domino Valenti Gothico Maximo perpetuo Augusto Eutropius v% c% magister memoriae. res Romanas ex voluntate mansuetudinis tuae ab urbe condita ad nostram memoriam, quae in negotiis vel bellicis vel civilibus eminebant, per ordinem tem+ porum brevi narratione collegi strictim additis etiam his, quae in principum vita egregia extiterunt, ut tranquillitatis tuae possit mens divina laetari prius se inlustrium virorum facta in administrando imperio se+ cutam, quam cognosceret lectione. Romanum imperium, quo neque ab exordio ullum fere minus neque incrementis toto orbe amplius humana potest memoria recordari, a Romulo exor+ dium habet, qui Reae Silviae, Vestalis virginis, filius et, quantum putatus est, Martis cum Remo fratre uno partu editus est. is cum inter pastores latrocinare+ tur, decem et octo annos natus urbem exiguam in Palatino monte constituit, xi= Kal% Maias, Olympiadis sextae anno tertio, post Troiae excidium, ut qui plu+ rimum minimum que tradunt, anno trecentesimo nona+ gesimo quarto. condita civitate, quam ex nomine suo Romam vocavit, haec fere egit. multitudinem finitimorum in civitatem recepit, centum ex senioribus legit, quorum consilio omnia ageret, quos senatores nominavit propter senectutem. tum, cum uxores ipse et populus suus non haberent, invitavit ad spectaculum ludorum vicinas urbi Romae nationes atque earum virgines rapuit. commotis bellis propter raptarum iniuriam Caeninenses vicit, Antemnates, Crustuminos, Sabinos, Fidenates, Veientes. haec omnia oppida urbem cingunt. et cum orta subito tempestate non comparuisset, anno regno tricesimo septimo ad deos transisse creditus est et consecratus. deinde Romae per quinos dies sena+ tores imperaverunt et his regnantibus annus unus completus est. postea Numa Pompilius rex creatus est, qui bel+ lum quidem nullum gessit, sed non minus civitati quam Romulus profuit. nam et leges Romanis mores que constituit, qui consuetudine proeliorum iam latrones ac semibarbari putabantur, et annum descripsit in decem menses prius sine aliqua supputatione con+ fusum, et infinita Romae sacra ac templa constituit. morbo decessit quadragesimo et tertio imperii anno. huic successit Tullus Hostilius. hic bella repa+ ravit, Albanos vicit, qui ab urbe Roma duodecimo miliario sunt, Veientes et Fidenates, quorum alii sexto miliario absunt ab urbe Roma, alii octavo decimo, bello superavit, urbem ampliavit adiecto Caelio monte. cum triginta et duos annos regnasset, fulmine ictus cum domo sua arsit. post hunc Ancus Marcius, Numae ex filia nepos, suscepit imperium. contra Latinos dimicavit,Aven+ tinum montem civitati adiecit et Ianiculum, apud ostium Tiberis civitatem supra mare sexto decimo miliario ab urbe Roma condidit. vicesimo et quarto anno imperii morbo periit. deinde regnum Priscus Tarquinius accepit. hic numerum senatorum duplicavit, circum Romae aedi+ ficavit, ludos Romanos instituit, qui ad nostram me+ moriam permanent. vicit idem etiam Sabinos et non parum agrorum sublatum isdem urbis Romae terri+ torio iunxit, primus que triumphans urbem intravit. muros fecit et cloacas, Capitolium inchoavit. tri+ cesimo octavo imperii anno per Anci filios occisus est, regis eius, cui ipse successerat. post hunc Servius Tullius suscepit imperium, ge+ nitus ex nobili femina, captiva tamen et ancilla. hic quoque Sabinos subegit, montes tres, Quirinalem, Vimi+ nalem, Esquilinum, urbi adiunxit, fossas circum mu+ rum duxit. primus omnium censum ordinavit, qui adhuc per orbem terrarum incognitus erat. sub eo Roma omnibus in censum delatis habuit capita lxxxiii= milia civium Romanorum cum his, qui in agris erant. occisus est scelere generi sui Tarquini Superbi, filii eius regis, cui ipse successerat, et filiae, quam Tar+ quinius habebat uxorem. L% Tarquinius Superbus, septimus et ultimus regum, Volscos, quae gens ad Campaniam euntibus non longe ab urbe est, vicit, Gabios civitatem et Suessam Pometiam subegit, cum Tuscis pacem fecit et templum Iovi in Capitolio aedificavit. postea Ar+ deam oppugnans, in octavo decimo miliario ab urbe Roma positam civitatem, imperium perdidit. nam cum filius eius, et ipse Tarquinius iunior, nobilissimam fe+ minam Lucretiam eandem que pudicissimam, Collatini uxorem, stuprasset ea que de iniuria marito et patri et amicis questa fuisset, in omnium conspectu se oc+ cidit. propter quam causam Brutus, parens et ipse Tarquini, populum concitavit et Tarquinio ademit imperium. mox exercitus quoque eum, qui civitatem Ardeam cum ipso rege oppugnabat, reliquit; veniens que ad urbem rex portis clausis exclusus est, cum que imperasset annos quattuor et viginti cum uxore et libe+ ris suis fugit. ita Romae regnatum est per septem reges annis ducentis quadraginta tribus, cum adhuc Roma, ubi plurimum, vix usque ad quintum decimum miliarium possideret. hinc consules coepere, pro uno rege duo, hac causa creati, ut, si unus malus esse voluisset, alter eum habens potestatem similem coerceret. et placuit, ne imperium longius quam annuum haberent, ne per diuturnitatem potestatis insolentiores redderentur, sed civiles semper essent, qui se post annum scirent futuros esse privatos. fuerunt igitur anno primo ab expulsis regibus consules L% Iunius Brutus, qui maxime egerat, ut Tarquinius pelleretur, et Tarquinius Collatinus, maritus Lucretiae. sed Tarquinio Collatino statim sublata est dignitas. placuerat enim, ne quis+ quam in urbe maneret, qui Tarquinius vocaretur. ergo accepto omni patrimonio suo ex urbe migravit et loco ipsius factus est L% Valerius Publicola consul. commovit tamen bellum urbi Romae rex Tarqui+ nius, qui fuerat expulsus, et collectis multis gentibus, ut in regnum posset restitui, dimicavit. in prima pugna Brutus consul et Arruns, Tarquini filius, in vicem se occiderunt, Romani tamen ex ea pugna vic+ tores recesserunt. Brutum matronae Romanae, defen+ sorem pudicitiae suae, quasi communem patrem per annum luxerunt. Valerius Publicola Sp% Lucretium Tri+ cipitinum collegam sibi fecit, Lucretiae patrem, quo morbo mortuo iterum Horatium Pulvillum collegam sibi sumpsit. ita primus annus quinque consules habuit, cum Tarquinius Collatinus propter nomen urbe cessisset, Brutus in proelio perisset, Sp% Lucretius morbo mortuus esset. secundo quoque anno iterum Tarquinius ut reci+ peretur in regnum bellum Romanis intulit, auxilium ei ferente Porsenna, Tusciae rege, et Romam paene cepit. verum tum quoque victus est. tertio anno post reges exactos Tarquinius cum suscipi non posset in regnum neque ei Porsenna, qui pacem cum Romanis fecerat, praestaret auxilium, Tusculum se contulit, quae civitas non longe ab urbe est, atque ibi per quattuordecim annos privatus cum uxore consenuit. quarto anno post reges exactos cum Sabini Ro+ manis bellum intulissent, victi sunt, et de his triumphatum est. quinto anno L% Valerius ille, Bruti collega et quater consul, fataliter mortuus est, adeo pauper, ut collatis a populo nummis sumptum habuerit sepultu+ rae. quem matronae sicuti Brutum annum luxerunt. nono anno post reges exactos cum gener Tar+ quini ad iniuriam soceri vindicandam ingentem col+ legisset exercitum, nova Romae dignitas est creata, quae dictatura appellatur, maior quam consulatus. eodem anno etiam magister equitum factus est, qui dictatori obsequeretur. neque quicquam similius pot+ est dici quam dictatura antiqua huic imperii potestati, quam nunc tranquillitas vestra habet, maxime cum Augustus quoque Octavianus, de quo postea dicemus, et ante eum C% Caesar sub dictaturae nomine atque honore regnaverint. dictator autem Romae primus fuit T% Larcius, magister equitum primus Sp% Cassius. sexto decimo anno post reges exactos seditionem populus Romae fecit, tamquam a senatu atque con+ sulibus premeretur. tum et ipsi sibi tribunos plebis quasi proprios iudices et defensores creavit, per quos contra senatum et consules tutus esse posset. sequenti anno Volsci contra Romanos bellum re+ paraverunt, et victi acie etiam Coriolos civitatem, quam habebant optimam, perdiderunt. octavo decimo anno postquam reges eiecti erant expulsus ex urbe Q% Marcius, dux Romanus, qui Corio+ los ceperat, Volscorum civitatem, ad ipsos Volscos contendit iratus et auxilia contra Romanos accepit. Romanos saepe vicit, usque ad quintum miliarium urbis accessit, oppugnaturus etiam patriam suam, lega+ tis, qui pacem petebant, repudiatis, nisi ad eum mater Veturia et uxor Volumnia ex urbe venissent, quarum fletu et deprecatione superatus removit exercitum. atque hic secundus post Tarquinius fuit, qui dux contra patriam suam esset. C% Fabio et L% Virginio consulibus trecenti nobiles homines, qui ex Fabia familia erant, contra Veientes bellum soli susceperunt, promittentes senatui et populo per se omne certamen implendum. itaque profecti, omnes nobiles et qui singuli magnorum exercituum duces esse deberent, in proelio conciderunt. unus omnino superfuit ex tanta familia, qui propter aeta+ tem puerilem duci non potuerat ad pugnam. post haec census in urbe habitus est et inventa