamauit, medullitus implorans, quatinus
ad beatum Cadocum celerius pergens, causam ipsius de patris
infirmitate ei nuntiaret, cuius precibus a prescripto heremita
effectui mancipatis' beatus Cadocus cum xxiiij discipulis ad desi-
gnati Tylyuguay domum ueniens, illuc eadem nocte cum omnibus
hospitatus est, scilicet, ap[ud] uillam Arad[ur] inter Landau[iam]
et siluam. Iuit uero Tylyuguay ex more ad fluuium gratia
piscandi, solebat enim prius, Dei nutu, singulis noctibus singu-
los capere pisces, in illa plane nocte ad beati Cadoci sodalium-
que eius cenam xxiiij suo reti inuoluit- Porro beato uiro sitiente
potum sibi petiit impertiri. Ad quem Tylyuguay respondit,
'Nullum, domine, liquorem potui istic habemus aptum, et insuper
latex procul abest.' Cui uir Domini baculum suum porrexit,
dicens, 'Baculum meum fer tecum, et ubicunque tibi libuerit,
illius cuspide terram infige, statimque Dominus nostrum ad opus
fontem uiue limphe manare faciet.' Et ita factum est. Illa siqui-
dem nocte, uiro Dei animo artius plura uoluente, quomodo dilu-
culo flumen transuadaret, angelus Domini apparuit ei dicens,
'Fortis animo esto, neque de huius rei ambiguitate turbidus aut
anxius existas, quia Deus auxiliator est tibi ualidus. Cras etenim,
cum ad huius magni fluminis marginem perueneris, uirgam in
manu accipiens, ter in nomine Sancte Trinitatis amnem in simili-
tudinem Moisy, ductoris Israelitici populi, percutiens, diuidetque
Dominus Deus uobis hunc fluuium, uosque citra eundem siccis
pedibus transire faciet.' Lucescente plane diluculo, beatus Cado-
cus cum suis uniuersis sotiis surrexit, ratam in Domino fiduciam
habens, atque cum eis ad supradicti fluminis litus pergens, inibi
angelica iussa compleuit. Percussus igitur amnis Taam statim
diuiditur, superiori quidem parte ad montem, inferiori uero
salotenus dilabente, fluminis ad instar Iordanis in baptismatis
Christi ministerio, de quo dicitur, 'Quid est tibi mare quod
fugisti, et tu Iordanis quia conuersus es retrorsum ?' Transmean-
tibus autem beato Cadoco eiusdemque comitatu per fluminis
alueum siccis pedibus, supra memoratus Tyly. uguay clamauit post
eos dicens, 'Kare Dei famule, hunc amnem in huiuscemodi statu
[re]linquere [n]oli, immo eum in pristino cursu, quatinus ex eo
piscari possit, antequam hinc discedas, resolue ; ceterum, si fieri
potest, perpetuo profunditate una cum latitudine illius minuetur,
quo per eum pedites transire queant'. Orauitque uir Dei una cum
clericis ipsius, uti prescriptum flumen breuior ex petitione pre-
cantis Tylyuguay in eternum permaneret. Orantibus autem
illis, ecce, ingens fluuius, ueluti torrens inmensus ex abruptis
scopibus preceps abrumpens, in modum spumosi pelagi subito
inundantis, ad occeanum precipitanter usque per solitum defluit
alueum, ast ipsius latitudo et profunditas in hodiernum diem
minor extitit. Cautem quoque immanem, tanquam a tartarea
uoragine auulsam, super terram prenominati heremite deuexit,
illoque dereliquit. Hoc cum itidem heremicola conspicatus fuisset,
beato uiro indicauit. Quamobrem iussit, quatinus ille lapidum
cumulus a premissi celicole nomine, Carn, id est, rupes, Tylyu-
guay, uocaretur. Inde recedens, uir uenerandus ad suum morbi-
dum genitorem peruenit, qui, non minimum in suo aduentu
exultans, ait ei, 'Ego te huc ad me accersiui, quatinus in extremo
: uite meam confessionem audias.' Tunc beatus Cadocus sibi
uiaticum eucaristie dedit, suamque confessionem suscepit. IIle
uero resumpto spiritu, filio suo benedicens ait, 'Benedictus sis',
inquit, 'quod per te misertus est mei Dominus, suamque miseri-
cordiam mihi tribuit adipisci. Itaque nunc totam regionem meam,
pro qua plures iniurias nonnullaque dampna diutius sustinuisti,
tibi modo ueluti prius coram cunctis astantibus et meum testa-
mentum hic audientibus commendo. Quinimmo priuilegium
tibimet istud concedo, quatinus a fonte, qui Brittannice Fennunn
hani uocatur, id est, a ueteri fonte, donec ad ingressum fluminis
Nadauan peruenitur, omnes reges et comites, optimates quoque,
tribunos atque domesticos in cenobii tui cimiterio de Lanncaruan
sepeliantur. In hoc quippe loco nullus, exceptis exulibus et
mulieribus in partu defunctis, sepeliatur. Qui autem mandatum
huius priuilegii custodierit, conseruet illum Deus hic et in futuro.
Qui uero non seruauerit, destruet illum Deus in hoc seculo et in
futuro.' Et respondit omnis populus, 'Amen'. Defuncto autem
Gundleio, beati Cadoci genitore, in suo proprio monasterio, quod
ab ipsius nomine Brittannica lingua Egglis Guunliu uocatur,
sepultus est iuxta parie[tem] in dextrali parte. Cadocus nempe,
patris eiusdem exequiis rite honorifice celebratis, ad propria cum
suis clericis repedauit.
@ 29. De submersione sanctorum Barruci et Wale*e*s, et enchiri-
dione in uentre isicii reperto.
Alio tempore contigit, ut beatus Cadocus quadam die cum
binis discipulis suis, Barruco uidelicet et Gualehes, ab insula
Echni, que modo Holma uocatur, ad aliam insulam, nomine
Barren, nauigaret. Ubi uero prospere portum apprehendisset,
suum enchiridion, id est, manualem librum, a prenotatis di-
scipulis petiit. At illi se obliuioni apud predigestam insulam
illum tradidisse confessi sunt. Quod ille audiens, compulit eos
ilico ratem ascendere, necnon retrorsum ad reuehendum codicem
remigare; huiuscemodi inuectionem in eos, cum furore inurens,
inquit, 'Ite, nunquam redituri.' Tum discipuli, nullam moram
facientes, ex preceptoris eorum iussu cimbam maturius conscen-
derunt, supradictamque insulam remigando petierunt. Prenotato
quoque recepto uolumine, mox equoreo tramite ad medium usque
pelagi repedantes, uiro Dei in montis apice apud Barren sedente,
et illos eminus in ponti medio conspicante, ex insperato uersa
carina, submersi sunt. Corpus uero Barruci a tetide proiectum in
littore Barrensi repertum est, atque in eadem insula sepultum,
que ab eius nomine Barren usque in hodiernum diem nuncupatur.
Corpus uero alterius, scilicet, Gualees, ad insulam Echni a mari
delatum est, ibidemque humatum. Circa horam quippe nonam
: famulus Dei, Cadocus, corpus, depastum ieiuniis, cibo refocillari
gestiens, suos clientes iussit, quo sibi pisces ad prandium per-
quirerent. Quibus ad amphitritem gratia piscandi euntibus,
isicium mire magnitudinis in arena compererunt, illumque suo
preceptori gaudentes representant. Quem cum exenterassent,
prelibatum codicem in ipsius uisceribus, ab omni aquarum lesione
indempnem, et candidum, inuenerunt. Quem uir Domini, gratias
agens Deo, alacriter suscipiens, quod nichil inpossibile Deo
fuisset, liquido cunctis declarauit.
@ 30. De lupis in lapidibus transformatis.
Aliud non minus mirandum miraculum pro fidelis clientis sui
Cadoci meritis diuina miseratio patrare dignatur. Cum illius oues
apud prememoratam insulam Echni pascerentur, ecce, duo lupi
de Anglia ad eundem locum natando perueniunt. Pluribus tan-
dem illuc bidentibus ab eis dilaceratis, nonnullis etiam rapacibus
morsibus necatis, uersus Brittanniam fretum transnatare conati
sunt. Qui cum ad illius medium uenissent, diuino iuditio
in lapides transformati sunt, qui Brittannico sermone Cun-
bleid uocantur, id est, lupina saxa, eo quod Dei famulum
irritassent eiusque oues laniassent.
@ 31. Quomodo sanctus Cadocus in Cornubia fontem salu-
brem precibus de terra produxit.
Necdum Dei bonitatem mirabilibus mirabiliora adicere piget,
uerum eius clarum uernulam signis clariorem miraculisque, cele-
berrimum humane debilitati remedium atque solatium prebendo,
libet efficere. Nam dudum, cum idem uir illustrissimus de monte
sancti Michaelis uenisset, qui in regione Cornubiensium esse
dinoscitur, atque illius prouincie# idiomate Dinsol appellatur, ubi
idem archangelus ab omnibus illo aduentantibus ueneratur,
estuans ex itinere fatigatus ualde sitiuit. Locus autem, quo hoc
accidit, uehementer aridus extitit. Beatus ergo Cadocus humum
baculo pupugit, ac continuo illic fons largifluus de solo scaturiit,
indeque tam ipse quam sibi comittantes affatim quique potauerunt,
in similitudinem Israelitici populi sitientis in deserto, cum Moises
uirga petram percussit et fluxerunt aque# in habundantiam. Ut
autem omnes limpha satiati sunt, dixit ad socios suos, 'Oremus,
fratres, diuinam obnixius benignitatem, quatinus cuncti, qui ad
hunc sacrum fontem languidi uenerint, ex eo diuersorum mor-
borum medelam, Dei gratia annuente, recipiant; et sicut nostram
flagrantem sitim, ita corporum uenenosas pestes, extinguat.' Si
quis namque egrotus ab isto fonte, firmiter in Domino confidens,
biberit, uentris ac uiscerum sanitatem recipiet, cunctosque uirosos
uermes uomitu ex se proiciet. Postquam autem Cornubienses
crebra sanitatum remedia utriusque sexus apud eundem fontem
indeficienter fieri diuina pietate conspexerunt, in honorem sancti
Cadoci ecclesiolam iuxta fontem lapideam edificauerunt.
@ 32. De commixtione Iordanice aque in Cornubiensi fonte.
Cupiens almus Cadocus peregrinari post temporis intercape-
dinem, uelle mancipauit effectui. Limina sancti Petri uisitauit,
deinde Ierosolimam, deinceps Iordanica fluenta, ex quibus exple-
uit utrem, deferens secum ad Brittanniam. Allatam sacram aquam
posuit in fontem predictum, quem in Cornubiensi prouincia
precibus de solo produxit. Unde per hanc impositionem atque
mixturam sacracior extitit. Nonnullos quippe prius sospitati
reddidit, ceterum postea amplius centupliciter curauit.
Christus ubi lauit quos primus homo maculauit,
Uenit ab inde loci uenerabilis unda Cadoci
Sordibus imbutis fons hic est causa salutis.
@ 33. De fure qui bouem furatus est.
Igitur contigit, quod quadam die edilis sancti Cadoci, quem
illo in tempore sepeliarium uocabant de Lanncaruan, imperio
abbatis et clericorum necessitate coactus, ad curiam cuiusdam
reguli, nomine Riderh, ferens secum euangelium Gilde, perrexit.
Erat quedam eodem die in illa curia actio super quodam rustico,
qui furto quendam bouem rapuerat, obiectum sibi facinus toto
nisu negante. Tunc sepeliarius ad illum accessit, et suum cultel-
lum, non magnitudine paruum, subito pro ioco nudauit, illumque
manu quatiente uibrans dixit, 'O stolide, hic est cultellus sancti
Cadoci; si illo periuraueris, confestim morte peribis, quia tua
uiscera penetrabit.' Tum rusticus ualde perterritus pedibus
illius clerici pronus aduoluitur, reatum confitendo dicens, 'Pro
amore Dei et sancti Cadoci indulge mihi, nam scelus furti in boue
perpetraui, quinimmo quoque periurium feci.' Quo cognito, rex
cum astantibus euangelio Gilde obtulit, nec non clericum dona-
tiuo ditauit, atque furem in seruitio cenobii sancti Cadoci per-
petuo mancipauit.
@ 34. De euangelio Gilde#.
Cum beatus Gildas in insula Echni Deo ministrans degeret,
missalem librum scripsit, illumque sancto Cadoco contulit, quum
illius confessor extitit, ideoque codex ille euangelium Gilde#
uocatur. Hec est traditio illius uoluminis. Si quis ex progenie
Cynaythuy ipso euangelio periurauerit, uita eius breuietur. Et si
quis ex clericis Carbani Uallis, id est, Lanncaruan, exiens, necessi-
tate ductus, euangelium Gilde gerens, ad quempiam ex sobole
Cynaythuy peruenerit, si forte reppererit eum suam uestem indu-
entem, nequaquam sine clerici licentia totam induet, sed continuo
illius parendo preceptis semipannis indutus nudisque pedibus
secum ad Carbani Uallem uadat. Ista quoque est campane uarie
traditio. Si quis ex prole Lyuthyli super campanam uariam men-
dax iusiurandum fecerit, uita ipsius minuetur, nec hereditate
locupletabitur, ast citius morietur. Si quispiam clericorum Car-
bani Uallis, quolibet negotio compulsus, campanam uariam ge-
stans, ad quemq[ua]m ex Lyuthyly stegmate perrexerit, si fortuitu
illum uestientem tunicam siue byrrum inuenerit, absque clerici
permissione haut ex toto se induat, sed seminudus secum ad
Carbani Uallem festinus re[deat].
@ 35. De religionis edificio, quod uir Dei in Armorica con-
struxit.
In illo tempore, cum uenerande memorie Cadocus Romam
adisset, et omnia sanctorum loca per Italiam atque Galliam con-
stituta peragrasset, gratia uisendi reliquias sanctorum, contigit
illum aduenisse ad quandam prouinciam, que quondam Armorica,
deinde Lettau, nunc uero Brittannia Minor uocatur. Accepit
autem quod illic erat quedam insula, nemine inhabitante, in
pelago sita, distans a littore per spacium tercie partis unius leuge#.
Ascendens ipse cimbam cum discipulis suis, portui(que) tempe-
stiue illius soli applicuit. Aspiciens quidem illam decoram atque
fertilem, ait suis sequacibus, 'Eia, fratres, istum, nutu Dei, locum
eligo, hucque, si uobis beneplacitum fuerit, morari gestio.' At
illi respondentes inquiunt, 'Domine, quod bonum tibi uidetur,
libentius agemus.' Construxit quidem illo basilicam lapidibus
elegantem. Postea uero pontem lapideum, artificiose forniceoi
opere compositum, arcus cemento conglutinatos habentem, a
cementariis fabricari fecit. His patratis, quadam nocte, dum
sopori indulgeret, angelicam uocem sibi loquentem audiuit,
'Cadoce, seruorum Dei fidelissime, non licet tibi diutius istuc
habitare, uerum oportet te uelotius repatriare, quum clerici tui pro
diuturna absentia tua non minimum contristantur.' Porro matu-
tinis laudibus ex more Deo persolutis, cunctos ad se monachos
arcersiuit, eisque suam uisionem denuntiauit, dicens, 'Agite iam
socii et fratres mei', inquid, 'in Domino karissimi, nam hic diutius
manere non ualeo, ceterum modo uobis firmiter precipio, quatinus
constantes perseueretis in Dei seruitio.' His auditis, amarius
flere quique ceperunt. Subrogauit deinceps illis priorem, uice
sui, ex discipulis suis, nomine Catgualader. Ut autem suis disci-
pulis benedixisset, licentiamque ab eis abeundi recepisset, retro-
gradum iter cepit carpere. Transmigratis etiam inmensis terrarum
superficiebus, prospere meruit ad propriam basilicam de Lanncar-
uan denique peruenire. Non post multum uero temporis,
exierunt monachi supradicte insule causa prospiciendi pontum,
magistri sui absentatione pertesi, illum spiritus desiderio oculo-
rumque prospectu uia qua migrauerat prosequentes, cum ilico in
ictu oculi eis prospicientibus pons subruit ita rudero ad nichilum
redactus, ceu nunquam factus fuisset. Quo uiso, cum maximo
luctu ad ecclesiam regredientes, in terra proni corruerunt, tribus-
que diebus ac noctibus ieiunauerunt, Dominum super tanto
infortunio solatia flagitantes. Tercia uero nocte uox de celo priori
ipsius loci in somnis demittitur, dicens, 'Exaudiuit Deus depreca-
tionem uestram pro sancti Cadoci amore, cras enim uidebitis
pontem integrum illesumque consistere.' Matutinis plane laudi-
bus decantatis, prior reuelationem, a Deo sibi patefactam, clericis
indicauit. Tunc quamtocius pro nimia leticia monachi ad intuen-
dum pollicitum cucurrerunt, inueneruntque pontem intemera-
tum, septiesque robustiorem quam prius extiterat. Cumque dili-
genter pontem huc illucque conspexissent, regressi sunt alacres
ad oratorium eorundem, laudantes et benedicentes Dominum.
Hoc per totam illam patriam percrebrescente miraculo, omnes
illius prouincie cultores Deo et sancto Cadoco honorem et laudem
exhibuerunt. Nam beatus Cadocus apud eandem gentem Cat-
bodu uocatur, ex cuius nomine illa insula nomen accepit, id est,
Inis Catbodu2, in qua plurima fructuum genera habentur, que
diuersorum morborum medelam conferre dicuntur.
@ 36. De rustico, qui busta auditorum sancti Cadoci illicite
conspicatus est.
Iamdudum isdem uenerande memorie patronus in Albania citra
montem Bannauc uenustum lapideo opere monasterium com-
posuit. Fratribus eodem congregatis, Deo deuotum in perpetuum
famulatum ab eis exhiberi constituit. In cuius cenobii porticu
quodam corpora trium discipulorum eius marmoreis bustis con-
dita iacent. Sed nullus audet eorundem sarcophagos inspicere,
nisi celebs aut uirgo seu ordinatus. Fit plane quoddam foramen
foras in pariete portici, per quod reges atque potentes illius
regionis, si forte magna dissensionis lis inter illos orta fuerit,
manus imponunt sacramentaque iu[ri]siurandi faciunt. Si quis uero
iuramentum illud fregerit, ante illius anni terminum leto peribit.
Conuenit autem more solito multitudo plebis in die festiuitatis
sancti Cadoci ad audiendam missam. Finita nempe misse celebra-
tione, quidam insipiens rusticus, clamore magno perstrepens in
medio populorum, presbiteris dixit, 'Uultis dimittere me ad
foramen, ut aspiciam per illud ?' Respondentes ei dixerunt,
'Uade, et faciat sanctus Cadocus quatinus signum ultionis
appareat in te.' Cucurrit ergo temerarius ad foramen, inpositaque
manu unum oculum texit, alio namque patulo per fenestram intro-
spexit, dictoque citius oculus apertus crepuit, et per neruum
octicum facie tenus depependit. Mox ergo rusticus ingentem ac
lugubrem eiulatum emittens, ad populi turbas rabido cursu se
proripuit. Quo uiso, excelsis uocibus omne uulgus laudes Deo
sanctoque Cadoco persoluit, dicens, 'A solis ortu et occasu lauda-
bile nomen Domini.' Girauit equidem itidem rusticus de loco ad
locum per totam prouinciam Lintheamine, erutum oculum tegens.
Plures mercedem ei largiebantur, ut eis diuulsum ocelli orbicu-
lum ostenderet. Exin magis ac magis compatriote discebant
Deum metuere, et cum sancto suo reuerenter glorificare. Cete-
rum, quum nimis laboriosum est uniuersa miracula atque pro-
digia huius almi patroni stilo digerere, hec pauca de pluribus
deuote legentibus sufficiant. Cunctosi enim ipsius mirandos actus
nemo compos est enucleare, nisi ipse Cadocus resurgeret a morte.
Nunc quemadmodum a Brittannia ad Beneuentanam ciuitatem in
alba nube translatus fuerit, opere precium duximus calamum
diuino nutu uertere.
Explicit Uita sancti Cadoci, qui et Sophie.
Incipit Passio eiusdem ix Kal. Feb. in Beneuentana ciuitate.
@ 37. Quomodo sanctus Cadocus a Carbani Ualle alba nube
Beneuentum fuit translatus.
Apparuit angelus Domini beato Cadoco nocte dominica pal-
marum in sompnis, dicens ei, 'Deus decreuit te iamiam de terra
Brittannie discessurum.' Cui beatus uir respondens ait, 'Omnia
que mihi precepta fuerint a Domino pro posse meo libentius
effectui mancipabo, sed, quemadmodum hinc discedam, penitus
ignoro.' Ad quem angelus, 'Cras namque postquam populo tuo
euangelizaueris, ad locum, qui est iuxta castellum tuum, quo sole-
bas post tuam predicationem quiescere, redibis, ibidemque
gradum sistens, parumper moraberis, illoque subito nubes lucida
operiet te atque sic super eam in corpore transueheris ad Beneuen-
tanam ciuitatem, utpote Helyas curru igneo ad Paradisum. Hoc
nempe tibi signum erit: cum descensurus de nube fueris, abbas
illius ciuitatis eadem hora honorificenter in tua presentia sepulture
tradetur. Deposito illius tandem pro more abbatum humato, abba-
tem te loco ipsius monachi eiusdem loci substituent. Quamobrem
tuum principale oppidum Lanncaruan cum uniuersis clericis et
plebe tua celibi discipulo tuo, Elli, in omnium aspectu com-
mendes, illumque doctorem ac rectorem illis perficies.' In eadem
uero nocte idem Dei nuntius priori Beneuentane ciuitatis in
uisione soporis ostenditur, ista intimans, 'Cras plane quidam
sapiens clericus occidentalis Brittannus, seruus Dei electus, huc
ad uos uenturus est, eumque abbatem super uos ordinari pontifici
obnixius supplicate, quum abbas uester hac nocte defungetur.
Ipsum enim elegit Deus, ut abbatis uestri uice uobis subrogetur;
Sophiasque apud uos uocabitur, quia Dei sapientia plenus est.'
Surgens ergo matutinus beatus Cadocus, que ab angelo ei pre-
dicta fuerant, suo uirgini karissimo auditori, Elli, retulit. Circa
horam uero primam, ubi secretius super his, queis supratetigi,
Elli conuenit in dominica die palmarum, processionem ex more
cum sanctorum reliquiis fecit, ab ecclesia cum clericis procedens,
populis se sequentibus usque ad riuulum sancti Cadoci, qui
Brittannice Pistill Cattuc appellatur, ibique, ut aiunt, populo
desuper aggerem, qui est secus eundem riuulum, usque terciam
horam predicauit. Circa terciam nempe sinaxin post predica-
tionem cum omni turba ad suum castellum reuertitur, illicque
substitit suam iterando sermocinationem. Finito denique
sermone, secundum angelicum preceptum cunctos astantes huius-
cemodi uerbis alloquitur, 'Audite me, fratres, sermonesque meos
auribus uestris percipite. Constituo namque super uos hodie
discipulum meum Ellinum rectorem atque doctorem, uosque
illum alacriter suscipite, et ei humiliter obtemperantes seruite,
quum sanctus est. Nam ego ipse uite# mee finis inscius sum.' Elli-
nus quippe solus huius rei conscius erat, ac hec uerba grauiter in
corde suo ferebat. Tunc imperauit illis omnibus uir Dei, et ait,
'Hoc uobis in nomine Domini iubeo, quatinus nullus mundanus
potens rex, neque episcopus, nec optimas, de aliqua controuersia
seu iniuria super uos umquam diiudicet. Sed, si quispiam uobis
quotlibet nefas irrogauerit, siue quilibet uestrum alium iniuria-
uerit, uel in qualibet alia causa que# quoquomodo super uos dicatur,
ex uobismetipsis iudices uestri fiant. Locus autem iudicii sub
umbra Corili mei sit, quam iuxta monasterium ipsemet plantaui,
detque reus suum pignus iudicio recto stare in abbatis manu in
tempore iuditii. Abbas uero super aram illud ponat, et iudicent
ueritatem secundum ueram sinodi rationem, et seriem iudicialis
libri mei, quem ego scripsi. Si quis hoc mandatum contempserit
uel infregerit, in arbitrio summi arbitrii maledictus sit, nec diu
uiuet, neque bonitatis habundantiam umquam inueniet. Qui
autem seruauerit, sit benedictus, et augeat illi Deus longeuitatem
uite, et angelus Domini in omnibus locis comitetur ei.' Adhuc
ipso loquente, ecce, claritas Dei repente circumfulsit illos, omnes-
que proni pariter in facies suas super terram ceciderunt, non
ualentes tanti cernere luminis iubar. Uniuersis itaque in terram
cadentibus, beatus Cadocus, in nube alba raptus, ab oculis eorum
euanuit, ilicoque in palpebre motu in ciuitate Beneuentana de nube
descendens inter abbatem sepelientes uisus est. Mirumque dictu,
linguam illorum dono Sancti Spiritus continuo integerrime nouit,
ipsique similiter suam. Mox namque cognouerunt quod ipse
erat de quo prius ad priorem angelus locutus est. In eadem
siquidem hora, facta congregatione cunctorum clericorum, mona-
chorum, nec non plurimorum uirorum, una cum episcopo ciuitatis
eiusdem, cum communi assensu super illos gratanter abbatem
ordinauerunt, atque Sophiam illum nuncupauerunt. Uiderunt
etenim illum diuina sapientia refertum, et quum illo nomine eum
uocari prius ab angelo iussum fuerat. Paulo uero postea sanctus
itidem magnam partem eiusdem urbis muro uallauit, que antea,
limo terre erecta maceria, minutatim ruinis crebrescentibus,
in ruderis defecerat. Operarii plane laticis inopia laborantes,
opusque ob hanc rem infectum relinquentes, ad sanctum Sophiam
clamantes dixerunt, 'Amodo nullo modo operari ualemus, quia
limpham cominus reperire nequimus.' Orauit igitur sanctus
Sophias ipsa nocte ad Dominum, quatinus illi, qui[d] super hac re
facturus esset, dignaretur ostendere. Post orationem autem, cum
fessos uigiliis artus quiete sompni conquinisceret, angelus, ethere
delapsus, blande illum consolatur, ne propter hoc mestificaretur,
ceterum mane surgens ad murum ciuitatis pergeret, illoque se
largifluum fontem reperturum ad opus cementariorum predixit.
Sanctus quippe secundum angelicum imperium, diluculo stratu
sese inpiger excutiens, ad prospiciendum inceptum ciuitatis
murum properanter peruenit, illucque fontem altum iuxta murum
inuenit.
@ 38. Qualiter sanctus Ellinus beatum Cadocum annuatim
uisere consueuit.
Consueuit autem Ellinus aliquotiens usque ad Beneuentanam
ciuitatem gratia uisitandi beatum Cadocum, qui et Sophias, pro-
ficisci cum quibusdam discipulis ipsius, quorum singulis eiusdem
uisitationis uicibus ibidem quidam obierunt, ac in monasterio
sancti Sophie honorifice sepulti sunt, quorum nempe sepulchra
in una serie ordinatim ante altare a pariete ad parietem componun-
tur. Octo quidem decentissima illorum marmorea busta inibi
habentur.
@ 39. Quomodo sanctus Cadocus in episcopum Beneuentanum
sullimatur.
Defuncto itaque ciuitatis ipsius episcopo, proxima nocte
apparuit angelus Domini in uisu beato Sophie, precipiens ei a
Domino, quatinus episcopatus ordinem susciperet. Ipsa quoque
nocte idem uranicus nuntius archidiacono, dum indulgeret sopori,
reuelauit, quatinus sequenti die, remota dilatione, sanctum
Sophiam diuina iussione ad pontificatus gradum promouerent.
Archidiaconus siquidem una cum clericorum conuentu, plebe co-
adunata, deificum oraculum angelica reuelatione sibi notificatum,
super sancti Sophie promotione palam omnibus indicauit.
Uniuersis igitur audientibus archidiaconi sermo placuit, sanctum-
que Sophiam unanimiter in episcopatus sede constituunt. Post
modicum uero temporis, dum isdem antistes in presulatus digni-
tate degeret, suamque diocesim iuste sancteque regeret, in uisu
noctis audiuit angelum Domini dicentem sibi, 'En, tibimet a
Domino datur optio. Nunc elige quo exitu, hanc letalem uitam
deserens, ad regnum uelis migrare perpetuum.' Respondit illi,
'Martirium, quum omnibus coram Domino preciosius est funeri-
bus, eligens adopto.' Ad quem angelus, 'Robustus', inquit, 'esto
corde et animo, quia Deus tecum est. Cras etenim quidam rex
crudelis hanc ciuitatem depopulabit, atque, dum diuina misteria
misse celebraueris, quidam miles ex ipsius complicibus, mona-
sterium ingressus, te super aram atrociter haste cuspide terebrans
trucidabit.' Beatus itaque Sophias inde gratias agens Deo dixit ad
angelum, 'Promptus sum ad martirium, hac enim nece Dominus
noster Iesus Christus, et eius apostoli, nonnullique alii, mundum
triumphauerunt, celestisque regni gloriam meruerunt.' Experge-
factus igitur almus Sophias ad matutinas laudes pro more surrexit,
dieque lucescente circa primam horam se missalibus uestibus in-
fulauit, diuinum sacrificium celebraturus. Illo nempe missam
decantante, ecce, prefatus tirannus, exercitu coadunato, sub-
urbanos urbi contiguos deuastauit, ex quorum cuneis quidam in
ciuitatem predandi causa uenerunt. Unde clamoribus et eiula-
tibus undique per ciuitatem perstrepentibus, sanctus Sophias
inperterritus stetit; neque misse celebrationem uel paululum
interrupit, quum huius plage conscius extitit. Tum protinus qui-
dam ex equitibus ecclesiam, in qua libauit dominica sacramenta,
concito cursu stomacanti furore intrans, sanctum Sophiam altari
sacro astantem, dominicique corporis et sanguinis salutiferam
consecrationem libantem, lancea penetrauit. Qui statim proprio
cruore perfusus, oculis ad celum erectis, animam suam Domino
commendauit, dicens, 'Domine, Iesu Christe, accipe spiritum
meum.' Pro suo quoque lictore ad similitudinem beati Stephani
protomartiris humiliter exorauit, 'Domine, Domine, ne statuas',
inquit, 'illi peccatum, quum ignorauit quid egit.' Et ad Domi-
num conuersus, petitionem continuando prosequitur, 'Domine
omnipotens, inuisibilis rex, Iesu Christe, saluator, postulationem
meam mihi presta. Christianos, qui habitant in meis locis, adiuua,
gratiamque corpori meo prebe, quatinus uniuersi, qui de meis
ossibus siue meorum discipulorum partem aliquam habuerint,
uirtutes faciant, demones procul depellant, et omnis pestis ab eis
eminus absistat. Non fiat infecunditas in fructibus eorum, neque
sterilitas in segetibus illorum, ac omnium bonorum opulentia
locupletentur; et remitte eis crimina sua, quo me uenerentur in
terris, teque semper glorificent in celis.' Et ecce, uox ex nube
candida demittitur, dicens, 'Cadoce, famule mi, ascende ad re-
gnum patris mei, et que# postulasti tibi faciam, et non contristabo
te, beatus enim es, quum mei memor in extremis extitisti. Dico
autem tibi, si quislibet in magna tribulatione, nominis tui memor
existens, me per te inuocauerit, ab illa tribulationis angustia libera-
bitur.' Postquam uero Dominus ei locutus est, signo salutifere
crucis se muniuit, atque in manus Omnipotentis spiritum emisit.
Et ecce, repente coruscatio magna super populum in eius exequiis
deuotum et ad sepeliendum se congregatum facta est, ut nullus
illorum eam sustinere preualeret. Tulerunt ergo corpus eius, et
lintheis candidis inuolutum posuerunt in loculo argenteo, et
deportauerunt ad locum sepulture cum ymnis et psalmis et can-
ticis ac multis lampadibus, eumque honorifice sepelierunt. Multo
plures namque uirtutes post eius excessum apud monumentum
sarcophagi ipsius extiterunt, quam prius in uita illius. Cecis uisus,
claudis gressus, restituebatur, leprosi mundabantur, demones ab
obsessis fugabantur. In eius igitur honore magnam edificauerunt
basilicam super ipsius uenerabile sepulchrum, in qua nullus
Brittannus intrare permittitur. Quod ideo fit, uti ferunt periti
Beneuentane ciuitatis, quia futurum est quendam Brittonem ex
suo principali monasterio, uidelicet et de Lanncaruan, a Brittannia
illo aduenire, et sacram humum reliquiarum sui corporis furto inde
quandoque auferre, et, post pretiosissimi depositi illius ablationem ,
uniuersas uirtutes totamque gratiam eius sancti, una cum pre-
ciosarum reliquiarum corporis ipsius gleba inde ad propriam
terram suam, scilicet Brittanniam, in qua natus est, apud Lanncar-
uan demigrare. Quinimmo quod grauius et horribilius auditu
constat, post ablationem sacrosancti corporis sui fontem almi-
fluum, qui secus urbem est, quem Deus ad opus operariorum pro
eiusdem precibus de tellure manare fecit, uelut pontus, super
totam urbem et omnes habitatores illius inundaturum presagiunt.
Sanctus igitur Cadocus, dum in hac uita uiguit, humanam laudem
uitans, plura, Deo soli cognita, mortalibus autem incognita, fecit,
quumquidem perseuerantiam frugalitatis illius et parsimonie,
ieiuniorum, uigiliarum, orationum etiam nunquam ullo inter-
capedinis interuallo preteriit. Iste non modo in uita sua miracula
gessit, uerum et post transitum de huius seculi fallacis ergastulo,
uirtutum innumera prodigia peregit, patrante Domino nostro
Iesu Christo, qui cum Deo Patre et Spiritu Sancto uiuit et regnat
in secula seculorum. Amen.
[DE MIRACULIS POST EIUS EXCESSUM]
@ 40. De mugitu feretri sancti Cadoci a quodam percussi, et
percutientis interitu.
Post demigrationem gloriosissimi Cadoci de transitoriis ad
perpetua, quidam uicecomes Anglorum, uiribus preualidus,
nuncupatione Eilaf dictus, ad Morcannentium regionem cum
magna classe satellitum predandi uastandique causa peruenit.
Porro clerici preclari Cadoci, accepta illius impietatis fama, de
Lancaruan fugerunt cum feretro sancti et aliis reliquiis, presidii
locum querentes, usque ad Mammelliat locum, ibique se abdide=
runt. Cumque parumper eo morarentur cum feretro et reliquiis,
predonum multitudo Dacorum atque Anglorum uenit ad eos, qui,
feretrum intuentes, ambierunt secum transportare, totoque nisu
a quattuor usque ad .c. homines illud sulleuare temptauerunt, sed
nec a loco dimouere preualuerunt. Unde bile uesanie concitati,
unus ceteris uecordior otius currens, arrepto fuste ualido, illud
ictu perculit. Quo perculso, ingentem mugitum, uelut taurus,
edidit, et omnem exercitum ualde perterruit, statimque terremotus
in illis partibus fuctus est magnus. Relicto tandem ab eis feretro,
quidam ceteris infelicior, auiditate ductus, pinnaculum eius
deauratum bipenni incidit, et in gremio ipsius occuluit, quod sine
mora sinum illius quasi ignis exussit, atque dolore ardoris stupe-
factum concite pinnaculum in loco suo apponere coegit, quod
appositum, ueluti compactum2 auri cudone fuisset, firmiter adhesit.
Quo facto, feretri illius infaustus uiolator in conspectu totius exer-
citus liquefactus est, prout cera ante faciem ignis. Hoc prodigio
conspicato, quique pauore stupidi, a predis extorres, inde repeda-
runt, deincepsque libidine predandi loca prememorati patroni
caruerunt nec non et terras eiusdem uastare desierunt.
@ 41. De boue, in frustis conciso et elixo, rursus uite restituto.
Quodam tempore Margedud, rex Reinuc, ad Morcanentium
patriam, ut in ea regnaret, cum ualida hostium manu peruenit.
Quo cum peruentum fuisset, iussit rapinas agere, bouesque ad
uescendum ad castra abigere. Adduxerunt ergo .c. boues, inter
quos unus erat pinguissimus, qui ab oppidanis beati Cadoci
direptus fuerat, quem cum occisum in frustis inciderent, quo regi
esurienti suis quoque complicibus assaturas inde pararent, sed
carnes eius nec carbonibus assari neque laticibus elixari ullatenus
quiuerunt. Quod cum regi nunciatum fuisset, precepit omnes
premissos boues suis possessoribus reddi. Cum autem cuncti
insimul congregarentur, interfectus, quem supra tetigi, bos inter
alios integer, uiuus, et incolumis apparuit. Tunc unusquisque
suum suscipiens bouem, laudantes et glorificantes Deum in
precioso famulo suo Cadoco.
@ 42. De ruptione circulorum ferreorum.
Post plurimum temporis quidem interuallum tres peregrini,
circulis ferreis ligati, ab oriente ad prefati sancti monasterium in
die solempnitatis eiusdem uenerunt. Dumque missa celebraretur,
illa tria ligamina ferrea, cuncto populo conspiciente, ruperunt.
Quamobrem, ut hoc miraculum omnibus esset manifestum, illos
circulos super altare suspenderunt.
@ 43. De procuratore trucidato denuoque rediuiuo.
Idem igitur sanctus partem agri cuiusdam apud Hiberniam
supra ripam fluminis Liphi possidet, quo fidelissimum preposi-
tum quendam habuit, qui procaciter segetes domini sui, ne uicino-
rum armenta illas depascerent, seruauit. Sepenumero plane se
proximorum pecora in custodia concludente, pretor illius prouin-
cie furore succensus, collectis secum centum uiris armatis, beati
uiri procuratorem simul aggrediuntur. Ferientes ergo mutuo
illum omnes unusquisque singillatim uno ictu sui mucronis uul-
nerando trucidauerunt, ne unus quidem sed uniuersi huius homi-
cidii rei pariter extitissent. Recedentibus autem illis post eius
interfectionem atque retrorsum aspicientibus, ipsum paulo prius
necatum sanum stantem uiderunt. Quo intuito, festinanter ad
eum cursum direxerunt, circumspicientes quemadmodum uulnera
tam cito capitis eius curata fuerunt, que haut maiora quam scir-
porum liuores, sanatis cicatricibus, apparuerunt. Tunc omnibus
uestigiis ipsius prouolutis sue mortis reatum indulsit. Disce-
dentes autem inde simul ad regem proficiscuntur, referentes ei
cuncta que super hoc miraculo contemplati fuerant. Rex quidem,
ubi hec audiuit, terminos agri istius memorandi patroni dilatauit,
et eum in omni uita sua magnificauit. Testificantur etiam periti
Hibernensium, qui apud Clunerert in monasterio discipuli sui
beati Finiani degunt, quod, si quis ex clericis sancti Cadoci
iuerit ad illos, honorifice eum suscipiunt, et ipsum, uelut unum
ex illis, heredem faciunt. Et hoc fertur esse prognosticon iusticie
eorum et priscum signum, si seram monasterii manu tangendo
sine claue reserauerit.
@ 44. De arboris reflexione sub pedibus predicatoris.
Aliquando rex Reinmuc, uocamine Cinan, cognomento Car-
guinn, coadunata ualida hostium manu, proposuit inuadere totam
terram Morcanentium, peractaque strage uirorum et direptione
iumentorum atque suppellectilium sibi uendicare. Et admotis
castris, consederunt apud ripam magni fluminis Ned. Quo com-
perto, rex Morcanti regionis, pauore perculsus, clerum crebrius
dicti sancti enixius flagitauit, quatinus cum reliquiis et arca eius-
dem patroni, regi Reinmuc obuiam incederent, illumque suppli-
citer postularent, ne sibi inmerito aliquam iniuriam irrogaret.
Euntibus autem illis cum reliquiis ad litus amnis Ned, unus eorum
proceram arborem ascendens cum uaria campanula, ut inde regem
alloqueretur, quum pre nimia aquarum inundatione flumen trans-
ire nequiuerant, tum clamans de arboris apice ad regem, predi-
cauit sibi de miraculis almi Cadoci. Quo predicante, cepit se
arbor sub pedibus ipsius clerici paulatim solo tenus uergere, et
pontis uice se permeabilem prebere, quatinus idem per ipsam
ultra flumen transiens, facie ad faciem regi conferret. Quo uiso,
predictus rex pacis presidium omni patrie# contulit, indeque paci-
fice cum uniuersa exercitus acie ad proprias sedes repedauit. O
uere beatum uirum, in quo dolus inuentus non fuit, neminem
iniuste iudicans, neminem contempnens! Nullus eum unquam
nimis gauisum, nec ualde mestum aspexit, exceptis orationis horis,
quibus lacrime cum precibus Deo libarentur. Nusquam nec eun-
dem aduersa fregere, neque prospera extulere. Numquam in
illius ore nisi Christus et que sibi causa profectus humane corre-
ctionis attinent, nec in corde nisi pax et patiens cum misericordia
pietas. Indies in Spiritu Sancto scrutabatur ea, que non sua sed
Iesu Christi fuerunt, quum almi neumatis templum electum erat.
Et iccirco pro illis omnibus et ceteris similibus immarcessibili et
inestimabili perhenni quoque gloria, quam oculus non uidit, nec
auris audiuit, nec in cor hominis ascendit, coruscat in celis cum
Patre, et Filio, et Spiritu Sancto, trino et uno, uero Deo omni-
potenti, cui est honor et gloria, uirtus et potentia, fortitudo et
inperium sine fine permanens in secula seculorum. Amen.
Nemo potest fari miracula gesta Cadoci;
Est quia non solersi presens hic more loquendi;
Det ueniam Christus, terrarum conditor orbis,
Cui scripsit uitam, culparum nomine Lifris.
@ 45. De genealogia beati Cadoci.
Orta est genealogia beatissimi Cadoci ex nobilissimis impera-
toribus Romanorum, incipiens a tempore incarnationis Iesu
Christi. Augustus Cesar, in cuius tempore natus est Christus,
genuit Octauianum. Octauianus genuit Tiberium. Tiberius
genuit Gaium. Gaius genuit Claudium. Claudius genuit Uespa-
sianum. Uespasianus genuit Titum. Titus genuit Domicianum.
Domicianus genuit Neronem, sub quo passi sunt apostoli Christi,
Petrus et Paulus. Nero genuit Traianum. Traianus genuit
Adrianum. Adrianus genuit Antonium. Antonius genuit Com-
modum. Commodus genuit Meobum. Meobus genuit Seuerum.
Seuerus genuit Antonium. Antonius genuit Maucanum. Mau-
canus genuit Aurelianum. Aurelianus genuit Alexandrum.
Alexander genuit Maximum. Maximus genuit Gordianum.
Gordianus genuit Philippum. Philippus genuit Decium. Decius
genuit Gallum. Gallus genuit Ualerianum. Ualerianus genuit
Cleopatram. Cleopatra genuit Aurelianum. Aurelianus genuit
Titum. Titus genuit Probum. Probus genuit Carocium. Caro-
cius genuit Dioclicianum, qui persecutus est Christianos in toto
Iulianus, Aaron, aliique plures martirium passi sunt. Dioclitianus
genuit Galerium. Galerius genuit Constantinum magnum, filium
Helene. Constantinus genuit Constantium. Constantius genuit
Maximianum, cum quo milites Brittonum exierunt a Brittania,
et occidit ipse Gratianum, inperatorem Romanorum, tenuitque
imperium totius Europe, et non dimisit pugiles, quos secum a
Brittannia adduxit, repatriare propter strenuitatem illorum, sed
tribuit eis plures prouincias et regiones, quippe a stagno, quod est
super uerticem Montis Iouis, usque ad ciuitatem, nomine Cant-
guic, et usque ad cumulum occidentalem, id est, Cruc Ochideint,
atque ex illis equitibus orta est gens, que uocatur Lettau. Maxi-
mianus itaque genuit Ouguein. Ouguein genuit Nor. Nor
genuit Solor. Solor genuit Gliuguis. Gliuguis genuit Gundleium.
Gundleius genuit beatissimum Cadocum, de quo nobis sermo.
@ 46. De repetitione genealogie sancti Cadoci.
Repetita est genealogia matris eiusdem sancti ex parte patris
ipsius de optimis prosapiis regum Hibernensium. Briscethach
genuit Brusc. Brusc genuit Urbf. Urbf genuit Anlach. Anlach
genuit Brachanum. Brac[hanus] genuit Gladusam, matrem sancti
Cadoci. Hec est genealogia Gladuse ex parte matris eius de
genere regum Morcanentium atque Mecumentium. Anna, quam
dicunt periti consobrinam esse Marie uirginis, matris Iesu Christi,
genuit Beli. Beli autem genuit Aballach. Aball[ach] genuit Baal-
lad. Baallad genuit Oudolenn. Oud[olenn genuit] Eudos. Eudos
genuit Ebiud. Eb[iud] genuit Outigirun. Out[igirun] genuit
Oudicant. Oud[icant] genuit Ritigirnum. Ritig[irnus] genuit
Rimetel. Rim[etel] genuit Grat. Grat genuit Urban. Vrban
genuit Teilpuill. Teilp[uill] genuit Teuhuant. Teuh[uant] genuit
Tecmant. Tecm[ant] genuit Guotepauc. Guot[epauc] genuit
Coilhen. Coilh[en] genuit Guorgust. Guorg[ust] genuit Merchi-
aun. Merch[iaun] genuit Cinmarch. Cinm[arch] genuit Hen-
ninni, filiam suam. Henninni genuit Mouric. Meouricus genuit
Erbic. Erbicus genuit Yrb. Yrb genuit Idnerh. Idn[erh] genuit
Teitfall. Teitf[all] genuit Teudiric. Teudiricus, qui est martir
effectus in Guent, scilicet, Merthir Teudiric, qui genuit Marchell,
matrem Gladuse. Gladusa uero genuit almum Cadocum.
@47. De genealogia uero matris Gundleu regis, genitoris
uenerabilis Cadoci, a supradicta muliere iterata.
Anna quippe genuit Beli. Beli genuit Aballach. Abal[lach]
genuit Baallad. Baal[lad] genuit Euguein. Eug[uein] genuit
Brithguein. Brit[hguein] genuit Dubunn. Dubunn genuit Ou-
miud. Ou[miud] genuit Anguerit. Ang[uerit] genuit Amgoloit.
Amg[oloit] genuit Guordubn. Guord[ubn] genuit Dubn. Dubn
genuit Guordoli. Guord[oli] genuit Doli. Doli genuit Guorceng.
Guorc[eng] genuit Ceint. Ceint genuit Tacit. Tacit genuit
Patern Peis Rudauc. Patern genuit Etern. Etern genuit Cuneda.
Cuneda genuit Credic. Credic genuit Guaul, matrem Guunleii.
Gundleius autem genuit sanctissimum Cadocum.
@ 48. De [canonicis et possessionibus eorum].
Sanctus Cadocus constituit xxxvi. canonicos, qui assidue
et regulariter seruirent ecclesie Nantcarbanensi, quam ipse fundi-
tus electione Dei et hominum secundum diuinum propositum
fundauit, et totidem atria, in quibus haberent canonici sua edificia,
et totidem particulas de agricultura, in quibus stabant octoginta
iugera, que uocabantur ab antiquis temporibus atriorum propria,
que colebant hortolani, qui habebant curam in pomeriis et hortis
componendis, atque in hospitiis custodiendis; et insuper totidem
uillas, a quibus habebant necessaria indumenti et uictus.
@ 49. Primum atrium Deserti, quod est proprie Abbatis, cum
uilla Treimgueithen. Atrium Benigni, quod Doctor possidet,
cum particula agri in Castello. Atrium appositum Corilo, quod
est Sacerdotis, ubi sanctus Cadocus habuit habitaculum. Atrium
Aidan Bloch, cum particula Niaysgurthin, cum uilla ulteriori
Pennon. Atrium Album, quod nullus incertus debet uisitare, in
quo sanctus Elli, alumpnus eius et successor, habitauit, cum
particula Crucygreif, cum alia proximiori et maiori Pennon.
Atrium Coquine, cum particula agri eundo ad dexteram uersus
Talcatlan cum uilla Pencrychgel. Aliud atrium Coquine, cum
particula agri, id est, Cayr i coc, et uilla Pellussen. Atrium Con-
sulatus, cum particula iuxta Talcathlan, cum uilla Talpontymit.
Atrium Trem y crucou, cum Trem y crucou. Atrium Tremlech,
cum particula ultra crucem, et uilla Tremlech. Atrium Samsonis,
cum particula Cymmyoucyti. Atrium Elphin, cum uilla Cestill-
dincat. Atrium Chincencoh. Atrium Pistrine, cum uilla Nant-
bucelis. Atrium Talcatlan, cum uilla Talcatlan, que est proprie
Abbatis. Atrium Gurci, sacerdotis, cum particula Cair Arthan, et
uilla Pencrycgel, cum Pistyl Catuc. Atrium Arguistil, cum parti-
cula Ygrestyl, et uilla Hentrem Dumbrych. Atrium Nestrec, cum
particula ultra fossam Pulltauus, cum uilla Brinsychan. Atrium
Elda cum uilla Trefhinun. Atrium Cair guicou, cum uilla Ecclus
Silid. Atrium Albryt mab Cynuyt, cum uilla Alt Cynuit. Atrium
Cyndrayth, cum particula Nantcyncar et uilla Pencrycgel et
Cilbleingurth. Atrium Ellybr cum uilla Ellibr. Atrium Crucinan
cum uilla Crucpilia. Atrium Medgarth cum uilla Medgarth.
Atrium Cayrdicycit cum uilla Cairdicit. Atrium Cynblust sine
parte ecclesie, cum uilla Celli dremiauc, id est, Nant Carthau.
@ 50. In primis dabantur sex partes ; Abbati prima pro dominio;
secunda Doctori pro doctrina; tertia Sacerdoti pro sacerdotio. Et
quod remanebat, diuidebatur equaliter clero secundum numerum
prebendariorum, exceptis quatuor, scilicet, Sepeliario et tribus
legatis, qui seruiebant clero cum reliquiis, quocunque deberent
mitti, qui nullam communionem habebant in clero nisi in parti-
culis et in cibis. Sed homines, qui ad ecclesie refugium ueniebant
et remeabant de refugio, dabant eis suam dignitatem, ouem uideli-
cet cum agno, aut iiii" nummos.
@ 51. Quicunque decimauerit, debet diuidere in tres partes.
Primam dabit confessori, secundam altari, terciam orantibus pro
eo. Pars autem altaris diuiditur sicut prediximus.
@ 52 . Si quis, languore grauatus, commendare uoluerit, separa-
tim commendet secundum possibilitatem suam confessori suo
prius postea ecclesie et uigiliis. Et partes ecclesie et uigiliarum
diuiduntur sicut prediximus.
@ 53. Sciendum est quod in diebus Gunliu fuit quidam sacer-
dos preclari nominis Catocus, filius premissi Gunliu. Erat autem
idem beatus Catocus perfectus in fide, seruiens Spiritu[i] Sancto
cotidie, se exercens in sanctis euangeliis Christi. Ceterum pre-
fatus Gundliu, pater huius, carnalibus illecebris deditus, satellites
suos sepius ad rapinam et latrocinia instigabat, penitusque con-
tra fas atque ius degens, uitam plerisque neuis inquinabat. Beatus
nempe Cadocus edificauit ecclesiam suam in iiii" fundamentis,
iusticia, prudentia, fortitudine, temperantia. Erat autem hoc
monasterium plenum choris psallentium, legentium, orantium,
quos sanctus Cadocus indesinenter diuinis eloquiis, Sancto Spiritu
sibi cooperante, ad Deitatis obsequium, et ad mutue caritatis
offitium, indigentibus misericordie operam impendendo, accen-
debati At ubi uir Dei, Cadocus, prauos proprii genitoris actus
altius ingemiscens, sibi condoluit, fidelesque nuntios ex discipulis
ipsius Finiannum, uidelicet, Gnauanum, ac Ellinum, quatinus
eum ab omni errore malignitatisque nequitia conuerterent atque
diuinitatis manciparent obsequio, direxit. Qui diligenter con-
uenientes eum, unanimiter cum senioribus commonefecerunt
illum, quatinus, diabolo pompisque eius et sceleribus renunciatis,
penitendo resipiscens, consilio filii sui, Cadoci, se crederet, Deo
etiam et sibi commissa confiteretur. Quod audiens Gladusa,
coniunx ipsius, compuncta spiritu diuinitatis, inquit, 'Credamus
filio nostro, eritque nobis pater in celo.' Respondens uero Gunliu,
ait, 'Quicquit dixerit mihi, faciam, et quocumque uoluerit, uadam.'
Conuenientes itaque Cadocus cum monachis, Gunliu uero cum
senioribus nec non et Guladus, mater Cadoci, consiliis eius otius
adquiescentes, eidem Cadoco uterque, scilicet, Gunliu et uxor
eius, delictorum confessionem cum satisfactione penitencie fece-
runt, et deinceps sese diuinis obsequiis mancipari uoto uouerunt.
De cetero Gunliu in hunc modum omnes est affatus, 'Quicunque
fuerit de genere meo, seruiet Cadoco in uera pietate, uniuersique
qui in mea terra deguerint, post obitum eorum in cimiterio eius
sepelientur.' Et ait Cadocus, 'Penitentiam agite, apropinquauit
enim regnum celorum. Ego enim preparabo uobis mansionem in
celestibus.' Et protinus cantauerunt psalmum, 'Exaudiat te
. Dominus in die tribulationis' usque in finem. Testes sunt Gundliu
cum senioribus suis, Catocus cum monachis et alumpnis suis.
@ 54. Post aliquanti temporis interuallum Gundliu et uxor eius
uoto peregre profecti sunt in Theluch, uenitque nuntius a Deo
ad Cadocum, ut ad proprios parentes ueniret eisque consuleret,
quo ueram pro delictis penitentiam agerent, qui maturius iussis
diuinis obtemperans, parentes ut id agerent sacris admonitionibus
animauit. I[ti]demque Gladus, mater eius, edificauit sibi ecclesiam
in Pencarnou, Gundliu uero mox aliud monasterium construxit,
ibidemque Deo famulantes instituit. Exin uterque parens Cado-
cum inuitauit, quem uenientem deuotius susceperunt, ecclesiasque
supradictas, quas sibi construxerant, ei dederunt, ac uniuersa, que
habuerunt, sue ditioni tradiderunt. Nullus harum ecclesiarum
prepositus erit, nisi ex familia Cadoci, uiri Dei, uel ipsius consensu
et permissione. Et dixit Gundliu, 'Quicunque disruperit de genere
meo et de senioribus Gunliauc, maledictus erit in eternum.' Cadocus
cum suis monachis testes. Censum uel pensionem istarum ecclesia-
rum nullus accipiat, nisi familia Cadoci, neque prepositus siue
princeps in eis erit, nisi electione aut constitutione familie eiusdem
Cadoci.
@ 55. Sciendum est, quod Theudor filius Mourici dedit
gladium uestimentumque Catoco et familie eius, quatinus eme-
rent terram in sustentationem eiusdem. Conigc uero Abbas
altaris sancti Cadoci, tribuit gladium illum uestimentumque Spois
et Rodrico pro uilla, cui nomen Conguoret in Pencenli, qui con-
cesserunt hanc Cadoco et eiusdem ecclesie possidendam iure
perpetuo, qua annua pensione persolueret premisso Conig ac pre-
libate familie per manum Spois et filiorum eius in eternum nouem
modios ceruise, panem quoque carnem ac mel. Et, ut ista possessio
libera et quieta foret ab omnibus seruitiis et exactionibus terre-
norum regum, isdem Spois, filius Gurhitr, impertitus est iii. uaccas
Guornemet. Unde prefatus Rodri tenuit cartam siue graphium
super manum Conigc, abbatis Nantcarbanan, in confirmationem
huius donationis. Postea uero conuenerunt Rodri et Spois ac
filii eius, Conigc etiam et clerici eius attulerunt crucem sancti
Cadoci et humum eius, et circueundo predictum agrum Conguoret,
illudi uendicauerunt et prescripti sancti humum in signum
proprie possessionis super illum coram idoneis testibus con-
sperserunt. De laicis testes, Rodri, Guornemet, Guoguoret, Hoil-
- biu, Houhoer, Colbiu. De clericis, Samson, Abbas altaris sancti
Eltuti; Conigc, Abbas altaris sancti Cadoci, Plossan, AEtern,
Iouan, Minnocioi, Brenic ; et familia sancti Cadoci testis est. Qui
conseruauerit, conseruet illum Deus, et qui fregerit, maledictus
erit a Domino. Amen.
@ 56. Sciendum est, quod Bronnoguid, filius Febric, dedit
dimidiam partem agri Idraclis pro anima sua et ut nomen eius in
libro Catoci apud Nantcarban scriberetur, Deo et monasterio
sancti Cadoci. Et ipse quidem Bronnoguid et tres filii eius, Gue-
dan et Guobrir et Meuc, tenuerunt scriptum graphii super
manum Conigc, principis altaris Cadoci, in sempiterno donationis
iure Deo et sancto Cadoco. Annus etenim illius agri census per-
petuus est tres modii ceruise, et panes, et carnes, et mina mellis.
Hec enim Bronnotguid et tres filii eius et generatio illorum
annuatim debent persoluere familie Cadoci usque ad diem iudicii.
Huius pactionis testes sunt Bronnotguid, dominus fundi, et filii
ipsius, Guoidan ; Marcant, Iunemet; Conigc abbas, Elionoy,
Brenic, Mannocoi, Beduan, Plosan. Qui hanc donationem serua-
uerit, custodiat illum Deus, et qui fregerit, maledictus erit a
Deo. Amen.
@ 57. Post interuallum temporis occidit Euan Buurr duos
uiros, filios sororis eius, Atgan scilicet et Aidnerth. Quamobrem
uenit Cadoc et Eltuth, et maledixerunt Euan. Unde coactus uenit
Euan et reges cum eo ad presentiam Cadoci atque Eltutj, con-
fessusque est eis scelera sua. At illi dixerunt ei, 'Redime culpam
homicidii.' Respondit Catlon dicens, 'Dabo agrum, nomine Lan
Hoitlon, Cadoco, pensio eius ij uasa sex modiorum ceruise cum
pane et carne et melle secundum solitam debitam debiti men-
sura[m].' Merchiaun uero dedit uillam, uidelicet, Conhil, Eltuto,
atque iii. uasa, qui sex modios ceruise continebant. Unumquod-
que uas cum agris consecrantes, prefatis sanctis in perpetuam
elemosinam contulerunt. At illi satisfactionem Euan suscipientes
xiiii. annos penitencie iniunxerunt ei, cuius facti testes fuerunt
Catlon, Merchiaun, Euan ; Cethij, Catman, Hoitlon uirgo,
Cadoc, Finiani Scottus, Eutegyrn lector. Familia quoque Cadoci
atque Eltuti testes sunt. Quicunque custodierit, benedictus erit
a Deo, et quicunque frangerit, maledictus erit.
@ 58. Sciendum est nobis, quod Cadoc construxit ecclesiam
Macmoilo, discipulo eius, eamque munimine uallauit ac in eadem
altare composuit, quatinus illo hospitaretur, quando iret ad Guent
ac inde rediret, dimisitque Macmoilum in ea priorem atque
administrationis totius procuratorem. Pollicitus est quoque
Cadocus regni premia celorum cunctis, qui eiusdem ecclesie
possessiones agris seu pecuniis aut elemosinis auxerint. Testes
sunt super hoc Cadoc et clerici eius, Pachan, Detiu, Boduan.
- Quicunque custodierit, benedictus est a Deo, et, quicunque
frangerit, maledictus erit a Domino. Amen.
@ 59. Sciendum est sane, quod Gualluuir donauit Deo et sancto
Cadoco agrum Pencarnov pro anima sua in sempiternum usque
ad diem iudicii. Guallunir autem hanc uillam commendauit
Iudnou filio suo, quatinus ipse et heredes ipsius seruirent familie
Cadoci ex sumptibus huius agri preter ipsos. Census huius agri
est nouem modij ceruise, panes et carnes cum melle. Quinimmo
quocunque clerici Cadoci uoluerint manducare uel bibere, uide-
licet in Basseleg seu in Pencarnov, prefatus Iudnou cibaria et
potionem, que prelibauimus, afferet ad illos. Huius pactionis
testes sunt Paulus, abbas Nantcarban, Guenlioui, frater eius,
Thuiuc, Canapoi, Tanet, Hierbrith, Merhitr, Concun. Quicun-
que custodierit, custodiet illum Deus, et qui fregerit maledictus
erit a Domino. Amen.
@ 60. Significandum est, quod Retone dimidiam partem agri
iuxta Ciuitatem Legionis Deo atque sancto Cadoco perpetuo iure
possidendam [dedit] que illum hereditario iure contingebat ; tamen,
quia tunc ad Herbic deuoluta fuerat, eandem ab illo emit, et Deo
et sancto Cadoco tribuit. Cuius rei sunt testes Herbic, Curnet,
Congale, cle[ri]ci. De laicis, Guornet, Guedguon, Guedqui,
Sonus, Atderreg. Qui custodierit, sit benedictus ; qui uiolauerit,
sit maledictus. Amen.
@ 61. Sciendum est, quod Temit dedit agrum, id est, de agro Cru-
cin, altari sancti Cadocj in perpetuam possessionem cum filiis suis
in tempore Pauli, Abbatis de Nantcaruan, quod annuatim vj modios
ceruise cum panibus et carnibus familie sancti Cadoci iugiter per-
solueret. Testes sunt, de clericis, Gnouan, Matganoj, Son, Brenic,
Elionoe, Pill lector ; de laicis uero, Cungrat, Guedhoc, Eliunui,
Rimogeat, Branoc, Cunhape. Quicunque seruauerit hanc obla-
tionem, conseruet illum Deus, et qui abstulerit, confringet illum
Deus.
@ 62. Sciendum est, quod Morcant rex uenando uenit usque
ad ripam fluminis Nadhauon et iecit accipitrem super anatem, et
ambo simul accipiter et anas flumen uolatu transmeauerunt. Et
subito ueniebat aquila de ripa maris, ut raperet accipitrem. Quod,
ut uidit Marcant rex, ualde contristatus est. Ast concite alumpnus
regis ueniens, nomine Guengarth, eques cum scuto et gladio ac
lancea se in flumen proripuit, et accipitrem a raptu aquile non
modico uiriliter eripuit, uerum etiam leporiter accipitrem cum
anate ad manum Morcant regis attulit, illumque tali facinore non
minimum letificauit. Quocirca dixit Morcant Guengartho, 'Ecce
tribuo tibi uillam Cadroc in ius hereditarium habentem longitu-
dinem ab urbe Trotguid usque ad flumen Nadauan et latitudinem
a fonte Guengarth usque ad alium fonteni Guengarth.' Eodem
die Morcant et Guengarth perrexerunt ad quoddam territorium
Cadoci, et tribuit Guengarth Deo et sancto Cadoco censum pre-
scripte uille Cadroc pro anima sua et pro anima Morcanti regis,
scilicet, singulis annis .xii. modios ceruise et sextarium mellis,
debitum quoque panem et carnem. Insuper etiam idem Guen-
garth dedit Conmogoy Hipiclaur gladium suum deauratum pro
anima sua, quod habuit precium .lxx". uaccarum. Quare con-
suluit Conmogoy Guengardo, quo gladium illum Morcanto pre-
staret, ut ille donationem Guengardi confirmaret super pago
Catroc, quod et fecit. Qua de re Morcant prelibatam donationem
ratam habuit atque scripto corroborauit super manum Sulien illa[m]
illinc fore liberam et quietam ab omni terreno seruitio, uerum
funditus obsequio Dei et sancti Cadoci obnoxia[m]. Huius rei testes
sunt : Morcant super seipsum, ut nullus huius territorii procurator
extat, nisi Guengarth et heredes illius; de clericis, Sulien, Con-
mogoi, Danoc, Guorguethen, Legan, Elgnou; de laicis uero
Guingueri, Iacob, Boduan, Elguan, Gurhitr, Cuncuan. Qui-
cunque custodierit, benedictus erit, et qui infregerit, maledictus
a Deo et a Cadoco. Amen.
@ 63. Notum sit omnibus pro mutabilitate temporum et suc-
cessibus huius mundi regum, quod Elli, alumpnus beati Cadoci
ab ipso diligenter a primeua etate educatus ac sacris apicibus
aprime institutus, illique cunctorum discipulorum suorum caris-
simus. Et asseruit Elli dicens, 'Ecce, ego construxi ecclesiam et
domos in nomine Domini, et ipse cunctique successores mei
familie Cadoci erimus obedientes, subiecti, atque beniuoli familie
Cadoci.' Dedit etiam Elli prescripte familie, perpetua pensione,
singulis annis, cibaria per tres noctes in estate ac totidem in hieme
cum gratiarum actione et leticia, orationibus et hymnis spirituali-
bus. Uerum etiam in substituendo administratore eiusdem
ecclesie abbas cenobij Catocj preses semper erit et auctor. Cete-
rum si contigerit, quod Catocus atque successores illius cum
illorum clientela minime uenerint, dentur illis duo boues ad
recognitionem subiectionis et societatis. Unde conuenientes ad
monasterium Elli, pactionem hanc cum pacis osculo confirmaue-
- runt in conspectu Elli iuxta crucem, que est in uia multis nota.
Huius rei sunt testes, Catoc, Elli, Cleophas, Samson, Iacob,
Boduan, Conocan Mach. Ierunt unusquisque ad locum suum de
benedictione in benedictionem. Amen.
@ 64. Sciendum est, quod Terengual dedit agrum Lecguoidel
Deo et Cadoco, qui annuatim persoluet Cadoco et familie eius tres
modios ceruise et panes et carnes, et, si forte ceruisa caruerit,
reddet .iiii". modios tricici uel clamidem album. Hanc elemosinam
dedit Terengual Deo et sancto Cadoco liberam et quietam ab omni
regali et terreno seruitio pro anima sua et pro anima Morcant.
Inde testes sunt, Iacob prepositus altaris Cadoci et familia eius;
Conmogoi, Conmil, Ioseph, Biuuonoi, Catgen, de famili[a]
Eltuti testes ; Marcant, Gualunir, Guedgen, Guengarth. Finis
huius agri est a Pull Tenbuib usque Dirprisc. Quicunque serua-
uerit, benedictus sit, et qui uiolauerit maledictus erit a Deo.
@ 65. Notum sit omnibus, quod Guorcinnim emit uillam
Reathr a Mourico in propriam hereditatem pro gladio, cuius
capulum extitit deauratum precium .xxv. uaccarum appreciatum.
Impertitus est quoque Concennio, Pauli filio, equum in precio
.iiii". uaccarum precium etiam trium unciarum uestimenti, Con-
moro autem quendam equum optimum Concenni filio, sed et
Andreso, Morcanti filio, gladium in precio .iiii". uaccarum. Item
idem largitus est precium .iiii". uaccarum Iudnertho, Mourici filio,
unamque bouem Cornouano, nutritori suo, et aliam uaccam pro-
curatori regis, Guengartho. Post hanc ergo emptionem tenuerunt
Mouric et Concen graphiam carte super manum Guorcinn in
sempiternam hereditatem sibi et eius progeniei. Ipse uero Guor-
cinn dedit ha[n]c uillam ecclesie sancti Cadoci in perpetuam
possessionem usque in diem iudicii, tenuitque cyrographum
donationis super manum Iacobi, Abbatis Carbani uallis, pro com-
memoratione huius elemosine coram idoneis testibus, quorum
nomina subscribuntur. Eudoce, episcopus ; et Cethig, prepositus
altaris sancti Docgwini; Iacobus, prepositus siue abbas altaris
sancti Cadoci, et familia eius secum. De familia Eltuti, testes
sunt Conmoe, presbiter, Conmil, magister, et Ioseph, presbiter,
Biuone, Catgen. De laicis uero, Mouricus et filii eius, Andrus,
Guedgen [filius] Bramail, Concit filius Ermit, Guorbes filius
Berran, Geintoc, Assail, Arcon, Guallimir, Iudhol, Matton,
Eliudus, Hilon, omnes testes super hanc donationis conscri-
ptionem. Predicta namque uilla Reathr competebat Mesioco here-
ditario iure, cui Guorcinnim equum prestitit, ut huic concessioni
adquiesceret, habentem precium trium uaccarum. Qui hoc teme-
rauerit, maledictus erit a Deo.
@ 66. Sciendum est, quod dedit Conbelin agrum Lisdin Bor-
rion uocatum pro commercio regni celestis cum corpore suo Deo
et sancto Cadoco, quod ei annuatim persolueret sex modios
ceruise cum pane et carne et melle. Testis est Conigc, qui super
manum suam [tenuit quod] scripsit Concuun, i[d est], cyro-
graphum.
@ 67. Notificandum est posteris, quod dedit Guoidnerth Lann
Catgualader Deo et sancto Cadoco, quatinus quot annis uas .iii.
modiorum ceruise illi persolueretur cum omnibus debitis propter
fratricidium germani sui Merchiun, atque tandem redditus dedit
Docgwinno. Super hoc testes fuerunt Berthgwinus, episcopus,
Conmil, Terchan, et congregatio eius ; Sulien, Abbas Nant Carban,
Lumbiu presbiter, Biuonoi, Iouab, et congregatio sancti Cadoci ;
Saturn, princeps altaris Docgwinni ; Marcant, Guoidnerth. Qui-
cunque seruauerit, benedictus erit. Et qui temerauerit, male-
dictus erit a Deo.
@ 68. Ostendendum est futuris pro temporum mutacionibus
et regum successibus, quod Mouricus rex dedit partem agri pro
anima sua, qui uocatur Insule Tuican, ac due partes agri, que pro-
prie fuerunt Gorbrith et Gassoc nec non et sororis sue pariter Sule,
super quibus Mouricus rex graphium conscriptionis tenuit super
manum Iacob, Abbatis cathedre sancti Cadoci, ut ipse liberas et
quietas faceret ab omni censu, et ab omni calumpnia, et ab omni-
bus seruitiis, excepto famulitio sancti Cadoci. Quapropter post
hec dedit Iacob equum Mourico regi, at ille largitus est illum
Guodgen filio Brocmaili. Huius rei testes sunt, Iacob, Abbas,
Rumceneu, Catthig, et priores eorum Conmogoe, Conmil, Guor-
geneu, Beuonoe, Catgen, Hearngen, Crasgell, Outegurn, Guit-
lon, Sulien, clerici. De laicis, Mouricus super ipsum solum et
super filios suos a generatione in generationem, Guedgen filius
Brocmail, Guallunir, Guorcinnim, Guorbes, Morcenev,Morhoen.
Hii sunt testes super hoc pactum, ut non soluatur in eternum.
Deinde Mouricus rex confirmauit hanc donationem super altare
sancti Cadoci coram senioribus suis. Quicunque conseruauerit,
benedictus erit, et qui dissoluerit maledictus erit a Deo.
@ 69. De obcecatione Mailguni regis.
Malconus magnus rex Brittonum erat, qui inperauit toti Brit-
tannie, de qua persoluebantur ei annuatim .c. uacce ex singulis
pagis cum totidem uitulis, cuiuscumque generis elegisset,2 uide-
licet, siue mares siue feminas, non sponte, sed ui. Uenerunt itaque
exactores regis Mailconi ad colligendum tributum usque Gunliuc,
et rapuerunt Abalcem nomine puellam speciosissimam, filiam
Guiragon, prefecti sancti Cadoci, secumque tulerunt, super qua
factione consanguinei puelle indignati caballos suos ascenderunt,
cornibusque insonuerunt. Quod audientes omnes uiri bellatores
eiusdem ciuitatis surrexerunt, persequentes eos percusseruntque
trecentos uiros, excepto uno, qui nunciauit regi que facta fuerant.
Quo audito, rex bile furie debacans, cum magno exercitu causa
ulciscendi se peruenit ad locum, qui uocatur Cruc glas. Perrexit
etiam sanctus Cadocus cum omnibus habitatoribus Gunliuc regi
obuiam, et descendit in loco, ubi est fons Brutrov, ieiunauitque
cum uniuersis sibi comitantibus. Misit ergo Mailconus nuntium
suum Argantbad ad beatum uirum, precipiens ut redderet pre-
cium uirorum interfectorum apud Riucarn; qui se pretia nulla-
tenus penditurum respondit, nisi uero Dei et hominum iudicio.