sunt ci+ vium capita cxvii= milia cccxix=. sequenti tamen anno cum in Algido monte ab urbe duodecimo ferme miliario Romanus obsideretur exer+ citus, L% Quintius Cincinnatus dictator est factus, qui agrum quattuor iugerum possidens manibus suis cole+ bat. is cum in opere et arans esset inventus, sudore deterso togam praetextam accepit et caesis hostibus liberavit exercitum. anno trecentesimo et altero ab urbe condita im+ perium consulare cessavit et pro duobus consulibus decem facti sunt, qui summam potestatem haberent, decemviri nominati. sed cum primo anno bene egis+ sent, secundo unus ex his, Ap% Claudius, Virgini cuius+ dam, qui honestis iam stipendiis contra Latinos in monte Algido militarat, filiam virginem corrumpere voluit; quam pater occidit, ne stuprum a decemviro sustineret, et regressus ad milites movit tumultum. sublata est decemviris potestas ipsi que damnati sunt. anno trecentesimo et quinto decimo ab urbe condita Fidenates contra Romanos rebellaverunt. auxi+ lium his praestabant Veientes et rex Veientium To+ lumnius. quae ambae civitates tam vicinae urbi sunt, ut Fidenae sexto, Vei octavo decimo miliario absint. coniunxerunt se his et Volsci. sed Mam% Aemilio dic+ tatore et L% Quintio Cincinnato magistro equitum victi etiam regem perdiderunt. Fidenae captae et excisae. post viginti deinde annos Veientani rebellaverunt. dictator contra ipsos missus est Furius Camillus, qui primum eos vicit acie, mox etiam civitatem diu obsidens cepit, antiquissimam Italiae atque ditissimam. post eam cepit et Faliscos, non minus nobilem civitatem. sed commota est ei invidia, quasi praedam male divisis+ set, damnatus que ob eam causam et expulsus civitate. statim Galli Senones ad urbem venerunt et vic+ tos Romanos undecimo miliario a Roma apud flumen Alliam secuti etiam urbem occupaverunt. neque de+ fendi quicquam nisi Capitolium potuit; quod cum diu obsedissent et iam Romani fame laborarent, accepto auro, ne Capitolium obsiderent, recesserunt. sed a Ca+ millo, qui in vicina civitate exulabat, Gallis superven+ tum est gravissime que victi sunt. postea tamen etiam secutus eos Camillus ita cecidit, ut et aurum, quod his datum fuerat, et omnia, quae ceperant, militaria signa revocaret. ita tertio triumphans urbem ingres+ sus est et appellatus secundus Romulus, quasi et ipse patriae conditor. anno trecentesimo sexagesimo quinto ab urbe con+ dita, post captam autem primo, dignitates mutatae sunt, et pro duobus consulibus facti tribuni militares consulari potestate. hinc iam coepit Romana res crescere. nam Camillus eo anno Volscorum civita+ tem, quae per septuaginta annos bellum gesserat, vi+ cit et Aequorum urbem et Sutrinorum atque omnes deletis earundem exercitibus occupavit et tres simul triumphos egit. T% etiam Quintius Cincinnatus Praenestinos, qui usque ad urbis Romae portas cum bello venerant, persecutus ad flumen Alliam vicit, octo civitates, quae sub ipsis agebant, Romanis adiunxit, ipsum Praeneste adgressus in deditionem accepit. quae omnia ab eo gesta sunt viginti diebus, triumphus que ipsi decretus. verum dignitas tribunorum militarium non diu perseveravit. nam post aliquantum nullos placuit fieri et quadriennium in urbe ita flexit, ut potestates ibi maiores non essent. praesumpserunt tamen tribuni militares consulari potestate iterum dignitatem et triennio perseveraverunt. rursus consules facti. L% Genucio et Q% Servilio consulibus mortuus est Camillus. honor ei post Romulum secundus delatus est. T% Quintius dictator adversus Gallos, qui ad Ita+ liam venerant, missus est. hi ab urbe quarto milia+ rio trans Anienem fluvium consederant. ibi nobilis+ simus de senatoribus iuvenis L% Manlius provocantem Gallum ad singulare certamen progressus occidit, et sublato torque aureo collo que suo inposito in perpe+ tuum Torquati et sibi et posteris cognomen accepit. Galli fugati sunt, mox per C% Sulpicium dictatorem etiam victi. non multo post a C% Marcio Tusci victi sunt et octo milia captivorum ex his in triumphum ducta. census iterum habitus est. et cum Latini, qui a Romanis subacti erant, milites praestare nollent, ex Romanis tantum tirones lecti sunt, factae que legiones decem, qui modus sexaginta vel amplius armatorum milia efficiebat. parvis adhuc Romanis rebus tanta tamen in re militari virtus erat. quae cum profectae essent adversum Gallos duce L% Furio, quidam ex Gallis unus ex Romanis, qui esset optimus, provo+ cavit. tum se M% Valerius tribunus militum obtulit, et cum processisset armatus, corvus ei supra dextrum bracchium sedit. mox commissa adversum Gallum pugna idem corvus alis et unguibus Galli oculos ver+ beravit, ne rectum posset aspicere. ita a tribuno Valerio interfectus. corvus non solum victoriam ei, sed etiam nomen dedit. nam postea idem Corvinus est dictus. ac propter hoc meritum annorum trium et viginti consul est factus. Latini, qui noluerant milites dare, hoc quoque a Romanis exigere coeperunt, ut unus consul ex eo+ rum, alter ex Romanorum populo crearetur. quod cum esset negatum, bellum contra eos susceptum est et ingenti pugna superati sunt; ac de his perdomitis triumphatum est. statuae consulibus ob meritum victoriae in Rostris positae sunt. eo anno etiam Alexandria ab Alexandro Macedone condita est. iam Romani potentes esse coeperunt. bellum enim in centesimo et tricesimo fere miliario ab urbe apud Samnitas gerebatur, qui medii sunt inter Picenum, Campaniam et Apuliam. L% Papirius Cursor cum honore dictatoris ad id bellum profectus est. qui cum Romam rediret, Q% Fabio Maximo, magistro equi+ tum, quem apud exercitum reliquit, praecepit, ne se absente pugnaret. ille occasione reperta felicissime dimicavit et Samnitas delevit. ob quam rem a dic+ tatore capitis damnatus, quod se vetante pugnasset, ingenti favore militum et populi liberatus est tanta Papirio seditione commota, ut paene ipse interficeretur. postea Samnites Romanos T% Veturio et Sp% Postu+ mio consulibus ingenti dedecore vicerunt et sub iugum miserunt. pax tamen a senatu et populo soluta est, quae cum ipsis propter necessitatem facta fuerat. postea Samnites victi sunt a L% Papirio consule, sep+ tem milia eorum sub iugum missa. Papirius primus de Samnitibus triumphavit. eo tempore Ap% Clau+ dius censor aquam Claudiam induxit et viam Appiam stravit. Samnites reparato bello Q% Fabium Maximum vicerunt tribus milibus hominum occisis. postea, cum pater ei Fabius Maximus legatus datus fuisset, et Samnitas vicit et plurima ipsorum oppida cepit. deinde P% Cornelius Rufinus M% Curius Dentatus, ambo con+ sules, contra Samnitas missi ingentibus proeliis eos confecere. tum bellum cum Samnitibus per annos quadraginta novem actum sustulerunt. neque ullus hostis fuit intra Italiam, qui Romanam virtutem magis fatigaverit. interiectis aliquot annis iterum se Gallorum copiae contra Romanos Tuscis Samnitibus que iunxerunt, sed cum Romam tenderent, a Cn% Cornelio Dolabella consule deletae sunt. venit, tum que primum Romani cum Transmarino hoste dimicaverunt. missus est contra eum consul P% Vale+ rius Laevinus, qui cum exploratores Pyrri cepisset, iussit eos per castra duci, ostendi omnem exercitum tum que dimitti, ut renuntiarent Pyrro quaecumque a Romanis agerentur. eodem tempore Tarentinis, qui iam in ultima Ita+ lia sunt, bellum indictum est, quia legatis Romano+ rum iniuriam fecissent. hi Pyrrum, Epiri regem, contra Romanos in auxilium poposcerunt, qui ex ge+ nere Achillis originem trahebat. is mox ad Italiam commissa mox pugna, cum iam Pyrrus fugeret, elephantorum auxilio vicit, quos in+ cognitos Romani expaverunt. sed nox proelio finem dedit; Laevinus tamen per noctem fugit, Pyrrus Ro+ manos mille octingentos cepit et eos summo honore tractavit, occisos sepelivit. quos cum adverso vul+ nere et truci vultu etiam mortuos iacere vidisset, tu+ lisse ad caelum dicitur cum hac voce: se totius orbis dominum esse potuisse, si tales sibi milites contigissent. postea Pyrrus coniunctis sibi Samnitibus, Lucanis, Brittiis Romam perrexit, omnia ferro igni que vastavit, Campaniam populatus est atque ad Praeneste venit, miliario ab urbe octavo decimo. mox terrore exercitus, qui eum cum consule sequebatur, in Campaniam se recepit. legati ad Pyrrum de redimendis captivis missi ab eo honorifice suscepti sunt. captivos sine pretio Romam misit. unum ex legatis Romanorum, Fabricium, sic admiratus, cum eum pauperem esse cognovisset, ut quarta parte regni promissa sollicitare voluerit, ut ad se transiret, contemptus que est a Fabricio. quare cum Pyrrus Romanorum ingenti admira+ tione teneretur, legatum misit, qui pacem aequis con+ dicionibus peteret, praecipuum virum, Cineam nomine, ita ut Pyrrus partem Italiae, quam iam armis occupaverat, obtineret. pax displicuit remandatum que Pyrro est a senatu eum cum Romanis, nisi ex Italia recessisset, pacem habere non posse. tum Romani iusserunt captivos omnes, quos Pyrrus reddiderat, infames haberi, quod armati capi potuissent, nec ante eos ad veterem sta+ tum reverti, quam