Rex autem iudicium respuit. Illa uero nocte reuelatum est ab
angelo sancto uiro Moucano, quatinus regem a sua crudelitate
prohiberet, qui quoque angelico eidem manifestata oraculo regi
declarauit. Ille nempe monita sua funditus spreuit. Diluculo
quippe rex castra mouit ad exercendam stragem, ilicoque obceca-
tus est, nesciebatque quo gressum dirigeret. Delegauit itaque
nuntios, Maucanum scilicet et Argantbad ad sanctum Cadocum,
insinuans ei quid sibi accidisset, obnixiusque postulauit quo se
uisitare dignaretur, amissumque lumen ei restitueret. Uir autem
Domini renuit, donec ueniret ad confessionem. Uenit ergo rex
ad eum, concedens sibi cuncta que ab eo popocisset. Beatus
igitur Cadocus primitus a rege petiit refugium sibi dari in ciuitate
Gundliauc a se et a sua posteritate simile refugio sancti Dauid in
Rosina Ualle. Deditque beato Cadoco refugium uti flagitabat, et
exhibuit illi equum et gladium, quo cingebatur, nec non aurea
uestimenta, quibus induebatur, atque gubernatorem sibi illum
suscepit. Pepigit namque rex Mailconus cum sancto Cadoco et
eius successoribus pactum sempiternum, dicens, 'Siquis ex genere
meo hoc fregerit, maledictus erit. Omnis, qui residuus fuerit
ex mea progenie, ueluti uterino fratri auxiliabitur genti tue de
Gunliauc.' Benedixit tandem rex Mailconus cum suis optimatibus,
et beatus Cadocus cum clericis ipsius, omnes, qui custo-
dierint hanc pactionem, et e conuerso cunctos, qui non seruauerint,
unanamiter maledixerunt. Uir itaque Dei indixit regi traditionem
suam, hoc est .cccc.l. uaccas pretium uniuscuiusque optimatis ex
progenie sua. 'Quodcunque comparauerit quis ex stirpe mea de
Gundliauc a rege sibi in hereditatem se[m]piternam, sit illi sine
ullo censu. Quicunque uero emerit quid ex mea prosapia in
regione Glewisicg uel Guent extra terminos Gunliuuc, sit sibi ius
hereditarium perpetuum, reddatur tamen precium et census.'
Rex autem indicauit alterutrum beato uiro suum pignus, 'Qui pere-
merit quemquam ex genere meo, terra eius parentibus interfecti
sine ullo censu tribuatur, preciumque eius natalibus illius redda-
tur. Aduenam, qui fugerit ad refugium Gunliuuc, siquis percus-
serit, reddet .c. uaccas secundum iudicium. Si uero negauerit,
tribuat iusiurandum .lx. uirorum.' Sanctus quoque Cadocus tra-
didit spacium refugii .uii. annos, et septem menses .uii. que dies,
atque noctis unius hospicium in domum uniuscuiusque uiri per
totum pagum, et postea dimittatur de refugio Gundliuc ad quod-
cunque uoluerit aliud presidium. Sanctus iterum Cadocus con-
testatus est, dicens, 'Siquis ex progenie mea comprehensus fuerit
absque consensu ducis generis sui, dimittat eum illesum cum sua
substantia. Si autem ex consensu ducis comprehenditur, in custo-
dia teneatur, donec ipse eum soluerit. Nullum etiam tributum
a mea prosapia regi reddatur, excepta collatione pecorum post
.uii. annorum reuolutionem, et reseruet sibi dux terciam partem,
duas autem regi contribuat. Si quis uero leserit ducem genera-
tionis de Gundliauc, siue sanguinem ipsius effuderit, commissum
non reddatur nisi de terra et auro et animalibus. Et quicunque
precium mortis cuiusque de genere meo regi reddiderit, simili
modo si percussus fuerit, erga regem reddatur. Uiri namque
mei generis, si lesi fuerint aut interfecti, reddatur uacca cum oue
iuxta precium anime. Si autem ex progenie Brittonum quisquam
peremtus fuerit in refugio Guundliuuc, reddatur pretium anime
eius ut in sua terra. Si quidem exul quis fuerit de stirpe Guun-
liuuc, eodem modo reddatur.' Sanctus quidem Cadocus mandauit
consanguineis suis, 'Si dux uester fregerit hoc pacti testamentum,
abicite eum, et alterum ex genere suo eligite, qui custodierit. Si
non potuerit inueniri, eligite ex alieno genere.'
@ 70. De testibus sancti Cadoci.
Testes de conuentione refugii, quam beatus Cadocus fecit cum
rege Rein, auunculo suo, filio Brachani, aui ipsius, qui in uita
uiri Dei prescribitur, hic sunt. De clericis, Dauid, Cheneder,
Eliud, Iltut, Maidoc, Cannou. De laicis, testes, Gober, Meliat,
Cheleni, Chunleith, Chumurth, Aman. Item de genere Cadoci
testes, Cinmur, Etelic, Luiper, Seru, Poul.
VITA PRIMA SANCTI CARANTOCI
Incipit uita sancti Carantoci, confessoris, xuii Kal. Iunii.
@ 1. Ueneranda est hec solempnitas omnibus hominibus in Deo
credentibus, quando assumptus est in celum beatus Carantocus,
Ceretici filius, qui ex chere uicinisi parentibus altus est secundum
dignitatem seculi; tam facile est generationem illius deducere ad
Mariam, matrem Domini, quo nemo inter reges Britonum alcior
habetur. Sed ad regna terrena tendere noluit. Ab annis pueritie
habuit innocentiam. Et postea abiit in speluncam Edilv, legitque
lectiones canonicas de noua et ueteri lege. Deinde perrexit ad
Hiberniam insulam, Patricio antecedente. Isti autem conuenerunt
uiiatim et collocati fuerunt unatim, ut dicitur, Ecce quam bonum et
q[uam] i[ucundum] h[abitare] f[ratres] in unum. Consilium autem
fecerunt inter se quomodo agerent, et dixerunt ut separarentur,
unus ad sinistram et alter ad dexteram, quia multi clerici ambula-
bant cum illis, uel unusquisque pariter preter quod requireret
sanitatem. Et perrexit Carantocus ad dexteram partem, Patricius
autem ad sinistram. Et dixerunt, ut conuenirent una uice in anno.
@ 2. In istis temporibus Scotti superauerunt Brittanniam,
iioiiiina ducum quorum Briscus, Thuibaius, Machleius, Anpacus.
xxx. annis ante natiuitatem sancti Dauid filii Sant, bene Caran-
tocus susceptus est in Hibernia. Non est enim difficile Deo
ducere seruos suos. Angelus Domini committabatur secum in
figuram columbe, et mutauit nomen eius in lingua eorum
Cernach.2 Et exaltate sunt ecclesie et ciuitates sub nomine eius
1n regione Legen. Et quocunque isset, uirtutes et prodigia facie-
bat innumerabilia ex nutu Dei. Sanauit multa hominum milia,
uariis doloribus impleta, cecos, claudos, lunaticos, atque his
similia. Quem Deus summis sedibus ditauit et mercedibus,
regnaturum felicibus celorum cum principibus. Beati Cernachi
opera leguntur in Hibernia per totam patriam, sicut leguntur
in Roma beati Petri apostoli prodigia; perfectaque uita equatur
apostolis, ut legitur, Ite, docete omnes gentes. Et gratia, que
data est apostolis, in illo inpleta est, Quecunque solueritis super
terram, erunt soluta et in celis, et quecunque alligaueritis super
terram, erunt alligata et in celis. Talis itaque est timendus et ado-
randus, qui potens est in excelso throno ex bono opere, et potens
saluare corpora in terris ab omnibus languoribus. Fortis fuit et
fidelis, in pace ministrabilis, mirum namque in modum consimilis
fuit angelis, sub presentia solis fortis miles, mirabilis, spiritalis,
summus abbas, longanimis preceptor fidelitatis, iusta nuncians
omnibus iustis, preco regni celestis. Uixit per annos multos
incredulis, peccatorum crimina dimisit, ut mererentur omnes
sedere in summo poli, gratias Deo referens, precesque per dies
singulos atque noctes innumeras fundebat feruentissimas, sanctas,
atque saluberrimas. Hic est carus Cernacus, adiutus quippe
celitus ac ditatus diuinitus Dei magnis muneribus, cui nullus
interitus profecit hominibus. Inuenit uero gratiam, labore magno
quesitam, piam atque purissimam, signatam per parabolam
lucerne lucidissime, cum pastor ecclesie candelabra mirifice aurea
et continebat ecclesiastica. O pastorem plenissimum, O episco-
pum optimum, sanctum ac pudicissimum, Petri opera sequentem
in sede apostolica, Paulumque in doctrina, deducens multas
regiones ad fidem. Sic Carantocus deduxit regiones Hibernen-
sium, inuitisi cetibus magorum cum regibus honoratus.
@ 3. Et postea uenit iterum ad suam propriam regionem
Kerediciaun ad suam speluncam cum clericis multis, et ibi multas
uirtutes fecit, quas enumerare aliquis non potest. Et dedit illi
Christus altare honorificabile de excelso, cuius nemo intelligebat
colorem. Et postea ad Sabrinam amnem uenit, ut nauigaret, et
misit altare in mare, quod et precedebat, ubi Deus uolebat illum
uenire.
@ 4. In istis temporibus Cato et Arthur regnabant in ista
patria, habitantes in Dindraithov. Et uenit Arthur circuiens, ut
inueniret serpentem ualidissimum, ingentem, terribilem, qui-
uastauerat .xii. partes agri Carrum. Et uenit Carantocus et sa-
lutauit Arthurum, qui gaudens accepit benedictionem ab illo.
Et interrogauit Carantocus Arthurum, utrum audisset, ubi appli-
cuisset altare suum. Et Arthur respondit, 'Si habuero precium,
nunciabo tibi.' Et ille dixit, 'Quid precium postulas ?' Ille
respondit, 'Ut deducas serpentem, qui inprope est tibi, si seruus
Dei es, ut uideamus.' Tunc beatus Carantocus perrexit, et
orauit ad Dominum. Et ilico uenit serpens cum sonitu magno,
quasi uitulus ad matrem currens. Inclinauitque caput suum ante
seruum Dei, quasi seruus obediens domino suo humili corde et
leuis oculis. Et dedit stolam suam circa collum eius, et deduxit
illum quasi agnum, nec exaltauit pennas neque ungulas. Et erat
collum ipsius quasi collum tauri septem annorum, quod uix poterat
stola circuire. Deinde perrexerunt una ad arcem, et salutauerunt
Catonem, et bene suscepti sunt ab eo. Et duxit illum serpentem
in media aula, et cibauit illum coram populo, et conati sunt occi-
dere illum. Non reliquit eum occidi, quia dixit quod ex uerbo De
uenisset, ut deleret peccatores, qui in Carrum erant, et ut osten-
deret uirtutem Dei per illum. Et postea perrexit extra portam
arcis, et Carantocus dissoluit illum, et imperauit illi ut discedens
nemini noceret, nec reuerteretur amplius. Et exiuit hesitque ante
sicut dixit ordinatio Dei. Et accepit altare, quod cogitauerat
Arthur in mensam facere, sed quicquit apponebatur super illam,
iactabatur in longinquo. Et postulauit rex ab illo, ut reciperet
Carrum in sempiterno graphyo. Et postea edificauit ecclesi-
am ibi.
@ 5. Postea uenit uox illi de celo, ut mitteret altare in mare.
Deinde misit Catonem [et] Arthurum, ut interrogarent de altari,
et nunciatum est illis, quod in ostium Guellit appulerat. Et dixit
rex, 'Iterum date illi .xii. partes agri, ubi altare inuentum esset.'
Postea uenit Carantocus, et edificauit ibi ecclesiam, et uocata est
ciuitas Carrov.
@ 6. Uenit autem uox illi de celo, et dixit, ut in exilium per-
geret, et relinqueret familiam suam. Hic innumeri sepulti sunt in
istam ciuitatem, nec nomina illorum nominantur. Et ille solus
perrexit ad Hiberniam insulam, et sepultus est xuii. Kal. Iunii in
ciuitate sua preclara, et optima, pre omnibus ciuitatibus suis, que
uocatur ciuitas Chernach. Et migrauit in pace, et pacem reliquit.
Et pacem inuenit, ut legitur, Beati pacifici, quoniam filii De
uocabuntur. Et iterum propheta dicit, Preciosa in conspectu
Domini mors sanctorum eius. Memor fuit, quod carnalis huius
mundi substantia fragilis est; omnia, quamuis modo sint pulchra,
tamen corruptibilia. Zabulo ualde extitit contrarius, multos
homines lucratus. O uere uita beata, O Dei digna donorum, O uere
uir beate, in quo dolus non fuit, neminem iudicans, neminem
contempnens, nulli malum pro malo reddens. Sepe flebat pro
blasphemantibus, qui manet sine macula cum gaudio et gloria
inter angelorum agmina in secula seculorum. Amen.
VITA SECUNDA SANCTI CARANTOCI
@ 1. Quodam tempore fuit uir, nomine Keredic. Rex erat. Et
hic uir habuit multos filios, quorum unus erat Carantocus nomine,
filius Keredic, mab Cuneda, mab Ethern, m. Patern Pes Rudauc,
m. Tacit, m. Kein, m. Guorchein, m. Doli, m. Gurdoli, m. Domn,
m. Guordomn, m. Amguoloid, m. Amguerit, m. Omnid, m. Du-
bunn, m. Britguenin, m. Eugen, [m.] Aballach, m. Canalech, m.
Beli, et Anna, mater eius, quam dicunt esse consobrinam Marie
Uirginis.
@ 2. Cuneda igitur filios habuit. Tipipaun primogenitus, qui
mortuus fuit regione Manu Gudodin, et non uenit huc pater
suus Cuneda et fratres sui2 sed Meriaun filius eius diuisit poses-
siones patris sui inter fratres suos ; secundus, Ismael ; iii. Kumaun ;
iiii. Dunaun ; u. Keredic ; ui. Abalach ; uii. Enniaun ; uiii. Dog-
maili ; ix. Etern.
@ 3. Hic est terminus eorum, a flumine, quod uocatur Doubyr
Dviv, usque ad aliud flumen, quod uocatur Gvoun. Et tenuerunt
plurimas regiones in occidentali [plaga] Brittannie.
@ 4. Keredic autem tenuit Kerediciaun, et ab illo nuncupata
est. Et postquam tenuerat, uenerunt Scotti et pugnauerunt cum
eis, et occupauerunt omnes regiones. Keredic autem senex erat,
et dixerunt ei seniores, 'Senex es, domine, tu non potes dimicare.
Oportet nos unum ordinare regem de filiis tuis. Quis est senior ?'
Dixerunt, 'Karantoc. Oportet illum esse regem.' Karantoc
autem plus diligebat regem celestem terreno regno, et Domini
sui uoluntatem quam humanam fauorem. Et ille, postquam
audiuit, fugam iniit, ne inuenirent eum. Prius emit meliorem
baculum cum sarculo a quodam paupere. Et uenit in locum, qui
dicitur Guerit Carantauc, et mansit ibi per aliquod tempus. Et
uoluit illic orare Deum, et quando esset, et cum operari uoluisset,
uenit columba [et] traxit omne, quod radebat de baculo cotidie.
Et ille dixit, 'Domine, quo trahit?' atque pepigit in mente,
'Uadam et uidebo quo trahit hoc.' Et surrexit, quo ibat, per
siluam, per saltum. Uenit columba, descendit in loco, ubi est
ecclesia hodie, et dimisit illic. Et ille uidit et dixit, 'Hic oportet
me esse, quia Deus uoluit.' Et mansit per aliquod spatium, ubi
deuotas Deo persoluit gratias.
Incipit uita deati Dauid, qui et Dewi, episcopi et confessoris
kal. Martii.
@ 1. Dominus noster, quamuis omnes suos ante constitu-
tionem mundi dilexit atque presciuit, nonnullos tamen multis
reuelationum ostensionibus prenuntiauit. Iste itaque sanctus,
quem tinctio Dauid uulgus autem Dewi clamat, ueriloquis ange-
lorum oraculis ad patrem quidem prius, deinde ad sanctum
Patricium terdenis annis priusquam nasceretur non solum pro-
phitatus, uerum etiam misticis donationum muneribus ditatus
iiiiiotuit.
@ 2. Nam quodam tempore pater eius, meritis et nomine
Sanctus, Ceretice# gentis regali potentia fretus, qua tandem deposita
celeste regnum comparans, angelica in somnis monitus uoce
audiuit, 'Crastina die expergefactus uenatum iturus, ceso prope
fluuium ceruo, tria ibi munera repperies iuxta amnem Theibi,
ceruum scilicet quem persequeris, piscem, apumque examen in
arbore positum, in loco qui uocatur Linhenlanu*. Ex his itaque
tribus reserues fauum scilicet partemque piscis et cerui, que
custodienda filio ex te nascituro transmitte ad Maucanni mona-
sterium', quod nunc usque Depositi Monasterium uocatur. Que
quidem munera huius uitam prenuntiant; fauus enim mellis eius
sapientiam clamat; sicut enim mel in cera, ita spiritalem sensum
historico cepit instrumento. Piscis uero aquaticam eius uitam
sonat; sicut enim piscis aqua uiuit, ita iste, uinum et siceram et
omne quod inebriare potest respuens, beatam Deo uitam in pane
tantum et aqua duxit; inde etiam Dauid aquatice# uite# cogno-
minatur. Ceruus autem in antiquo serpente signat dominium
sicut enim ceruus, expoliatus serpentibus pastus, fontem aque#
desiderans, acceptis uiribus uelut iuuentute renouatur, sic iste
quasi ceruorum pedibus super excelsa statutus, antiquum humani
generis serpentem uiribus nocendi contra semetipsum expolians,
fontem uite assiduis lacrimarum cursibus adoptans, de die in diem
renouatus, profecit ut in nomine sancte Trinitatis salutarem
scientiam castioris prandii parcitate dominandi in demones habere
potestatem inciperet.
@ 3. Deinde Patricius, Romanis eruditus disciplinis, comi-
tantibus uirtutum turmis, pontifex effectus, gentem a qua exula-
uerat petiuit, in qua fructuosi operis lucernam oleo gemine kari-
tatis infatigabili reficiens labore, non sub modio sed super candela-
brum imponere uolens ut cunctos, glorificato omnium Patre,
eius congaudens, sinum suum aperuit ut et puelle# uerecundiam
seruaret et prolis soliditatem prenuntiaret.
@ 5. Crescente autem utero, mater ex proprio more ad offe-
rendas pro partu oblationum elemosynas quandam ingreditur
ecclesiam ad predicationem euangelii audiendam, quam predi-
cabat sanctus Gildas, Cau filius, in tempore regis Triphuni et
filiorum eius. Ingressa autem matre, subito Gildas obmutescens
quasi clauso gutture tacuit. Interrogatus autem a populo cur
interrupta predicatione obmutuerat, respondit, 'Ego communi
loquela uos alloqui possum, predicare autem non possum ; sed uos
extra egredientes, me solum remanere facite ut si uel sic possim
predicare.' Egressa igitur foras plebe, ipsa mater in angulo se
abscondens latuit, non quod precepto non obediens, sed ingenti
auiditate precepta siciens uitalia ad demonstrandum tante prolis
priuilegium remanebat. Deinde et secundo toto cordis annisu
desudans, celitus inhibitus, nichil ualuit. Hinc perteritus, excelsa
profatus uoce, 'Adiuro te,' inquid 'siquis me latet, ut te ex latibulo
ostendas. Tunc ipsa respondens, 'Ego' inquit 'hic lateo inter
ualuam et parietem.' Ipse uero diuina fretus prouidentia, 'Tu' in-
quid 'foras egredere, populus autem ecclesiam ingrediens repedet.'
Uenitque unusquisque sicut prius fuerat in sede, et predicauit
Gildas quasi de buccina clare. Interrogauitque plebs agium Gil-
dam et dixit, 'Cur non potuisti prima uice euangelium Christi
predicare nobis uolentibus audire ?' Et respondit Gildas et dixit
'Uocate huc sanctimonialem, que exiit extra ecclesiam.' Inter-
rogata autem matre, se esse pregnantem confessa est, et ait Non-
nita sancta 'Ecce assum'. At ille dixit 'Filius, quiest in uteroistius
sanctimonialis, maiorem gratiam ac potestatem ordinationemque
habet quam ego, quia illi dedit Deus priuilegium et monarchiam
ac bragminationem omnium sanctorum Brittannie# in eternum ante
et post iudicium. Ualete, fratres et sorores. Ego non possum hic
diutius habitare propter filium huius sanctimonialis, quia sibi
tradita est monarchia super omnes homines istius insule, et ad
aliam insulam necesse est michi ire, et Brittanniam totam huius
filio dimittere.' Unde cunctis liquido patuit, quod illa seculo
paritura esset, qui honoris priuilegio, sapientie fulgore, sermonis
facundia, cunctos Brittannie doctores excelleret.
@ 6. Interea quidam ex confinio tyrannus habebatur, qui ex
magorum uaticinio audierat filium suis in finibus nasciturum,
cuius potestas totam occuparet patriam. Ipse qui solis terrenis
intentus summum sibi bonum in his infimis deputabat, magno
inuidie liuore crutiabatur. Notato itaque ex magorum oraculis
loco, in quo postea filius nascebatur, 'Solus' inquid 'tot diebus
loco super sedebo, et quemcunque ibi uel modicum quiescentem
inueniam, meo peremptus gladio occumbet.' His ita destinatis,
magistrum, illum amisisse lumen oculorum suorum propter
nimium dolorem eorum; uocauitque cunctos discipulos suos ex
ordine ut inspicerent et benedicerent oculos suos, feceruntque
sicut preceperat illis, et a nullo eorum accepit remedium. Tan-
dem inuitauit Dauid agium ad se, et ait illi, 'Dauid agie, considera
oculos meos, multum enim me cruciant.' Responditque Dauid
agius et dixit, 'Pater mi, ne mihi precipias uultum tuum inspicere,
decem enim anni sunt ex quo tecum scripture# operam dedi,
et adhuc faciem tuam non aspexi.' Et ait Paulens nimiam uere-
cundiam admirans illius, 'Quia ita est, satis erit ut palpando
benedicas oculos meos et sanabor.' Statimque ut tetigit eos in ictu
oculi sanati sunt, expulsisque oculorum tenebris, sublatam magi-
ster accepit lucem. Tunc grates Deo soluuntur, benedixitque
Paulens Dauid agium omnibus benedictionibus, que in ueteri et
in nouo testamento scripte# sunt.
@ 12. Non post multum temporis angelus Paulenti apparuit,
'Tempus est' inquid 'ut Dauid agius, duplicatis ex commercio
talentis, commissum sibi sapientie# talentum non terre# fodiens
lento desidie# torpore pigrescens mandet, sed acceptam Domini
sui pecuniam meliore lucri incremento augescat ut intra gaudium
Domini constitutus animarum manipulos ad superna e#terne#
beatitudinis horrea cumulando aggreget.' Nam quantis exhorta-
tionis ungue exaratis triticeis seminibus insertis aliis quidem cen-
tenum aliis sexagenum aliis tricenum bone# messis captauit fru-
ctum. In boue enim firme et asino exigue uirtutis pariter non arans,
sed aliis firmum uite panem aliis pie exhortationis lac attribuens,
quosdam intra cenobialis claustri septa coartans, quosdam uero
latioris uite# sequaces diuersa monitos eruditione a secularium
uoluptatum lubricis cupiditatibus ablactans, omnibus omnia
factus est.
@ 13. Nam duodecim ad laudem Dei monasteria fundauit; pri-
mum adueniens Glastoniam, ecclesiam ibi construxit; deinde
uenit Bathoniam, ibique mortiferam aquam benedictione saluta-
rem efficiens, lauandis corporibus dignam perpetuo donauit calore ;
postea uenit Croulan et Repetun ; inde ad Colguan et Glascun, et
altare anceps secum habebat; hinc Leuministre monasterium
fundauit; postea in regione Guent in loco, qui dicitur Raglam,
edificauit ecclesiam; deinde monasterium in loco, qui dicitur
Langemelach, fundauit in regione Guhir, in quo postea altare
missum accepit. Pepiau quoque regem Erging cecum, restauratis
oculorum luminibus, sanauit; duo quoque sancti Boducat et Mar-
truni in prouincia Cetgueli dederunt sibi manus.
@ 14. His itaque ex more fundatis, dispositisque canonici
ordinis utensilibus, ac ordinata cenobialis habitus regula, ad
eadem die Dauid agio totam Rosinam Uallem perpetuo possiden-
dam. Seruus autem Dei, Dauid, respondens benigno animo,
'Pecora' inquit 'uestra reuiuiscent.' Inuenitque Baia domum
reuersus pecora sua uiua ac sana.
@ 17. Altera autem die uxor eius liuoris zelo accensa, conuoca-
tis ancillis, 'Ite' inquit 'ad flumen quod dicitur Alun, et nudatis
corporibus in conspectu sanctorum ludicra exercentes, inpudicis
utimini uerbis.' Ancille# obediunt, inpudicos exercent ludos, con-
cubitus simulant, blandos amoris nexus ostendunt; monacorum
mentes quorundam ad libidines pertrahunt, quorundam mole-
stant. Cuncti uero discipuli eius illam intolerabilem iniuriam non
ferentes, dixerunt Dauid agio 'Fugiamus de hoc loco quia non
possumus hic habitare propter molestiam muliercularum mali-
gnantium.' Sanctus autem pater Dauid patientie# longanimitate
solidus, cuius anima nec prosperis mollita dissolueretur nec
aduersis fatigata terreretur, 'Nostis' inquit 'quod odit uos mun-
dus, sed scitote quod plebs Israelitica, comitante federis archa,
terram repromissionis ingrediens, continuis preliorum periculis
cesa nec tamen uicta, insistentem prope et incircumcisum deleuit
populum, quod nostre uictorie certamen manifesto signat indicio;
qui enim superne# patrie# promissum querit, necesse est aduersita-
tibus fatigari nec tamen uinci, sed Christo comite inmundam
uitiorum labem tandem superare. Debemus itaque non uinci a
malo, sed uincere in bono malum, quia si Christus pro nobis, quis
contra nos ? Estote ergo fortes in superabili bello, ne de fuga
uestra inimicus uester gaudeat. Nos debemus manere, Baia autem
deficere.' His dictis, discipulorum corda roborauit, et ieiunauit
Dauid in illa nocte et discipuli eius usque mane.
@ 18. In illa die dixit coniunx Baia ad priuignam suam 'Eamus
simul ad uallem Alun, et queramus cucumeros illius ut inuenia-
mus nuces in eis.' Ac illa humiliter sue nouerce# respondit dicens,
'En ego prompta assum.' Perrexerunt pariter ad profunditatem
uallis predicte#; cumque peruenissent illuc, nouerca sedens deli-
cate ait ad priuignam suam, Dunaut nomine, 'Tribue caputi tuum
in sinu meo, uolo enim cirros tuos leniter inuestigare'; ac illa
puella innocens, que ab infantia sua pie ac caste inter pessimas
mulierum turmas uixerat, uertit caput innocuum in sinum nouerce#
sue# ; illa uero nouerca insan[i]ens cito euaginauit nouaculam suam,
amputauitque caput illius felicissime# uirginis ; sanguis uero eius in
terram fluxit, fonsque lucifluus ab eo loco surrexit, qui multos
hominum languores abunde sanauit, quem locum Martirium
Dunaut usque in hodiernam diem uulgus uocitat. Illa uero
nouerca a Baia fugit, nemoque sub ce#lo nouit quanam morte
uitam finiuit; hinc Baia satrapa amariter fleuit, Dauid uero cum
pueris suis laudem Deo e#terno decantauit.
diuersorum fercula saporum non esculentiores pastus apponunt,
sed pane et oleribus sale conditis pasti, ardentem sitim temperato
potionis genere restingunt. Infirmis tunc uel etate prouectis uel
etiam longo itinere fatigatis, aliqua suauioris cibi oblectamenta
procurant, non enim omnibus equali mensura pensandum est.
@ 25. Peracta autem gratiarum actione, ecclesiam canonica
cum pulsione adeunt, ibique quasi per tres horas uigiliis orationi-
bus genuflexionibus insistunt. Quamdiu autem in ecclesia orarent,
nullus oscitare, nullus sternutationem facere, nullus saliuam foras
iacere licenter audebat.
@ 26. His ita gestis, sopori membra componunt. Pullorum
ueio cantu expergefacti, orationi genuflexioni dediti, totam
deinceps diem insomnem a mane usque perducunt noctem;
sicque per ceteras noctes inseruiunt.
@ 27. A nocte sabbati quousque post diluculum prima diei
dominice hora eluxerit, uigiliis orationibus genuflexionibus sese
impendunt, excepta una tunc hora post sabbati matutinas.
@ 28. Cogitationes patri propalant, patris licentiam etiam uel
ad nature# requisita adquirunt. Omnia communia, nichil meum
uel tuum, quisquis enim aut 'meum librum' aut aliud aliquid pro-
nuntiaret, protinus dure subderetur pe#nitentie#. Uilibus indue-
bantur uestibus, maxime pellinis. Indeficiens obedientia ad patris
imperium, nimia perseuerantia in agendis actibus, probitas in
oninibus.
@ 29. Nam qui sancti propositi conuersationem desiderans,
fratrum inire consortium postularet, prius decem diebus pre
foribus monasterii quasi reprobatus, nec non et uerborum oppro-
briis confutatus remaneret; si autem bene utens patientia ad
decimum perstaret diem, acceptus prius sub seniore qui porte
preesset constitutus seruiebat; ibique per multum temporis desu-
dans, fractisque multis animi aduersitatibus, tandem fratrum
iiierebatur inire consortium.
@ 30. Nichil habebatur superfluum, uoluntaria diligebatur
Paupertas; nam quicunque eorum conuersationem cupiebat,
nichil eius substantie# quam mundo renuntians dimisisset, uel
unum, ut ita dicam, denarium in usum monasterii pater acciperet
sanctus, sed nudus ueluti e naufragio euadens receptus, nequa-
quam inter fratres extollens sese eleuaret, uel sua fultus sub-
stantia equalem fratribus non iniret laborem; aut religionis habi-
tum aporians ui extorqueat, que monasterio reliquit, et fratrum
pacientiam commoueat in iram.
@ 31. Ipse autem pater cotidianis lacrimarum fontibus exun-
dans, thurificatis orationum holocaustomatibus redolens, gemine#
caritatis ardore flagrans, debitam dominici corporis oblationem
puris sacrabat manibus, sicque ad angelicum solus post matutinas











lignis iumentisque impositis regrediens uiam carpit. Uia autem
qua ad preruptum gradiebatur precipitium cum uehiculo boues
precipitati sunt in mare. Ruentibus autem signum imponit crucis,
atque ita factum est ut ex undis sanos et incolumes cum uehiculo
accipiens boues letus ingrederetur uiam. Cum autem iter faceret
tanta pluuiarum inundantia exoritur ut fosse# riuulis fluerent. Per-
fecto itinere, solutisque e labore bobus, ubi librum reliquerat
ingreditur, sicque apertum et a pluuiis illesum repperit sicut
dimisit. Fratribus autem hec audientibus, et patris gratia et di-
scipuli humilitas pariter collaudantur. Nam patris gratia librum
indicabat pluuiis intactum obedienti seruatum discipulo, discipuli
autem humilitas boues patri custodit incolumes.
@ 36. Sanctus autem Aidanus ad plenum eruditus, uirtutibus
pollens plurimum excoctis ad purum uitiis Hiberniam petit; con-
structoque monasterio ibi quod Hibernensi lingua Guernin
uocatur, sanctissimam duxit uitam.
@ 37. Cum autem nocte Paschali orationem impensius asse-
queretur, apparuit ei angelus, inquiens, 'Nosti quod uenerabili
sancto Dauid uestro scilicet patri crastina die uenenum a quibus-
dam fratribus ad prandium apponetur ?' Sanctus autem Aidanus
respondens, 'Nescio' inquit. Cui angelus 'Mitte' ait 'ex ministris
quendam patri ad indicandum.' Respondens autem sanctus
Aidanus, 'Nec nauis' inquit 'parata, nec uentus ad nauigandum
est directus.' Cui angelus inquid 'Condiscipulus tuus, Scutinus
nomine, ad litus pergat maris, ego enim eum illuc transferam.'
Discipulus autem obe#diens litus petit, mare intrat ad genu. Acci-
piens autem eum belua transuexit ad ciuitatis confinia.
@ 38. Peractis autem Paschalis festiuitatis solemnibus, sanctus
pater Dauid agius refectorium ad prandium una cum fratribus petit.
Cui obuius factus est quondam discipulus eius Scutinus. Narratis-
que omnibus que# erga eum gesta fuerant et que de illo angelus
mandauerat, pariter in refectorium discumbunt leti gratias Deo
agentes. Finita oratione, assurgens diaconus, qui patri ministrare
consueuerat, panem ueneno confectum mense# inponit, cui cocus
et economus consenserant. Scutinus autem, qui et Scolanus aliud
nomen habens, se erigens, 'Hodie' inquid 'nullum, frater, patri
ministerium adhibebis. Ego enim impendam.' Diaconus autem
confusus abscedens, facti conscius, hebetans diriguit. Accepitque
Dauid agius panem illud uenenosum, diuidensque in tres partes,
unam dedit canicule# foris stanti iuxta ostium, statimque ut mor-
sum gustasset misera morte uitam finiuit. Omnes enim pili illius
in ictu oculi ceciderunt, ita ut uiscera eius foras erumperent,
corio passim infracto, stupueruntque fratres omnes illud uidentes.
Misitque Dauid agius alteram partem coruo, qui erat in nido suo
in fraxino, que# erat inter refectorium et amnem ad australem
plagam, moxque ut rostro tetigit exanimis de arbore cecidit.
@ 41. Alio quoque tempore alius eius discipulus, Modomnoc
nomine, cum fratribus uiam prope ciuitatis confinia in procliuo
cauabat, quo ad deferenda necessitatum onera uiantibus facilior
fieret accessus. Ipse autem cuidam ex laborantibus inquit 'Quid
tu tam desidiose et segniter laboras ?' At ille adloquentis uerba
iracundie# permotus spiritu, ferrum, quod manu tenebat, id est,
bipennem, in altum eleuans, in uertice eum ferire conatus est.
Sanctus autem pater Dauid hoc a longe aspiciens, facto crucis
signo, manum ad illos eleuauit, sicque manus ferientis arida facta est.
@ 42. Uerum pene tercia pars uel quarta Hibernie# seruit
Dauid Aquilento, ubi fuit Maidoc, qui et Aidanus ab infantia, cui
dedit sanctus Dauid tintinnabulum, quod uocatur Crue din. Sed
ille, nauigans ad Hiberniam, oblitus est tintinnabuli sui. Misit-
que Maidoc nuntium ad Dauid agium ut transmitteret ad se
gratum tintinnabulum. Aitque sanctus Dauid, 'Perge puer ad
magistrum tuum.' Et factum est, dum reuerteretur legatus ille,
et ecce fuit tintinnabulum crastina die iuxta Aidanum clarum,
angelo portante trans mare antequam uenisset nuntius eius.
@ 43. Postquam autem predictus sanctus Modomnoc longo
annorum uertigine obedientie# humilitati deditus fuerat, crescenti-
bus uirtutum meritis, Hiberniam petiit insulam. Nauim ingres-
sum cuncta apum multitudo eum secuta est, secumque in naui,
ubi insederat, collocauit in prora nauis. Nam idem, apum stationi-
bus inseruiens, cum reliquo fraternitatis opere alueariis ad nutrien-
dos examinum fetus operam dedit, quo indigentibus aliqua
suauioris cibi oblectamenta procuraret. Ipse autem fraterne# com-
munionis fraudem non tolerans, iterum sancti patris presentiam
uisitans, repedauit, apum comitatus turba, queque ad sua uolitant.
Cui benedixit Dauid pro humilitate sua. Hinc patri fratribusque
ualedicens salutatus abiit, sed iterum apes eum sequntur, sicque
factum est ut, si quando ipse egrediebatur, et ipse sequerentur.
Tertio iterum ille nauigauit aliquandiu, et factum est sicut prius.
Secutaque sunt eum examina, reuersusque est ad Dauid tribus
uicibus. Tertia uice dimisit Dauid agius Modomnoc nauigare
cum apibus, et benedixit eas, inquiens, 'Terra, ad quam propera-
tis, uestro sit abundans semine, nunquam ex ea uestrum defitiat
germen. Nostra autem ciuitas a uobis erit in eternum deserta.
Nunquam in ea fetus uester excrescat.' Quod nunc usque serua-
tum experimento didicimus, nam ad eiusdem patris ciuitatem
examina comperimus deportata, sed ibi per aliquantum temporis
mansitantes deficiendo defitiunt. Hibernia autem, in qua nun-
quam usque ad illud tempus apes uiuere poterant, mellis fertilitate
ditatur. Itaque sancti patris benedictione Hibernia creuerunt in
insula, cum constet eas nequaquam ibi primo uiuere potuisse,
nam si Hiberniensem humum aut lapidem mediis apibus immit-
teres, disperse atque fugaces nimium deuitarent.
obitu uisum est, sed pelleis uelaminibus tectum, absconditum
latet; insigni etiam nola, sed ipsa uirtutibus claret; baculo;
et auro texta tunica. Qui baculus, gloriosis choruscus mira-
culis, totam in signis predicatur per patriam. 'Sed quia' inquit
Patriarcha 'laboriosa uobis sunt in itinere ad ferendum, ad patriam
redeuntes, in pace reuertimini. Ego autem post uos transmittam.'
Patri ualedicunt, patriam adueniunt. Quisque autem eorum
Patriarche promissum expectantes, per angelos missa sua acci-
piunt munera, Dauid quidem in monasterio, cui nomen Lange-
melach, Paternus, autem, et Eliud, quisque eorum in suo mona-
sterio. Inde ea uulgus uocat e celo uenientia.
@ 49. Quia uero post sancti Germani secundo auxilia Pela-
giana heresis, sue obstinationis neruos, ueluti uenenosi serpentis
uirus, intimis patrie compaginibus inserens, reuiuiscebat, uniuer-
salis cunctorum Britannie# episcoporum sinodus colligitur. Col-
lectis itaque centum decem et octo episcopis, innumerosa affuit
multitudo presbiterorum, abbatum, ceterorum ordinum, regum,
principum, laicorum, uirorum, feminarum, ita ut cuncta circum-
quaque loca grandis nimis exercitus operiret. Episcopi autem
inter se mus[s]itant, dicentes, 'Nimia adest multitudo et non solum
uox sed eciam tube# clangor in cunctorum auribus insonare
nequibit, totus itaque fere populus, a predicatione intactus, here-
ticam secum labem, domum repetens, reportabit.' Tali ergo sub
conditione populo predicare disponitur, ut erecto uestimentorum
cumulo in altum terre# unus desuper stando predicaret; at qui-
cunque tali sermonis gratia ditaretur, ut in cunctorum auribus,
qui ex longo distabant, eius insonaret loquela, metropolitanus
archiepiscopus omnium fieret consensu. Deinde constituto loco,
cui nomen Breui, erecta uestimentorum turre, predicare nituntur,
sed quasi obstruso gutture uix ad proximos quosque sermo pro-
greditur. Populus expectat uerbum, sed maxima pars non audit.
Alter post alterum disputare conatur, sed nichil ualent. Fit magna
angustia. Timent populum, indiscussa heresi, ad sua remeare.
'Predicauimus' inquiunt 'et nichil lucramur. Incassum ergo
noster redigitur labor.' Assurgens autem episcoporum quidam,
Paulinus dictus, cum quo quondam sanctus Dauid pontifex
legerat, 'Est' inquit 'quidam, qui a Patriarcha episcopus factus,
nostre# adhuc non affuit synodo, uir facundus, gratia plenus,
religione probabilis, cui angelus comes est, uir amabilis, uultu
uenustus, forma preclarus, quatuor cubitorum statura erectus.
Illum ergo meo inuitate consilio.'
@ 50. Nuntii protinus mittuntur. Perueniunt ad sanctum
episcopum. Nunciant, ad quod uenerant. Sanctus autem epi-
scopus renuit, 'Nemo' inquiens 'temptet me. Quod ipsi nequeunt,
in longinquo erant equaliter predicaret, terra, sub ipso accrescens,
attollitur in collem. Ab omnibus, in summo positus, cernitur, ut
in montem excelsum stans quasi tuba[m] exaltaret uocem suam ; in
cuius collis cacumine e#cclesia sita est. Heresis expellitur. Sanis
pectoribus fides roboratur. Omnes consentiunt. Grates Deo san-
ctoque Dauid soluuntur.
@ 53. Deinde omnium ore benedictus atque magnificatus,
cunctorum consensu episcoporum, regum, principum, optima-
tum, et omnium ordinum tocius Brittannice# gentis archiepiscopus
constituitur, nec non ciuitas eius tocius patrie# metropolis dedica-
tur, ita ut quicunque eam regeret, archiepiscopus haberetur.
@ 54. Expulsa igitur heresi, catholice# et ecclesiastice# regule#
decreta firmantur, que crebra atque crudeli hostium irruptione
exinanita ac pene obliuioni data, euanuerunt. Ex quibus, quasi
graui sompno expergefacti, bella Domini certatim quique pere-
gere. Que in uetustissimis patris scriptis sua sancta manu man-
data ex parte inueniuntur.
@ 55. Deinde succedente temporum serie alia colligitur syno-
dus, cui nomen Uictorie, in qua, collecta episcoporum, sacerdo-
tum, abbatum turba, ea que in priori firmauerant adiectis etiam de
aliquantis utilitatibus firmo rigoris examine renouant. Ex his
igitur duabus synodis omnes nostre# patrie# e#cclesie# modum et
regulam Romana auctoritate acceperunt, quarum decreta, que ore
firmauerat, solus ipse episcopus sua sancta manu litteris mandauit.
@ 56. Per cuncta igitur tocius patrie loca monasteria con-
struxere fratres. Passim e#cclesiarum signa audiuntur. Passim
orationum uoces ad sidera eleuantur. Passim uirtutes ad e#cclesie#
sinum indefessis humeris reportantur. Passim caritatis uota
patenti manu egenis parciuntur. Sanctus autem Dauid, episcopus,
cunctorum summus speculator, summus protector, summus pre-
dicator, a quo omnes normam atque formam recto uiuendi itinere
acceperunt, effectus est. Ipse cunctis ordo, ipse dedicatio, ipse
benedictio, ipse absolutio, correctio, legentibus doctrina, egenti-
bus uita, orphanis nutrimentum, uiduis fulcimen, patrie capud,
monachis regula, secularibus uia, omnibus omnia. Quanta
monachorum examina seminauit! Quanta cunctis utilitate pro-
fuit! Quanta uirtutum gloria claruit!
@ 57. Dederuntque uniuersi episcopi manus et monarchiam
atque bragminationem Dauid agio, et consenserunt omnes licitum
esse refugium eius, ut daret illud omni stuproso et homicide# et
peccatori omnique maligno, fugienti de loco ad locum, pre omni
sancto ac regibus et hominibus totius Brittannice# insule# in omni
regno et in unaquaque regione, in qua sit ager consecratus Dauid
agio. Et nulli reges nec seniores neque satrape sed neque episcopi
principesue ac sancti audeant pre Dauid agio refugium dare. Ipse
uero refugium ducit ante unumquemque hominem, et nemo ante
autem proficiscar. In hac terra nunquam nos amplius uisuri
sumus.' Tunc omnium fidelis uox erecta est in luctum et in
lamentationes, dicens, 'O utinam absorberet nos terra, combureret
nos ignis, cooperiret nos mare. O utinam subita irruptione mors
corriperet nos. Utinam montes irruerent super nos.' Omnes
pene succumbebant morti. A nocte uero dominica usque ad
quartam post eius obitum feriam, flebiles, ieiuni, uigiles, omnes
permansere aduenientes.
@ 63. Ueniente itaque tercia feria, ad pullorum cantus angelicis
ciuitas impletur choris, celicis modulata cantibus, odore referta
suauissimo. Matutina uero hora, clero psalmorum ymnos ad
cantica reddente, Dominus Iesus sui presentiam ad patris con-
solationem impertiri, ceu per angelum promiserat, dignatus est.
Eo uiso, totus in spiritu exultans, 'Tolle me' inquit 'post te.' Cum
his uerbis, Christo comite, uitam Deo reddidit, atque angelica
comitatus caterua, celestia petiit limina.
@ 64. O quis tunc posset ferre sanctorum fletus, egra suspiria
anachoritarum, gemitum sacerdotum, rugitus discipulorum dicen-
tium, 'A quo docebimur ?', planctum peregrinorum dicentium,
'A quo adiuuabimur ?', desperationem regum dicentium, 'A quo
ordinabimur, corrigemur, instituemur ? Quis clementissimus
pater sicut Dauid? Quis interpellet pro nobis ad Dominum?'
lamentaciones populorum, ululatum pauperum, uociferaciones
infirmorum, clamorem monachorum, lacrimas uirginum, coniuga-
torum, penitentium, iuuenum, iuuencularum, puerorum, puel-
larum, infantium sugentium mamillas ? Quid moror? Omnium
uox una plangentium erat, reges enim ut arbitrum lugebant,
seniores ut fratrem plangebant, adolescentes ut patrem illum
honorabant, immo quem omnes ut Deum uenerabantur.
@ 65. Corpus itaque eius, sanctorum fratrum ulnis apporta-
tum, magno constipatum comitatu, honorifice terre# mandatum,
in sua sepelitur ciuitate. Anima uero eius sine ullo decidui eui
termino per infinita coronatur secula seculorum.
Ipse nos suis intercessionibus coniungat angelorum ciuibus,
cuius deuote celebramus solempnitatem in terris, prestante Deo et
Domino nostro Iesu Christo, cui est honor et gloria per infinita
seculorum secula, Amen.
@ 66. Hec et alia plura, dum corruptibile et aggrauans animam
gerebat habitaculum, sanctus operatus est pater Dauid. Sed ex
pluribus pauca ad restringendam ardentium sitim uili sermonis
uasculo ministrauimus. Uelut cum quisque angustioris fiale
gremio emanantem perpetuo fonte fluuium ad siccum haurire
nequit, ita cuncta miraculorum signa ac deuotissimam uirtutum
operationem preceptorumque obseruantiam nullus, quamuis stilo
beati confessoris tui Dauid atque pontificis, omnipotens Deus,
deferimus, placatus intende; et quod nostrum non optinet meri-
tum, tua clementia et illius pro nobis frequens intercessio efficiat
per [Dominum nostrum, etc. Amen].
POSTCOMMUNIO.
@ 71. Repleti, Domine, participatione sacramenti, quesumus
ut sancti Dauid confessoris tui atque pontificis meritis, cuius
gloriosam celebramus festiuitatem, ineffabilis misericordie tue
patrocinia sentiamus, per [Dominum nostrum, etc. Amen].
VITA SANCTI GUNDLEII
Incipit uita sancti Gundleii, regis et confessoris, iiii" kalend. Aprilis.
@ 1. De diuisione hereditatis.
Nobilissimus rex, Gliuusus, Australium Britonum, genuit
filium, successorem suum, Gunlyu eximium, a cuius uocabulo
nominata est regio Gunlyuuauc per euum. Hic floruit filius, dum
puer, ut flosculus, dum iuuenis, ut flos uberrimus; in florido flore-
bant flores, crescebant leges ut fruges de floribus. Adoleuit etas
iuuenilis in regali militia, iste genitus celeberrime ex utraque linea,
mater enim celebris nobilissima, ut genitoris sic genitricis, pro-
sapia. Nec mirum, si clareret clarior aureo metallo, cum processit
he#c amborum talis generatio. Post obitum genitoris clarissimi,
unusquisque filiorum contendebat dominari. Hereditas diuisa
est cum fratribus in pagis enumeratis septem uicibus. Hic
partitor conueniens in fratrum collegio, nullus expers sed parti-
ceps ex iure hereditario. Maior natu posset totum continere, sed
nolebat suos fratres supprimere; non subpressor sed nutritor
parentele, eleuabat generatos ex genere. Omnes fratres parebant
eius imperio, ille tamen princeps dominator ipse dignus dominio.
Septem pagos rexit Gulat Morgantie suum proprium et con-
fratrum ratione. Cuncti ciues fuerant legiferi, nemo ausus tunc
nocere alteri. Si nocuisset, pateretur iudicium; non oblique pro
mercede amitteret patrimonium. Pax firmata, nulle lites in eius
tempore, rex pacificus rex ingenuus gubernator curie. Curia
regalis fundata est in altissimo loco, ambita nemoribus et decorata
promontorio; arduus locus ille in situ arduo, sed altior qui sedebat
in aule solio. Triumphator per bella famosissimus, post trium-
phum pacificus, ille uictor nunquam uictus. Compatriote gloria-
bantur in tali domino, frequenter munificati redibant omni annuo
circulo. Numerositas familie# non posset ad finitum numerum
certificari, in aulis et in domibus nequibant collocari, sed tentoria
per campestria consueta erant ad collocandum affigi.
@ 2. De desponsatione coniugis.
Dum uoluit communi consilio ciuium uxorare, misit legatos ad
Brachanum, regem Bregcheiniacensium, dum audita fuerat man-
suetudo et pulchritudo Guladus sue filie#. Illa postulata et promissa
est coniugalis; data fuit, ut frueretur legalibus nuptiis. Post
nuptias nupta concepit, post conceptionem filium feliciter Ca-
docum generauit. Generati bone indolis sic crescebant etates;
qualis prima, talis ultima, optimei non dissimiles. Sanctitas
sanctissimi uiri chorusca fuit miraculis, supereminens pre omnibus
suis contemporaneis. Studebat ammonere parentes, ut post-
ponerent transitoria; ammoniti uerbis nati proposuerunt sper-
nere omnia caduca. Frequentabat referre, 'Talia, que tenetis, non
durabunt, requirite perpetua; regnum istud transibit quasi uenti
flamina, non redibit ut maneat, recedet cum tristitia; letabimini
gloriantes in celesti gloria; si conemini promereri, abluentur
crimina. Huius regni uos conturbant delicie#; ut succrescunt,
euanescunt cotidie. Mementote, cum terrore adueniet dies
ultimus, incendetur comburetur totus mundus flammiuomus.
Quis non timeat ardorem ignis purgatorii ? apropinquat hic timen-
dus et terribilis humano generi. Caueatis, deuitetis incendia, sunt
cauenda, sunt uitanda pericula.' Post tanta hortamenta filii in-
spirati sunt diuinitus, desiderantes magis seruire Deo quam regere
humanitus.
@ 3. De uisione angelica.
Interea, nocte quadam, dum sopirent in thalamo, uox angelica
alloquitur sopientes continuo, 'Rex celestis, rector terrestrium,
huc me misit, ut conuerterem uos terrestres ad celeste seruicium ;
uos inuocat et inuitat, sicut pater filium; uos elegit et rede-
mit, intrans in patibulum. Nollet ergo, ut redempti passione
Dominica dampnarentur nec haberent que promisit gaudia;
nunc sequamini, consequentes uestigia; uestigetis teneatis hec
inuenta; he#c inuentio inuentores alleuat ad ardua, non per-
mittit quin ascendant relinquentes deuia; uia uestra preterita non
he#c uia sed obliqua, hec deludit, hec retruditad tartara. Osten-
dam uobis rectum tramitem, quo teneatis, de qua uenistis, heredi-
tatem. Hereditas perdita a protoplasto restauretur impleatur a
perdito; amodo nulla sit perditio; iam subuenit uos erexit redem-
ptio. Erecti, ergo, erigite mentes uestras ; pro caducis ne contem-
pnetis animas. Pressuras animarum diligunt qui fuerunt cum
Lucifero deiecti; expellantur inuasores crudelissimi, quorum
uelle nunquam impleatis; hos fugate uos uictores cum triumphis ;
triumphatores, ergo, die crastino, cum surrexeritis, sic precipio,
destituite secularia, que tenetis.'
@ 4. De mansionis situ ab angelo Gundleio designato.
'Circa ripam flumineam adest quidam monticulus; ibi stare
uidebitur bos candidus; una labes in fronte ardua denigrata sub
cornibus, felix signum, omne bonum designat obuiantibus ; tellus
illa, quam tenebis, nunc inculta, recoletur a bobus; territorium
appellabitur his ostensis rationibus.' Mane experectus reuocauit
ad memoriam sompnium, et familiaribus diligenter recitauit
uisum; his auditis, et omnibus lugubriter condolentibus, deseruit
regale palacium, regimine concesso et commendato sancto
Cadoco suo filio ad regendum; inde conuersus migrauit, donec
peruenit ad predictum ab angelo monticulum, ut ilico ibi per-
maneret, predestinatum. Illi aduentanti obuiauit bos candidus
cum macula nigra in fronte ardua, ut predixerat angelus. Nomen
istud, ergo, Dutelich imposuit territorio, scilicet, a nigredine et a
fronte et a boue obuio; ut impositum est ab illo huiusmodi
uocabulum, sic nominatum fuit a succedentibus, et adhuc nomi-
natur eodem uocabulo. Hoc boue uiso, sanctus Gunlyu hilare-
scit, et celestem nuncium uera predixisse firmauit; roborat
animum, diligit Deum, quem diligere debuit, uilipendit
seculum hoc transitorium, quod plus nocet quam proficit. Inde
dicebat :---
@5. De hmi ? -ti .
Hic bos agricol~designat'rura cdlenda; fungens cultura dat
signa colentibus arua. Litora cum campis nemus et cum saltibus
altis cernuntur late; non est respectus in orbe, qualis in hoc spacio,
quod debeo nunc habitare ; felix ergo locus, habitans felicior inde.'
His dictis, pro legatione diuina et concessione Dubricii, Lan-
dauiensis episcopi, remansit, construens habitaculum ; et conse-
quenter signauit cimiterium, et in medio tabulis et uirgis fundauit
templum, quod uisitabat assidue cum frequentationibus orationum.
@ 6. De penitentia sancti Gundlei et Gladuse uxoris sue#.
Guladus, uxor nobilissima, et feminarum castissima, pariter
catholice# religioni dedita, noluit tamen prope sancti Gunlyu
habitationem manere; nec multum longe, uno tantum stadio,
distante, et discedente domino et conuersante. Adiuit ripam Ebod
fluminis, ubi habitauit, construens que# necessaria erant in utrisque
Dei et hominum edificiis. Ambo uiuebant religiosissime, absti-
nentes et ieiunantes. Omni ieiunandi tempore iniuncta est illis talis
penitentia: inprimis uterentur cilicio, et pane ordeaceo ex cinere
in tercia parte mixto, et aqua, omni hora nona constituta.
Carices fontanee erant illis in pulmentaria, dulces herbe, sed
dulcissime que# trahebant ad premia. Facies amborum pallebant,
ut languentes febribus; non hic languor, sed sanitas roborabat
intrinsecus. Roborati constringere corporum desideria, consueti
se lauare aqua frigidissima quando frigesceret hyemps pruinosa,
non tunc minus se abluebant quam in estate feruida. Nocte enim
media surgebant de lectulis, et redibant post lauacrum lateribus
frigidissimis. Inde induti uisitabant ecclesias, exorando et in-
clinando usque diem ante aras. Sic ducebant uitam heremitariam,
fruentes labore proprio, nichil sumentes ex alieno.
@ 7. De admonitione sancti Gundlei.
Sanctus Cadocus, abbas Nancarbanensis, utrumque tenens
regimen et abbaciam Nantcarbanice# uallis, frequentabat uisitare
parentes suos, quos confortabat et ammonebat diuinis eloquiis, ne
deficerent in inceptis, intermiscens crebro istud euuangelicum
preceptum audientibus illis, 'Non inchoantibus bona corona pro-
missa est, sed perseuerantibus in bonum.' Dicebat itaque sepis-
sime, 'Perseuerate ut incepistis, ut coronemini cum sitis coronandi;
estote ergo coronati; nonne uidetis transire dies seculi ? Potentes
deficient, quasi nunquam fuissent confortati. Quid est secularis po-
tentia respectui future beat[it]udinis nisi delusio maxima ? Delu-
duntur enim qui diligunt talia ; hodie uiuunt,2 non uicturi crastina
die. Que infelicitas et tanta miseria, si celigene ammittant celica ?
uos non perdetis ce#lorum gaudia, futuri celicole# et dextrales in
dextera parte. Mentionem teneatis de sermone summi iudicis, qui
dicturus hunc sermonem iudicandis, "Uenite, benedicti Patris
mei, percipite regnum quod uobis paratum est ab origine mundi,"
et cetera.
@ 8. De iterata interpolatione beati Gundleii et Gladuse# uxo-
ris sue#.
He#c et talia cetera repetens, noluit ut tanta uicinia esset inter
illos, ne carnalis concupiscentia inuisi hostis suasione a castitate
inuiolanda peruerteret animos. Propterea exhortatus est matrem
destituere primum conuersationis locum; et ammonita, nati
consilio destituit totum, relinquens ibi sanctimoniales uii. inter
uirgines et castas Deo ad seruiendum. Deinde tetendit ad mon-
tanam solitudinem circa spacium .uii. stadiorum a primo loco
distantem ubi elegit habitationis locum, et signato cimiterio, in
honore sancte# Marie# construit templum. Ibi nullos uidebat preter
suos seruientes et bestias ; ieiunabat, exorabat, quia nulla obsiste-
bat aduersitas. Ad uoluntatem suam necessaria mittebantur illi
a filio; non destituebat sanctam mentem huius euuangelici pre-
cepti mentio quod ita ostendit, 'Honora patrem tuum et matrem
tuam, ut sis longeuus super terram'. Maiorem curam habebat in
parentibus quam in semetipso uniuersis temporibus; letabatur
augeri religionem, in ambobus plus congaudens quam in suis
operibus. Opera eorundem fulgebant precipua, extra terminos
etiam Brittannie ubique recitata; dum uero liberati a carnali
sarcina, relocari meruerunt in celesti gloria.
@ 9. De eruptione laticis sancti Gundleii deprecationibus.
Uenerabilis sanctus Gundlyu conquerebatur die quodam pro
ariditate monticuli, in quo habitabat, scilicet, quia fontana aqua
carebat. Que#rimonias et orationes exaudiuit altissimus auditor.
Interea dum sederet in campo quodam die, sitiens nimium et
uolens sitim extinguere, pupugit terram aridam ex baculi cuspide ;
post hoc factum uidit fontem in eodem loco liquidissimum
effluere, qui nunc manat et manabit sine intermissione; unde
nominatus est et nominatur Fons Gundliu, quem Deus largitus
est sancti oratione.
@ 10. Qualiter sanctus Dubricius episcopus et Cadocus in ex-
tremis beatum Gundleium uisitauerunt, et de obitu eius.
Cum inciperet sanctissimus Gunlyu egrotare, accedente ter-
mino sue# vite#, misit propter filium suum Cadocum et propter
Dubricium, Landauiensem episcopum. Uenerunt ante egrotan-
tem, dantes ei penitentiam, exortando et confortando per salu-
brem doctrinam. Post hanc datam, dedit episcopus absolut[ionem]
et apostolicam benedictionem. His finitis uenerabiliter per
ordinem, egressa est anima beati Gunlyu de corporeo thalamo,
in quo manebat, splendente angelico fulgore, .iiii." Kalendarum
Aprilis, quoi consociatus est per ethera ut requiesceret in eterna
requie. Postea corpus eius fuit sepultum in pauimento ecclesie#,
ubi crebra uisitatio angelica uisa est circa locum sepulture#, et
egroti diuersis infirmitatibus sani effecti sunt ab omni languore.
@ 11. De quodam carminum compositore ex gestis sancti
Gundleii.
Britan nus quidam uersificator, Britannice uersificans, composuit
carmina a sua gente et Brittannico sermone laudabilia de con-
uersatione sanctissimi Gunlyu et de miraculis conuersati, que#
Deus pro illius amore concessit operari. Nondum eadem finita
erant carmina a compositore, quarta enim pars carminum
defuerat in compositione, quesierat autem materiam compositure#,
non fuit tamen facultas ingenii ultro inuenire. Interea marina
undositas uehementissima cum fortissimo rigore contexit cam-
pestria, summersit cunctos habitatores et edificia ; equi cum bobus,
boues cum equis natant in aqua. Matres tenebant filios pre
manibus, fluctus occupat nec ibant ulterius. Quantus dolor et
quanta miseria! qui ibi tunc uiuebant fiunt cadauera. Inter
templum sancti Gunlyu et Sauernam nullus uiuens uenit ad
siluam preter predictum compositorem per sanctissimi Gunlyu
gratiam. Nam cum uideret undositatem altissimam iminere,
manens inter maritima Sauerne#, incepit quartam partem car-
minum componere, timens submergi tunc pro timore. Dum
incepisset [domus] impleta est fluctibus; post he#c ascendit trabes
superius, et secutus est iterum tumens fluctus; tercio super
tectum nec cessat ille fungi laudibus. Illis finitis, Brittannus poeta
euasit, et domumi fulciens stabiliuit, ceteras autem domos unda
subuertit et dissipauit.
@ 12. De ultione piratarum, qui ecclesiam sancti Gundleii
spoliauerunt.
Grifudus, rex Guinodocie#, expulsus ab omnibus finibus Brit-
tannie ex bello et pro timore timens insidias, quas inimici
meditabantur illi inferre, Willelmo rege antiquo Anglorum
regnante, Anglicis deuictis et subiectis pro eodem uictore,
nauigauit ad Orcades insulas cum festinatione deuitando hostes
crudelis uictorie, uolens tutari et frui tutamine. Ilico manens inter
utrumque, cupiens predari et non construere, uindicare preparans
pro expulsione, commonuit multos insolares ad piraticam artem,
ad letale lucrum et inuasionem. Nequiter itaque congregati et
commoti, et ex congregatis inuasoribus .xx. iiii. longis nauibus
impletis, Grifudo ducente, nauigauerunt per mare Hybernicum,
et post immensam et formidolosam nauigationem peruenerunt ad
Safrinicum fretum, interluens ripas Gutlatmorcanensium.
Inde per longitudinem freti transfretantes, auidissime ten-
dentes ad predas, in ostio fluminis Uisc submerserunt anchoras.
Classe retenta, capiunt bipennes et lanceas; armati uiriliter
ambiunt campos et siluas; his ambitis, congregant predationes
maximas ; fugiunt indigene cauti per excubias, et incauti ducuntur
ad classem per manus impias. Pirate nequissimi, uidentes
ecclesiam sancti Gunlyu esse seratam, existimantes res preciosas
esse intrinsecus ad securitatem et custodiam, fregerunt seram, et
intrauerunt [uiol]atores post fracturam. Quicquid preciosum et
utile repertum fuerat rapuerunt ; post rapinam sacrilegam templum
Dei spoliatum deseruerunt. Deinde regressi sunt onerati ad naues,
magis ponderati sceleribus quam in oneribus graues. Pondus erat
ibi nequitie#, omnibus deferentibus intolerabile. Lucrum uidebatur
dulce et carum lucrantibus, amarum immo amarissimum futurum
transgressoribus. Anchoris resolutis cum uelorum releuatione,
remeauerunt congaudentes ad Barrenam insulam; nulla gaudia
neque solacia ibi congruebant, sed mestitia grauissima post
rapinam. Dum hinc inciperent uela erigere, et ad Orcades insulas
et ad Hiberniam remeare, uidebant unum terribilem equitantem
die et nocte, et persequentem illos ex omni parte. Eques iste terri-
bilis sanctus erat Gunlyu, qui celitus missus fuerat, ut obsisteret
sacrilegis. Naues erant uelate, sed uelamina nequibant pro uentoso
rigore uentis resistere. Quanto remiges plus regebant remigium,
tanto amplius undositas retrudebat per transuersum. Naualia in-
strumenta quassabantur tremula, dicebant trementes naute, 'Hic
apparet nequitia, nos oppugnamus [contra] aduersa, et iniquorum
non proficit pugna.' Quedam enim ex nauibus prorupte fuerant ex
rupibus, unaqueque autem prora ruebat in alteram quasi coacta
humanis nisibus ; tota classis submersa est, meritis illorum exigenti-
bus, exceptis duabus de classe nauibus, antequam peruenirent ad
optatum litus. Iste due euaserunt et potuerunt deuitare periculum,
rex enim Grifudus illas possidebat, qui tantum interfuerat, non
uastauit tamen, nec particeps rapine# uoluit esse, nec intrauit
templum, sed expectabat in littore cum suis sociis piratarum
aduentum. Iste remeans post interuallum temporis et pacificans
Willelmo, regi Anglie#, nuntiauit miracula, que# manifeste uiderat
peracta pro sanctissimi Gundlyu sanctitate.
@ 13. De anchora in templo posita et non uisa, et sanguineis
caseis.
In tempore Grifudi, regis fortis tocius Wallie, Edwardo rege
Anglie regnante, mercatores frequenter ueniebant de Anglia,
et in ostio fluminis Uysc commutabant commercia. Post finita
reddebant theloneum; et si non reddidissent constitutum
consuetudinarium, non habituri amplius essent licentiam appli-
candi ac mercandi per ostium. Contigit autem una uice quod
nolebant reddere; hoc audito, Rigrit filius Imor, nepos Grifudi
regis, egressus est ad ostium cum furore, et plenus in-
dignatione precepit reddi debitum; nec pro precepto reddi-
derunt. Postea in derisione et in dedecore Angligenarum am-
putauit funem anchore#, et anchoram solutam fecit deferri ad
sancti Gunlyu templum. Naute reuersi et mercatores ad Haral-
dum comitem, nuntiauerunt illatum dedecus et derisionem.
Comes igitur, maliuolus, commotus per furorem nimium, et uin-
dicare uolens, congregauit exercitum. Hoc congregato, irruit in
Gulat Morgantiam, hostiliter disponens comburere et deuastare
regionem totam. Hac commotione audita, indigene detulerunt
res suas ad sanctorum refugia; his delatis, fugerunt et latuerunt
per nemora. Postquam uenit exercitus, combussit et uastauit,
nulli parcens, totum rapiens quod inuenit. Interea, sera fracta,
quidam de uastantibus intrauerunt ecclesiam uenerabilis Gunlyu,
uestibus et cibariis et multis preciosis rebus plenam; his uisis,
quasi lupi auidissimi ad rapinam, rapuerunt omnia, que uiderant
intra ecclesiam. Anchora uero predicta, que fuit origo uastationis
et rapine, a nullo fuit uisa, et erat tamen in interiori angulo ecclesie#.
Casei diuisi sunt a predonibus; dum inciderentur uero, apparue-
runt sanguinei intrinsecus; obstupefactus est totus exercitus,
reddens omnia, que# rapuerat, promptis manibus. Insuper de suis
obtulit altari comes Haraldus in primis compunctus penitentia
formidabili; inde regressus est, uehementer timens maiorem
uindictam fieri, promittens nunquam uiolaturum esse refugium
uenerabilis templi. Continuo in proximo mense pro illa nequitia
et pro aliis transgressionibus deuictus est in bello Hastingensi a
Willelmo rege et interfectus.
@ 14. De obcecatione uiolatoris e#cclesie# sancti Gundleii, et
sacrorum uestimentorum ablatione.
Ednyuein Guinedoticus, Caradoci regis Gulatmorganensium
familiarissimus, diabolica suasione transuersus, fracta sera, in-
trauit noctu ecclesiam sancti Gundlyu. Et post nefandum introi-
tum rapuit calicem et e#cclesiasticas uestes ad sui dampnum, non
ad lucrum; inde cum iniquo onere reuersus est, repetens iter
nequissimum; in itinere autem uidebat mare sibi obuium, flu-
ctuans et supereminens contra uultum. In tantum tandem uerte-
batur ex uisa marina occupatione, donec remeauit ad limina
uiolate ecclesie#. Hebetatus ergo introiuit, et ante altare ex sacratis
indumentis se induit, et de stolis quasi ex ferreis compedibus
circumligauit. Hora matutina, dum intrasset sacerdos ecclesiam,
illuminante candela uidit iniustam formam non ut deberet uestiri
uestitam. Hac uisa, tremefactus est nimium et signo sancte crucis
signatus confortauit pectus tremulum; in timore positus repetiuit
ostium et in ostio magno clamore uocauit clerum. Clero adue-
niente et admirante ex tanta uociferatione, interrogatus enarrauit
talia, dicens, 'Quidam ignotus manet in ecclesia, non uestitus
laicali sed ueste sacra; nescio cur contigit aut mente beniuola aut
sit impeditus propria malitia.' His auditis, clerus introiuit, uidens
eundem insensibilem, et continuo uisum tenuit. Captum itaque
duxit et confitentem suam culpam ut iudicaretur ad Caradoci
regis curiam. Quidam ibi iudicabant exoculari maleficum, alii
uero collaudabant obtruncare utramque manum. Sed Herwaldus,
Landauensis episcopus, ilico assistens, non concessit tale opus
peragi, quia Deus, uerax iudex, rectius fecerat iudicari: 'Uere
rectius et celeste iudicium factum est de sacrilego dum trans-
gressus hebes factus absque sensu proprio.' His dictis, a presule
iudicante liberatus est malefactor a regio carcere, et miseram suam
uitam finiuit in tali hebetudine, quia uiolauerat priuilegium sancti
et e#cclesie#.
@ 15. De indignatione regis Willelmi in Caradocum subregulum.
Tres legitimi milites Normannigene diffamati sunt nimium
insidias fecisse Willelmo antiquo, regi Anglie, post uictoriam
habitam in Anglos in primo certamine; hoc comperto, rex uoluit
capere et incarcerare, ut in captura aut profiterentur culpam
fecisse, aut negarent ualde. His destinatis a rege, recognouerunt
execrabilem culpam ; nolentes exspectare capi, uenerunt ad Cara-
docum, regem Gulatmorganensium, in fugam. Ille recepit eos
honorifice, fide data nunquam iussu regio eos lesurum esse,
quamuis amitteret omnia que tenebat a rege. Rex itaque audiens
illos insidiatores pro imposita culpa confugisse et Caradocum
regulum adiisse, ac eundem tale pactum supradictum inique con-
tra suum dominum confirmasse, misit legatos, imperans Caradoco
aut reduc[er]et captos aut expelleret ex sua possessione, sicut domi-
nari uellet in sua hereditate. Caradocus uero, uir beniuolus, magis
timens et deuitans infamiam quam regem dominum, noluit capere
nec expellere extra suum dominium, sed tenere [et] honorare sicut
suum filium. His relatis a legatis Willelmo regi, indignatus [est] et
iratus Caradoco principi. Indignatione et ira commotus, remisit
Willelmum Rufum suum filium, adhuc iuuenem, strenuum tamen
et bellicosum, cum immensa expeditione et armatis militibus ad
Gulatmorgantiam, que# deuastata fuit et combusta, amittens
totam pecuniam. Exercitus ergo lassatus in reditu, nocte quadam
requieuit fixis tentoriis circa beatissimi Gunlyu e#cclesiam. Uilla
erat hominibus uacuata, fugerant enim ad nemora pro hostibus
ad tutelam. Domus erant diuersis farris generibus plene#, unde
accepta sinti habundanter et apposita in equinis pastibus. Non
hic pastus immo fames odiosa, nullus equus pregustauit de auena.
Summus Deus noluerat aperiri domos clausas. Sanctus Gunlyu
exorauit, quem exaudiuit Deitas. Hoc uiso miraculo, Willelmus,
consul adhuc, in primis obtulit preciosa munera Deo et e#cclesie#,
postulando misericordiam et ueniam de domuum fractione; totus
subsequenter exercitus inclinauit se ante altare, offerens cum
penitentia et timore, ac promittens sancti Gunlyu terram amplius
non uiolare, et talia, qualia antefecerant, nunquam facturos fore.
Inde timorati redierunt ad Angliam, magnificantes sancti Gunlyu
intercessionem magnificam.
@ 16. Qualiter obtentu sancti Gundleii decanus inscius flumen
permeauit intransmeabile.
Laicus quidam posuit calumpniam iniuste in unam partem
terre, quam clerus beatissimi Gunley tenebat ex ratione. Et pro
calumpniis multociens impositis constituerunt diem placitandi de
calumpniata terra, ut per iudicium expelleretur discordia. Interea
decanus ecclesie uisitauit curiam Lisarcors apud Inferiorem Guen-
toniam, conuiuio regali functus, sicut consuetudo erat tunc tem-
poris per patriam. Ultimo autem die conuiuii ante predictum
diem placitandi contra noctem retraxit crastini diei placita ad
mencionem, dolens uehementer et timens perdere per suam dila-
tionem calumpniatam tellurem, et perditurus esset presertim
si non ueniret ad terminatum diem. Tenuit tamen suum
iter, equitando per tenebrosam noctem, pluuia et procellis
. resistentem, inuocans sancti Gundley sanctitatem, donec transiuit
periculosum amnem, nesciens tamen transisse diuino numine
flumen, humanis pedibus et equinis intransmeabile nisi cum
natatione, donec peruenit ad marginem ; inde admirans et collau-
dans diuinam potentiam, cognouit immensum lapidem uie puplice#
uicinum et immobilem. Summo mane post misse celebrationem,
tenuit decanus terminatum diem, et iudiciali sententia ex laicali
manu traxit calumpniatam tellurem, que# postea subiacuit et
subiacere debuit ecclesie sancti Gunlyu per rationem.
VITA SANCTI ILTUTI
Incipit uita Iltuti addatis[ui]ii Iduum [No]uemdris.
1. De copulatione parentum, et natiuitate pueri.
Diues prouincia uictoriosa, potens in armis, uictrix (.i. Brittannia
Minor Letauia), nulla potentior in laude bellica, sumpsit
originem a matre, Brittannia. Erudita fuit a matre filia; sequitur
natam tota uictoria. Brittanni principes, uigore pleni, nobiles
duces, sed nobilissimi quondam heredes; postea exheredati,
amiserunt propria, ut alieni. Ex quibus claruit Bicanus, miles
famosissimus, illustris genere et in armis militaribus. Tota
parentela sua processit ex precipuis principibus, nullus uero inferior
ex precedentibus, quales enim erant primi, talis fuit et ultimus.