si binorum hostium occisorum spolia retulissent. ita legatus Pyrri reversus est. a quo cum quaereret Pyrrus, qualem Romam comperisset, Cineas dixit regum se patriam vidisse; scilicet tales illic fere omnes esse, qualis unus Pyrrus apud Epi+ rum et reliquam Graeciam putaretur. missi sunt contra Pyrrum duces P% Sulpicius et Decius Mus consules. certamine commisso Pyrrus vul+ neratus est, elephanti interfecti, viginti milia caesa hostium, et ex Romanis tantum quinque milia; Pyrrus Tarentum fugatus. interiecti anno contra Pyrrum Fabricius est mis+ sus, qui prius inter legatos sollicitari non poterat quarta regni parte promissa. tum, cum vicina castra ipse et rex haberent, medicus Pyrri nocte ad eum venit, promittens veneno se Pyrrum occisurum, si sibi aliquid polliceretur. quem Fabricius vinctum reduci iussit ad dominum Pyrro que dici quae contra caput eius medicus spopondisset. tum rex admiratus eum dixisse fertur: !ille est Fabricius, qui difficilius ab honestate quam sol a cursu suo averti potest.! tum rex ad Siciliam profectus est. Fabricius victis Lucanis et Samnitibus triumphavit. consules deinde M% Curius Dentatus et Cornelius Lentulus adversum Pyrrum missi sunt. Curius contra eum pugnavit, exercitum eius cecidit, ipsum Tarentum fugavit, castra cepit. ea die caesa hostium viginti tria milia. Curius in consulatu triumphavit. primus Romam elephantos quattuor duxit. Pyrrus etiam a Tarento mox recessit et apud Argos, Graeciae civitatem, occisus est. C% Fabio Licinio C% Claudio Canina consulibus anno urbis conditae quadringentesimo sexagesimo primo legati Alexandrini a Ptolomaeo missi Romam venere et a Romanis amicitiam, quam petierant, obtinuerunt. Q% Ogulnio C% Fabio Pictore consulibus Picentes bellum commovere et ab insequentibus consulibus P% Sempronio Ap% Claudio victi sunt; et de his trium+ phatum est. conditae a Romanis civitates Ariminum in Gallia et Beneventum in Samnio. M% Atilio Regulo L% Iulio Libone consulibus Sal+ lentinis in Apulia bellum indictum est, capti que sunt cum civitate simul Brundisini, et de his triumphatum est. anno quadringentesimo septuagesimo septimo, cum iam clarum urbis Romae nomen esset, arma tamen extra Italiam mota non fuerant. ut igitur cognosceretur, quae copiae Romanorum essent, census est habi+ tus. tum inventa sunt civium capita ducenta nona+ ginta duo milia trecenta triginta quattuor, quamquam a condita urbe numquam bella cessassent. et contra Afros bellum susceptum est primum Ap% Claudio Q% Fulvio consulibus. in Sicilia contra eos pugnatum est et Ap% Claudius de Afris et rege Siciliae Hierone triumphavit. insequenti anno Valerio Marco et Otacilio Crasso consulibus in Sicilia a Romanis res magnae gestae sunt. Tauromentani, Catinenses et praeterea quin+ quaginta civitates in fidem acceptae. tertio anno in Sicilia contra Hieronem, regem Siculorum, bellum pa+ ratum est. is cum omni nobilitate Syracusanorum pacem a Romanis impetravit dedit que argenti ducenta talenta. Afri in Sicilia victi sunt et de his secundo Romae triumphatum est. quinto anno primi belli, quod contra Afros gere+ batur, primum Romani C% Duillio et Cn% Cornelio Asina consulibus in mari dimicaverunt paratis navi+ bus rostratis, quas Liburnas vocant. consul Cornelius fraude deceptus est. Duillius commisso proelio Cartha+ giniensium ducem vicit, triginta et unam naves cepit, quattuordecim mersit, septem milia hostium cepit, tria milia occidit. neque ulla victoria Romanis gratior fuit, quod invicti terra iam etiam mari plurimum possent. C% Aquilio Floro L% Scipione consulibus Scipio Corsicam et Sardiniam vastavit, multa milia inde capti+ vorum abduxit, triumphum egit. L% Manlio Vulsone M% Atilio Regulo consulibus bellum in Africam translatum est. contra Hamilca+ rem, Carthaginiensium ducem, in mari pugnatum, vic+ tus que est. nam perditis sexaginta quattuor navibus retro se recepit. Romani viginti duas amiserunt. sed cum in Africam transissent, primam Clypeam, Africae civitatem, in deditionem acceperunt. consules usque ad Carthaginem processerunt, multis que castellis vasta+ tis Manlius victor Romam rediit et viginti septem milia captivorum reduxit, Atilius Regulus in Africa remansit. is contra Afros aciem instruxit. contra tres Carthaginiensium duces dimicans victor fuit, de+ cem et octo milia hostium cecidit, quinque milia cum decem et octo elephantis cepit, septuaginta quattuor civitates in fidem accepit. tum victi Carthaginienses pacem a Romanis petiverunt. quam cum Regulus nollet nisi durissimis condicionibus dare, Afri auxi+ lium a Lacedaemoniis petiverunt, et duce Xanthippo, qui a Lacedaemoniis missus fuerat, Romanorum dux Regulus victus est ultima pernicie. nam duo milia tantum ex omni Romano exercitu refugerunt, quin+ genti cum imperatore Regulo capti sunt, triginta milia occisa, Regulus ipse in catenas coniectus. M% Aemilio Paulo Ser% Fulvio Nobiliore consuli+ bus ambo Romani consules ad Africam profecti sunt cum trecentarum navium classe. primum Afros navali certamine superant. Aemilius consul centum et quat+ tuor naves hostium demersit, triginta cum pugnatori+ bus cepit, quindecim milia hostium aut occidit aut cepit, militem suum ingenti praeda ditavit. et subacta Africa tunc fuisset, nisi quod tanta fames erat, ut diutius exercitus exspectare non posset. consules cum vitrici classe redeuntes circa Siciliam naufragium passi sunt. et tanta tempestas fuit, ut ex quadrin+ gentis sexaginta quattuor navibus tantum octoginta servari potuerint; neque ullo tempore tanta maritima tempestas audita est. Romani tamen statim ducentas naves reparaverunt, neque in aliquo animus his infractus fuit. Cn% Servilius Caepio C% Sempronius Blaesus con+ sules cum ducentis sexaginta navibus ad Africam pro+ fecti sunt. aliquot civitates ceperunt. praedam in+ gentem reducentes naufragium passi sunt. itaque cum continuae calamitates Romanis displicerent, decrevit senatus, ut a maritimis proeliis recederetur et tantum sexaginta naves ad praesidium Italiae salvae essent. L% Caecilio Metello C% Furio Placido consulibus Metellus in Sicilia Afrorum ducem cum centum tri+ ginta elephantis et magnis copiis venientem superavit, viginti milia hostium cecidit, sex et viginti elephantos cepit, reliquos errantes per Numidias, quos in auxi+ lium habebat, collegit et Romam deduxit ingenti pompa, cum elephantorum numerus omnia itinera compleret. post haec mala Carthaginienses Regulum ducem, quem ceperant, petiverunt, ut Romam proficisceretur et pacem a Romanis obtineret ac permutationem captivorum faceret. ille Romam cum venisset, inductus in senatum nihil quasi Romanus egit dixit que se ex illa die, qua in potestatem Afrorum venisset, Roma+ num esse desisse. itaque et uxorem a complexu re+ movit et senatui suasit, ne pax cum Poenis fieret; illos enim fractos tot casibus spem nullam habere; se tanti non esse, ut tot milia captivorum propter unum se et senem et paucos, qui ex Romanis capti fuerant, redderentur. itaque obtinuit. nam Afros pacem petentes nullus admisit. ipse Carthaginem re+ diit, offerentibus que Romanis, ut eum Romae tenerent, negavit se in ea urbe mansurum, in qua, postquam Afris servierat, dignitatem honesti civis habere non posset. regressus igitur ad Africam omnibus suppliciis extinctus est. P% Claudio Pulchro L% Iunio consulibus Claudius con+ tra auspicia pugnavit et a Carthaginiensibus victus est. nam ex ducentis et viginti navibus cum triginta fugit, nonaginta cum pugnatoribus captae sunt, demersae ceterae. alius quoque consul naufragio classem amisit, ex+ ercitum tamen salvum habuit, quia vicina litora erant. C% Lutatio Catulo A% Postumio Albino consulibus, anno belli Punici vicesimo et tertio Catulo bellum contra Afris commissum est. profectus est cum tre+ centis navibus in Siciliam; Afri contra ipsum quadrin+ gentas paraverant. numquam in mari tantis copiis pugnatum est. Lutatius Catulus navem aeger ascen+ dit; vulneratus enim in pugna superiore fuerat. contra Lilybaeum, civitatem Siciliae, pugnatum est ingenti virtute Romanorum. nam lxiii= Carthaginiensium naves captae sunt, cxxv= demersae, xxxii= milia hostium capta, xiii= milia occisa, infinitum auri, ar+ genti, praedae in potestatem Romanorum redactum. ex classe Romana xii= naves demersae. pugnatum est vi= Idus Martias. statim pacem Carthaginienses petiverunt tributa que est his pax. captivi Romanorum, qui tenebantur a Carthaginiensibus, redditi sunt. etiam Carthaginienses petiverunt, ut redimi eos cap+ tivos liceret, quos ex Afris Romani tenebant. sena+ tus iussit sine pretio eos dari, qui in publica custodia essent; qui autem a privatis tenerentur, ut pretio dominis reddito Carthaginem redirent atque id pretium ex fisco magis quam a Carthaginiensibus solveretur. Q% Lutatius A% Manlius consules creati bellum Faliscis intulerunt, quae civitas Italiae opulenta quon+ dam fuit. quod ambo consules intra sex dies, quam venerant, transegerunt xv= milibus hostium caesis, ce+ teris pace concessa, agro tamen ex medietate