Clarior et altior itaque generatus ex talibus, debuit letari, quia
potuit generari ex nobilissimis parentibus. Floruit et prefuit in
regali militia, dilectus a rege et a regina, magnificabant enim eum
uniuersi, inpendentes preconia. Tantus uir eximie nobilitatis
uoluit uxorare et hereditar[i] ex filiis. Uelle compleuit, uxorem
ducens filiam Anblaud, Brittannie regis, Rieingulid, hec uocata
uoce Brittannica; quando Latinetur, sonat hoc regina pudica.
Dignissimum nomen impositum fuit promerenti, ante legales
enim nuptias non adhesit alieno lateri. Ludos despiciens, stabilis
in thalamo, materno paruit semper imperio. Quicquid namque
dicebat, congruum erat colloquio, omneque, quod agebat, totum
sub consilio, puella optima absque obprobrio, nubilis, matura,
digna marito. Digniorem ad desponsandum nesciebant indigene,
idcirco legati transierunt Gallicum mare, reducunt puellam, quasi
margaritam pretiosam et excellentem pulcritudine, reductam
pulcherrimam et mansuetissimam commendant predicto principi
nuptiali honore. His legaliter perfectis, coniunx legitima concepit
et post conceptionem feliciter genuit filium, sicut arbor fructifera
generat florem optimum. In caticuminatione pueri et post saluti-
ferum lauacrum nominatus est infans Iltutus, uidelicet, ille ab
omni crimine tutus. Irreprehensibilis fuit in quinque etatibus,
laudabilis atque amabilis ab uniuersis ciuibus. Parentes uouerunt
commendare litteris, commendant uotiuum et erudiendum in
septem disciplinis. Post eruditionem et disciplinalem scientiam
sibi notam postposuit litterarum studium, tendens ad militiam,
non obliuiscens, tamen, ulla, que nouerat, per ullam negligentiam.
Uir tante erat memorie, audiens magistralem sententiam una
uice, retinebat corde tenus omni tempore. Date sunt claues quin-
que illi plenarie, quibus sapienter potuit ignota notificare. Nullus
- eloquentior per totam Galliam OEltuto milite recitante philoso-
phicam eloquentiam.
@ 2. De uisitatione ad curiam Arthurii regis et Poulenti.
Audiens, interea, miles magnificus Arthurii regis sui conso-
brini magnificentiam, cupiuit uisitare tanti uictoris curiam. Dese-
ruit quam uocamus Ulteriorem Brittanniam, et peruenit naui-
gando, ubi uidit maximam militum habundantiam, ibidem quo-
que receptus honorifice, et munificatus ad desiderium militare.
Impleto autem desiderio capiendi munera, recessit gratissimus a
regali curia. Capiens iter, peruenit ad Poulentum, regem Gulat
Morcanensium, sua uxore Trynihid comitante honestissima. Rex,
uidens illum curialem esse militem atque honorabilem, retinuit
cum magna dilectione, diligens illum pre omnibus familiaribus,
et munificans largiflue. Remansit igitur reuerentissime, donec
meruit eligi et preesse regali familie. Regebat familiam absque
ullo litigio, gubernator pacificus et secundus a domino.
Euangelica precepta reposita erant in militis pectore;
indesinenter studebat retinentibus recitare. Recitata dirigebant
audientes ad perfectionem operum ; perfecta releuabant complentes
ad celeste premium. Miles autem erat extrinsecus secundum
militarem habitum; intrinsecus uero sapientissimus Brittanni-
genarum. Propterea constitutus a rege Poulento magister mili-
tum propter subtilissimam facundiam et incomparabilem intel-
lectum. Nemo contemporaneus potuit comparari eius ingenio;
hoc probatum et firmatum fuit doctorum testimonio.
@ 3. De familia regis Poulenti, quam terra deglutiuit, et promis-
sione firmata ad clericalem habitum post militiam consilio sancti
Cadoci.
Contigit die quodam, cum duceret familiam regalem uenando
per territorium sancti Cadoci, illa quiescens misit ad abbatem
preclarum cum rigidis uerbis, ut sibi prandium dirigeret; sin
autem ui cibum tolleret. Sanctus uero Cadocus, quamuis illi
uidebatur incongruum propter rigiditatem uerborum, et quasi de
libero requirere tributum, tamen remisit familie quod sufficeret
ad prandium. Hoc transmisso, familia discumbens uoluit pran-
dere, sed uelle caruit comestione. Nam pro illicita petitione et
sacrilega offensione tellus deglutiuit iniquam turbam, quei omnino
euanuit propter tantam nequitiam. OEltutus uero miles et mili-
tum princeps euasit, quia inique petitioni consentire noluit, nec
in loco, in quo affuerat familia pastum expectando affuit, ceterum
procul aberat, accipitrem [t]enens, quami plerumque solutam
post uolatiles instigabat. Hoc miraculum Eltutus uidens timuit.
Post uisum grauiter de preteritis delictis compunctus, ad sanctum
Cadocum gressum accelerauit, inquirens et genuflectendo rogi-
tans ab illo consilium emendandi que# deliquit. At ille salutaris
insistens consiliarius inprimis consuluit deserere secularem habi-
tum, postea repetere quem postposuerat habitum clericalem, et in
toto uite sue spacio summo Creatori seruire propter eternam
retributionem. Paruit humiliter dato consilio, promittens firmiter
adimplere in futuro. Deinde reuersus ad Poulentum regem,
habitaque licentia subtraxit se a seculari seruitio. Exinde rege
condolente et regina et omnibus de sua recessione, uenit tandem
ad marginem Naudauani fluminis, uxore consotiante et armigeris.
Erat quidem tempus estiuum. Quamobrem composuit tegimen
ex arundineto, ut non plueret super lectum. Equi se depascunt
in pascuis, et uterque iacet in nocte dormiens pre sompno
aggrauantibus oculis.
@ 4. De primo angelico aduentu ad admonendum Iltutum.
Ante sopientem subito astabat angelus, ammonens his am-
monitionibus, 'Miles olim fueras celeberrimus, a regibus multis
munificatus. Nunc uero regi regum precipio ut seruias, amplius-
que transitoria non diligas. Memento quod tui parentes com-
mendauerunt te clericali studio ; studuisti deditus diuino consortio ;
postea spreuisti non spernendum, fungens hasta et gladio. Non
hec arma tibi data fuerant ab armario, immo quinque claues tibi
collate sunt sub magisterio. Repete, ergo, quod deseruisti; ne
capiaris occupatus insidiis hostis inuisi. Nam insidiator adest,
qui te conatur illudere, te dampnare desiderans toto conamine. Te
uidet, tu non uides corporali lumine; nisi caueas et protegas,
poterit te destruere. Ne sis itaque incautus et deceptus ab inimico
Dei et hominum, inuidet enim terrigenis atque celicolis, quia per-
didit sedile ce#licum. Hic leone seuior, uolatili uelotior, ueneficus
inuisibilis rapit et retrahit, rapta quoque reddere respuit, punit
punibilis. Pellito uenenum post medicamentum more medentis,
ut non appareat post medecinam ulla cicatrix. Te quoque mulie-
bris amor occupat, ut non conuertas ad Dominum. Quid est sane
carnalis amor nisi horror et origo peccaminum? Exardescit
amans ualde quasi ignis incendium, res nocibilis, res odibilis que#
ducit ad supplicium. Non te ardeat, neque urgeat libido ueneni
fera; uxor uestra est decora, sed melior castimonia. Quis eligeret
ut postponeret pro tali eternalia? Si uideres enim eam nudam,
non diligeres ut antea; hanc uideto, et post uisum estimabis uilio-
rem postea. Que utilitas et quam lucrosa felicitas inter hec com-
mercia ? Qui abstineat et destituat uxoralia conubia, exaltabitur
ac collocabitur in sede perpetua. Die crastino cum surrexeris,
festinanter teneto tuum ad siluestrem quandam uallem gressum
uersus occidentalem plagam, ubi habebis mansionem. Sic est
enim uoluntas Dei, quum locus ille conueniens, fertilissimus,
habitabilis. Hac de causa ueni a summo Conditore, missus in
hanc legationem, ut talia cum beniuolentia denuntiem. Nuntiaui
nuntiata adimpleto, et de implendis nulla sit dilatio.'
@ 5. De aduentu ad heremitariam uitam in ualle Hodnant, et
conuersatione eiusdem ex angelica adhortatione.
His dictis, angelus non comparuit. Post paululum nempe
sanctus OEltutus expergefactus, angelicum sermonem ad memo-
riam reuocauit, nec non illud dominicum preceptum secum
mente reuoluit, 'Qui diligit patrem et matrem, fratres et sorores,
uxorem et filios plus quam me, non est me dignus,' et cetera.
Talia premeditans iussit uxorem surgere, surgenti imperauit
equos prospicere, lunari tunc fulgore splendente, quod scire
posset qualiter a custodibus custodirentur in illa nocte. Nuda
migrauit, solutis crinibus, quatinuseret prospic, et ut, quod
angelus iusserat, adimpleri posset. Rediit illa post conspectum,
atque in reditu uidit beatus OEltutus corpus nudatum, uentoso
flamine dispergente crines circa latus femineum. Doluit dum
aspexit; muliebrem formam uilem computauit; talem adamasse
uehementer penituit. Uouet illam relinquere; uotum promittit
huiusmodi uerbis adimplere, 'Femina nunc uilis, quondam
dilecta, suauis, filia luxurie, letalis origo ruine, enutrit penam,
quia, si quis amauerit illam, formula pulchra nimisi turpescit nunc
muliebris.'
@ 6. De prima habitatione in ualle Hodnant.
His quemadmodum2 relatum est peractis, uoluit premissa
mulier intrare lectum; uolentem OEltutus expulit, quasi uirus
serpentinum, asserendo illam deserere ac dicendo 'Non adherebis
iterum'. Porrexit illi indumenta ; sedit induens porrecta ; licet tamen
induta finxit se frigescere cum tremulo pectore, quatinus per hanc
occasionem posset in lecto denuo collateralis iacere. Causam uero
nouit ille fictam; roborat animum robore uirtutum; capit uicto-
riam. Uiator unicus, cui comitabatur Deus, relictis omnibus secu-
laribus, tenuit uiam, donec peruenit ad predictam uallem, Hod-
nant uocatam, que nec sine ratione Latine sonat uallis prospera.
Circa illam nulla montana nec cliuosa inequalitas constituta, sed
campestris planicies fertilissima. Nemus erat densissimum diuersis
arboribus insitum, quod erat habitatio crebra bestiarum. Fluuius
interluebat utrasque ripas amenissimus, et fontes cum riuulis inter-
mixti sub amenis cursibus. Postquam requieuisset et conspexisset
per omnia, placuit sibi locus delectabilis, sicut angelus indicauerat
superius in sompniis. Hic nemus arboreum remanentibus illud
apricum, hic bona fertilitas circa campestria rursum, currit per
medium fluuialis cursus aquarum, hoc scio dicendum, pulcher-
rimus iste locorum.
@ 7. De penitentia iniuncta, et clericali habitu recepto, et de
modo uigilandi et ieiunandi, et de prima edificatione templi, et
scropha uisa cum .ui. porcellulis.
Talibus uisis et sibi complacitis, adiuit famulus Dei, beatissi-
mus OEltutus, Dubricium Landauensem episcopum, qui sibi
penitentiam de transactis delictis iniunxit. Barbam rasit, comam
totondit, coronam benedixit. Postremo, clericali habitu suscepto,
secundum angelicum preceptum in sompno reuelatum, coronatus
rediit ad eundem locum, construens in primis ilico habitaculum,
presule Dubricio designante cimiterii modum, et in medio in
honore summe et indiuidue Trinitatis oratorii fundamentum, ubi
prius uiderat scrophe porcellorumque anfractum. His designatis,
fundauit ecclesiam, munimine lapideo facto et quadrangulari
super ambientem fossam. Post hec peracta et ante acta, uigilabat
ieiunando assidue, orabat sine intermissione, erogans sua exigenti-
bus largiflue. Laborabat propriis manibus heremita religiosissi-
mus, non confidens in alienis laboribus. Nocte media ante matu-
tinas abluebat se aqua frigida, sic sustinens quamdiu posset ter
dici oratio dominica. Deinde uisitabat ecclesiam, genuflectens
atque orans summi Conditoris omnipotentiam. Tanta erat eius
religio, quod nunquam uidebatur intendere in aliquo negotio,
nisi in diuino seruitio; intentio tota in diuinis scripturis, quas
adimplebat in operibus cotidianis. Confluebant multi docibiles;
erudiebantur doctissimi per -ui1. artes.
@ 8. De ceruo mitigato per sanctum OEltutum, et de prandio
regis mirifico in pisce et aqua.
Cum rex Merchiaunus, cuius prenomen Uesanus, die quodam
uenaretur, instigauit suos canes post unum ceruum. Ille exagita-
tus fugax preiuit, donec intrauit sancti OEltuti cubiculum, quasi
humano more querendo ab illo refugium. Post introitum iacuit
mitigatus ante pedes ammirantis, fatigatus pro canibus ac formi-
dabilis. Canes uero latrabiles foris expectabant uenturum, sed
tunc cessabant a latratibus. Rex audiens ultimum latratum
secutus est, nimium admirans latratus silentium repentinum.
Sequendo uenit ad heremum, ibi uidens canes mitigatos et ceruum,
et, quod mirabilius, de fera fieri mitem domesticum. Iratus est
ualde habitanti, quia sine sua licentia habitauerat heremum, qui
uenatibus aptior erat secundum eius iudicium. Incepit ceruum
petere, petitum tamen noluit sanctus OEltutus reddere, licentiam
uero intrandi concessit, si uellet accipere. Ille autem timoratus,
uidens inmensam pietatem uiri beatissimi, et tanta miracula pre-
sentialiter pro eo facta, quamquam irascens, non intrauit, sed
potius largitus est illi primum donum datum diuinitus, quod
gratanter accepit. Idem ceruus, mitigatus a sancto OEltuto, traxit
uehicula, et in uehiculis edificiorum ligna. Post hec prefatus rex
esuriens prandere uoluit, quem sanctus Iltutus ad prandium
inuitauit. Inuitatus humiliter descendit, et a uesania, quam sole-
bat habere, mitigatus, resedit. Misit ministrum ad proximum
stagnum causa piscandi; retraxit continuo cum rete piscem pin-
guem et eximium cum pondere graui. Attractum et assatum
apposuerunt regi; appositum noluit gustare, quia sine pane et
sale indecens sibimet uidebatur apponi. At OEltutus panem et
salem in illa hora non habens, orabat, dicens, 'Effector om-
nium creaturarum, atque Donator donandorum potest efficere,
si gustaueris appositum, habeas in gustato pisce a me, quod uis
habendum.' His rogatibus auditis, non est ausus rex rebellis
respuere, sed comedit, et habuit diuersorum generum ciborum
sapores in una specie. Saciatus et sitiens repetiuit derisorie uinum
aut medonem sibi propinari. At ille utroque carens, precepit sibi
dari de fontana aqua haustum, et easdem preces, quas supra
dixerat, protulit iterum, ut ex aquatico potu impleretur petentis
desiderium. Potauit; potus sibi complacuit, et diuersorum
liquorum sapores, uini et medonis inprimis, in aqua solummodo
inuenit.
@ 9. De angelico aduentu ad admonendum Merchiaunum
regem et ad ipsius correptionem.
Post mirificam potationem prescriptus rex dormitando dor-
miuit; ad dormientem angelus celestis aduenit, admonens et in-
crepans, quem reprobauit, dicens, 'Tu rex uesanus et nequis-
simus hactenus fueras, et nunc permanes. Emendato, sic com-
mendo, et emendationem ne differas. Malles, ut hic bestie
inutiles habitarent quam Dei cultores, qui habitare debent. Ne
prohibeas, sed permittas remanere, destinatum et concessum
locum istum excolere. Si nolueris concedendum concedere, de-
strueris nec longeuus eris, et absque progenie. Inpendito, ergo,
licentiam remanendi, quia uallis ista habitabitur usque in finem
seculi. Quis audeat offe[n]dere et expellere uirum religiosissi-
mum et catholice conuersatum a suo loco desiderabili? Elegit
illum Deus et huc misit, ut sibi seruiat in habitu heremitali.
Abbas insuper erit uenerabilis, magnificus et exaltabilis. Quicun-
que illi nocuerit, nisi emendet, in perpetuum peribit. Caueto,
itaque, ne pereas; nulla a modo nocumenta faciat tua rigiditas.
Rigidissimus olim fuerat Golias; deuicit tamen fortissimum
humilis puerilitas. Ille fungebatur hasta et gladio, Dauid uero
minima funda in prelio. Puer paruulus confidens in Uictorem
summum, uictor fuit confidendo iactu fundali manuum. Sic iste
Oltutus, Dei famulus humillimus, confidit, ut conuincat per
humilitatem, quatinus hic maneat et habeat firmam stabilitatem.
Non pugnat armis uisibilibus, melius luctatur inuictis uirtutibus.
Uirtuosus non timidus in luctamine, pellit hostes armatura
iusticie. Sanctior nemo per totam Brittanniam beatissimo pre-
senti, quia uiuit regulariter in regula monachili. Congregabuntur
multi per suam conuersationem, refugium erit et sustamen, quasi
columpna fulciens domum stantem. Inuiolabilis erit eius pro-
tectio a regibus et a principibus in hoc regno. Reges et principes
parebunt suo documento ; subiecti populares adherebunt consilio.
Pacificus et mitior miti columba, illuminabit ut candelabrum
splendidissimum, et quasi lucerna.'
@ 10. De excitatione regis eiusdem, et concessione habitandi.
His dictis ab angelo, rex, correctus a malitia, excitatus est a
somno, talia audientibus proferendo, 'Famule Dei, beatissime
Eltute, tibi concedo istam solitudinem libere pro summa et celesti
retributione. Uidi uisionem ambobus utilem, uoce angelica pre-
cipiente, quo te nullatenus oporteat hanc uallem relinquere.
Quamdiu regnauero, non te offendam; liberrime teneas hanc
parrochiam. Constitue agricolas super tellurem istam, nam tellus
hec colenda, et nulla fertilior per patriam. Habundat culta in
messibus, melliflua odorifera uisa in floribus. Fertilis Italia,
habundans frugibus; hec habundatior et moderatior absque
nimiis caloribus. Frigus nimium non confundit segetes; calor
superfluus non extorret fruges. Festinando maturauit in congruo
tempore; gaudent messores, letiores messoribus Italie; gaudeto
igitur conuersari in tali tellure. Gaudere debes, sic uaticinor, nam
gaudebunt innumerabiles in tua conuersatione. Tam utilis con-
uersatio non fuit in his regionibus; predicabis dirigendo deuios
doctrinis celestibus. Magistralis tibi cura concessa a pontifice,
hoc etiam concedo et confirmo regali concessione. Uestrum
gimnasium erit uenerabile; tributarii tibi seruient, et omnes in-
digene. Confluent multi ex diuersis partibus; erudiantur docu-
mentis liberalibus. Quamuis nunc ignotus sis, notus eris, te
notificabo, et let[us] eris.' Inde moderabilis sanctus Eltutus non
magis letus, sed moderanter se tenens, gratias omnipotenti Deo
egit, et accipiens libenter, quod rex obtulit, exorando diuinam
clementiam, quo dignaretur misereri ad indulgentiam de trans-
actis criminibus que# deliquit. Postquam angelus talia dixisset,
rex mollitus est ab ira per angelicam correptionem. Reuersus est
ad suam curiam, magnificans et collaudans, per manifesta mira-
cula, que uiderat, summi Conditoris omnipotentiam.
@ 1 1. De constitutione culture, et de numerositate familie.
Uenerabilis itaque abbas, Eltutus, tunc a nullo impeditus,
mansit pacifice. Colit et seminat, metit et uiuit proprio labore.
Statuit operarios cultores per agros agriculture. Semina multi-
plicant, reddunt labores multa mercede. Pascit egenos, cooperit
nudos, uisitat infirmos et positos in carcere. Centum famialiares,
tot operatores, clericos et pauperes centenos cotidie. Hospitalis
fuit promptissimus, nunquam negans hospitalitatem exigentibus.
Largiter dabat quicquid dabatur in manibus, non commendans ad
custodiendum ullis custodibus. In largifluo pectore nulla erat
nociua elatio, sed potius humilitas, benignitas, et inmaculata
religio. Confluebant ad illum scolares plurimi, quorum de numero
quattuor isti, Samson, uidelicet, Paulinus, Gildas, et Dewi
studebant sapienter eruditi, aliique quamplures sicut illi.
@ 12. De ecclesiasticis ordinibus receptis, et eleuatione in
abbatem.
Rebus crescentibus ad congruentiam, et ecclesiasticis ordinibus
susceptis, et insuper ordine monachili recepto per sanctitatem et
gratiam, abbas constitutus, uenerabilis constituit quinquaginta
canonicos, qui congruis temporibus et statutis horis uisitabant
ecclesiam, habentes singulariter suas prebendas, scilicet, singuli
suam uillam cum beneficiis, que i dabantur a populo ob tenendam
animarum memoriam. Annua tributa dabantur abbati ; data diui-
debat consuetudine communi. Annalia conuiuia preparabantur
illi, inuitabatque ad preparata multitudinem indigentium, quibus
indesinenter, donec quid largiretur deficeret, precipiebat partiri.
@ 13. De fractura fosse, mari irruente, et de recessione maris,
et ortu fontis per sanctum Iltutum.
Talis prefata localis congruentia complacuit conuersato, cam-
pum planiciebus undique ambientibus, et nemore inciduo mediato.
Affligebatur tamen crebra equoris inundatione et fluuiali apro-
pinquante cimiterio. Inde dolore et timore commotus, ne occu-
paret et dilataret totam uallem ulterius, operatus est immensam
fossam, limo et lapidibus mixtam, que# retruderet irruentem
undam, que solebat fluctuare ultra mensuram, fluuio habente
solummodo per medium confluendi ad mare uiam. Post per-
actum opus rigiditas fluctuosa confregit fossam. Secundo reno-
uauit, et refregit undositas operationem secundam. Tercio repeti-
uit, nec repetitio profuit, sed uenit ad ruinam. Doluit sanctus
Eltutus, talia dicendo, 'Hic habitare amplius nolo; uellem liben-
tissime; sed pro hac marina conturbatione offenssus non potero.
Destruet edificia, confluet in oratoria que construximus laboriosa.'
Inuocat et exorat celestem Protectorem in auxilium, ut consuleret
ne relinqueret, quem elegerat, conuenientem locum. Interea dis-
ponens die crastino recedere, nocte proxima, dum sopiret curiose,
uox angelica alloquitur sopientem tali sermone, 'Precipio tibi, et
interdico, ne deseras, quod uis deserere. Non uult enim Deus, ut
recedas ab hac ualle, quia exaudite sunt uestre preces a summo
Auditore, qui liberat omnes sibi confidentes et exorantes. Te
liberabit ab hac nociua et anxia curiositate. Crastino die, post-
quam ueneris de oratorio, baculum tenens, festinanter ad mare
fluctuans tendito, quod fugabis per uirtutem diuinam ex minaci
baculo. Pro te fugiet continuo sine reditu refluxionis, ad consueta
loca iterato, quasi profugus formidabit apud sequente inimico.'
Mane itaque summo, ut preceperat angelus in sompno, tetendit
ad equor fluctiuagum. Incepit ille procedere, cepit mare fugere,
uelut fieret sensibile animatum. Undositas quieta constitit, et
statio in littore fuit. Quando uero litus siccatum apparuit, cum
baculo pupugit, subindeque citius fons liquidissimus emanauit
et salubris ad expellandos morbos, qui sine defectione scaturiens
manat, et, quod mirabilius, licet prope pontum sit, limpidam aquam
emittit. His peractis, beatissimus Iltutus genuflectens exorauit
celestem Dominum, dicens, 'Exigo a te, Conditor summe, et
uniuersorum Dator donorum, qui confirmas data ad augmentum,
ut in hoc margine sit equoris confinium, et non reuertatur illuc,
ubi elegi habitationis stabilimentum. Nec noceat, nec disturbet,
hic quiescat, hic remaneat applicatio nauium.' Contigit, ergo, ut
postulauit, quod palustris illa terra, siccata, ferax agricultura fuit,
que# uero non arabilis, pratum et pabula iumentorum clerus in illa
habundanter habuit. Deinde reuersus est electus Dei famulus,
gratias omnipotenti Deo agens, et quiete et prospere uiuens ex
conturbatione, que non amplius accessit nec nocuit per uirtutem
Dei et orationem sanctissimi Eltuti, que inuenta fuit sine macula,
ipso huiuscemodi uerba dicente de operatione mirifica, 'Nunc
habitare queo; uolui discedere; nolo. Non mare turbabit; uicinia
uicta, recessit. Unde nimis timui; non a modo causa timendi.
Edificare uolo, non formidabilis ergo.'
@ 14. De querelis uolucrum segetes decerpentium in custodia
abactorum.
Autumnali tempore, messe maturante, inceperunt uolucres
messem sancti Iltuti decerpere, et fere uacuatis spicis dese-
rere. Hoc comperto, sanctus Eltutus de dampno doluit, suis-
que scolaribus precepit alternatim singulis diebus custodire
segetem in assiduo fundali iactu lapidum per totum diem.
At discipulus Samson, cum teneret uicem suam, uolens im-
plere magistrale preceptum per beniuolentiam, custodiuit ut
melius potuit; incolumem tamen et intactam seruare non ual-
uit. Querit diuinum consilium et auxilium, quo posset conclu-
dere multitudinem uolatilium, aliter nesciens posse defendere
pro grege nocentium. Consiluit apud semetipsum, inspiratus
diuino consilio, et inuenit consulendo quod efficere debuit. Datum
est illi diuinitus agitare uolatiles de segete sine uolatibus. Tem-
ptant uolare, nec potuere ullis nisibus. Talia Samson beniuolus
uidens, compulit illos ante se abire, quasi domita quadrupedia,
spontanea uoluntate. Coacti uenerunt ad ostium, ostioque aperto
intrauerunt horreum, sicut equi uel oues precedunt ante sequentes,
sicut oues uel equi mitescunt gressibus usi. Stant bene conclusi
uolucres sine rete retenti. Uirtus diuina domuit, que# continet
astra. Cantant lugendo, ieiunant esuriendo, cantus lugubres fun-
dunt in carcere digno. Luctus in hac turba pro libertate petenda;
penituit uiolasse nimis cerealia grana; liberat Iltutus clausuris
agmina lesa; non nocuere magis post hec miracula facta.
@ 15. De electione Samsonis in pontificem, et ortu fontis ex
eiusdem lacrimis, et corpore eiusdem aduecto diuino nutu.
Post hoc miraculum ubique notificatum, uenerunt legati
de Letauia, ut eligerent Samsonem, iuuenem nobilissimum, et
immaculatum in omni uita sua, et electum constituerent Do-
lensem episcopum, licentiam quoque flagitarent a magistro
suo, Eltuto, concedendi pro fiduciali, quam in patriotas habe-
bat, clementia, quum quidem tunc predicta ecclesia egebat
pontificali persona. Ille rogatus et inuitus nequiuit refutare.
Condolens et lacrimans cum legatis incepit migrare, malens sub
magistrali uirga subiectus uiuere, quam in ecclesiastice sedis
altitudine perfrui pontificali honore. Dum parumper quiescet in
superiori parte uallis, loquens cum doctore de multis preteritis,
ante separationem societatis preceptoris ultima uerba tenens pro
solatiis, cepit lacrimari, donec lacrime ceciderunt in terram nimio
fluxu lacrimabile. Unde fons ilico erupit, emanauitque decurrens
quasi fluxu fluuiali qui appellatus est nomine eiusdem Samsonis
mirifici. Pro dilectione quoque eximia, quam in doctorem karissi-
mum habebat, imperauit suum corpus post uenturam necem ad
cenobium sancti Iltuti deferri, et in suo communi et delectabili
cimiterio sepeliri. His ita peractis, ingressi sunt ad Dubricium,
Landauensis e#cclesie# episcopum, ut ab eo primos ecclesiasticos
ordines reciperet, et diaconatum. Dum uero ordinaretur, ap-
paruit pontifici Dubricio et Iltuto abbati columba, niue candi-
dior, considens supra caput iuuenis in ordinatione. Post hec
nauigauit ordinatus ad Letauiam, et eleuatus est in episcopali sede
secundum constitutionem catholicam. Post finem uero uite
datum, corpus positum est in sarcofago, quod commouit et
leuauit uentus ualidus ad mareque transuexit per uirtutem
diuinam motu leuissimo. Inde uenit supra undas, quasi
fulica uolatilis peruolando, et descendens applicuit, uelut nauis
transmeabilis, prospera et incolumis in Iltuti ostio. Illud
dominus peregit quod inplere uoluit, quod ipse promiserat de
corpusculo, scilicet, quod portaretur ac sepeliretur in eodem
cimiterio. Naute interea uidentes et sentientes sarcofagum odori-
ferum, intimauerunt sancto Iltuto, quod uiderant mirandum. At
ille, commemorans ultimam de corpore Samsonis dilectissimi
comm[en]dationem, fleuit et orauit ac festinanter iuit ad pelagi
portum per merorem; susceptum deinde et allatum honorifice
a clero, et reconditum in medio quadrangularium lapidum erecte
insistentium in cimiterio, cruce lapidea superposita et depicta
sub pontificali inditio, cuius anima requiescit libera a futuro
incendio.
@ 16. De uisitatione coniugis sancti Iltuti, et ipsius amissione
uisus, et recuperatione per eundem sanctum.
Coniunx quondam beati Iltuti, nomine Trinihid, feminarum
castissima, ducens uitam suam sub castimonia per maritale
diuortium, nullam cupiens coniugalem copulam, sic conabatur
intentio, sic erat mentis industria, assidua in oratione, moderabilis
in eloquio, intenta in omni opere bono. Christus erat illi solatium,
Christus alimentum, cotidie hora nona in pane ordeiceo et aqua
soluebat iei[u]nium. Fercula respuebat, dulcedinem nullam gusta-
bat, dilectio sancte Trinitatis erat eius dulcedo, quam intrinsecus
diligebat. Solitudinem montanam dilexit, et elegit ut ibi habitaret,
construxit ibi habitaculum, fundauit oratorium, ubi Dominum
Redemptorem fidelissime exoraret. Exorauit assidue, inculpabilis
et irreprehensibilis inuenta in sua tota conuersatione, sanctimonia-
lis permanens, uiduas et sanctimoniales et egenos innumerabiles
comfortans in sua procuratione. Interea uisitare uoluit sanctum
Iltutum, et iter capiens uisitauit. Ubi operosum uidit fossorem,
pro assidua fossura lutulentum per faciem, macies quoque tenua-
uerat faciei superficiem. Inquisiuit ab eo suaue colloquium, dis-
plicuit inquisitio audienti, inquisitus nullum reddidit responsum,
noluit uidere illam nec uideri, nec audire suum sermonem nec
audiri. Conspexit illa uilem habitum cilicio et pellibus indutum,
non sicut antea uiderat militem speciosum. Per uisitationem
incongruam amisit uisum; doluit grauiter amisisse per meritum.
Rogatus tamen sanctus Iltutus implorauit dominicum solatium,
quo posset illa recuperare uisum pristinum. Exauditis a Deo pre-
cibus, uidit clare; reuersa est postea correcta tali correctione.
Facies tamen non fuit tam candida postea sicut ante, neuis et
pallore contexta, ac ueluti febricitans pallida. Remansit itaque in
predicto loco, nunquam amplius uisitans sanctum Iltutum, quia
nolebat displicere Deo, et Dei dilectissimo.
@ 17. De preposito Cyblim, qui liquefactus est, ut cera a facie
ignis, quia offenderat Iltutum.
Prepositus Meirchiauni, regis Glatmorcanensium, nomine
Cyblim, maliuolus quod Latine sonat totus acutus, realiter adim-
plens secundum hoc quod erat nominatus. Accusabat enim sub-
iectos accutissime apud regem Meirchiaunum, ut sua perderent;
nullos protegebat, qui protegi deberent. Sua prepositura erat
omnibus odibilis, tota sua uita abhominabilis. Offendebat fre-
quenter abbatem Iltutum, aggrauabat etiam suum clerum. Multa
iniuste direpta fingebat exegi a domino, illo inscio, et sine ipsius
precepto. Omnibus irascebatur, et omnes illum maledicebant;
unus erat rigidissimus contra omnes, quem sua mala opera repro-
babant. Exaltabat se regendo prelaturam; immo se subprimebat,
quia diligebat nequitiam. Qui ergo exaltatur male operando,
subprimitur et retruditur, retentus in periculo. Periculosus iste
prefuit, ut recte regeret; non direxit dum ipsemet corruit, quem
primitus regere et derigere deberet. Meruit, ergo, corrui, dum
fecit sanctum affligi; afflictus a malefico, blanditus est pacifice.
Sed Deus, summus Ultor, fecit illum, quasi mollitam et lique-
factam ceram ardore igneo liquescere, et sic eius maliciam amplius
non apparendo desinere, nam uoluerat sanctum atque liberrimum
Iltutum fieri tributarium, et tributa mittere ad regale castellum.
Noluit autem uir maxime libertatis sponte hec pati, nec concedere
tantam iniuriam, nec irasci, sed effundebat preces sedulas, ut
redderet Deus malefico indulgentiam. Conabatur enim implere
euangelicum preceptum, quod ita dicit, 'Orate pro persequentibus
et calumpniantibus uos'; et iterum, 'Beati, qui persecutionem
paciuntur propter iustitiam.'
@ 18. De fuga uiri Dei, ob persecutionem Meirchiauni regis,
ad speluncam.
Liquefacto sacrilegio preposito, rex Meirchiaunus commotus
est nimio furore, uolens Iltutum innocentem uirum interficere,
locum et clerum destruere, quem penituit uehementer habitandi
heremum licentiam dedisse, quia plus diligebat ibi bestias habi-
tare, quam famulos electos Dei in sancte et indiuidue Trinitatis
honore seruire. Capit celeriter arma, imperat militibus se armari,
armatique pariter tendunt in sanctum locum, et in principem ac
habitatores loci conantes ulcisci. His auditis, deuitauit beatissi-
mus Iltutus maliuolam turbam, deuitans utrumque et tumultuan-
tem populum, qui suis orationibus exibebat impedimentum.
Uoluit remotus deuitare super terram, sed timebat inquiri et
inueniri, inuentus denuo et inuitus ad abbaciam reduci. Querit
ubique latebrosam securitatem, ubi posset abscondere faciem.
Inquirendo tandem peruenit ad Eugenni fluminis marginem,
ubi uidit speluncam secretissimam. Ut autem uisa fuit, introiuit,
et eam per unius anni circulum et insuper spacio trium dierum
et noctium inhabitauit. Tota nocte iacebat super frigidam petram,
ut desiderauit, sic adimplens sibi talem iniunctam penitentiam,
quasi diceret, 'Hic lapis in lecto positus sub pectore nostro, hec
mea dulcedo, iaceam pro numine summo ; mollis erit merces uen-
tura beata beato, que manet in celo michi dedita, quando redibo.'
@ 19. De celesti pastu in spelunca, et communi planctu post
Iltutum, et de cimbalo eidem a sancto Dauid directo sonante
nutu diuino, et de reuersione eius a spelunca ad cenobium.
Orabat igitur beatus Iltutus assidue, ieiunando cotidie. Omni
autem hora nona mittebatur illi celitus panis unus ordeiceus, et
una particula piscis, ex quibus reficiebatur. Post modicam com-
mestionem uisitabat uicinum fontem, hauriens sibi aquam cum
concauis manibus, sicut Paulus et Antonius, primi heremite,
fungebantur haustibus. Deinde redibat ad antrum, cauens uideri
ab aliquo ad introitum. Querebatur diligenter in saltibus et in
siluis et in conuallium latebris et non inueniebatur quesitionibus
assiduis. Quamdiu ita latebat, potentes condolebant, nescientes
quo deuenerat, pauperes et uidue miserabiliter lugebant, dicentes,
'Quis erit nostra protectio? Quis repellet nostram inopiam
pectore largifluo ? Largitus dabat, nulli sua negabat. Affectuose
subministrabat amminiculum omnibus, ab eo quid exigentibus,
commune namque cunctis indigentibus erat sustentaculum. Cum
dolentibus condolebat, cum gaudentibus congaudebat. Aposto-
lica incessanter seminabat documenta, semina multiplicando cen-
tesima. Puniendis et punitis erat alleuiatio celebris, redimendo
eos oratione et ieiunio ac muneribus largifluis. Si superstes est in
hoc seculo, retinetur in carcere subterraneo. Si defunctus, uiuat,
ut optamus, in eterna requie.' Dum talia et alia plura dicebantur,
transibat quidam uiator, qui legatus erat Gilde# historiographi,
deferens eneum cimbalum ab eodem Gilda compositum, ut
deferret sancto Dewi pontifici in presentationem, ob memo-
riam preterite societatis et dilectionis. Illo transeunte iuxta
antrum uie publice uicinum, sonuit cimbalum sine humano
motu commotum. Audiens autem sanctus Iltutus dulcem soni-
tum peruenit ad deferentem, mouitque tribus uicibus probando
dulcissimam sonoritatem, interrogans eundem quo tenderet,
aut quo deferret rem speciosam, auro prestantiorem. Qui re-
spondens ait, 'Tendo et defero hoc cimbalum sancto Dewi ex
iussione Gilde# preclari.' His prolatis, recessit et peruenit ad
Meneuensem uallem, donans tali dono pontificem. Donatus
mouit cimbalum; ex motione nullum reddidit sonum. Pontifex
admirans illud admirabile, inquisiuit a legato, utrum motum aut
probatum fuerat ab aliquo per uiam in legatione. Ille inquisitus
intimauit, sicut contigerat superius, et intimata presul ueraciter
credidit, dicens, 'Scio, quod noster magister, Iltutus, illud uoluit
possidere pro sonitus dulcedine, nolebat tamen petere, audiens
quod debuit mihi mitti a Gilda datore. Non uult Deus, ut hoc
habeam. Reuerte sine dilatione ad speluncam, et reddito sancto
Iltuto quam desiderauit rem destinatam.' Legatus reuersus est
ad Iltutum, et impleuit pontificale preceptum, relinquens ibi
habitatorem unicum preter crebram uisitationem angelorum.
Postea legatus intimauit in cenobio quod uiderat, et qualiter sibi
contigerat. His auditis, cenobite letanter adierunt predictum
locum, ibique reppererunt abbatem karissimum. Letantur con-
fratres in inuentione religiosissimi abbatis; letatur et ipse sciens
repperiri non posse nec remeasse nisi diuino nutu. Ueniebant
uniuersi compatriote, gratias agentes pro redeunte domino, talia
dicendo, 'Prius eramus mesti, nunc hilares et securi ab omni
aduersitate et periculo. Nullum timemus preter Deum timendum
sub hoc refugio. Nemo ausus erit nobis aduersari sub tanto
dominio. Reges et principes parebunt uirtuoso principi, locus
iste principalis super loca huius pagi. Nostra gaudia latebant in
occulto antro; non dilatant per terminos sine merore preterito.
Antrum istud non obscurum sed plenum lumine, habitante enim
Iltuto, non desinebat fulgore angelico splendescere.'
@ 2o. De nequissimo Cefygid preposito regis Meirchiauni,
quem terra palustris deglutiuit.
Interea rexit abbaciam pacifice, ammonens confratres et omnes
communiter sub uera religione, orans et ieiunans in congruo
ieiunandi tempore. Cepit tamen quidam prepositus nomine
Cefygid aduersari et offendere sanctum et clerum frequentissime,
in arcendis pascuis et conclusuris pecorum et armentorum sepis-
sime. Tenebat pecora per triduum, nolens pro peruersitate a
possessoribus recipere uadimonium. Dum fierent soluta, macies
apparebat per latera, nec mirum quamuis tenuata, post triduana
ieiunia. Offensus itaque Iltutus ab iniuriosissimo preposito cre-
berrime, noluit tamen illum maledicere, sed potius pro crebris
persequutionibus et dampnis solebat benedicere, exorans ut
corrigeretur et conuerteretur ab iniquitate, ne finiret nequissimus
uitam suam in semita malicie. Summus uero celestis Uindex
uidens illum nolle emendare quod deliquerat, concessit ut tellus
palustris eundem deglutiret, et nequam spiritus eius cruciatus
dignos suis operibus intraret. Eadem palus apparet hactenus
conspectui humano, in signum nequitie malefactoris pro male-
facto.
@ 21. De commotione furoris Meirchiauni Uesani regis,
quem terra deglutiuit.
Rex Meirchiaunus, uesania plenus, audiens in suo dampno de
suo fiduciali preposito tale infortunium contigisse, doluit et iratus
cupiuit in sanctum Iltutum irruere aut interficere, aut penitus de
suo dominio expellere. Induit arma quasi bellicosus miles in
pugnaci milicia. De castello celeriter equitat ad portam ciuitatis.
Dum ita staret paratus ad homicidium perpetrandum sicut antea
frequentauerat, terra absorbuit maliuolum, non apparentem am-
plius ante familiarem conspectum, et pro tantis malefactis que#
perpetrauerat, flatus eius punibilis migrauit illuc, quo puniuntur
anime iniquorum sine ullis remediis. Post aliquod temporis inter-
uallum, aggrauatus est sanctus Iltutus a multitudine confluen-
tium, et impeditus in suis orationibus, propter quam causam
adiuit Lingarchicam speluncam, ibi remanens spatio trium
annorum subuigiliis et ieiuniis, sumens omni hora nona celestem
sibi pastum per angelum sibi delatum, et super petram interiorem
repositum, ubi uidit uenerabile miraculum.
@ 22. De miraculo uiso in Lingarthica spelunca.
Quodam die dum sederet ad os spelunce, uidit nauiculam
uenientem et appropinquantem littori. Ut ad litus peruenerat,
respexit duos uiros honestissimos in nauicula remigantes, et unum
altare diuino nutu supra faciem nauicule fulcitum. Sanctus autem
Iltutus migrauit in obuiam, proferens uerba salutatoria per
leticiam. At illi post modicam interlocutionem dederunt corpus
odoriferum cuiusdam sanctissimi uiri sancto Iltuto, reuelantes
illius nomen, et post reuelationem prohibuerunt, ut nunquam
illud propalaret. Sicque reconsignato corpore beato Iltuto,
remeauerunt. His peractis, attulit corpus et altare quod fuerat
supra faciem sanctissimi uiri, et sepeliuit in spelunca honorifice
altari superposito sepulto corpori, sicut fuerat ante fulcitum diuino
numine, per quod plura miracula gesta sunt pro sua sanctitate.
@ 23. De duobus latronibus in duos lapides transformatis.
Nocte quadam duo latrunculi de regione Brecheniauc furati
sunt gregem porcorum sancti Iltuti; compellentes de sua hara
tetenderunt ad siluestria loca. Estimantes rectam semitam tenere
deuiauerunt per totam noctem uagando, donec redierunt cum
grege ad eundem locum, quem deseruerant, aurora coruscante.
Grex uero fatigatus requieuit usque ad horam terciam, subulco
admirante porcorum prolongatam sompnolentiam. Post habitam
requiem sicut consueuerat, tetendit ad pabula. Appropinquante
autem nocte, reuersus est grex ad haram, dum eidem nequissimi,
de quibus prefati sumus, denuo uenerunt, et compellentes sues de
eodem loco migrauerunt errando sicut antea ad montem longin-
quum, fueruntque deuii uelut imperiti, ac si nunquam fuissent
in sui itineris peritia certificati. Tandem erronei reuersi sunt
nescientes ad predictum locum, quia tunc illis sicut prius eodem
modo contigit. Ceterum Rex celestis et summus Corrector,
uidens maleficos nolle reuerti a sua malignitate, mutauit eorum
corpora in duos lapides, spiritus autem ueluti meruerant permisit
adire penas infernales. Hoc memorabile miraculum credibile est
a posteris, hactenus enim apparet locus hare#, que uocatur sub
Iltuti nomine. Nunc usque etiam uidentur lapides immobiles sub
duorum latronum appellatione uocati. In duros lapides mutari
crede2 latrones, nequitie testes meruerunt sic remanentes. Pro
grege porcorum sunt corpora uersa duorum. Sub niue sub
pluuia sub grandine sunt sine uita.
@ 24. De tribus granariis, quorum plenitudo ex frumento aduecta
est a Brittannia ad Letauiam, que quondam Armorica uocabatur.
Beatissimus Iltutus, uolens uisitare ecclesiam sancti Michaelis
in Monte Tumba, habens in possessione tria horrea frument:
plena, ante recessionem precepit suis prepositis ut efficerent
q[ua]tinus totum frumentum excuteretur et excussum in granariis
reponeretur, atque contra suum reditum de sua hereditate Letauia,
[id] est, Minor [Br]ittannia, reseruaretur. Impletum est autem
dominicum preceptum; completum est insuper uisitandi desi-
derium. Post uisitationem uero cepit reuerti; in reuersionem
uidit homines inedia pene ad mortem afflictos, et nisi subueniret
quamtotius moribundos. Afflictus est uidendo huiusmodi egesta-
tem, condoluit, celestem Auxiliatorem ut auxiliaretur exorauit.
Auditis precibus in celesti atrio, allatum est supradictum frumen-
tum diuinitus, quod optauerat portari in suis oracionibus, et
inuentum est postea in portu Letauiensi supra litus. Unde
tota Letauia se pauit, et insuper agriculturas seminauit.
Magnificant et gratias agunt auxiliatori, cuius orationibus
fuerant ab infesta fame tutati. Inde rediit nauigando per
mare Gallicum, uniuersis insistentibus in littore, et unanimi-
ter felicem transitum benedicentibus. Felicior aduentus non fuit
in Letauia; nollent ciues ut remearet, sed remaneret in patria;
noluit tamen ipse remanere ob tanta desideria, uerum in Brittan-
nia elegit habitare, quamuis exul ex paternali linea. Cum uero
tempus appropinquasset, quo Dominus dilecti sui beati Iltuti
labores electis suis pollicito centupla recompensatione remunerare
decreuisset, prout arbitramur diuino instinctu, ad patrium solum,
Letauia uidelicet, quam nos Minorem Brittanniam uocamus,
denuo reuersus, ibique apud ciuitatem Dolensem, prefinitis sibi-
met a proprio Creditore, qui mortalibus terminos, qui preterriri
non poterunt, constituit, diebus, uirtutibus sanctitateque trans-
actis, clarus miraculis et signis atque prodigiis celebris, terre
corpus spiritum quippe Domino commendans, uiii Idus Nouem-
bris funesto seculo defungens, ac uite perpeti celestique nascens,
in eternum uicturus gaudens, transiuit ad Dominum, cui est honor,
potestas, et imperium per omnia secula seculorum, Amen.
@ 25. De preda reddita et equalite equorum.
Anglorum rex Edgarus, bachanti furore commotus, commouit
exercitum suum propter Glatmorganensium inobedientiam atque
ad eandem regionem adduxit, uiolando sanctorum territoria et
ipsa templa, nullam etiam uillam inuiolatam permittens per
uniuersam patriam. In hac itaque inuasione ablata fuit nola
sancti Iltuti ab ecclesia eiusdem, ac perlata a quodam predone
ad Anglicam tellurem. Remeante quidem exercitu, posita est ac
ligata circa collum unius equi, qui in Aureo Monte preerat
armento regali et equestri. Aureus Mons iste appellatus est,
scilicet, propter conuentum ibidem in exercitu astantium aureis
indumentis et deauratis armis fulgentium. In meridiana autem
hora, dum rex quiesceret in tentorio campestri in planicie affixo,
diuidereturque maxima predatio, uisum est regi quod quidam
terribilis miles suum pectus lancea perforasset, atque post per-
forationem nemini uisum. Grauiter condolens, reuelauit quod
uiderat, omnibus negantibus se uidisse quod ab ipso uideri con-
firmabat. Nouit igitur se esse culpabilem et uiolentum preda-
torem. Timoratus imperauit sacrilego exercitui reddere Deo et
sanctissimo Iltuto totam predationem, promittens deinceps emen-
dationem, atque in honore eiusdem sancti edificauit templum, et
seruientibus in templo concessit in quo stetit territorium. Hec
emendatio tamen profuit suo spiritui, recessit enim ab hoc seculo
.ix." die propter nequitie uindictam. Interea predictus equus,
nolam deferens, preiuit coram omnibus ibi manentibus et nullis
compellentibus uersus occidentalem plagam, toto armento equi-
stri consequente nole# dulcem sonoritatem, quod mirum et admira-
bile audiendo et uidendo tantam uirtutem. Hoc mirabilius quod
potuit transire Sauernam; uenit ad hanc ripam sine perditione
petendam. Consequitur sonitum collectio fortis equorum; diligit
auditum uocis dulcedine plenum. Deinde festinanter per littora
montes et nemora peruenit ad quam tendebat Gulatmorcantiam,
omnibus equis audientibus et consequentibus dulcem sonorita-
tem. Dum itaque equi peruenissent ad ripam Tamii fluminis,
auditus est sonitus cimbali a clero. Quamobrem hilarescit clerus,
et uenit in obuiam equo preeunti et preferenti idem tintinnabulum
usque ad sancti Iltuti e#cclesie# ianuam. Ubi detulisset, ilico de-
posuit, rigide resolutum a collo, ceciditque super saxum, et ex
casu habuit unius partis fracturam, quod ostenditur usque in
hodiernum diem in huius miraculi eximii memoriam. Inde
canitur gloriosa psalmodia in choro; quanta gaudia et preconia
fuerant pro hoc miraculo! Singuli de canonicis innumerabilibus
habuerunt unum equum, sed pro precellente uix fuit peractum
inter canonicos litigium. Unde dicebat unusquisque, 'Meus iste
erit', alius uero referebat, 'Non patiar fieri electionem tantam.'
Tercius confirmabat, dicens, 'Non sic ultro inplebitis uoluntatem
uestram.' Hec durauit contentio sine concordia usque in diem
crastinum, fere orta ad multorum homicidium. Die autem secundo
aduentus equestris gregis, uenit clerus ad gregem equorum, uolens
equaliter et pacifice partiri. Et dum partiretur, uidit omnes equos
equales esse, et nullum, ut ante uiderat, precellere. Deinde diuisio
finita est sub concordia, et pacificatus est clerus per diuisionem
pacifica. Tali modo amore Iltuti remisit Deus raptum cimbalum,
et totam predationem ad eiusdem sanctissimum templum.
@ 26. De uictoria cleri sancti Iltuti in exleges et in castello
Meirchiauni.
Rege Anglorum Willelmo regnante per Brittanniam, et Ro-
berto principe, Haimonis filio, regente Gulatmorcantiam, cepe-
runt Aquilonares Brittanni acriter regi resistere, et Australes
postea communi et firma coniuratione. Uastabant et incendebant
uillas et menia. Ueniebant hostes de nemoribus, ut nocerent
Angligenis et Normannigenis ciuibus. Populabantur ac reuerte-
bantur ad montes longinquos et ad nemora cum inmensis preda-
tionibus. Interea commotus est exercitus a Walensibus circiter
tria milia armatorum equitum et peditum, ut deuastarent et
incenderent Gulatmorcantiam. Hoc audito, pro hostili incursu
clerus sancti Iltuti cum suis parrochianis muniuit per fossam et
per sepem supra ripam equoream firmiter factam, et sic munita
intrauit conans protegere sub tutamine pecuniam. Hoc peracto,
uenerunt incauti hostes noctu ante portam, nam si per diem uenis-
sent, habuissent uictoriam. Nocturna igitur pugna orta est inter
acies utrasque, donec multi ceciderunt exanimes ex iactu lapidum
et lancearum uibratione, et alii quamplures uulnerati condolebant
plangentes in certamine. Dum talia agebantur, dense scintillule
crebro apparebant in aere inter templum sancti Iltuti et castellum
regis Meirchiauni, iuxta quod erat bellum. Choruscabant ualde
quasi fulgura, ad protegendum populum catholicum ; apparuerunt
signa angelica. Quanto plus oppugnabant due acies, tanto arden-
tius effulgebant in ethere ignee species. Refugium Dei et sanctis-
simi Iltuti fuit uiolatum; propterea tria milia ante castellum
diuicta sunt a minori numero. Femine inermes administrabant
arma pugnantibus; pueri imbecilles non cessabant interius. Ho-
stiles clipei frangebantur lapideis eiectionibus; terrifici clamores
fundebantur ab hostibus; rari carebant sanguineis uultibus.
Affuit ilico uirtus diuina, dum paucitas interioris pugne fugauit
et deuicit tria milia. Leuis poterat ascensus fieri ad triumphum,
sed fortis Iltutus non concessit ascensum. Si per lucem oppu-
gnassent, ascendissent leuissime, sed Lux summa et Lux uera hoc
nolebat concedere. Non est uirtus neque uigor, ubi manet
nequitia; hic probatum manifeste, dum fugit Guynedotie# turba.
Explicit.
VITA SANCTI KEBII
Incipit uita sancti kedii Incipit uita sancti kedii episcopi ui
episcopi. Idus Nouemdris
@ 1. Sanctus Kepius unus fuit @ 1. Igitur beatus Kebius
ex bonis seruis celestis patris, unus ex bonis seruis uranici
Patris, ex regione Cornubiorum
VITA SANCTI KEBII
Incipit uita sancti kedii Incipit uita sancti kedii episcopi ui
episcopi. Idus Nouemdris
@ 1. Saiictus Kepius unus fuit @ 1. Igitur beatus Kebius
ex bonis seruis celestis patris, unus ex bonis seruis uranici
. " Patris, ex regione Cornubiorum
cuius festum coliturin ulli die
Nouembris, scilicet, .ui. Idus i us i - - iu - us'
de regione Cornub1oru1n .1nter pantur atque Li1nar, extituit-
Luiua kenitor Salomon uocatur
@ 3. Deindeiuitin peregrina- @ 3. Deinde quippe Ierosol:--
LiuiiLiii Ierosolimam adorare mam peregre profectus est,
sepulcrum Domini. Postea fuit Dominicum adoraturus sepul-
apud beatissimum Hilarium chrum. Exin uero petiit san-
episcopum Pictauensem. Ibi etum Hilarium, Pictauensem
fuit per quinquaginta annos, ubi episcopum, quo fere quinqua-
illuminauit cecos, et leprosos ginta annis deguit. Necnon illo
mundabat, paraliticos et mutos, quidem cecos illuminauit, le-
insanos et demoniacos sanauit. prosos mundauit, paraliticos
curauit, mutorum linguas abso-
luit, uesanos sanauit, ab inergu-
@ 4. Postea accepit gradum @ 4. Postea a beatissimo Hy-
episcopalem ab Hilario epi- lario presule Pictauensi in gra-
scopo. Deinde admonitus est ab dum pontificis gratanter promo-
angelo Domini ut remearet ad uetur, conmonitusque est ab
suam patriam. Ibi fuit per angelo Domini, quatinus repa-
paruum spacium. triaret; quod et faciens. Ibique
paruum temporis stetit.
@ 5. Rogatusque est, itaque, @ 5. Qua tempestate postula-
ut uenit, quatinus rex esset tus admodum, ut et super gen-
Cornubiorum, et noluitaccipere tem Cornubiorum regnaret,
potestatem huius seculi presen- ceterum prorsus seculi presentis
tis. Postmodum exiuit in patri- accipere potestatem renuit. De-
am suam cum .x. discipulis suis. inceps igitur ad patriam rediens
Hii sunt discipuli, Maelauc, deinde comitatus discipulis,
Libiau, Peulan, Kengair, et quorum nomina subiciuntur,
reliqui. Meliauc, scilicet, Libiau, Pau-
lin, Kengar, cum reliquis.
@ 6. Postea peruenit Kepius @ 6. Denique sanctus Kebius
usque ad regionem Etheliche- peruenit ad regionem Etheli-
aun, et erat Ethelic rex uiuus in ciaun, Ethelico rege tunc tem-
illo tempore. Descendit sanctus poris superstite. Descendit ita-
Kepius in medio prati sui, et que sanctus Kebius in medio
tetendit tentorium suum illuc. prati premissi regis, illucque
Et misit Ethelic quendam ui- tentorium suum tetendit. Qua
rum uidere qui essent homines de re direxit ille uirum perscru-
qui descendunt in prato suo. tari, qui essent homines, qui
Reuertens uir ille ad Ethelic, et sine nutu ipsius descendere in
dixit ille, 'Monachi sunt.' eiusdem prato presumpserunt.
Qui reuertens ad eundem regem
dixit, ' Monachi sunt.'
@ 7. Et confestim surrexit @ 7. Et statim surrexit Ethe-
Ethelic cum omni familia sua licus rex cum omni familia sua
eicere monachos de terra sua. quo de feudo suo monachos
Et protinus cecidit Ethelic de eicerent. At protinus in uia de
equo suo in uia, et statim mor- sompnipede cecidit, equusque
tuus est equus eius. Et cecus mox exspirauit, rege nichilomi-
fuit Ethelic statim, et tota fami- nus eodem cum omni domu sua
lia eius. Tunc Ethelic prostra- confestim excecato. Qua pro-
uit se in faciem suam, deditque pter idem basileo in facie pro-
corpus et animam suam Deo et strato, beato Kebio ueniam sibi
sancto Kepio. Et statim per suisqueenixius supplicauit. Deo
orationem sancti Kepii sanati nec non et eodem uiro corpus et
sunt uiri Ethelic et ipse et animam suam commendauit.
equus eius. Ilico nempe per orationem eius-
dem sancti memoratus Ethelich
cum omnibus satellitibus suis
una cum equo sospitati restitu-
tus est.
@ 8. Deinde Ethelictribuitin @ 8. De cetero rex itidem
perpetuo sancto Kepio duas duas ecclesias sancto Kebio per-
ecclesias, quarum una Lankepi petuo donauit, quorum una
uocatur, altera autem Landauer- Lankebi, alia uero Landeuer-
guir et ibi dimisit Kepius par- guir uocatur, in qua paruam ac
uariam nolam suam dimisit.
uum digiti suicimbalum uarium. Tunc agius Kebius, benedicens
Tunc sanctus Kepius, benedi- Ethelic regi errexit Meneui-
cens Ethelic regem' egressus est am ciuitatem sancti Dauid, ibi-
inde ad ciuitatem Meneuensem ue tribus diebus totidemque
sancti Dauid, et ibi moratus est noctibus commoratus est.
tribus diebus et tribus noctibus.
@ 9 Inde transfretauit Hi- @ 9. Inde autem transfretauit
berniam ad insulam Aruin, in Hiberniam ad insulam Aruin,
qua iiii. annis mansit et in in quaplaneiiiiannis sedit,etin
honore Dei omnipotentis ibi honore Omnipotentis ecclesiam
ecclesiam edificauit. Consobri- construxit. Consobrinus itaque
nus autem eius Kengar erat ipsius uocabulo Kengar erat se-
senex, cui sanctus Kepius emit nex, cui prescriptus uir Dei emit
uaccam cum uitulo suo, quia uaccamcumuitulo,quoniamnul-
alium cibum propter senectu- lum solidum cibum pre senectu-
tem suam manducare non pote- te comedere quiuerat. Ergo
rat. Et ibi discipuli eius fortiter almi Kebii discipuli fortiter
terram coluerunt. ibidem tellurem coluerunt.
@ 10. Quodam die itaque con- @ 10. Quodam nempe die con-
tigit quod unus de disci ulis tigit, quod quidam auditor pre-
sancti Kepii, Maelauc nomine, notati sancti uiri' cui nomen
Melauc, exiit, qui terram coram
ad ostium cubiculi Crubtthir ostium cubiculi cuiusdam hom-
Fintam fodere terram exiret. unctionis, nomine CrubthirFin-
Uidens autem Crubthir Fin- tam' foderet- Idem autem uir id
i i prospiciens admodum iratus,
illum, et ait' 'Noli fodere terram cens, 'Noli solum ante ianuam
in ostio cubiculi mei.' Inde habitaculi mei fodere.' Quo
sanctus Kepi et Fintam exierunt circa agius Kebius et prelibatus
pariter ad abbatem insule Aruin  rubth1r Finta pariter abbatem
insule Aruin' Enna uocatum'
qui Enna uocabatur, et pacifica- uti acificarentur etierunt
batillos. Factum est autem quo- Quod et factum est. Nam paci-
dam die ut uitulus uacce Kengar ficati adinuicem recesserunt-
er eret in messe C b h Denique quodam die contigit,
Fi . quo u1tulus Kengari depascere-
F1ntam' et uenerunt disc1puli tur messem prefati Crubthir
Crubthir Fintam, et tenuerunt Finte quod eiusdem clientes
uitulum et alligauerunt eum ad conspicando tenuerunt uitu-
arborem magnam. lum, necnon ad arborem ma-
gnam innexuerunt.
@ 11. Misitque sanctus Kepi @ 11. Sanctus itaque Kebius
unum ex discipulis suis ad quendam ex discipulis suis ad
C[r]ubthir Fintam ut solueret Crubthir Fintam, uti solueret
uitulum; et non soluit, sed adhuc uitulum, transmisit, at ille renu-
Crubthir Fintam in sua ira- ens in sua iracundia perseuera-
cundia perseuerabat. Sanctus uit. Agius uero Kebius exorauit
Kepius uero agius orauit Domi- Dominum, quatinus idem uitu-
num ut uitulus ad matrem suam lus ad matrem suam remearet,
ueniret, quia senex Kengar pene quoniam quidem Kengarus
mortuus erat propter inopiam senex inedia lactis uexabatur.
lactis, quia sine uitulo uacca illa Bos enim illa nil lactis, absente
nichil lactis impendebat. uitulo, prebebat.
@ 12. Exaudiuit Deus depre- @ 12. Igitur exaudiuit Deus
cacionem sancti Kebii, et mira- deprecationem illius, etmirabili-
biliter uitulum ad matrem suam ter eundem uitulum ad matrem
cum arbore illa, cui alligabatur, cum arbore radicitus auulsa,
et cum radicibus suis dimisit. cui uinciebatur, direxit. Tunc
Tunc Crubthir Fintam depre- Crubthir Finta deprecatus [est]
catus est Dominum, ut fugaret Dominum, ut fugaret deleretue
uel deleret sanctum Kebium de deinsula Aruin almum Kebium,
insula Aruin, quia Deus amauit quia Deus amator ipsius extite-
eum. Et uenit angelus Domini rat. Qua de re uenit angelus
in sompno ad sanctum Kebium, Domini ad eum, dicens, 'Dis-
dixitque ei, 'Uade de hac insula cede hincadorientalem plagam.'
ad orientalem plagam.' Cui Cui sanctus Kebius respondens
sanctus Kepius respondit dicens, inquit, 'Deleat Deus Crubthir
'Deleat Deus Crubthir Fintam Fintam ex hacinsula.' Dixitque
de insula hac.' Dixitque ange- eiangelus, 'Sic erit.'
lus, 'Sic erit.'
@ 13. Inde uenit sanctus Ke- @ 13. Inde profectus est ad
pius ad australem plagam re- australem partem regionis Mide,
gionis Mide, et ibi .xl. diebus et ibique .xl. diebus cum totidem
xl. noctibus permansit. Et edifi- noctibus commoratus est. Con-
cauit ibi ecclesiam, que usque struxit etiam inibi ecclesiam,
hodie ecclesia magna uocatur que huc usque ecclesia magna
Mochop. Audiens autemCrub- Macop nuncupatur. Uerum
thir Fintam quod ibi sanctus enimuero sepedictus Crubthir
Kepius habitaret, uenit et dixit Finta percipiens, quod uir Dei
ei, 'Perge ad alium locum. Mea eo maneret,uenit ad eum dicens,
est adhuc ista terra.' Tunc san- 'Uade alias, adhuc enim ista
ctus Kepius tribus diebus ieiuna- terra mei iuris est.' Tunc beatus
uit, ut Deus ostenderet ei quid Kebius,ternis ieiuniis continuans
inde ageret. Dixitque idem an- diebus, obnixius Omnipoten-
gelus sancto Kepio, 'Perge ad tem flagitans, quatinus eidem
orientem.' Fecitque sanctus Ke- ostenderet quid agendum foret.
pius ita, et uenit ad campum Angelus autem Domini affatus
Bregh. Et ibi permansit .uii. est illum prosequens, 'Perge ad
diebus. Audiens autem adhuc orientem.' Fecitque iussa, pro-
Crubthir Fintam, aduersarius grediens in campum, qui uoca-
eius, uenit ad eum, et dixit tur Bregh, ac sedit illic septenis
sancto Kepio, 'Perge ad alium diebus. Audiens autem eius-
locum.' Tunc sanctus Kepius dem sancti prescriptus aduer-
dixit, 'Deprecor Deum omnipo- sarius almum Kebium ibi ma-
tentem, ut ostendat mihi quid nere, uenit ad eum dicens, 'Ad
faciam.' Cui dixit angelus, alium locum progredere.' Tunc
'Perge ad dextralem plagam.' beatus uir taliter ora resoluit,
Fecitque ita. 'Exoro Deum omnipotentem,
quo mihi quid agam mani-
festet.' Cui angelus Domini,
'Transi hinc ad dextralem pro-
uinciam.' Fecitque ita.
@ 14. Et uenit ad regionem @ 14. Profectusque est ad
Vobyun, et ibi moratus est xii. regionem Uobiun, atque eo
diebus. Adhuc Crubthir Fin- loci bis senis commoratus est
tam secutus est eum, et dixit ei, diebus. Necdum Crubthir Finta
'Kepi, perge trans mare.' Tunc destitit eum persequi, ceterum
sanctus Kepius, iratus, dixit ei, illum prosecutus ait, 'Recede
'Omnes ecclesie tue in tantum hinc, et transfreta'. Tunc agius
sint deserte, ut nunquam tres uir, nimis iratus, aitilli, 'Omnes
ecclesie inueniantur canentes ad ecclesie tue in tantum sint de-
altare tuum in Hibernia insula.' serte, ut nunquam tres inueni-
antur in Hibernie insula.'
@ 15. Tunc sanctus Kepius @ 15. Tunc sanctus Kebius
misit discipulos suos ad siluam, direxitdiscipulossuosad siluam,
ut inciderent materiam lembi. ut materiam fabricandi lembum
Statim etenim inciderunt, et inciderent. Qua precisa, statim
edificauerunt eum. Factoque lembum construxerunt. Pre-
lembo, uenit Crubthir Fintam, memoratus autem Crubthir Fin-
et ait illis, 'Intrate in lembo sine ta properius adueniens, ait illis,
corio, si serui Dei estis.' Cui 'Intrate in lembo sine corio,
respondit sanctus Kepius pro- salumque traicite, si uere Dei
phetico responso dicens, 'Mira- serui consistitis'. Quem sanctus
bilis Deus in sanctis suis. Deus Kebius prophetico responso
Israel ipse dabit uirtutem et affatusinquiens,'MirabilisDeus
fortitudinem plebi sue, bene- in sanctis suis. Deus Israel ipse
dictus Deus.' Et dixit sanctus dabit uirtutem et fortitudinem
Kepius discipulis suis, 'Ponite plebis sue, benedictus Deus.'
lembum super mare.' Ac illi Ast agius Kebius auditoribus
posuerunt. Et ingressus est suis inquid, 'Ponite lembum in
sanctus Kepius cum discipulis ponto.' At illi confestim inpo-
lembum, carentem corio. Et suerunt. Almus igitur uir cum
confestim tempestas ualida in discipulis suis lembum, corio
mare uenit, et timuerunt ualde carente, ingressus est. Ilico
discipuli eius, et fortiter sanctus namque tempestas ualida sur-
Kepius Deum rogauit, cuius rexit. Discipulos suos oppido
rogatione diuisit Deus scopu- perturbando perterruit. Do-
lum in duas partes, et prosiluit minus uero sanctum prelibatum
lembus sursum inter duos sco- se enixius orantem exaudiens,
pulos, demumque abplicuerunt enormem scopulum in duas
Monnie insule. Tunc ibi san- partes diduxit, miroque modo
ctus Kepius baculo suo percussit lembus sursum diuino nutu pro-
rupem, et confestim mana- siliens inter duos scopulos ad-
uit aqua. hesit, demumque Monie insule#
applicuerunt. Agius itaque Ke-
bius rupem quendam baculo per-
cussit, et actutumlatex emanauit.
@ 16. Inde sanctus Kepius @ 16. Inde uenit ad locum,
uenit adlocum, qui dicitur Cun- qui dicitur Cunab, eoque ali-
dab et ibi aliquanto spacio quandiu commoratus est. Quo-
moratus est. Dixitque cuidam dam uero die precepit Caffo cui-
ex discipulis suis, scilicet, Caffo, dam discipulo suo, ut ignem
'Perge, aporta nobis ignem.' At afferret. At ille preceptori suo
Caffo ad domum cuiuslibet parens, ad domum cuiuslibet
fabri, nomine Magurn, perrexit. fabri, nomine Magurnus, pro-
Et interrogauit Magurn disci- greditur. A quo unde uenisset
pulum, 'Unde uenis ?' Disci- interrogatus, respondit, 'A ma-
pulus respondit, 'A magistro gistro meo Kebio.' At ille quid
meo Kepio ueni.' Interrogauit- uellet sciscitans, 'Ignem' inquid
que Magurnus eum, quid uel- 'habere uellem.' Cui Magur-
let. Cui discipulus respondit, nus, 'Focum tibi non dabo, nisi
'Ignem uellem habere.' Et ait in sinu tuo gestaberis'. Respon-
Magurnus, 'Ignem tibi non ditque Caffo, 'Depone ignem in
dabo,nisiin sinutuo portaueris.' sinu meo.' At ille deposuit.
Dixitque Caffo, 'Pone ignem in Ilico uero reuersus est Caffo ad
sinumeo.' Et posuit Magurnus. Kebium, didascalum suum, de-
Et confestim reuersus est Caffo promitque ei focum in sinu eius
ad magistrum suum, Kepium, repositum, nec saltim est com-
portans ignem positum in sinu busta fimbria de coccula eius,
suo et non combusta est saltem quo quippe genere uestimenti in
fimbria de cocula eius. Hibernia potitur.
@ 17. Tunc Mailgun rex su- @ 17. Namquetunctemporis
per Gwenidocie prouincias re- Mailgun rex omnes Guenodotie
gnabat. Quodam die contigit prouincias, que Anglice Snau-
quod ad montana uenandi causa dune nuncupatur, moderabatur.
exiret. Uidens autem capram, Quodam die contigit, quod ad
montana siue promunctoria ue-
molosum suum instigauit' ut nandi gratia graderetur,capream-
occuparet eam. Tunc capra ad e egons icgiens umbrem seu
sancti Kepii casulam refugii molosum suum instigauit, ut
causa uelociter cucurrit. eam com rehenderet. At illa
Et dixit sanctus Kepius ad uite consulens, mox causa re-
discipulum suum Caffo, 'Re- fu iiad casulam beati Kebii con-
cede a me; non possumus esse fugit.
simul.' Et uenit ad oppidum,
quod dicitur hodie Merthir
Caffo, et ibi occidunti Rosuir
pastores Caffo. Et ideo male-
dixit beatus Kepius pastoribus
Rosuir cum domina sua.
Et inuenit capra refugium.
@ 18. Et secutus est eam rex @ 18. Qua propter confestim
Mailgun usque ad casulam rex Mailgunnus insequens ca-
Kepii. Et dixit ad eum rex, pram, habitaculum agii Kebii
'Dimitte capram. Et ait Kepi- petiit, illamque uerbis commi-
us, 'Non dimittam, nisi dederis nacibus ab eo exegit, dicens,
ei uite refugium.' Dixitque rex 'Dimitte capream'. At ille re-
iracundus, 'Si non dimiseris' nisi dederis ei uite refugium.'
eiciam te omnino de ista terra.' E contra rex 'Si minus dimi-
Et ait beatus Kebius, 'Non est seris, expellam te de loco isto.'
in tua potestate, ut eicias me de Et prosequitur uir Dei, 'Non
ista terra sed in potestate Dei est in tua potestate me repellere
est. Sed tamen dimittam tibi de terra ista, ceterum diuine
potentie est facere de me, quic-
capram istam, si immolaueris quid sibi sederit. Ueruntamen
Deo omnipotenti et mihi totam ea conditione tibimet istam ca-
terram, quam circueat ante ream dimittam ut Deo omni-
potenti michique tribuas totam
molosum tuum.' Et ait rex, terram, quam ipsa, cane uestro
Libenter immolabo.' Et dimi- post eam instigato, girabit.' Ad
sit sanctus Kepi capram, et hec rex 'Libenter' inquid 'ex-
secutus est molosus illam per hibebo.' Dimisit itaque beatus
totum promuntorium, et reuersa Kebius capream, quam continuo
est ad casulam sancti Kepi per totum promunctorium, eam
iterum. prelibato cane persequente, fu-
giens, demum ad prenotati uiri
Dei tugurium girato haut mini-
mo soli denuo rediit intersticio.