sublato. finito igitur Punico bello, quod per xxiii= annos tractum est, Romani iam clarissima gloria noti lega+ tos ad Ptolomaeum, Aegypti regem, miserunt auxilia promittentes, quia rex Syriae Antiochus bellum ei in+ tulerat. ille gratias Romanis egit, auxilia non accepit. iam enim fuerat pugna transacta. eo+ dem tempore potentissimus rex Siciliae Hiero Romam venit ad ludos spectandos et ducenta milia modiorum tritici populo donum exhibuit. L% Cornelio Lentulo Fulvio Flacco consulibus, quibus Hiero Romam venerat, etiam contra Ligures intra Italiam bellum gestum est et de his triumphatum. Carthaginienses tamen bellum reparare temptabant, Sar+ dinienses, qui ex condicione pacis Romanis parere debe+ bant, ad rebellandum inpellentes. venit tamen Romam legatio Carthaginiensium et pacem impetravit. T% Manlio Torquato C% Atilio Bulco consulibus de Sardis triumphatum est, et pace omnibus locis facta Romani nullum bellum habuerunt, quod his post Romam conditam semel tantum Numa Pompilio regnante contigerat. L% Postumius Albinus Cn% Fulvius Centumalus consules bellum contra Illyrios gesserunt et multis civitatibus captis etiam reges in deditionem acceperunt. ac tum primum ex Illyriis triumphatum est. L% Aemilio consule ingentes Gallorum copiae Alpes transierunt. sed pro Romanis tota Italia consensit, tra+ ditum que est a Fabio historico, qui ei bello interfuit, dccc= milia hominum parata ad id bellum fuisse. sed res per consulem tantum prospere gesta est. xl= milia hostium interfecta sunt et triumphus Aemilio decretus. aliquot deinde annis post contra Gallos intra Ita+ liam pugnatum est, finitum que bellum M% Claudio Marcello et Cn% Cornelio Scipione consulibus. tum Marcellus cum parva manu equitum dimicavit et re+ gem Gallorum, Viridomarum nomine, manu sua occidit. postea cum collega ingentes copias Gallorum peremit, Mediolanum expugnavit, grandem praedam Romam pertulit. ac triumphans Marcellum spolia Galli stipiti inposita umeris suis vexit. M% Minucio Rufo P% Cornelio consulibus Histris bellum inlatum est, quia latrocinati navibus Romano+ rum fuerant, quae frumenta exhibebant, perdomiti que sunt omnes. eodem anno bellum Punicum secundum Romanis inlatum est per Hannibalem, Carthaginien+ sium ducem, qui Saguntum, Hispaniae civitatem Ro+ manis amicam, obpugnare adgressus est, annum agens vicesimum aetatis, copiis congregatis cl= milium. huic Romani per legatos denuntiaverunt, ut bello abstine+ ret. is legatos admittere noluit. Romani etiam Cartha+ ginem miserunt, ut mandaretur Hannibali, ne bellum contra socios populi Romani gereret. dura responsa a Carthaginiensibus data sunt. Saguntini interea fame victi sunt, capti que ab Hannibale ultimis poenis ad+ ficiuntur. bellum Carthaginiensibus indictum est. tum P% Cornelius Scipio cum exercitu in Hispa+ niam profectus est, Ti% Sempronius in Siciliam. Hannibal relicto in Hispania fratre Hasdrubale, Pyrenaeum transiit. Alpes, adhuc ea parte invias, sibi patefecit. traditur ad Italiam lxxx= milia peditum, x= milia equitum, sep+ tem et xxx= elephantos adduxuisse. interea multi Li+ gures et Galli Hannibali se coniunxerunt. Sempronius Gracchus cognito ad Italiam Hannibalis adventu ex Sicilia exercitum Ariminum traiecit. P% Cornelius Scipio Hannibali primus occurrit. commisso proelio. fugatis suis ipse vulneratus in castra rediit, Sempronius Gracchus et ipse confligit apud Trebiam amnem. is quoque vincitur, Hannib+ ali multi se in Italia dediderunt. inde ad Tusciam veniens Hannibal Flaminio consuli occurrit. ipsum Flaminium interemit; Romanorum xxv= milia caesa sunt, ceteri diffugerunt. missus adversus Hannibalem postea a Romanis Q% Fabius Maximus. is eum differendo pugnam ab impetu fregit, mox inventa occasione vicit. quingentesimo et quadragesimo anno a condita urbe L% Aemilius Paulus P% Terentius Varro contra Hannibalem mittuntur Fabio que succedunt, qui abiens ambo consules monuit, ut Hannibalem, callidum et inpatientem ducem, non aliter vincerent, quam proelium differendo. verum cum inpatientia Varronis con+ sulis contradicente altero consule apud vicum, qui Cannae appellatur, in Apulia pugna+ tum esset, ambo consules ab Hannibale vincuntur. in ea pugna tria milia Afrorum pereunt; magna pars de exercitu Hannibalis sauciatur. nullo tamen proelio Punico bello Romani gravius accepti sunt. periit enim in eo consul Aemilius Paulus, consulares aut praetorii xx=, senatores capti aut occisi xxx=, nobiles viri ccc=, militum xl= milia, equitum iii= milia et quin+ genti. in quibus malis nemo tamen Romanorum pacis mentionem habere dignatus est. servi, quod num+ quam ante, manumissi et milites facti sunt. post eam pugnam multae Italiae civitates, quae Romanis paruerunt, se ad Hannibalem transtulerunt. Hannibal Romanis obtulit, ut captivos redimerent, re+ sponsum que est a senatu eos cives non esse neces+ sarios, qui cum armati essent, capi potuissent. ille omnes postea variis suppliciis interfecit et tres modios anulorum aureorum Carthaginem misit, quos ex manibus equitum Romanorum, senatorum et militum detraxerat. interea in Hispania, ubi frater Hannibalis Hasdrubal remanserat cum magno exercitu, ut eam totam Afris subigeret, a duobus Scipionibus, Romanis ducibus, vincitur. perdit in pugna xxxv= milia hominum; ex his capiuntur x= milia, occiduntur xxv= milia. mittuntur ei a Carthaginiensibus ad reparandas vires xii= milia peditum, iv= milia equitum, xx= elephanti. anno quarto postquam ad Italiam Hannibal venit, M% Claudius Marcellus consul apud Nolam, civitatem Campaniae, contra Hannibalem bene pugnavit. Hannibal multas civitates Romanorum per Apuliam, Calabriam, Brittios occu+ pavit. quo tempore etiam rex Macedoniae Philippus ad eum legatos misit, promit+ tens auxilia contra Romanos sub hac condicione, ut deletis Romanis ipse quoque contra Graecos ab Hannibale auxilia acciperet. captis igitur legatis Philippi et re cognita Romani in Macedoniam M% Valerium Laevinum ire iusserunt, in Sardiniam T% Manlium Tor+ quatum proconsulem. nam etiam ea sollicitata ab Han+ nibale Romanos deseruerat. ita uno tempore quattuor locis pugnabatur: in Italia contra Hannibalem, in Hispaniis contra fratrem eius Hasdrubalem, in Macedonia contra Philippum, in Sardinia contra Sardos et alterum Hasdrubalem Carthaginiensem. is a T% Manlio proconsule, qui ad Sardi+ niam missus fuerat, vivus est captus, occisa duodecim milia, capti cum eo mille quingenti, et a Romanis Sardinia subacta. Manlius victor captivos et Hasdrubalem Romam reportavit. interea etiam Philippus a Laevino in Macedonia vincitur et in His+ pania ab Scipionibus Hasdrubal et Mago, tertius frater Hannibalis. decimo anno postquam Hannibal in Italiam vene+ rat, P% Sulpicio Cn% Fulvio consulibus Hannibal usque ad quartum miliarium urbis accessit, equites eius usque ad portam. mox consulum cum exercitu venien+ tium metu Hannibal ad Campaniam se recepit. in Hispania a fratre eius Hasdrubale ambo Scipiones, qui per multos annos victores fuerant, interficiuntur, exercitus tamen integer mansit; casu enim magis erant quam virtute decepti. quo tempore etiam a consule Marcello Siciliae magna pars capta est, quam tene+ re Afri coeperant, et nobilissima urbs Syracusana; praeda ingens Romam perl+ ata est. Laevinus in Macedonia cum Philippo et multis Graeciae populis et rege Asiae Attalo amicitiam fecit, et ad Siciliam profectus Han+ nonem quendam, Afrorum ducem, apud Agrigentum civitatem cum ipso oppido cepit eum que Romam cum captivis nobilissimis misit. ita omnis Sicilia recepta est; ingenti gloria Romam regressus est. Hannibal in Italia Cn% Fulvium consulem subito adgressus cum octo milibus hominum interfecit. interea ad Hispanias, ubi occisis duobus Scipionibus, nullus Romanus dux erat, P% Cornelius Scipio mittitur, filius P% Scipionis, qui ibidem bellum gesserat, annos natus quattuor et viginti, vir Romanorum om+ nium et sua aetate et posteriore tempore fere primus. is Carthaginem Hispaniae capit, in qua omne aurum, argentum et belli apparatum Afri habebant, nobilis+ simos quoque obsides, quos ab Hispanis acceperant. Magonem etiam, fratrem Hannibalis, ibidem capit, quem Romam cum aliis mittit. Romae ingens laetitia post hunc nuntium fuit. Scipio Hispanorum obsides parentibus reddidit; quare omnes fere Hispani uno animo ad eum transierunt. post quae Hasdru+ balem, Hannibalis fratrem, victum fugat et praedam maximam capit. interea in Italia consul Q% Fabius Maximus Ta+ rentum recepit, in qua ingentes copiae Hannibalis erant. ibi etiam ducem Hannibalis Carthalonem oc+ cidit, xxv= milia hominum captivorum vendidit, prae+ dam militibus dispertivit, pecuniam hominum vendi+ torum ad fiscum retulit. tum multae civitates Ro+ manorum, quae ad Hannibalem transierant prius, rursus se Fabio Maximo dediderunt. insequenti anno Scipio in Hispania egregias res egit et per se et per fratrem suum L% Scipionem; lxx= civitates receperunt. in Italia tamen male pugnatum est. nam Claudius Marcellus consul ab Hannibale occisus est. tertio anno postquam Scipio ad Hispanias profec+ tus fuerat, rursus res inclitas gerit. regem Hispa+ niarum magno proelio victum in amicitiam accepit et primus omnium a victo obsides non poposcit. desperans Hannibal Hispanias contra Scipionem diutius posse retineri, fratrem suum Hasdrubalem ad Italiam cum omnibus copiis evocavit. is veniens eodem itinere, quo etiam Hannibal venerat, a consulibus Ap% Claudio Nerone et M% Livio Salinatore apud Se+ nam, Piceni civitatem, in insidias conpositas incidit. strenue tamen pugnans occisus est; ingentes eius copiae captae aut interfectae sunt, magnum pondus auri atque argenti Romam relatum est. post haec Hannibal diffidere iam de belli coepit eventu. Romanis ingens animus accessit; itaque et ipsi evocaverunt ex Hispania P% Cornelium Scipionem. is Romam cum ingenti gloria venit. Q% Caecilio L% Valerio consulibus omnes civitates, quae in Brittiis ab Hannibale tenebantur, Romanis se tradiderunt. anno quarto decimo posteaquam in Italiam Han+ nibal venerat, Scipio, qui multa bene in Hispania egerat, consul est factus et in Africam missus. cui viro divinum quiddam inesse existimabatur, adeo ut putaretur etiam cum numinibus habere sermonem. is in Africa contra Hannonem, ducem Afrorum, pugnat; exercitum eius interfecit. secundo proelio castra capit cum quattuor milibus et quingentis militibus, xi= milibus occisis. Syphacem, Numidiae regem, qui se Afris coniunxerat, capit et castra eius invadit. Syphax cum nobilissimis Numidis et infinitis spoliis Romam a Scipione mittitur. qua re audita omnis fere Italia Hannibalem deserit. ipse a Carthaginiensibus redire in Africam iubetur, quam Scipio vastabat. ita anno septimo ab Hannibale Italia liber+ ata est. legati Carthaginiensium pacem a Scipione petiverunt; ab eo ad senatum Romam missi sunt. quadraginta et quinque diebus his indutiae datae sunt, quousque ire Romam et regredi possunt; et triginta milia pondo argenti ab his accepta sunt. senatus ex arbitrio Scipionis pacem iussit cum Carthaginiensibus fieri. Scipio his condicionibus dedit: ne amplius quam triginta naves haberent, ut quingenta milia pondo argenti darent, captivos et perfugas redderent. interim Hannibale veniente ad Africam pax tur+ bata est, multa hostilia ab Afris facta sunt. legati tamen eorum ex urbe venientes a Romanis capti sunt, sed iubente Scipione dimissi. Hannibal quoque fre+ quentibus proeliis victus a Scipione petit etiam ipse pacem. cum ventum esset ad colloquium, isdem con+ dicionibus data est, quibus prius, additis quingentis mi+ libus pondo argenti centum milibus librarum propter novam perfidiam. Carthaginiensibus condiciones dis+ plicuerunt iusserunt que Hannibalem pugnare. infertur a Scipione et Masinissa, alio rege Numidarum, qui amicitiam cum Scipione fecerat, Carthagini bellum. Hannibal tres exploratores ad Scipionis castra misit, quos captos Scipio circumduci per castra iussit osten+ di que his totum exercitum, mox etiam prandium dari dimitti que, ut renuntiarent Hannibali quae apud Romanos vidissent. interea proelium ab utroque duce instructum est, quale vix ulla memoria fuit, cum peritissimi viri copias suas ad bellum educerent. Scipio victor recedit paene ipso Hannibale capto, qui primum cum mul+ tis equitibus, deinde cum viginti, postremo cum quat+ tuor evasit. inventa in castris Hannibalis argenti pondi viginti milia, auri octoginta, cetera supellectilis copiosa. post id certamen pax cum Carthaginiensibus facta est. Scipio Romam rediit, ingenti gloria trium+ phavit atque Africanus ex eo appellari coeptus est. finem accepit secundum Punicum bellum post annum nonum decimum, quam coeperat. transacto Punico bello secutum est Macedonicum contra Philippum regem quingentesimo quinquagesimo et primo anno ab urbe condita. T% Quintius Flami+ ninus adversum Philippum regem missus rem prospere gessit. pax ei data est his legibus: ne Graeciae civi+ tatibus, quas Romani contra eum defenderant, bellum inferret, ut captivos et transfugas redderet, quinqua+ ginta solas naves haberet, reliquas Romanis dederet, per annos decem quaterna milia pondo argenti prae+ staret et obsidem daret filium suum Demetrium. T% Quintius etiam Lacedaemoniis intulit bellum. ducem eorum Nabidem vicit et quibus voluit condicioni+ bus in fidem accepit. ingenti gloria triumphavit; duxit ante currus nobilissimos obsides, Demetrium, Philippi filium, et Armenen Nabidis. transacto bello Macedonico secutum est Syriacum contra Antiochum regem P% Cornelio Scipione M% Acilio Glabrione consulibus. huic Antiocho Hannibal se iunxerat, Carthaginem, patriam suam, metu, ne Ro+ manis traderetur, relinquens. M% Acilius Glabrio in Achaia bene pugnavit. castra regis Antiochi nocturna pugna capta sunt, ipse fugatus. Philippo, quia contra Antiochum Romanis fuisset, filius Demetrius redditus est. L% Cornelio Scipione et C% %laelio consulibus Sci+ pio Africanus fratri suo L% Cornelio Scipioni consuli legatus datus contra Antiochum profectus est. Han+ nibal, qui cum Antiocho erat, navali proelio victus est. ipse postea Antiochus circa Sipylum apud Mag+ nesiam, Asiae civitatem, a consule Cornelio Scipione ingenti proelio fusus est. auxilio fuit Romanis in ea pugna Eumenes, Attali regis frater, qui Eumeniam in Phrygia condidit. quinquaginta milia peditum, tria equitum eo certamine ex parte regis occisa sunt. tum rex pacem petit. isdem condicionibus data est a senatu, quamquam victo, quibus ante offerebatur: ut ex Europa et Asia recederet atque intra Taurum se contineret, decem milia talentorum et viginti obsi+ des praeberet, Hannibalem, concitatorem belli, dederet. Eumeni regi donatae sunt a senatu omnes Asiae civitates, quas Antiochus bello perdiderat, et Rhodiis, qui auxilium Romanis contra regem Antiochum tulerant, multae urbes concessae sunt. Scipio Romam rediit, ingenti gloria triumphavit. nomen et ipse ad imitatio+ nem fratris Asiagenis accepit, quia Asiam vicerat, si+ cuti frater ipsius propter Africam domitam Africanus appellabatur. Sp% Postumio Albino Q% Marcio Philippo consulibus M% Fulvius de Aetolis triumphavit. Hannibal, qui victo Antiocho, ne Romanis traderetur, ad Prusiam, Bithyniae regem, fugerat, repetitus etiam ab eo est per T% Quintium Flamininum. et cum tradendus Ro+ manis esset, venenum bibit et apud Libyssam in fini+ bus Nicomedensium sepultus est. Philippo, rege Macedoniae, mortuo, qui et adver+ sum Romanos bellum gesserat et postea Romanis contra Antiochum auxilium tulerat, filius eius Perseus in Macedonia rebellavit ingentibus copiis ad bellum paratis. nam adiutores habebat Cotyn, Thraciae re+ gem, et regem Illyrici, Gentium nomine. Romanis autem in auxilio erant Eumenes, Asiae rex, Ariaratus Cappadociae, Antiochus Syriae, Ptolomaeus Aegypti, Masinissa Numidiae. Prusias autem Bithyniae, quam+ quam sororem Persei uxorem haberet, utrisque se aequum praebuit. dux Romanorum P% Licinius con+ sul contra Perseum missus est a rege gravi proe+ lio victus. neque tamen Romani, quamquam supe+ rati, regi petenti pacem praestare voluerunt, nisi his condicionibus: ut se et suos senatui et populo Romano dederet. mox missus contra eum L% Aemilius Paulus consul et in Illyricum C% Anicius praetor contra Gentium. sed Gentius facile uno proelio victus mox se dedidit. mater eius et uxor et duo filii, frater quoque simul in potestatem Romanorum venerunt. ita bello intra xxx= dies perfecto ante cognitum est Gentium victum, quam coeptum bellum nuntiaretur. cum Perseo autem Aemilius Paulus consul iii= Nonas Septembres dimicavit vicit que eum viginti milibus peditum eius occisis. equitatus cum rege in+ teger fugit. Romanorum centum milites amissi sunt. urbes Macedoniae omnes, quae rex tenuerat, Romanis se dediderunt; ipse rex, cum desereretur ab amicis, venit in Pauli potestatem. sed honorem ei consul non quasi victo habuit. nam et volentem ad pedes sibi cadere non permisit et iuxta se in sella conlocavit. Macedonibus et Illyriis hae leges a Romanis datae: ut liberi essent et dimidium eorum tributorum praestarent, quae regibus praestitis+ sent, ut appareret, populum Romanum pro aequitate magis quam avaritia dimicare. itaque in conventu in+ finitorum populorum Paulum hoc pronuntiavit et lega+ tiones multarum gentium, quae ad eum venerant, magnificentissime convivio pavit, dicens eiusdem homi+ nis esse debere et bello vincere et convivii apparatu elegantem esse. mox septuaginta civitates Epiri, quae rebellarant, cepit, praedam militibus distribuit. Romam ingenti pompa rediit in navi Persei, quae inusitatae magnitu+ dinis fuisse traditur, adeo ut sedecim ordines dicatur habuisse remorum. triumphavit autem magnificentissime in curru aureo cum duobus utroque latere adstantibus. ducti sunt ante currum duo regis filii et ipse Perseus, xlv= annos natus. post eum etiam Anicius de Illyriis triumphavit. Gentius cum fratre et filiis ante currum ductus est. ad hoc spectaculum reges multarum gentium Romam venerunt, inter alios etiam Attalus atque Eumenes, Asiae reges, et Prusias