@ 19. Et postea ortus est con- @ 19. Denique rursus alter-
flictus inter regem Mailgun et cationis conflictus inter regem
sanctum Kepium, sed non pote- Mailgun et almum Kebium
rat resistere seruo Dei. Et ideo ortus est, ceterum nullatenus
contulit castellum suum Deo famulo Dei resistere ualuit.
omnipotenti et agio Kepio in Iccirco basileus castellum suum
perpetua elemosine oblatione. Deo omnipotenti fidelique suo
clienti Kebio in perpetuam ele-
mosinam pro salute anime sue
contulit, quo iam silicernus
finem mortalis et transitorie uite
mansit.
@ 20. Et ibi dormiuit cum @ 20. Ibidemque dierum suo-
Christo cum magno honore .ui. rum feliciter cursum consum-
Idus Nouembris. Uenitque mato, ui. Idus Nouembris ob-
multitudo angelorum, et du- dormiuit in Domino per quem
xerunt sanctissimam animam mortem perdidit et uitam sempi-
eius ad celumin consortio patri- i enit ubi iu iter in
archarum et prophetarum' in celesti regno cum Deo deorum
unitate apostolorum et euuan- mtri u-
gelistarum, in unitate martirym diat et exultet perfruens e#terna
ginum et omnium sanctorum gloria, quam preparauit a con-
iustorum in unitate ecclesie stitucione mundi Deus sibi et
celestis, ubi est dies sine nocte, diligentibus se ubi est dies sine
tranquillitas sine metu' gau- nocte tranquillitas sine metu,
dium sine fine. Ubisunt septem dium sine mesticia uita sine
res eternales' uita sine morte' morte iuuentus sine senectute
iuuentus sine senectute, leticia pax sine dissensione, lux sine
sine tristicia, pax sine discordia, tenebris sanitas sine dolore
lux sine tenebris, sanitas sine regnum sine commutatione, ubi
dolore,regnum sine comuta- Deus erit omnia in omnibus
cum Abel et Enoc et Noe, cum uictus' uestis' et cetera que.
Habraham et Ysaac et Jacob uelle potest mens pia. Qui
cum Moyse et Aaron et Iesua uiuit et regnat per omnia secula
filio Nun, et cum .xii. prophetis seculorum. Amen.
et cum .xii. apostolis et cum
omnibus sanctis ab inicio mundi
usque in finem, cum xx. ordini-
bus angelorum, cum Patre et
Filio et Spiritu Sancto in pace et
leticia et in puritate et in iuuen-
tute, sine fame et sine nuditate,
cum habundantia totius cor-
poris, sine ullo malo, circa Re-
gem iuuenem, largum, pulcrum,
eternum. Rogamus Deum om-
nipotentem, ut mereamur pos-
sidere illam beatitudinem per
in intercessionem beati Kebii
in secula seculorum. Amen.
VITA SANCTI PATERNI
Incipit uita sancti Paterni episcopi.
@ 1. Christus, filius Dei uiui, tercia Trinitatis diuine Persona,
coeternus et consubstancialis Patri et Spiritu Sancto, dedit hoc
preceptum ecclesie, ut affectantius prouocaret hominum mentes
ad religionem, pollicendo illis geminam mercedem, id est, hic
centuplum, et uitam eternam in futuro. Lucas uero euangelista,
discipulus sancti Pauli apostoli, medicus corporis et anime, hoc
preceptum ob communem Christianorum salutem scripsit. Talis
autem est sensus istius precepti. Qui propter regnum Dei accipi-
endum omnes affectus contemserit, et omnes seculi diuicias luxus-
que calcauerit, multo plura in presenti recipiet, quam a fratribus
atque consortibus propositi sui, qui ei spirituali glutino colligan-
tur. Multo graciorem etiam in hac uita caritatem recipiet. Hanc
siquidem caritatem, quam inter parentes ac filios atque germanos
et coniuges et propinquos siue societas copule seu consanguini-
tatis necessitudo coniungit, satis breuem constat esse ac fragilem.
Qui, igitur, propter regnum Dei temporalia spernunt, etiam in
hac uita eiusdem regni gaudia certa fide degustant, atque in ex-
pectatione patrie celestis omnium pariter electorum sincerissima
dilectione fruuntur.
@ 2. Ex quibus est sanctus Paternus episcopus, qui terrenam
hereditatem derelinquens ac exilium uisitans summum, regni
celestis fieri heredem atque ciuem concupiuit. Qui gente quidem
Armoricus fuit, parentibus autem nobilibus ortus est, Petrano
scilicet patre, matre uero Guean. Qui uno conuentu utentes
genuerunt sanctum Paternum. Postea uero se sempiterno Deo
seruicio dedicauerunt. Nam Petranus ilico Le(tau)iam deserens,
Hiberniam expetiuit. Graciosa, itaque, apparuit natiuitas sancti
Paterni, per quam pater eius sanctus effectus est, et mater eius,
famula Christi effecta, religiosam uitam duxit in eternum. Con-
uenienti, igitur, ordine a Deo preuisum est, ut, sicut Christus ex
summo Patre, Deus de Deo, Lumen de Lumine, ortus est, ita
Paternus sanctus ex sanctis parentibus nasceretur. Ilico enim ut
natus est ille, Christum sequi elegerunt.
@ 3. At Paternus mox ut sensit aliquid rationale in mundo,
interrogat matrem, cum qua derelictus fuerat, quem patrem
habuisset, uiueret an non, aut, si uiueret, ubi erat, et cur alibi
moraretur, ac non potius in propria hereditate mansitasset. Cui
lacrimando mater respondit, 'Pater tuus quidem uiuit, et plus
Deo quam mundo. Perrexit autem hinc ad Hiberniam, ubi
ieiunat, orat, uigilat, meditatur, miseretur, dormit in psiathico,
genuflectit alto Domino quot diebus quotque noctibus.' Tunc
adolescens, Spiritu Sancto desuper flante, confortatus, ait, 'Quo
ergo modo meliore potest filius uiuere, quam boni patris imita-
tione? Nam si rex sit pater, illum imitari in regimine filius
appetit. Itaque moriar, si non assequar patrem meum per semitas
quas elegit.'
@ 4. In illo tempore corus ecclesiasticus monachorum Let-
(auiam) deserens, Brittannie meditabantur oras appetere. Nam
sicut hiemale aluearium, arridente uere, animos extollens, et, aug-
ende proli, prudenter insistens, aliud primum precipuumque foras
emittit examen, ut alibi mellificet, ita Let(auia), accrescente sereni-
tate religionis, caterua sanctorum ad originem, unde exierunt,
transmittit subter ducibus Ketinlau, Catman, Titechon.
@ 5. Hac etiam prouocatus fama sanctus iuuenis Paternus
cinxit se cum ceteris in exilium, non segnior senioribus, sed
quanto iunior tanto in laborando feruentior, etatem suam in
religiosis moribus transcendebat.
@ 6. Itaque conueniunt omnes chori ad transnauigandum,
Brittanniam unanimiter petentes. Mox Paternus quartus dux co-
hortis efficitur, non postulacione sua, sed consobrini eius, uidentes
illum properare ad culmen perfectionis, statuerunt, dicentes,
'Quum Dominus prefecit te in moribus, oportet ut preesse debeas
in populis ad exemplum uite.'
@ 7. Prospero igitur nauigio omnes clerici oras insule Brittan-
norum tenent. Paternum secuntur octingenti xl.uii. monachi.
Capit sanctus cum sanctis locum in ecclesia, cognomento Mauri-
tana, ubi sanctus Paternus postea miraculo honesto claruit. Edifi-
cauit itaque mox ibi monasterium.
@ 8. Postquam autem edificauit templum, ac monasterium
sub equonomo et proposito et decano statuit, reminiscitur sui
patris. Benedicit fratribus, licenciam accipit, Hiberniam nauigat,
patrem uisitat. Inuicem resalutant, gratias summo Deo Christo
agunt, tandem simul sedent.
@ 9. At tunc temporis in Hibernia reges duarum prouinciarum
discordant. Uastationes ab inuicem oriuntur, rapiuntur prede,
domus cremantur, consurgunt bella, cadunt fratres, terra ad inter-
nicionem et solitudinem desolatur.
@ 10. Tandem misericors Arbiter orbis, solita misertus proui-
dentia causam insperate pacis ad episcopum cuiuslibet ciuitatis
ecclesie per angelum suum mittit. Et ait, 'Nisi uterque exercitus
uultus sancti nuper ex Bruttannia uenientis uiderit, nunquam
placabuntur ad inuicem reges maliciosi.' Extimplo legati mit-
tuntur Paternum honorifice aduocant Exercitus conuocantur
Paternum in medio statuunt. Gratia uultus eius diaboli discordie
propelluntur. Pax perpetua inter utrasque prouincias oritur,
eterna unitas nascitur a Deo, ut in signo unitatis hominum
cadant ligna prouincie# in casu lignorum alterius prouincie.
@ 11. Tunc omnes Dominum magnificant in seruo suo Paterno,
ac omnes benedicentes dixerunt, 'Sit semper tibi signum pacis,
per quod clarescat nomen tuum in terra, dum uiuas et post mor-
tem.' Quod impletur in munere Cirguen. Tanta namque utilitas
baculi istius est, ut, si qui duo discordantes sint, per eius coniura-
tionem pacentur.
@ 12. De Christo autem dicitur, quod bonus pastor agnoscit
que sint eius oues, secundum quod preceptum sanctus Paternus
fratres, quos in Brittannia reliquerat, in memoriam reducit. Uale-
dicit patri, benedicitur a patre, Brittanniam adiit, fratres in-
columes corpore et animo inuenit.
@ 13. Inter quos Nimannauc nuper aduenientem repperit, qui
in Letauia post Paternum uiuere non ualens, ad oram maris uenit,
quandamque petram inuenit, in qua stetit et ait, 'Si Domino Deo
sunt placita, que meditor, et si uere sanctus est Paternus ille,
quem assequi uolo, surgat petra, et natet equora, solidentur unde,
obduret pelagus ne mergat lapidem, uehar ad dominum incolumis
ducem sanctum Paternum.' Dicto cicius, mirabili nauigio mari-
timam ecclesiam in oris Bruttannie petit. Salutatur a fratribus,
suam historiam narrat, Dominum Deum omnes una uoce magni-
ficant in sanctis suis, qui humile uotum Nimannauc impleuit, et
uirtutem summi sancti sui manifestauit, id est, Paterni.
@ 14. Tunc Paternus monasteria et ecclesias per totam Cere-
ticam regionem edificauit, quibus duces statuit, id est, Samson,
Guinnius, Guippir, Nimannauc. Sanctus igitur Paternus lampas
in doctrina et opere effectus est per totam Brittanniam.
@ 15. Interea Mulgun, rex Borealium Brittonum Australes
Brittannos ad debellandos et subiciendos uisitans, cum forti
exercitu adusque ostium fluminis Clarauch uenit. Ac quum ipse
semper temptator sanctorum aderat, duos precones se precedere
iussit, ut sanctum Paternum aliquo malicioso modo temptarent.
Dicebantur autem Graban et Terillan.
@ 16. Illi, nequiter scrutantes, uenerunt ad procliuum Cla-
rauch, fiscos musco et glarea implent, thesauros regales assimu-
lant ad sanctum apportandos. Custodire hos mandant, dum rex
prospere reuertatur. Sanctus annuit, deponi iubet, illos inueniendos
esse sicut relicti fuerant affirmat.
@ 1 7. Rex preterit, preconesi secuntur. Pacifice reuertitur rex,
pacatis Brittannis. Et misit precones malignos, ut temptarent san-
ctum. Tunc celeriter cellam adeunt, fiscos attollunt, interiora eorum
exinterant, muscos et glareas deponunt, proterue exclamant omnes
regis thesauros furtim raptos, et pro eis glareas et muscos esse in-
missos. Sanctus e contra respondit ut dimissos ita fore inuentos.
At illi ruinam totius celle# minabantur, si non tesauri redderentur.
@ 18. A rege autem antea per totam Brittanniam edictum
fuerat, ut omnis mendax aqua feruentissima deprehenderetur.
Tunc in feruore spiritus iubet Paternus aquam in eneo cacabo
calefacere, donec efferueret ter. Hoc subito impletur. Paternus
suam manum ilico in aquam feruentissimi ardoris misit, que
deposita alba ac frigida ut nix apparuit. Mox coguntur precones
ut manus suas in aquam mittant. Mox manus eorum exuste
maliciam mentium declarant. Et extimplo preconesi toti combusti
uitam finiunt. Anime in speciebus coruinis alueum aduolant,
quod nomine altero usque hodie uocatur, id est, Grabani.
@ 19. Tunc rex ipse Mailgun in sua statione cecatur oculis,
infirmatur corde, genibus titubat. Se moriturum confitetur pro-
pter reatum sue nequicie# in sanctum Paternum. Ilico rex Pater-
num adiit, cui genuflectit, indulgentiam petit. Ac sanctus
Paternus indulgentiam dedit. Rex ille remunerat quantitate agri,
id est, ab ostio fluminis Retiaul sursum uersi donec confinium
amnis Clarauch in capite tangit, et per longitudinem eiusdem
amnis ad usque mare prolongatur terminus. In illa hora rex
sanatur oculis, uegetatur corde, genibus subsistit. Pacabiles ab
inuicem recedunt, sanctus Paternus et rex, Deus autem in
Paterno, Paternusque in Deo, per hoc miraculum.
@ 20. Cum hec aguntur, celestis nuntius ad sanctum Dauid
in Rosina Ualle, Christo Deo seruientem, uenit, et ait illi, 'Surge,
et uade in Ierusalem, ut ibi ordineris. Adde tibi duos condignos
comites, qui pariter ordinentur, id est, Paternum et Teliau.' Mox
Dauid ad illos misit. Illi nec mora uenerunt. Perrexerunt pariter
trans barbaras gentes, gratiam linguarum accipientes. Nam essent
uiri unius lingue unumquemque hominem propria lingua, in qua
natus fuerat, alloquebantur. Peruenerunt tandem adusque Ieru-
salem. Ibique predicant nobilissima post apostolos predica-
tione. Postea per impositionem manus patriarche episcopi
ordinati sunt illi tres sancti. Inde muneribus ditati sunt. Pater-
nus quidem duplici munere ditatus est, baculo, uidelicet, et tunica
ex toto contexta. Reuersi sunt feliciter. Diuiserunt Brittanniam
in tres episcopatus suos, nisi postea malicia tirannorum turbaret.
@ 21. Cum autem Paternus esset in ecclesia requiescens post
tantum laborem marinum,i deambulabat quidam tirannus re-
giones altrinsecus, Arthur nomine, qui quadam die uenit ad
cellam sancti Paterni episcopi. Et dum Paternum alloque-
retur, aspexit tunicam, quam, confossus zelo auaricie, petiuit,
ut sua fieret. Respondens sanctus ait, 'Non habitu cuius-
libet maligni hec tunica condigna est, sed habitu clericatus.'
Ille bacando monasterium exiuit. Iterumque indignando re-
uertitur, ut tolleret tunicam contra comitum suorum consilia.
Unus autem discipulorum Paterni, uidens illum in furore re-
uertentem, cucurrit ad sanctum Paternum et ait, 'Tirannus, qui
hinc antea exiuit, reuertitur. Insultans, subiciens,2 plantis terram
placat.' Respondit Paternus, 'Immo absorbeat eum tellus.' Cum
dicto statim terra aperit sinum sue# profunditatis, absorbetque
Arthurum adusque mentum. Qui ilico agnoscens suum reatum
incipit Deum pariter Paternumque laudare, donec ueniam petens
terra illum sursum emitteret. Ab illo loco sanctum flexis genibus
poposcit indulgentiam, cui sanctus indulsit. Ille uero Paternum
sibi sempiternum accepit patronum, ac sic discessit.
@ 22. In illis diebus Caradauc, cognomento Brecbras, trans
terminos etiam Brittannie regnum suum dilatauit. Et ad Leta-
uiam ueniens, illam cepit imperio. Armorici autem uenerunt ad
illum dicentes, 'Nisi Paternum nostratem ad nos prouocaueris ex
Brittannia, non nos placabiles poteris inuenire.' At Caradauc
deambulans per circuitum regni sui, tandem uenit adusque istam
ciuitatem, quam tunc incolebat sanctus Paternus. Hec autem
terra, antequam Paternus ueniret, Campus Heli dicebatur. Nunc
autem metropolis sancti Paterni dicitur. Nam .xx. i. annis 1stas
tres e#cclesias in arcta penitencia incoluit. Hoc est .uii.in maritima,
.uii. que in media illa nomine Crucis Aga' ubi Grabanum et
Terillanum uicit. Ac septem ultimis post episcopatum soli Deo
in theorica uiuens, in ista magna sua ecclesia mansit. Caradauc
itaque obnixis precibus illum rogitat, ut tandem ad documentum
Letie pergeret. At Paternus per apostolicum preceptum potestati
resistere nolens, consensit pergere. Innuitque regi, ut leges in
eternum permansuras ecclesiis suis statueret. Ilico uerbum regis
sequitur dicentis, 'In tempore quidem meo sint ecclesie tue ceu
insule maris magni. Dicoque ego, qui sedeo in summa cathedra
regni Brittannorum, ut si quis rex aut filius regis aut dux hanc
legem irritam fecerit, aut breuientur dies eius aut eius genealogia
nec numeretur in terra aut sempiternum infernum possideat.' Et
respondit uniuersus populus et exercitus regis et omnes sancti
discipuli Paterni 'Amen'.
@ 23. Sanctus igitur Paternus ualedicens fratribus suis, quos
hic ad regendas ecclesias suas reliquid, et confortans illos, ne in
tribulationibus suis deficerent, sed in omnibus Dominum per
illum semper rogarent, ad Letiam peruenit, ubi multa a falsis
fratribus pertulit. Nam mox ut illuc peruenit, fama illius totam
Letiam impleuit.
@ 24. Tunc autem Samson, quem precipuum in sanctitate
omnes Armorici magnificabant, perambulabat parrochias, ut
ecclesie omnium sanctorum Armoricorum census episcopatui eius
et tunc et postea soluerent in eternum. Contigit autem ut deue-
niret ad uicina loca urbis Guenet, iuxta quam sanctus Paternus
episcopus monasterium edificauit.
@ 25. Tunc unus monachorum Samson, maligne# scrutans, ait
Samsoni, 'Mitte ad sanctum ex Brittannia nuper uenientem, ut
probes eius humilitatem. Et manda eum nuntio, ut quocunque
statu sit, quando ueniet ei nuntius, eodem inexcusabiliter ad te
properet.' Samson autem consilium simpliciter accipiens, ac
nullam stropham in illo senciens, nuntium misit. Nuntius autem
nec mora ad sanctum uenit. Paternum indutum ocreai et caliga
in uno pede inuenit, altero nudo manente. Seruus nuntiat lega-
tionem per suum modum. Paternus, autem, futura preuidens,
non distulit, uadit ad consilium. Maliciosus ille monachus,
auctor mali consilii, Paternum semiuestitum pedibus subridet,
qui ilico arreptus demonio in terram cadit. Moxque Samson
causam intelligit, hoc est, quod auctor nefande temptationis in
sancto Paterno extiterat. Ac tunc pacifice salutat, indulgentiam
petit, datque Paternus. Fatigatum sanat, diabolum pellit, honora-
tur Dominus in sancto Paterno.
@ 26. Tunc etiam statuit sanctus Samson, ut quamuis omnes
episcopatus totius Letie censum sancto Samsoni redderent, epi-
scopatus tamen sancti Paterni liber ab omni homine fieret. Et qui-
cunque hanc legem irritam faceret in ecclesiis sancti Paterni et in
possessionibus earum in Letia et in Brittannia, eisdem maledi-
ctionibus, quibus rex Caradauc eum damnauit, pereat. Et respon-
dit uniuersus chorus clericorum Letie, 'Amen, Amen'.
@ 27. Urbs autem Guenet sedes episcopatus sancti Paterni
est, in qua Petrus apostolus unam ecclesiam tenet. Nam per
iussum commendauit ut, excepta sola aula, Caradauc honor
semper illius urbis et nomen et fama dedicaretur sancto Paterno.
Post hec tanta statuerunt sancti septem episcopatuum totius
Letie, ut conuenirent in uno monte, et confirmarent suam unita-
tem in perpetuo mansuram. In qua sinodo Paternus, multum ab
inuidiosis et falsis fratribus fatigatus, confirmans unitatem suam
cum precipuis sex sanctis et ille septimus secundum numerum
septiformis gratie extans, timensque ne per intolerantiam illorum
aliquo uel tenui modo irasceretur, Letiam deserens Francos
adiuit. Ibique in Domino obdormiuit .xuii. Kalendarum Maii
mensis. Nam tres illius solemnitates Armorici colunt, hoc est,
istam diem Kalendarum Nouembris, quando unitatem perpetuam
statuit cum sex precipuis sanctis Letie, et diem sui obitus, et diem,
qua ord1nem episcopatus accep1t' id est' -xii- Kalendarum Iuli1
mens1s.
@ 28. Post obitum autem sancti Paterni Letiam acra fames
inuasit. Nam trium annorum spacio post mortem illius nec ros
nec pluuia de celo per totam Letiam descendit.i Inquirunt omnes
causam penurie et tanti caumatis. Inuenerunt, tandem, quod
sanctus Paternus, iniuriosis et falsis fratribus afflictus, deseruisset
Letiam. Consilio inito, perrexerunt omnes ad locum sepulture
eius apud Francos. Destinantque ut honorifice secum transpor-
tarent reliquias eius, quod implere non ualuerunt. Nam etiam
unum ex ossibus eius totus exercitus transportare non poterant.
Turbati sunt itaque, nesciebant quid facerent. Tandem quidam
nobilis ex urbe Guenet interuenit, et dixit, 'Dum uiueret sanctus
Paternus, a me postulabat semper aream meam, ut ibi fundamen-
tum sue ecclesie statueret. Quod, itaque, priuaui illum sua peti-
cione, dum uiueret, hanc post mortem donabo. Surgat, itaque,
sumat honorem, peticionem accipiat.' Cum dicto scrinium reli-
quiarum a terra sustollunt. Faciliter etiam duo uel unus portant,
ad Letiam ueniunt, reliquias in ymnis et canticis spiritualibus in
area nobilis supradicti honorifice sepeliunt.
celo letatur, in unitate nouem graduum celestium, in unitate san-
ctorum episcoporum, confessorum, et apostolorum, in unitate
excellente omnem unitatem, i. in unitate Trinitatis, Patris et
Filii et Spiritus Sancti.
Precamur, itaque, summum sanctum Paternum, ut, quemad-
modum ille feliciter uiuit in celis, ita et nos per intercessionem
illius habitemus in celestibus regnis per infinita secula seculorum.
Amen.
Incipit possessio agrorum sancti Paterni, episcopi.
@ 3o. Presente, igitur, patriarcha Ierusalem, successerunt tria
regna dextralia Brittannorum sub tribus episcopatibus trium
sanctorum. Regnum Seisil consecrationem ecclesiarum, et im-
positionem graduum e#cclesiasticorum, et confirmationem episco-
palis baptismi, oleumque crismale, et omnia debita episcopalia ab
episcopatu sancti Paterni accepit. Regnum autem Rein hec pre-
dicta iura ab episcopatu sancti Dauid accepit. Ac regnum Mor-
gant a sancto Eliud episcopalia debita suscepit. Itaque tercius
episcopalis locus est apud Dextrales Brittannos ciuitas sancti
Paterni episcopi. Quomodo autem oblatum est proprium terri-
torium sancti Paterni predictum est in miraculo, quod egit sanctus
Paternus contra Mailgun.
@ 31. Quodam uero tempore, dum incoleret sanctus Paternus
episcopus cellam suam, contigit ut quidam ministrorum eius
necessario monasterii siluas uisitaret. Qui incidit in latrones,
occisus est. Illo autem non reuertente, dubitauerunt ecclesiastici
uiri, cur moram faceret. Sed causa morarum illius diuulgata
est adusque aures pontificis Paterni. Quod audiens, et siluam
adiens, uocauit ministrum suum proprio nomine, dicendo, 'Re-
sponde Reaus magistro.' Tunc capud, reuulsum a cadauere,
respondit, 'Hic assum, domine'. Cum qua uoce peruenit epi-
scopus ad locum responsionis, ubi uidit seiunctum a corpore capud
ministri. Ac, eleuatis oculis in celum, benedixit totum cadauer.
Cum benedictione beati uiri coniuncta sunt caput et corpus, sur-
rexitque minister uiuens. Ambo egerunt gratias in miraculo
Christi. Fama autem suscitationis eius peruenit ad satrapam,
dictum nomine Eithir, qui, commotus uirtute miraculi, adiuit
episcopum, inquiens, 'Mei sunt malitiosi interfectores tui mini-
stri. Et ne ultio diuina per commotionem tui animi me anticipet,
ueniam peto. Et ut placabilem mentem tuam ad me efficiam,
partem agri elegantissimi dicabo tibi sine repecicione census
alicuius hominis. Hoc est ab aggere Liuluuin inter duos amnes,
hoc est, Retiaul et Peit, usque ad horam maris.' Cui sanctus
Paternus indulgentiam dedit, ac prenuntians, 'Antequam finias
uitam tuam, Domino placebis, et in cimiterio loci istius honorifice
sepelieris. Tibi solempnitas apud hunc chorum in eternum cele-
brabitur.' Quem uocitant uulgari nomine, fuit Eithir map
Arthat.
VITA SANCTI TATHEI
@ 1. [De iuuentute in Hibernia.]
Rex quidam Hibernie, regum illius insule nobilissimus, regali
linea ortus, nomine Tathalius, habuit filium unicum, Tatheum
nominatum, legitimis moribus ornatum, et a primeua etate ab
omnibus illecebris immaculatum, purum et conspicuum, quasi
auri metallum. In hac uirginali puritate manens, nullis in eo
uidentibus quod fieret inconueniens, orabat cum sedulitate, in-
spiratus amore diuino et celesti desiderio. Parentes, itaque, dum
uiderent puerum secularia despicere, et ad celestia tendere, uolue-
runt Deo reddere quem elegerat, quia puer conabatur illuc ascen-
dere a quo primitus peruenerat. Protinus res peruenit ad effe-
ctum; commissus est filius ad studium literarum. Eruditus fuit
denuo, florente ingenio; quicquid a docentibus audiebat, non
sequebatur obliuio ; indesinenter studebat sine fastidio, donec di-
sciplinalis scientia in eo claruit, quasi fructus insurgens ex flore
opt1mo. Uolabat fama famosissimi iuuenis per immensam Hiber-
niam; hac audita, innumerabiles iuuenes confluebant undique ad
audiendam illius doctrinam; interea, rege infirmante, communi
ciuium consilio, unicus natus, deitico consortio deditus, aduocatus
fuit ad curiam, ut a genitore reciperet regiminis curam. Ille uero
deicola, regnum terrestre despiciens, et celeste eligens, noluit
recipere consilium tum recipiendi, ne retineretur inuitus, [et]
rogauit dare, ut consultus Salomonicum preceptum posset adim-
plere, qui dixit, 'Omnia fac cum consilio, et post consilium non
penitebis.'
@ 2. [D]e uisione angelica.
In nocte proxima uox angelica alloquitur sopientem, 'Ecce asto
et consulo, ne postponas primitiuam intentionem. Caducam here-
ditatem ne diligas; infinitam patriam non amittas. Quecumque
uidetis in seculo, euanescunt cum luctu et periculo. Luctuosa
uniuersa que audistis, periculosa omnia que respicitis. Respicite,
ergo, perpetualia, quatenus reloceris dextralis in parte dextra.
Qualis enim et quantus debet esse uigor intrinsecus, uti possit
expelli occultus insidiator et inimicus. Die crastina sine dilatione
ad equoreum ostium tendito, et ad Britanniam transire, ut desti-
natum est tibi, qualitercumque precipio, poteris.'
@ 3. De transitu [a]d Britanniam.
Experrectus traxit uisionem ad memoriam; leto animo, .viii.
discipulis comitantibus, peruenit ad equoris ripam; dum ita
peruenissent, inuenerunt nauiculam sine instrumentis naualibus
incommodam; congaudentes intrauerunt, et sine remige ueloque
et remo, quocumque dirigebat uentorum inflatio, Deo annuente,
cum prosperitate nauigauerunt ad Britanniam Sauernam. Ad
ultimum per longitudinem freti appropinquauerunt Guentonie,
et apulerunt in ostio uocato ex aduenienti uocabulo gentis. In-
gressi sunt octo ad litus, relicta nauicula sine retinaculo, uirtutum
assimilantes octonario numero, a quibus erant nitidi a primeue
etatis primordio.
@ 4. De prima hospitalitate.
Quidam diues uicinus, balneo parato, ut consuetudo erat in
sabato, uidit illos lassos ex itinere et nauigio aduenientes; illis
uisis, noluit balneare, donec prius balnearent hospites balnei
lauacro digniores. Postquam uenerant et intrauerant, recepti
fuerunt honorabiliter a domestico, ut debent recipi aduene; com-
memorabat enim sermonem Dominicum uenturi iudicis in
supremo die, qui dicet, 'Hospes fui et recepistis me.' Dum
requiescerent, missus est unus ad ostium, ut alligaret absolutam
nauiculam per retinaculum. Ille adueniens et accedens litoreo
margini, uidit ceruum more humano cum pedibus funem retinen-
tem, ne nauicula submergeretur ad ammissionem. Admirans et
stupefactus ualde cum festinatione rediit, et quod uiderat ammi-
ratiue magistro et ceteris renuntiauit.
@ 5. De ceruo mitigato.
His relatis, gratias immensas egit Creatori, qui domuerat ferita-
tem indomiti. Remisit ergo propter mitem bestiam, collaudans et
magnificans Summi mitigantis clementiam. Ceruus, mitigatus et
retentus ligamine, reducitur, cunctis ammirantibus de adueniente.
Precipitur interficere et preparare ad crastinum prandium ; nemo,
tamen, est ausus ledere, nec in eo manum extendere propter
ostensum in eo miraculum; Deus, uolens ostendere interfici-
endi signum, coegit bestiam iacere ac protendere collum, quod
mirabilius fuit, ut per extensionem interficerent et eo uterentur
ad proficuum. Dum iacuisset, manifesta fuit diuina clementia,
-que largitur egentibus postulanda donaria.
Precipitur, tandem, cito dilaniare iacentem.
Extendit collum, monstrabat se moriturum.
1 endit ad interitum, res mira peracta per istum,
Uti cerui feritas sancti leniret ad escas.
Hoc peracto aperte miraculo, diues iste et hospes, concessione
regia, seruiuit sancto Tatheo, et insuper sua progenies, que pro-
cederet ex illo in futuro. Caradocus rex utriusque Guentonie ut
audiuit famam famosissimi uiri et uenerabilis et miraculorum
magniffcentiam, misit legatos rogantes ut ad illum ueniret, qua-
tinus ab illo euangelica hortamenta audiret, et audita retineret. At
ille humiliter legatis respondit, 'Rex uester, si cupiat nos uisitare,
huc ueniat. Ego autem regem secularem et regis copiosam fa-
miliam non uisitabo.' Legatis redeuntibus et renuntiantibus que
audierant, rex non dedignans, sed magis obtemperans, xx.iiii."
militibus comitantibus, uisitauit honorabilem doctorem, rogans
immensis precibus, ut ad Urbem Guentoniensem tenderet, et
ilico studium regeret, quia ciues diligebant eius aduentum, qui
inter eos stabile retineret magisterium.
@ 6. [D]e primo aduentu ad ciuitatem.
Uir doctissimus, rogatui obediens regali, ac talentum sibi
comissum seminare cupiens, adiuit proximam ciuitatem et incepit
regere studium, confluentibus undique scolaribus ad erudiendam
scientiam v11." disciplinarum. Datus est illi inprimis a rege ager
suburbanus ad procurationem, a publica uia usque ad amnem.
Agro dato, uidit locum aptissimum diuino seruitio ac clericali
habitatione dignum.2 Ex angelica exhortatione, et Caradoci regis
filii Ynyrij nobilissimi donatione, in honore sancte et indiuidue#
Trinitatis fundauit templum, in quo constituit xii.i canonicos,
consllio et licentia Landauensis episcopi, singulis horis constitutis
uisitantes oratorium. Unde sanctus Tatheus collaudabat ciuita-
tem, et ciuitatis fertilitatem, dicens,
'Urbs bona, fertilis, ardua, nobilis, Guentoniensis,
Sors mea dedita, gratia celica ciuibus istis
Sedula subueniat, que uos defendere curat.
Et uos defendat, qui defendenda gubernat.'
@ 7. De diuite et filio
Nobilis quidam et locuplex, x. filios habens, decimum uouit
studio literarum commendare et Deo seruire, ut i per unum natum
nouem melius possent accrescere. Donata fuit uacca una cum illo
suo doctori, in tantum lacte habundans, per quam habebant uii."
discipuli cum magistro per estatem et autumnale tempus pul-
mentaria. Custodiebatur pastorali cura cotidie in prato suburbano.
Cum armigeri de curia cum uii." et quadraginta .c. equis uenerunt
ad pratum, et solutis equis, incidendo2 et calcando corruperunt
totum; pastor, uidens nequiter talia egisse, ingressus est ad
dominum suum, Tatheum, et narrauit de inuasione familie et
equorum.
@ 8. De mort[e] equorum.
Sanctus uero pacienter sustinuit, nolens irasci, sed orauit pro
malefactoribus, ut se conuerterent et emendarent in melius.
Exaudita oratione a summo Auditore, qui dixit, 'Michi uindictam
et ego retribuam', omnes equi, qui pratum uiolauerant, defuncti
inuenti sunt. Armigeri nequissimi, uidentes dignam uindictam
fieri de corruptione prati, festinanter narrauerunt regi morti-
feram caballorum pestilentiam; rex, intelligens hec fuisse per
illorum iniuriam, iniuriosos expulit a curia, affligendo per minas
ac per uerbera. Et continuo nudis pedibus, familia sequente, pro-
peranter ad pium et castissimum sacerdotem uenit, genufle-
ctendo et postulando ueniam, offerens et promittens emendare
quicquid sui deliquissent ad uoluntatem suam. Ille electus
Dei seruus perdonauit quod deliquerant, nolens precari ut dam-
pnarentur, quamuis essent dampnabiles, commemorans Domini-
cum sermonem et euangelicum, qui dicit, 'Nolo mortem pecca-
toris, sed ut conuertatur et uiuat.'
@ 9. De resusci[tatio]ne equo[rum].
Emendatione donata et impleta, cunctis ibi uidentibus, mira-
bilius equi uiuificati sunt. Unde omnes glorificabant Deum,
et laudabant uiuificatorem gloriosissimum post tale miraculum.
Hoc uiso miraculo, rex donauit sancto Tatheo totam ciuitatem,
et totum territorium libere pro eterna hereditate, et, ammonitus
angelica ammonitione, precatus est iterum celestem cultorem,
quatenus in crastino equitaret, et monstraret edificii locum, quia
donareturs Deo et sibi regale et ciuile palacium. Ille summo mane
equum ascendit, et sine freno et capistro, quocunque Deus regeret
et duceret, ire concessit. Incepit itaque iter capere ab urbe, arduo
Rectore regente et ducente, donec fere peruenit ad ripam
Sauerne.
@ 10. De a[u]rea compede.
Dum illuc peruenisset, stetit equus pedibus fixis in terram
et aurea compede ligatis; quamuis cogeretur non ibat ulterius.
Respiciens equum stantem, dixit,
'Cernite signa Dei; stat equus ; status hic remanendi.
Sic monet, edifices, sit et hic tua regia sedes.'
Postea de compede composuerunt baculum, a quo sanabantur
egroti ab omni genere languorum. Placuit regi Caradoco sue
habitacionis locus, si fontana aqua fluerat, que proficeret habitanti-
bus. His dictis,
Pressit equus glebam pedibus; dedit arida guttam,
Fontanam liquidam, ueluti per brachia uenam.
@ 11. De uacca ablata.
Nocte quadam uenerunt latrones de regione Gunlyu regis ad
Guentoniam, et furati sunt predictam uaccam, ducentes ad illius
curiam. Ductam interfecerunt, et in caldarium carnem incisam
posuerunt. Que quanto plus coqueretur caro, tanto amplius
cruentabatur in caldario. In crastino uenerabilis Dei famulus,
audiens a pastore uaccam esse ablatam, inuenit uestigium uacce
prope ciuitatem miro modo in lapide positum. Inde dicebat uir
sanctissimus,
'Hic lapis in medio calcabilis et cauus intro,
A pede uaccino uestigia fixa uidendo.'