Bithyniae. magno honore excepti sunt et permittente senatu dona, quae attulerant, in Capitolio posuerunt. Prusias etiam filium suum Nicomeden senatui commendavit. insequenti anno L% Memmius in Lusitania bene pugnavit. Marcellus postea consul res ibidem prosperas gessit. tertium deinde bellum contra Carthaginem susci+ pitur, sexcentesimo et altero ab urbe condita anno, L% Manlio Censorino et M% Manilio consulibus, anno quinquagesimo primo postquam secundum Punicum transactum erat. hi profecti Carthaginem oppugna+ verunt. contra eos Hasdrubal, dux Carthaginiensium, dimicabat. Famea, dux alius, equitatui Carthaginiensium praeerat. Scipio tunc, Scipionis Africani nepos, tribunus ibi militabat. huius apud omnes ingens metus et reverentia erat. nam et paratissimus ad dimicandum et consultissimus habebatur. itaque per eum multa a consulibus prospere gesta sunt, neque quicquam magis vel Hasdrubal vel Famea vitabant, quam contra eam Romanorum partem committere, ubi Scipio dimicaret. per idem tempus, Masinissa, rex Numidarum, per annos sexaginta fere amicus populi Romani, anno vi+ tae nonagesimo septimo mortuus quadraginta quattuor filiis relictis Scipionem divisorem regni inter filios suos esse iussit. cum igitur clarum Scipionis nomen esset, iuvenis adhuc consul est factus et contra Carthaginem missus. is eam cepit ac diruit. spolia ibi inventa, quae variarum civitatum excidiis Carthago collegerat, et ornamenta urbium civitatibus Siciliae, Italiae, Africae reddidit, quae sua recognoscebant. ita Carthago sep+ tingentesimo anno, quam condita erat, deleta est. Scipio nomen, quod avus eius acceperat, meruit, sci+ licet ut propter virtutem etiam ipse Africanus iunior vocaretur. interim in Macedonia quidam Pseudophilippus arma movit et Romanum praetorem P% Iuventium contra se missum ad internicionem vicit. post eum Q% Cae+ cilius Metellus dux a Romanis contra Pseudophilippum missus est et xxv= milibus eius occisis Macedoniam recepit, ipsum etiam Pseudophilippum in potestatem suam redegit. Corinthiis quoque bellum indictum est, nobilissi+ mae Graeciae civitati, propter iniuriam legatorum Ro+ manorum. hanc Mummius consul cepit et diruit. tres igitur Romae simul celeberrimi triumphi fuerunt: Africani ex Africa, ante cuius currum ductus Has+ drubal, Metelli ex Macedonia, cuius currum praecessit Andriscus, idem qui et Pseudophilippus, Mummi ex Corintho, ante quem signa aenea et pictae tabulae et alia urbis clarissimae ornamenta praelata sunt. iterum in Macedonia Pseudoperses, qui se Persei filium esse dicebat, collectis servitiis rebellavit et, cum sedecim milia armatorum haberet, a Tremellio quaestore superatus est. eodem tempore Metellus in Celtiberia apud Hispanos res egregias gessit. successit ei Q% Pompeius. nec multo post Q% quoque Caepio ad idem bellum missus est, quod quidam Viriathus contra Romanos in Lusitania gerebat. quo metu Viriathus a suis in+ terfectus est, cum quattuordecim annis Hispanias ad+ versus Romanos movisset. pastor primo fuit, mox latronum dux, postremo tantos ad bellum populos concitavit, ut adsertor contra Romanos Hispaniae putaretur. et cum interfectores eius praemium a Cae+ pione consule peterent, responsum est numquam Ro+ manis placuisse imperatores a suis militibus interfici. Q% Pompeius deinde consul a Numantinis, quae Hispaniae civitas fuit opulentissima, superatus pacem ignobilem fecit. post eum C% Hostilius Mancinus con+ sul iterum cum Numantinis pacem fecit infamem, quam populus et senatus iussit infringi atque ipsum Mancinum hostibus tradi, ut in illo, quem auctorem foederis habebant, iniuriam soluti foederis vindicarent. post tantam igitur ignominiam, qua a Numantinis bis Romani exercitus fuerant subiugati, P% Scipio Afri+ canus secundo consul factus et ad Numantiam missus est. is primum militem vitiosum et ignavum exer+ cendo magis quam puniendo sine aliqua acerbitate correxit, tum multas Hispaniae civitates partim cepit, partim in deditionem accepit, postremo ipsam Num+ antiam diu obsessam fame confecit et a solo ever+ tit, reliquam provinciam in fidem accepit. eodem tempore Attalus, rex Asiae, frater Eume+ mis, mortuus est heredem que populum Romanum re+ liquit. ita imperio Romano per testamentum Asia accessit. mox etiam D% Iunius Brutus de Callaecis et Lusi+ tanis magna gloria triumphavit et P% Scipio Africanus de Numantinis secundum triumphum egit quarto de+ cimo anno postquam priorem de Africa egerat. motum interim in Asia bellum ab Aristonico, Eumenis filio, qui ex concubina susceptus fuerat. hic Eumenes frater Attali fuerat. adversus eum missus P% Licinius Crassus infinita regum habuit auxilia. nam et Bithyniae rex Nicomedes Romanos iuvit et Mithridates Ponticus, cum quo bellum postea gravis+ simum fuit, et Ariarathes Cappadox et Pylaemenes Paphlagon. victus est tamen Crassus et in proelio interfectus. caput ipsius Aristonico oblatum est, corpus Smyrnae sepultum. postea Perperna, con+ sul Romanus, qui successor Crasso veniebat, audita belli fortuna ad Asiam celeravit et acie victum Ari+ stonicum apud Stratonicen civitatem, quo confugerat, fame ad deditionem conpulit. Aristonicus iussu sena+ tus Romae in carcere strangulatus est. triumphari enim de eo non poterat, quia Perperna apud Perga+ num Romam rediens diem obierat. L% Caecilio Metello et T% Quintio Flaminino con+ sulibus Carthago in Africa iussu senatus reparata est, quae nunc manet, annis duobus et viginti postquam a Scipione fuerat eversa. deducti sunt eo cives Romani. anno sexcentesimo vicesimo septimo ab urbe con+ dita C% Cassius Longinus et Sex% Domitius Calvinus consules Gallis transalpinis bellum intulerunt et Ar+ vernorum tunc nobilissimae civitati atque eorum duci Bituito, infinitam que multitudinem iuxta Rhodanum fluvium interfecerunt. praeda ex torquibus Gallorum ingens Romam perlata est. Bituitus se Domitio dedit atque ab eo Romam deductus est, magna que gloria consules ambo triumphaverunt. M% Porcio Catone et Q% Marcio Rege consulibus sexcentesimo tricesimo et tertio anno ab urbe condita Narbone in Gallia colonia deducta est anno que post a L% Caecilio Metello et Q% Mucio Scaevola consulibus de Dalmatia triumphatum est. ab urbe condita anno sexcentesimo tricesimo quinto C% Cato consul Scordiscis intulit bellum ignominiose que pugnavit. C% Caecilio Metello et Cn% Carbone consulibus duo Metelli fratres eodem die, alterum ex Sardinia, alterum ex Thracia, triumphum egerunt, nuntiatum que Romae est Cimbros e Gallia in Italiam transisse. P% Scipione Nasica et L% Calpurnio Bestia consu+ libus Iugurthae, Numidarum regi, bellum inlatum est, quod Adherbalem et Hiempsalem, Micipsae filios, fra+ tres suos, reges et populi Romani amicos, interemisset. missus adversum eum consul Calpurnius Bestia, corruptus regis pecunia, pacem cum eo flagitiosissimam fecit, quae a senatu improbata est. postea contra eundem insequenti anno Sp% Postumius Albinus pro+ fectus est. is quoque per fratrem ignominiose contra Numidas pugnavit. tertio missus est Q% Caecilius Metellus consul. is exercitum a prioribus ducibus corruptum ingenti severitate et moderatione, cum nihil in quemquam cruentum faceret, ad disciplinam Romanam reduxit. Iugurtham variis proeliis vicit, elephantes eius occidit vel cepit, multas civitates ipsius in deditionem accepit. et cum iam finem bello positurus es+ set, successum est ei a C% Mario. is Iugurtham et Bocchum, Mauretaniae regem, qui auxilium Iugurthae ferre coeperat, pariter superavit. aliquanta et ipse oppida Numidiae cepit bello que terminum posuit capto Iugurtha per quaestorem suum Cornelium Sullam, in+ gentem virum, tradente Boccho Iugurtham. a M% Iunio Silano, collega Q% Metelli, Cimbri in Gallia victi sunt et a Minucio Rufo in Macedonia Scordisci et Triballi, et a Servilio Caepione in Hispania Lusitani subacti. acti sunt et duo triumphi de Iugurtha, primus per Metellum, se+ cundus per Marium. ante currum tamen Mari Iu+ gurtha cum duobus filiis ductus est catenatus et mox iussu consulis in carcere strangulatus est. dum bellum in Numidia contra Iugurtham geri+ tur, Romani consules M% Manlius et Q% Caepio a Cim+ bris et Teutonibus et Tugurinis et Ambronibus, quae erant Germanorum et Gallorum gentes, victi sunt iuxta flumen Rhodanum ingenti internicione; etiam castra sua et magnam partem exercitus perdiderunt. timor Romae grandis fuit, quantus vix Hannibalis tempore, ne iterum Galli Romam venirent. ergo Marius post victoriam Iugurthinam secundo consul est factus, bellum que ei contra Cimbros et Teutonas decretum est. tertio quoque eo et quarto delatus est consulatus, quia bellum Cimbricum protrahebatur. sed in quarto consulatu collegam habuit Q% Lutatium Ca+ tulum. cum Cimbris itaque conflixit et duobus proe+ liis cc= milia hostium cecidit, lxxx= milia cepit et ducem eorum Teutobodum, propter quod meritum ab+ sens quinto consul est factus. interea Cimbri et Teutones, quorum copia adhuc infinita erat, ad Italiam transierunt. iterum a C% Ma+ rio et Q% Catulo contra eos dimicatum est, sed a Catuli parte felicius. nam proelio, quod simul ambo gesserunt, cxl= milia aut in pugna aut in fuga caesa sunt, lx= milia capta. Romani milites ex utroque ex+ ercitu trecenti perierunt. tria et triginta Cimbris signa sublata sunt; ex his exercitus Mari duo repor+ tavit, Catuli exercitus xxxi=. is belli finis fuit; triumphus utrique decretus est. Sex% Iulio Caesare et L% Marcio Philippo consulibus sexcentesimo quinquagesimo nono anno ab urbe condita, cum prope alia omnia bella cessarent, in Ita+ lia gravissimum bellum Picentes, Marsi Peligni que moverunt, qui, cum annis numerosis iam populo Ro+ mano obedirent, tum libertatem sibi aequam adserere coeperunt. perniciosum admodum hoc bellum fuit. P% Rutilius consul in eo occisus est, Caepio, nobilis iuvenis, Porcius Cato, alius consul. duces autem ad+ versus Romanos Picentibus et Marsis fuerunt T% Vet+ tius, Hierius Asinius, T% Herennius, A% Cluentius. a romanis bene contra eos pugnatum est a C% Mario, qui sexies consul fuerat, et a Cn% Pompeio, maxime tamen a L% Cornelio Sulla, qui inter alia egregia ita Cluentium, hostium ducem, cum magnis copiis fudit, ut ex suis unum amitteret. quadriennio cum gravi tamen calamitate hoc bellum tractum est. quinto de+ mum anno finem accepit per L% Cornelium Sullam consulem, cum antea in eodem bello ipse multa strenue, sed praetor, egisset. anno urbis conditae sexcentesimo sexagesimo se+ cundi primum Romae bellum civile commotum est, eodem anno etiam Mithridaticum. causam bello civili C% Marius sexiens consul dedit. nam cum Sulla con+ sul contra Mithridaten gesturus bellum, qui Asiam et Achaiam occupaverat, mitteretur, is que exercitum in Campania paulisper teneret, ut belli socialis, de quo diximus, quod intra Italiam gestum fuerat, reliquiae tollerentur, Marius adfectavit, ut ipse ad bellum Mithri+ daticum mitteretur. qua re Sulla commotus cum ex+ ercitu ad urbem venit. illic contra Marium et Sul+ picium dimicavit. primus urbem Romam armatus ingressus est, Sulpicium interfecit, Marium fugavit, atque ita ordinatis consulibus in futurum annum Cn% Octavio et L% Cornelio Cinna ad Asiam profectus est. Mithridates enim, qui Ponti rex erat atque Armen+ iam minorem et totum Ponticum mare in circuitu cum Bosphoro tenebat, primum Nicomeden, amicum populi Romani, Bithynia voluit expellere senatui que mandavit bellum se ei propter iniurias, quas passus fuerat, inlaturum. a senatu responsum Mithridati est, si id faceret, quod bellum a Romanis et ipse pateretur. quare iratus Cappadociam statim occupavit et ex ea Ariobarzanen, regem et amicum populi Romani, fugavit. mox etiam Bithyniam invasit et Paphlago+ niam pulsis regibus, amicis populi Romani, Pylaemene et Nicomede. inde Ephesum contendit et per omnem Asiam litteras misit, ut ubicumque inventi essent cives Romani, uno die occiderentur. interea etiam Athenae, civitas Achaiae, ab Aristone Atheniensi Mithridati tradita est. miserat enim iam ad Achaiam Mithridates Archelaum, ducem suum, cum centum et viginti milibus equitum ac peditum, per quem etiam reliqua Graecia occupata est. Sulla Archelaum apud Piraeum, non longe ab Athenis, obsedit, ipsas Athenas cepit. postea commisso proelio contra Archelaum ita eum vicit, ut ex cxx= milibus vix de+ cem Archelao superessent, ex Sullae exercitu xiii= tan+ tum homines interficerentur. hac pugna Mithridates cognita septuaginta milia lectissima ex Asia Archelao misit, contra quem iterum Sulla commisit. primo proelio quindecim milia hostium interfecta sunt et filius Archelai Diogenes; secundo omnes Mithridatis copiae extinctae sunt, Archelaus ipse triduo nudus in palu+ dibus latuit. hac re audita Mithridates iussit cum Sulla de pace agi. interim ei tempore Sulla etiam Dardanos, Scor+ discos, Dalmatas et Maedos partim vicit, alios in fidem accepit. sed cum legati a rege Mithridate, qui pacem petebant, venissent, non aliter se daturum Sulla esse respondit, nisi rex relictis his, quae occupaverat, ad regnum suum redisset. postea tamen ad colloquium ambo venerunt. pax inter eos ordinata est, ut Sulla ad bellum civile festinans a tergo periculum non haberet. nam dum Sulla in Achaia atque Asia Mithri+ datem vincit, Marius, qui fugatus erat, et Cornelius Cinna, unus ex consulibus, bellum in Italia reparave+ runt et ingressi urbem Romam nobilissimos e senatu et consulares viros interfecerunt, multos proscripserunt, ipsius Sullae domo eversa filios et uxorem ad fugam conpulerunt. universus reliquus senatus ex urbe fu+ giens ad Sullam in Graeciam venit, orans, ut patriae subveniret. ille in Italiam traiecit, bellum civile ge+ sturus adversus Norbanum et Scipionem consules. et primo proelio contra Norbanum dimicavit non longe a Capua. tunc sex milia eius cecidit, sex milia cepit, cxxiv= suos amisit. inde etiam ad Scipionem se con+ vertit et ante proelium totum eius exercitum sine sanguine in deditionem accepit. sed cum Romae mutati consules essent, Marius, Mari filius, ac Papirius Carbo consulatum accepissent, Sulla contra Marium iuniorem dimicavit et xv= mili+ bus eius occisis cccc= de suis perdidit. mox etiam urbem ingressus est. Marium, Mari filium, Praeneste persecutus obsedit et ad mortem conpulit. rursus pugnam gravissimam habuit contra Lamponium et Carinatem, duces partis Marianae, ad portam Collinam. lxx= milia hostium in eo proelio contra Sullam fuisse dicuntur. xii= milia se Sullae dediderunt, ceteri in acie, in castris, in fuga insatiabili ira victorum consumpti sunt. Cn% quoque Carbo, consul alter, ab Ari+ mino ad Siciliam fugit et ibi per Cn% Pompeium in+ terfectus est, quem adulescentem Sulla atque annos unum et viginti natum cognita eius industria exer+ citibus praefecerat, ut secundus a Sulla haberetur. occiso ergo Carbone Siciliam Pompeius recepit. transgressus inde ad Africam Domitium, Marianae partis ducem, et Hiardam, regem Mauritaniae, qui Domitio auxilium ferebat, occidit. post haec Sulla de Mithridate ingenti gloria triumphavit. Cn% etiam pompeius, quod nulli Romanorum tributum erat, quar+ tum et vicesimum annum agens de Africa triumphavit. hunc finem habuerunt duo bella funestissima, Italicum, quod et sociale dictum est, et civile, quae ambo tracta sunt per annos decem. consumpserunt ultra cl= milia hominum, viros consulares xxiv=, prae+ torios vii=, aedilicios lx=, senatores fere cc=. M% Aemilio Lepido Q% Catulo consulibus, cum Sulla rem publicam conposuisset, bella nova exarse+ runt, unum in Hispania, aliud in Pamphylia et Cili+ cia, tertium in Macedonia, quartum in Dalmatia. nam Sertorius, qui partium Marianarum fuerat, timens for+ tunam ceterorum, qui interempti erant, ad bellum commovit Hispanias. missi sunt contra eum duces Q% Caecilius Metellus, filius eius, qui Iugurtham regem vicit, et L% Domitius praetor. a Sertori duce Hirtuleio Domitius occisus est. Metellus vario successu contra Sertorium dimicavit. postea cum inpar pug+ nae solus Metellus putaretur, Cn% Pompeius ad His+ panias missus est. ita duobus ducibus adversis Ser+ torius fortuna varia saepe pugnavit. octavo demum anno per suos occisus est, et finis ei bello datus per Cn% Pompeium adulescentem et Q% Metellum Pium atque omnes prope Hispaniae in dicionem populi Romani redactae. ad Macedoniam missus est Ap% Claudius post con+ sulatum, levia proelia habuit contra varias gentes, quae Rhodopam provinciam incolebant, atque ibi morbo mortuus est. missus ei successor C% Scribonius Curio post consulatum. is Dardanos vicit et usque ad Da+ nuvium penetravit triumphum que meruit et intra triennium bello finem dedit. ad Ciliciam et Pamphyliam missus P% Servi+ lius ex consule, vir strenuus. is Ciliciam subegit, Lyciae urbes clarissimas oppugnavit et cepit, in his Phaselida, Olympum, Corycum. Isauros quo+ que adgressus in dicionem redegit atque intra triennium bello finem dedit. primus omnium Romanorum in Tauro iter fecit. revertens triumphum accepit et nomen Isaurici meruit. ad Illyricum missus est C% Cosconius pro consule. multam partem Dalmatiae subegit, Salonas cepit et conposito bello Romam post biennium rediit. isdem temporibus consul M% Aemilius Lepidus, Catuli collega, bellum civile voluit commovere, intra unam tamen aestatem motus eius oppressus est. ita uno tempore multi simul triumphi fuerunt, Metelli ex Hispania, Pompei secundus ex Hispania, Curionis ex Macedinia, Servili ex Isauria. anno urbis conditae sexcentesimo septuagesimo sexto L% Licinio Lucullo et M% Aurelio Cotta consu+ libus mortuus est Nicomedes, rex Bithyniae, et per testamentum populum Romanum fecit heredem. Mithridates pace rupta Bithyniam et Asiam rursus voluit invadere. adversus eum ambo consules missi variam habuere fortunam. Cotta apud Chalcedona victus ab eo acie, etiam intra oppidum coactus est et obsessus. sed cum se inde Mithridates Cyzicum transtulisset, ut Cyzico capta totam Asiam invaderet, Lucullus ei, alter consul occurrit. ac dum Mithridates in obsidione Cyzici commoratur, ipse eum a tergo obsedit fame que consumpsit et