Inde cognoscens cum suis sociis uiam, per quam latrones perrexe-
rant, inuestigauit sagaciter unam uaccam et unicam, donec per-
uenit ad palatinam portam. Rex Gunlyu, adhuc nequam, uidens
innocentem uirum et suos consocios aduenientes, precepit serui-
entibus deponere caldarium, aqua feruida plenum, et cooperire
iuncis et desuper lineo panno ad sedile dolosum; sanctus uir
iustissimus, ut intrauit, locatus est per tales insidias super calda-
rium, cui profuit celeste sustentaculum; dum putant dolosi male-
factores illum cadere in feruorem medium, sedile fuit solidatum,
quasi lapideum. Rex, cernens diuinitatis amatorem protectum
fuisse diuina tutela, inclinauit ad genua, obsecrans misericordiam
tribuere ex dolositate nequissima. Ille more religiosissimi uiri ex
sua parte indulsit malefactum, tali pacto ut non repeterent sui
familiares latrocinium. Post hec uacca ei fuit restituta. His dictis
carnem et ossa posuerunt super corium. His ita compositis,
reuixit, et, coram omnibus surgens, consociando remeauit.
@ 12. De mirifico igne.
Sanctus Cadocus, in iuuenili etate florens, illa uice in curia
genitoris manens, post insigne miraculum uisum, consociatus est
sapientissimo doctori, patris licentia habita, quatinus erudiretur
in scripturarum scientia. Die quodam, igne extincto in magistrali
habitaculo, missus fuit Cadocus iuuenis propter ignem deferen-
dum ad uicinum cuiusdam rustici clibanum, qui rebellis erat et
inexorabilis ad petendum. At illo nolente dare, nisi deferret in
clamide, attulit tali pacto datum, mantello ab igne tamen illeso ad
magistrum. Carbones superstites, quamdiu conseruati dura-
uerunt, expellebant morbos, et salutiferi dicebantur et habe-
bantur a cunctis gentibus illis. Hoc peracto miraculo mirabili,
clarissimus doctor Tatheus noluit ut sanctus Cadocus, mitis et
obediens, amplius maneret in magistrali obe#dientia, quia uiderat
et audierat Deum pro eo operari tanta miracula. Deinde, inuitus
et deflens, discessit a magistro carissimo, amplius eruditus pre
omnibus discipulis et introductis in gimnasio. In reditu non per-
misit genitorem inique uiuere, donec egit pe#nitentiam ex omni
illicito opere; admonuit illum orare, assidue uigilare, egenos
pascere, ieiunia repetere, et, dum solueret ieiunium, modicum
panem cinericium, scilicet, cum cinere mixtum, aquatico potu
sequente, omni hora nona sumere. At ille conuersus paruit filii
ammonitionibus, spernens terrestria, et adhibuit celestibus.
@ 13. De puelle martirio.
Puella, Machuta nomine, custodiebat oues sibi commissas. Illa
custodiente, uenerant sepe duo latrones, et ambo fratres, uolentes
furari unum arietem triennem, magnum et pinguissimum, et
non poterant. Quando non possent auferre, illa ignorante, com-
pulerunt puellam ui cum grege pariter ad siluam; ariete ablato et
necato, decollauerunt innocuam, ne intimaret latrocinium et
rapinam. Postea grex, incustoditus et dispersus, rediit apud
uespertinam horam ad ouile, quem sanctus uir moderabilis
audiuit aduenisse absque puella et ariete; his auditis, doluit, et
omnes condoluere de ammissione uirginis fidelissime. Nocte
proxima, dum orando uigilarent, ut Deus, unde dubitarent, quo
puella deuenerat, declararet, uenerunt duo fratres, homicide, ad
ostium habitaculi, confitentes se arietem furatos et, quod erat
nequius, homicidium operatos. Clamabant, conpuncti dolore,
repetentes pro malefactis suis indulgentiam sibi donari,i dicentes,
'Locum martirii ostendimus, ne uos dubitetis amplius.' His
auditis, precepit eis ad antistitem pergere, et post confessionem
impositam penitentiam implere. Aurora surgente, tetendit,
clericis consociantibus, ad locum quem monstrauerant, et inuene-
runt uirginem martirizatam,2 sicut predixerant. In eodem loco
fundauit ecclesiam in honore uirginis Machute constitutam.
Noluit corpus ibi uirgineum permittere, nisi in loco, quo solum
deberet iacere. Allatum est itaque ad Urbem Guentonie, et con-
ditum in pauimento templi, cuius anima quiescat in eterna requie.
@ 14. [De fonte].
Subulcus, Tecychius, postea sanctus heremita conuersatus, con-
questus est sancto Tatheo de ariditate terre, ubi gregem porcorum
custodiebat. Querimonialibus uerbis auditis et oratione a summo
Auditore, manauit fons liquidissimus, et manat absque defectione.
@ 15. [De columba reddita a miluo].
Beatissimus Tatheus habuit duas columbas domitas, que# fre-
quentabant descendere et ludere super mensam; unde consola-
batur uidere et audire modulationem columbinam dum; quodam
die uolarent inter refectorium et ecclesiam, rapuit miluus unam;
clerici uidentes rapuisse illam, nuntiauerunt magistro rapinam;
hoc audito, doluit, tamen sperans per Dei uirtutem adhuc esse
reddituram. Die crastino, illo ueniente ad hospicium, peracta
missarum celebratione, descendit rapax miluus, tenens columbam
pre unguibus, et solutam et incolumem reddidit ante pedes sanctis-
simi doctoris. Hoc uidens, gauisus est dicens,
'Ecce columba modo uiuit, que mortua sero;
Hec uolat et ludit, sibi uulnere pectore saluo;
Laudo Creatorem, qui dat solatia seruo;
Prebuit hanc uolucrem; michi misit ab alite miluo.'
@ 16. [De seuitia lupe mitigata].
Predictus subulcus uenit quodam die ad dominum suum, piis-
simum Tatheum, conquerens nimium de perditione porcellorum.
Postquam peruenerat, interrogatus fuit a domino, quid quereret
aut quid sibi contigerat. Ille uero respondit, timens ualde, ne
irasceretur pro sermonibus quos protulit. 'Lupa', inquit, 'seuissima
uisitauit gregem porcorum spatio huius ebdomade#, rapuitque
porcellulos unius scrofe; de uii." uiuis, nullus est hodie; sequor
uestigia rapacis lupe#; intrat speluncam; nequeo defendere; sic
nutrit catulos porcellina carne ; doleo ; nunc adiuua me pro dolore.'
His auditis, respondit subulci querimonialibus uerbis, dicens,
'Uade, fidelis famule, nec amplius doleas, quia Deus mitigabit
seuitiam lupe mea oratione, ne magis noceat, ut nocuerat ante.'
Reuersus est, itaque, subulcus ad gregem letus, et mane crastino
uidit lupam uenientem, et suum catulum in ore tenentem, soluit-
que retentum, ut alienum reliquid, ad ostium, et mitigata, non
quasi bestia, intrauit saltum. Catulus, relictus, numine diuino
accessit orbate porce continuo, sugens ubera adherentis ut pro-
pria. Creuit enutritus, ut canis domesticus, non quasi lupus, et
custos in saltibus. Deinde annorum trium spatio, nulla bestia
nocuit gregi neque latro. In termino tercii anni, ut solebat omni
die, uisitauit habitaculum domini Tathei, et pro aliqua causa que
displicuit ministranti, ille dedit ictum lupino lateri. Ictus atque
offensus, et se uoluens tribus uicibus, regressus est ad siluam,
non reuertens ad gregem iterum propter iram et indignationem.
Sic lupa reddidit porcellulos uenerabili Tatheo; quid mirabilius
est auditum tanto miraculo ?
@ 17. [De transitu anime# Tathei beatissimi].
Emittente sanctissimo Tatheo spiritum a corpore, angeli celes-
tes consociati sunt illi, et uisi in emissione. Nam fulgur angelicus
replebat thalamum, odorificus in naribus omnium; nares, odori-
fere per odorem mellifluum, sentiebant dulcedinem, ut gustantes
fauum. Inde transitus fuit anime# sine macula Tathei beatissimi
confessoris, cuius hodiernam festiuitatem celebramus affectibus
eximiis. Quis non celebret affectuose huius diei celebritatem?
quis non honoret et non collaudet honoris et sanctitatis dignita-
tem ? Pater enim erat tocius Guentonie#; patrem uocabant et
adhuc uocant indigene; nullus erat ausus aliquem de suis ledere;
si lesisset, uindicaretur quasi reus ex crimine ; defensor erat silue-
stris patrie, refugium eiusdem sine uiolatione. Patienter sustinebat
omnia illata, nunquam irascens, sobria mens ut columba.
Quicquid dabatur illi, largiter dabat, et exigentibus nulla negabat.
Non fuit largior in occidentali plaga, hospites recipiens et reddens
hospicia ; esurientes, strictos inedia, et sitientes pro siti arida, hic
satiabat ex habundantia; nudorum laterum expellens frigora,
carcere punitis detulit solacia; egris et uiduis dabat subsidia,
eterna querens, non transitoria; sanctus Tatheus uixit celicola,
uirgo, sequens dominum in celesti gloria. Post exitum, sepultus
est in pauimento ecclesie, et sui .uii. discipuli consocii adheserunt
magistrati sepulture#, quem Deus elegit et direxit in eterna glorie#
patria.
VITA SANCTE WENEFREDE
Incipit uita sancte Wenfrede uirginis et martyris.
@ 1. Quanto opere regis archanum operire salubre est, tantopere
Dei magnalia non reuelare tormentuosum est. Quamobrem quic-
quid de beata Wenefreda, fauente Deo, nobis traditione ueterum
manifestatum est, ad laudem ipsius Dei et ad uirginis sue merita
declaranda, ut pote dignum est, inchoandum.
@ 2. In diebus, igitur, quibus Katuanus super Venedocie pro-
uincias regnabat, strenuus quidam miles, trium dumtaxat pos-
sessor uillarum, nomine Teuyth Eylud filius, in Tekeynglia
manebat. Quarum prima Abeluyc, secunda Maynguen, tertia
Guenphennaun appellabantur.
@ 3. Huic Teuyth propago non fuit data, filia sola excepta
Wenefreda nunpcupata. Hec statim ab ineunte cepit etate sponsum
adamare celestem hominesque transitorios respuens sibi soli suam
dicauit uirginitatem. Quod illius genitor comperiens, ex parte
sollicitatur mestus, ex parte exultabat gratulabundus. Sibi enim
inerat mesticia, eo quod prole carebat, illa sola excepta, et, quod
quidem grauius ferebat, ad obseruandum in posterum patrimo-
nium uiro illa nubere renuebat. E contra uero gratulatio inerat
sibi, suam prolem Dei se subdere dicioni, cuius gratie causa pro-
posuit heros liberalibus artibus suam tradere satam.
@ 4. Dumque in tali existebat proposito, beatus Bennonus pre
superfluitate filiorum Selym mansione sua priuatus, in domo de-
scendit ipsius. Quem heros bene literatum atque religiosum
animaduertens, de sua eum consuluit nata, sibi eiusdem uotum
enucleans. Perpensis itaque prorsus militis elogiis, Bennonus
inquit, 'Si Deo tuum in manu mea commendes predium, tecum
hic habitabo, diuina lege tuam instruens genitam.' Ad hec
Teuyth, 'Domine, si hoc in mea potestate constaret, nemo me
auidius tale quid patraret. Sed nunc, serue Dei, nisi nimium diu
tibi uideatur, te hic morari desidero, quoadusque de talibus regis
responsum recipiam.' At ille, 'Carissime fili, progredere teque
Deus precedat, quo tuum reperias negocium.'
@ 5. Teuyth, igitur, a domo sua egrediens domo regis domini
sui palatium peciit, illum obnixe interpellans ut sibi fatteret quod
de suo patrimonio deliberaret. Ille refert, 'O uir wenerande,
nequaquam mihi uel tibi sortitur. Tamen sequestrare rus a
prouincie communione, ne sibi sit inutile uel mee necessitati. Sed
harum quamcumque uillarum trium elegeris ad diuinum officium
tibi libere annuo, si placatus fueris, mihique reliquas relinque.'
@ 6. Audito itaque regis responso optimo, domum repedauit,
quicquid a rege audierat Bennono referens. 'Ergo, si mecum
manere desideraueris,' ait, 'ad Dei ministerium, ubi tibi uideatur
oportunius in meo elige patrimonio.' Beatus Bennonus inquid
'In Beluyc solitudine mihi mansionem delibero.' Quod et ita
factum est.
@ 7. Bennonus igitur cum Teuyth patrocinio suum fixit
tugurium in conualle, que Britonum lingua Sechnant appellabatur.
Ecclesiamque paruulam ibidem struxit, in qua missam celebrabat,
erudiens diuina cotidie pagina uirginem Wenefredam. Siquidem
Teuyth domusque ipsius cotidie missarum officia adibant, ubi
Bennonus celebrationem categorizabat.
@ 8. Ea tempestate accidit quadam die dominica Teuyth cum
uxore ad missam existere audiendam, Wenefredamque in domo
eius genitoris cunctatam fuisse causa secum ferendi misse neces-
saria, ignem uidelicet et aquam cum sale. Interea Karadauc, Alauc
filius, regali stirpe ortus, uenationem ferarum fatigatus, domui
appropiauit, potum querens, nimirum, erat enim sitiens ; ad quam
ubi peruenit, quo uille posessor erat interrogauit, secretum enim
aliquod habebat quod sibi denudare gliscebat.
@ 9. [P]uella,igitur,in domo sola existens, interroganti patrem
ocius occurrit, eumque eleganter salutans, ad audiendam Ben-
noni in missa predicationem parentes suos isse dixit. Caradoco
itaque nimphe faciem candore ruboreque confectam intuente,
ipsamque totam forma et uultu idoneam admirante, illius cor in
sui concupiscentia cepit diffusum exardescere, deprehendensque
illam solam in domo absque alterius testimonio, sitim obliuiscens
pre amoris magnitudine, intulit ei, 'O carissima uirgo, meis
adquiesce consiliis mecum procorum familiaritatem patrando, te
enim uehementer concupisco.'
@ 10. Ad hec uirgo, 'Domine mi, quale elogium est hoc uiri
tam ingenui ut tu ad ancillam tam degenerem uti ego ?' Iterum,
'Domine, nequaquam hoc agere queo, desponsata sum enim alteri
uiro, cui ad presens nubere debeo.' Audiens hec, Caradocus
furore repletus, ait, 'Dimitte insulsa hec friuola nugatoria loqui,
et mecum commisceri consenti. Michi nube, et ego te uxorem
ducam.'
@ 11 . Uidens, igitur, puella uiri animum in emulationem com-
motum, ad industriam se uertens, ne uiri opprimeretur uiolentia,
ait, 'Concede mihi, domine, uestiarium meum intrare, ut, ornata
uestibus decenter, tecum possim aptius commiscere, linquam
enim, ut necesse est, ministerium michi iniunctum, et iuxta
uestrum ero arbitrium.' Respondit puelle Caradocus, 'Si nulla
tibi inerit mora, mihi nimium non uidebitur te aliquantulum
operiri.' Accepta igitur licentia, per thalamum uallem celeribus
adiuit passibus puella, cupiens quam cicius se a uiri abesse con-
spectibus.
@ 12. Karadocus itaque uidens se uirginis industria delusum,
furore repletus, cum calcaribus fortiter punxit equm, puellam
querens comprehendere. Puella uero uirum precesserat, quousque
ad monasterii ostium peruenerat, pacis tutelam a Deo et Benono
assequi desiderans. Cumque suum infra limen uoluit figere
pedem, uir eam framea anticipauit, eius abscidens capud.
@ 13. Quod parentes sui intuentes, in extasi aliquamdiu detenti
sunt, et ad se reuersi, lacrimis maduerunt miserandis. Bennonus,
quoque, perniciem hanc conspiciens, mesticia permaxima irretitus
est, altareque relinquens, ocius ostium adiuit, scire uolens quis
huiuscemodi peregisset- cedem. Erectisque oculis contemplatus
est Karadocum cruentum, adhuc cum gladio in manu sanguino-
lento stantem, animadvertensque istud a Caradoco fieri, eum in
eodem loco maledixit. Statimque in conspectu eius ille lique-
factus est, ut ab igne cera.
@ 14. Deinde Bennonus ad cadauer reuertens, caput ictu gladii
intus proiectum corpori de foris iacenti coaptauit, Deum obnixe
interpellans illud uiuificare corpus, ne gauderet super illo inimi-
cus. Et mox cum prece corpus cum uiribus resumpsit animam,
cicatrice nisi exili in ceruice non apparente. Area uero sanguine
eius infecta crepuit, torrensque fons ibidem iriguus scaturiuit.
Cuius lapides usque in hodiernum diem utpote in die prima san-
guinolenti uidentur. Mussa etiam, ut thus, odorat, et diuersis
languoribus medetur.
@ 15. Bennonus, itaque, aspiciens Deum propter eam huius-
cemodi peregisse miraculum, sibi in audientia parentum suorum
infit, 'Soror mi, hunc Deus tibi destinauit locum, meque oportet
alias tendere, ubi Deus mihi prouiderit perhendinare. Michi
autem circa hunc diem unoquoque anno hoc facito, casulam mihi
dirige de uestro opere proprio.' 'Domine mi' inquit 'hoc tibi im-
pendere meo non extat molestum cordi, sed permaxima mihi
uidetur difficultas id qualiter ad te peruenerit, ignoro enim quo
habitaueris.' Cui sanctus 'De hoc tibi absit sollicitudo. Saxum
extat in medio fontis riuo, supra quod meas consueui ruminare
preces. Superpone huic in constituto termino casulam, et si mihi
aduenerit adueniat.' Sic ab inuicem post benedictionem mutuam
disgregati sunt.
@ 16. Boeata uero Wenefreda in supradicta heremo multis die-
bus suam peregit uitam, utpote Bennonus sibi consuluerat. In
annis quoque singularibus in Iohannis Baptiste uigilia casulam
hoc modo Bennono transmittebat. Super saxum illam aptabat,
saxum uero ipsam interius et exterius siccam cum fontis fluctibus
labans usque in mare deferrebat, et sic per mare ad portam Sach-
len usque ad Bennonum. Ita Bennonus uirginis donum omni
anno accipiebat.
@ 17. Huic casule uirginis ob meritum tanta uirtus inerat,
quod ubicumque Bennonus foret hanc indutus, nec pluuia hume-
ctari nec pilus eius posset uento moueri. Talis rei euentu Bennonus
'casulam siccus' agnominatus est.
@ 18. Eo tempore, ut memorant, Romam peciit uisitandi
causa sanctorum apostolorum loca, ut ibi in presentia reliquiarum
sanctorum se totam Deo deuote offerret. Quo peracto, ad deser-
tum pristinum repedauit.
@ 19. In diebus illis tocius Britannie sancti ad sinodum Wene-
fredi contionabantur, ad quam cum aliis sanctis etiam beata
Wenefreda ascendit. Ibidemque omnibus ritu sinodali religiose
institutis, uidelicet, ut sancti, qui antea disparati singillatim uiue-
bant, nullam habentes regulam nisi uoluntatem, postea gregatim
conuenirent in locis ad hoc congruis, et eorum conuersationem
sub prioribus prouectis sibi prefectis emendarent. Unde contigit
beatam Wenefredam undecim uirginibus esse preelectam, ut
uite et sancte conuersationis exemplum ab ea exciperent.
@ 20. Quanta scientie eloquentia hec uirgo prefulserit non est
nostre facultatis edissere. Sermones quippe elogij ipsius melle
dulciores lacteque nitidiores in sensibus audientium reputabantur.
Unde et ab omnibus publice Candida Wenefroeda prenominata
est, candore enim sophie eloquebatur, et confirmiter degebat.
Locus quidem, quo cum uirginibus conuersata est, Guytherin
uocatur, quo etiam post uite dormitionem cum consodalibus uirgi-
nibus .uiii. Kalendas Iulii sepulta requiescit in Christo, cui est
honor et gloria in secula seculorum. Amen.



































A die, quo manare fons cepit, ubi martiris sanguis defluxerat,
miraculum seculis inauditum, dictu mirabile stupendumque
auditu, in medio fontis ebullitu inerat, lapilli uidelicet tres limpi-
dissimi cum fontis scaturigine ascendentes et descendentes more
artanorum a iaculatore proiectorum, de sursum et deorsum sibi
ad inuicem obuiabant. Sicque multis annis durauit. Tempore
uero Dacorum in Tekeynglia sub Britonibus subiugatorum
femina quedam infausta ad fontem descendit, que lapillos specu-
lans sibi preludere, eorum auiditate accensa, unum arripuit, et
iliquo reliquorum uterquei euanuit. Deinde domum regressa,
instanti morbo correpta est, et infra paucos dies defuncta est.
Confessa tamen ante obitum, lapillum redidit, sed quod prius
gestum est omnino latuit. Non est mirum, fratres, quamquam
lapides martiris potentiam suo approbabant testimonio, cum
legimus sanctos patres illis in testimonium lapides tulisse.
@ 22. Contigit etiam aliquando quod uir, furto increpatus,
super fontem et sacraria ecclesie martiris periurium perpetrauit.
Sed qualiter beata uirgo presumtoribus illiciti assentit tempestiue
innotuit! Capra enim iam esa in uentre furis orridum balatum
protulit, et sic illum reum esse patuit. O res satis horenda! Quod
a rationali animali cum testamento denegatum est, hoc a bruto et
quod mage est insolitum iam commesto reseratum est. Nec am-
bigendum est quin Deus propter sanctos mirabilia faciat, cum
ipse in sanctis suis omnino est mirabilis.
@ 23. Diebus quin etiam Francorum in eadem terra ultio digna
a Deo facta est per eandem martirem. Matrona namque quedam,
emulationis zelo ducta aduersus ancillam, eam uerberibus acerbis
discerpebat, et furiose illam ad uirginis ecclesiam fugientem
tutele causa uerberando instabat. Misella uero ad templum
ueniens ac ingredi temptans, ostium reperit firmiter pessumda-
tum, et antea infra basilicam tutelam sperans, tum ignorat quid
agat. Ostium tamen adhesit, sed matrona eius dilacerationi
minime pepercit. Prospiciens profecto martyr Domini uim sibi
illatam, condolens pudori suo, et misere compatiens, extimplo a
Domino impetrauit uindictam. Captiua, igitur, diu laniata, sub
pedibus prostrata, tandem, ut Deus uoluit, surrexit, et domine sue
sibi incumbentis maxille capud suum impulit. Quo impulsu
gena a compage disiuncta gulaque retorta ad aurem alteram, sic
usque ad obitum deformis permansit. Dignum nempe fuit ut que#
a flagris ante spiritus suffocationem cessare noluit, usque ad
corporis et anime disgregationem, a corripiendo eam non desiste-
retur. Sic sic qui non uerentur Dei et sanctorum tabernacula,
implentur facies eorum ignominia.
@ 24. Item dimerso temporis interuallo, pacis iure ubique per
patriam uiolato, Francis atque Gualensibus se ad inuicem oppu-
gnantibus, predones innumeri de Uenedocia totam Tekeyngiam
depopulantes, octo sacrilegos ad depredandum etiam uirginis
Wenefrede habitaculum cum uilla direxerunt. Qui accelerantes
etiam iumenta templi parieti alligata secum dirripuerunt, sed diu
inde non gratulati sunt, enim uero morte horribili infra breue
spacium inficiati sunt. Sed et principes iniquitatis, qui illud in-
diderunt, priusquam annus circumuolutus fuit, nece nefaria
affecti sunt. Quid dicam uobis ? Uix unus de tanta multitudine
euasit, qui uel eorum commitatum tantum tenuit. Et quum zelus
domus Domini comedit eum, deiecti sunt dum alleuarentur.
@ 25. Illis iterum diebus quidam eiusdem ecclesie diaconus
cum sacris signis in collo suspensis protectionis occasione de uico
quodam parochie sue decimam in equis domum asportans, ac
usque infra metas fundi martyris perueniens, casu incidit latrones,
qui, nullam martyri uel eius sacris reuerentiam deferentes, eum
spoliauerunt, et cum exuuiis eum, ut pro Deo uel pro martyre sua
sui propiciarentur implorantem, secum ire compulerunt. Uerum-
ptamen sibi longius abducto, ex nutu Dei et martiris menti
incidit, ut fugam iniret. Inita autem ab ipso latronum duce pede-
tentim inuestigatus est. Denique uero eodem querente illum
apprehendere, ruina prepeditus est, et in crure lancea propria per-
fossus, neruos amisit femoris, dum cedere nescit. Et sic, uno
castigato in corpore, reliqui omnes correpti sunt mente, et
diaconus Deo et martyri pro impensa sibi liberatione grates per-
soluens, cum rebus domum saluus reuersus est. Quamquidem
immittit angelum Dominus in circuitu timentium eum, et eripiet
eos. Quibus autem non est timor Domini et sanctorum ante
oculos eorum, inuenitur iniquitas eorum sibi ad odium, et in
uerticem ipsorum descendit.
@ 26. Ea nichillominus tempestate miles quidam Francus,
eiusdem fundi possessor, super riuum fontis molendinum dime-
ciens, aquam stagnare cepit. Cernens autem miles aquam ad
saxum Beunoni erumpere quod forte suberat stagno in medio
riuo, precepit ut in stagno poneretur. Sed quanquam centum
iuga boum admouerentur, a loco sane non resurgeret. Tam enim
immobilis extitit, ac si fixis radicibus euelli nesciret. Postremo
uero miles, operarios suos id ficte agere opinans, eos iterum atque
iterum compellit, ac putans se solummodo pede posse lapidem
euoluere, pre ira animi permotus, saxum pede impegit. Sed
statim reflexis neruis in poplite et obduratis, dum uixit, claudus
effectus est.
@ 27. Eodem quinim[mo] temporis decursu uxor eiusdem
militis ausu temerario ipsam fontis crepidinem ingressa, quod
proprie infirmorum est, ibi illicite se balneauit. Ast id impune sibi
non fuit. Sterilis enim usque ad finem uite permansit, unde pre
omnibus doluit. Equum quippe fuit, ut, qui in hereditatem
martiris uenientes eius sanctuarium illicite polluerunt, omnibus
postmodum in eorum circuitu forent illusio et derisum, subsanatio
et obprobrium.
@ 28. Talibus et his mirabilioribus infinitis miraculis contra
prauos uirgo Domini claruit. Que omnia, si literali memorie
traderentur, tempus deficeret cicius quam copia fandi. Nunc uero
ad castigationem scelestorum, ne aliquod nefas in iure uirginis
facere oblectent, ista sufficiant, quia alias ad sulcandum aratrum
nostrum est prouehendum, scilicet, ad uirginis beneficia erga
egros reuelanda.
@ 29. Tempore quoque Francorum in eadem regione quidam
diues eger, multam pecuniam habens, sed non semetipsum,
audiens famam uirginis, deuectus uehiculo, illuc quantocius
tetendit. Qui ad memoriam beate uirginis perueniens, facultate
sua tota ecclesie et egenis erogata, seipsum pauperem reddit,
nichil amplius in mundi deliciis oblectans, sed in Domino confi-
dens. Deinde se tercio in fontis unda loto, et tercie noctis uigilia
in ecclesia cum orationibus finita, mirum in modum audires ibi
tunc in pedibus et in cruribus et in brachiis ingens baratrum, que
ante a natiuitate turpiter curua et ad nates contracta, iam ossa sua
in rectam compagum locationem distendebant. Putasne uideres
illic tunc letam astantium cohortem et gratulantem Deo et uirgini ?
Uideres utique. O quam iusta recompensatio! Qui se peculiali
sustantia destituerat, corporis proprii sustanciam sensibus inte-
gram uiribusque idem recepit. Quod dilexerat distribuit; quod
semper affectarat inuenit. Et sic qui, usu pedum carens, uehiculo
uenerat, pedibus utens, plene et perfecte, incolumis recessit.
@ 30. Uir quidam pro delictis penitentia ductus, ferreis
ligaminibus per multos annos circumtuitus, brachiis ferri rubigine
miserabiliter corrosis, ad idem sanctuarium deuenit. Peractaque
ibidem nocte cum uigiliis et orationibus, diluculo ad fontem per-
rexit. Eo porro manus lauante atque brachia protensius infra
fontem extendente, uise sunt sibi due manus delicate a lacertis
suis uincula dissoluere. Quis, fratres, tum ibi uirginem presen-
tem dubitat? Uir profecto ab ecclesia ad fontem exiens ligatus,
a fonte uero ad ecclesiam rediens dissolutus, gratulando Deo et
martyri sue, pro signo eadem uincula ibidem suspendit. Que
multis annorum lustris illic pendere uisa sunt. Perpendite, uiri,
perpendite, mulieres, quam uenerabiliter et quam reuerende hec
uirgo Domini et martyr ab omnibus est excolenda, que tam
patenter ad se clamantibus subuenit.
@ 31. Nec est omittendum quid circa limphaticum ad se
uenientem, ad manus uix tractum egerit. Quamquidem, trans-
actis uigiliis et ablutionibus in fontis fluctibus, ita illum ab
humore superfluo alleuauit, quod nichil nisi ad humane nature
competit temperamentum remansit.
@ 32. Epilencius equidem nichilominus manum martyris
sensit. Ductus namque ex more ad basilicam, ibi noctem uigi-
lando et orando peregit. Mirabiliter ei contigit, passio namque
bis eum inuasit, sed in utraque uice nil preualuit. In crepusculo
etenim sibi epilentiam adesse sensit atque in templum festinanter
cucurrit. Inuocato uero nomine Domini et martyris a presbiteris
super eum, confestim malum, quod incoauerat, eum deriliquit.
Alia die diluculo morbo in eum grassante, in fontem proiectus est,
et de reliquo numquam eum aggressus est.
@ 33. Similiter duo pueri, fratres, eadem infirmitate eos inua-
dente, in fonte proiecti, omnino sanati sunt. Sed et alii huius-
modi multi et innumerabiles.
@ 34. Asserant namque uirginem hanc egritudinem uirtute
meritorum suorum maxime delere, quamuis et alias abstergat.
Calamitosior enim nulla est quam hec, que# sensum perdit cor
corrodit, animam pene euomit, cerebrum discutit, li[n]guam come-
dit, spumat, stridet, membra aduncat, se totam discerpit. Et quia
sic est, maxime ad hanc curandum intendit.
@ 35. Mulier etiam quedam puerum quendam filium suum,
mutum a natiuitate, ad memoriam beate martiris secum attulit.
Que, celebratis rite solemniis uigiliarum, ubi eum fonte perfudit
et aquam in os misit, filium suum uerba recta promentem et
uestes rogantem audiuit. Quo uiso, astantes, Deum et martirem
glorificantes, mirantur et matri congratulantur.
@ 36. Alia quoque uice uenientes quidam consociati iuuenes
contracti, una in fontem descenderunt, sed uni tantum, quia
firmus confisus est, salus atributa est. Hoc quidem descenso,
membris suis se distendentibus, strepitus tam horribilis ab eo
editus est, ut iuxta uel procul positorum hunc audientium aures
tinnirent. Uirtus enim Domini, cum a se precibus sanctorum
exiit, nequaquam latere nouit.
@ 37. Quidam preterea puer membra sua sibi deputans inania
quia erant ob mortua, uirginis largitatem molitam statim adeptus
est. Ipsa namque precibus naturalem ei membrorum omnium
redintegrauit statum.
@ 38. Quidam insuper cecus natus, in tabernaculo martyris
ritu celebrato, ad fontem abiit, et lauit, et uidit, et gracias egit.
@ 39. Pueri necnon duo, calculo laborantes, uirginem petentes,
digestionem naturalem consecuti sunt. Quorum alter priuatus
ibidem egritudine continuo debriatus est muse prophecie caris-
mate.
@ 40. Ad modum horum plerique uermibus usque in medullas
corrosi, opem uirginis cognouere, enimuero, extintis uermiculis,
sani repatriauere.
@ 41. Nonnulli, mentis inopes, inmundis spiritibus uexati,
dentibus dissecantes, queque uana profantes, in uinculis uix
adducti, domum inde remeauere, plenaria seipsos regentes ratione.
@ 42. Frequenter quoque febricitantes ad eius gratuitatem
pietatem excubantes, sacri fontis fomento a febribus cuiuscumque
generis eruit.
@ 43. Multociensque hec uirgo benignissima ydropicos con-
temperat, paraliticos reformat, podagricos reparat, melancolicos
curat. Nec minus sciasim remouet, cancrum eradicat, disnoim
eneruat, eemorroim extirpat. Quinetiam tussim obstinatam
excludit, uentris tortiones et fluxiones repellit, menstrua obstrusa
sterilitatis dissoluit, sanguinem superfluum et immoderatum
obstruit.
@ 44. Quid enumerando pauca cuncta explicare tempto ? Tot
et tanta sunt uirginis beneficia, quod eorum infinitas numero
explicari repudiat. Sed ut breuiter cun[c]ta perstringam, omni-
bus languidis, morbidis, egris, qualicumque infirmitate detentis,
martyris huius suffragium erga Deum pura fide poscentibus, pie
et benignissime atque omni dilatione procul remota, extimplo
subuenit, atque eos sensibus ac uiribus utriusque hominis ad
plenum inuestit.
@ 45. Nec Lethee obliuionis silentio recondendum, quod post
expulsionem Francorum a tota Uenedocia de fonte eiusdem
uirginis constat factum. Fons siquidem martyris trium dierum
spacio lacteo liquore emanare uisus est. Uerum primo illorum
dierum diluculo colorem lactis uerum et saporem seruat. Sacerdos
namque a matutinis in ecclesia martyris eiusdem ipsi fontis pre-
minenti cominus rite celebrantis summo mane egrediens et tale
quid comperiens, portando secum lagenam acurrit uelociter, et
impletam accurrate custodiuit ac diligenter. Denuo accelerans
cum spongia ut hanc etiam impleret, liquor iam nitorem aliquan-
tulum diminuerat. Sic per tres dies paulatim lactei coloris cum
sapore detrimentum paciens, habitum priorem obtinuit. Et ne
quis existimet uentorum turbine aut pluuiarum intemperie hoc
accidisse, sciat non breue tempus ante et post etiam tunc absque
ulla elementorum commotione fuisse. Et nullatenus inde debet
orriri hesitatio uel dubium, quia et hoc sepius uenisse ab indi-
genis est auditum. Liquore quidem a presbitero recepto infirmis
ubique transmisso et potato, opem, quam uirgo agere consueuit,
etiam hos sanando illis prestitit. Et bene fons illius lacteus atque
dulcis saporis apparuit, que, Candida Wenefrida prenominata,
se blandam, lenem, mansuetam, mellitam, piam, benignam, pro-
piciam, dulcem, misericordem interpellantibus se ostendit.
@ 46. Uilipendendum nullomodo est, quod adhuc per hanc
uirginem circa puellulam actum est. Uesperacentei quadam die
homo cadauer puelle exanime secum ad martyris umbraculum
baiulauit, ut sepeliretur. Uidens autem sacerdos noctem super-
uenire, humationem illius usque in mane distulit, corpus frigore
letali rigidum sudario obuolutum, institis obsitum, relinquens infra
ecclesiam, ualuasque firmiter obserans. Intrans uero presbiter
ecclesiam summo diluculo ad celebrandas uigilias ex more, puellam
iam uiuentem, ab institis et sudario penitus dissolutam, clunibus et
palmis pre debilitate adhuc super aream repentem, omni mortis
signo carentem, et se hospicium et cibum rogantem inuenit, et
gratanter Deo et martyri gracias reddidit. Quid mirum si exanimes
ad uitam prece sua reuocat, que defuncta denuo reuixerat?
@ 47. Memorie est reuocandum, quod ad sceleratorum cor-
reptionem supra omisimus.
Duo profecto clerici in diuersis temporibus infra uirginis
mapalia sacrilegium perpetrauerunt. Quorum alter manualem
librum auferens, statim cum furto deprehensus est, et quia dignus
est operarius mercede sua, uerberibus multatus est. Reliquus
uero missalem codicem furans, omnibusque ubique pro precio
offerens, neminem reperit qui secum mutuaret. Denique quidem
nutu Dei retroueniens, et sacrilegium ulterius abscondere non
preualens, quia promeruit, suspensus fuit.
@ 48. Qui facit mirabilia solus hec miracula propter uirginem
et martyrem suam Wenefredam uel ad remedium indulgentium
uel ad castigationem impiorum non cessat operari Deus, qui in
Trinitate perfecta uiuit et regnat unus per omnia secula secu-
lorum. Amen.
Explicit passio sancte Wenefrede uirginis et martiris uiii kalendas
fulii.