multis proeliis vicit, postremo Byzan+ tium, quae nunc Constantinopolis est, fugavit. navali quoque proelio duces eius Lucullus centum fere milia regis extincta sunt. anno urbis Romae sexcentesimo septuagesimo octavo Macedoniam provinciam M% Licinius Lucullus accepit, consobrinus Luculli, qui contra Mithridaten bellum gerebat. et in Italia novum bellum subito commotum est. septuaginta enim et quattuor gla+ diatores ducibus Spartaco, Crixo et Oenomao effracto Capuae ludo fugerunt et per Italiam vagantes paene non levius bellum in ea, quam Hannibal moverat, paraverunt. nam multis ducibus et duobus simul Romanorum consulibus victis sexaginta fere milium armatorum exercitum congregaverunt, victi que sunt in Apulia a M% Licinio Crasso tertio anno bello huic est finis inpositus. sexcentesimo octogesimo primo anno urbis con+ ditae, P% Cornelio Lentulo et Cn% Aufidio Oreste con+ sulibus duo tantum gravia bella in imperio Romano erant, Mithridaticum et Macedonicum. haec duo Luculli agebant, L% Lucullus et M% Lucullus. L% ergo Lucullus post pugnam Cyzicenam, qua vicerat Mithri+ daten, et navalem, qua duces eius oppresserat, perse+ cutus est eum et recepta Paphlagonia atque Bithynia etiam regnum eius invasit, Sinopen et Amison, civi+ tates Ponti nobilissimas, cepit. secundo proelio apud Cabira civitatem, quo ingentes copias ex omni regno adduxerat Mithridates, cum xxx= milia lectissima regis a quinque milibus Romanorum vastata essent, Mithri+ dates fugatus est, castra eius direpta. Armenia quo+ que minor, quam tenuerat, eidem sublata est. susceptus tamen est Mithridates post fugam a Tigrane, Armeniae rege, qui tum ingenti gloria imperabat, Per+ sas saepe vicerat, Mesopotamiam occupaverat et Syriam et Phoenices partem. ergo Lucullus repetens hostem fugatum etiam regnum Tigranis ingressus est. Tigranocertam, civitatem Arzanenae, nobilissimam regni Armeniaci, cepit, ipsum regem cum septem mi+ libus quingentis clibanariis et centum milibus sagitta+ riorum et armatorum venientem decem et octo milia militum habens ita vicit, ut magnam partem Arme+ niorum deleverit. inde Nisibin profectus eam quoque civitatem cum regis fratre cepit. sed hi, quos in Ponto Lucullus reliquerat cum exercitus parte, ut re+ giones victas et iam Romanorum tuerentur, neglegen+ ter se et avare agentes occasionem iterum Mithridati in Pontum inrumpendi dederunt, atque ita bellum renovatum est. Lucullo paranti capta Nisibi contra Persas expeditionem successor est missus. alter autem Lucullus, qui Macedoniam administra+ bat, Bessis primus Romanorum intulit bellum atque eos ingenti proelio in Haemo monte superavit. Op+ pidum Uscudamam, quod Bessi habitabant, eodem die, quo adgressus est, vicit, Cabylen cepit, usque ad Da+ nubium penetravit. inde multas supra Pontum posi+ tas civitates adgressus est. illic Apolloniam evertit, Callatim, Parthenopolim, Tomos, Histrum, Burziao+ nem cepit bello que confecto Romam rediit. ambo triumphaverunt, tamen Lucullus, qui contra Mithrida+ ten pugnaverat, maiore gloria, cum tantorum regnorum victor redisset. confecto bello Macedonico, manente Nithridatico, quod recedente Lucullo rex collectis auxiliis repara+ verat, bellum Creticum ortum est. ad id missus Q% Caecilius Metellus ingentibus proeliis intra triennium omnem provinciam cepit, appellatus que est Creticus atque ex insula triumphavi+ t. quo tempore Libya quoque Romano imperio per testamentum Appionis, qui rex eius fuerat, accessit, in qua inclutae urbes erant Berenice, Ptolomais, Cyrene. dum haec geruntur, piratae omnia maria infesta+ bant ita, ut Romanis toto orbe victoribus sola navi+ gatio tuta non esset. quare id bellum Cn% Pompeio decretum est. quod intra paucos menses ingenti et felicitate et celeritate confecit. mox ei delatum etiam bellum contra Mithridaten et Tigranen. quo suscepto Mithridaten in Armenia minore nocturno proelio vicit, castra diripuit, quadraginta milia eius occidit, viginti tantum de exercitu suo perdidit et duos centuriones. Mithridates cum uxore fugit et duobus comitibus. neque multo post, cum in suos saeviret, Pharnacis, filii sui, apud milites seditione ad mortem coactus venenum hausit. hunc finem habuit Mithri+ dates. periit autem apud Bosphorum, vir ingentis in+ dustriae consilii que. regnavit annis sexaginta, vixit septuaginta duobus, contra Romanos bellum habuit annis quadraginta. Tigrani deinde Pompeius bellum intulit. ille se ei dedidit et in castra Pompei sexto decimo miliario ab Artaxata venit ac diadema suum, cum procubuisset ad genua Pompei, in manibus ipsius conlocavit. quod ei Pompeius reposuit honorifice que eum habitum regni tamen parte multavit et grandi pecunia. adempta est ei Syria, Phoenice, Sophanene; sex milia praeterea talentorum argenti indicta, quae populo Romano daret, quia bellum sine causa Romanis commovisset. Pompeius mox etiam Albanis bellum intulit et eorum regem Oroden ter vicit, postremo per epistulas ac munera rogatus veniam ei ac pacem dedit. Hiberiae quoque regem Artacen vicit acie et in deditionem ac+ cepit. Armeniam minorem Deiotaro, Galatiae regi, donavit, quia socius belli Mithridatici fuerat. Attalo et Pylaemeni Paphlagoniam reddidit. Aristarchum Colchis regem inposuit. mox Ituraeos et Arabas vicit. et cum venisset in Syriam, Seleuciam, vicinam Antiochiae civitatem, libertate donavit, quod regem Tigranen non recepisset. Antiochensibus obsides red+ didit. aliquantum agrorum Daphnensibus dedit, quo lucus ibi spatiosior fieret, delectatus loci amoenitate et aquarum abundantia. inde ad Iudaeam transgres+ sus est, Hierosolyma, caput gentis, tertio mense cepit xii= milibus Iudaeorum occisis, ceteris in fidem acceptis. his gestis in Asiam se recepit et finem antiquissimo bello dedit. M% Tullio Cicerone oratore et C% Antonio consul+ ibus, anno ab urbe condita sexcentesimo octogesimo nono, L% Sergius Catilina, nobilissimi generis vir, sed ingenii pravissimi, ad delendam patriam coniuravit cum qui+ busdam claris quidem, sed audacibus viris. a Cice+ rone urbe expulsus est. socii eius deprehensi in car+ cere strangulati sunt. ab Antonio, altero consule, Catilina ipse victus proelio est interfectus. sexcentesimo nonagesimo anno urbis conditae D% Iunio Silano et L% Murena consulibus Metellus de Creta triumphavit, Pompeius de bello piratico et Mithridatico. nulla umquam pompa triumphi similis fuit. ducti sunt ante eius currum filii Mithridatis, filius Triganis et Aristobulus, rex Iudaeorum; praelata est in+ gens pecunia et auri atque argenti infinitum. hoc tem+ pore nullum per orbem terrarum grave bellum erat. anno urbis conditae sexcentesimo nonagesimo ter+ tio C% Iulius Caesar, qui postea imperavit, cum L% Bi+ bulo consul est factus. decreta est ei Gallia et Illy+ ricum cum legionibus decem. is primus vicit Helvetios, qui nunc Sequani appellantur, deinde vincendo per bella gravissima usque ad Oceanum Brittanicum processit. domuit autem annis novem fere omnem Gal+ liam, quae inter Alpes, flumen Rhodanum, Rhenum et Oceanum est et circuitu patet ad bis et tricies cen+ tena milia passuum. Brittanis mox bellum intulit, quibus ante eum ne nomen quidem Romanorum cogni+ tum erat, eos que victos obsidibus acceptis stipendia+ rios fecit. Galliae autem tributi nomine annuum im+ peravit stipendium quadringenties, Germanos que trans Rhenum adgressus inmanissimis proeliis vicit. inter tot successus ter male pugnavit, apud Arvenos semel praesens et absens in Germania bis. nam legati eius duo, Titurius et Aurunculeius, per insidias caesi sunt. circa eadem tempora, anno urbis conditae sexcen+ tesimo nonagesimo septimo, M% Licinius Crassus, col+ lega Cn% Pompei Magni in consulatu secundo, contra Parthos missus est et cum circa Carras contra omen et auspicia dimicasset, a Surena, Orodis regis duce, victus ad postremum interfectus est cum filio, claris+ simo et praestantissimo iuvene. reliquiae exercitus per C% Cassium quaestorem servatae sunt, qui singu+ lari animo perditas res tanta virtute restituit, ut Persas rediens trans Euphraten crebris proeliis vinceret. hinc iam bellum civile successit exsecrandum et lacrimabile, quo praeter calamitates, quae in proeliis acciderunt, etiam populi Romani fortuna mutata est. Caesar enim rediens ex Gallia victor coepit poscere alterum consulatum atque ita, ut sine dubietate aliqua ei deferretur. contradictum est a Marcello consule, a Bibulo, a Pompeio, a Catone, iussus que dimissis exercitibus ad urbem redire. propter quam iniuriam ab Arimino, ubi milites congregatis habebat, adver+ sum patriam cum exercitu venit. consules cum Pompeio senatus que omnis atque universa nobilitas ex urbe fugit et in Graeciam transiit. apud Epirum, Macedoniam, Achaiam Pompeio duce senatus contra Caesarem bellum paravit. Caesar vacuam urbem ingressus dictatorem se fecit. inde Hispanias petit. ibi Pompei exercitus validissi+ mos et fortissimos cum tribus ducibus, L% Afranio, M% Petreio, M% Varrone, superavit. inde regressus in Graeciam transiit, adversus Pompeium dimicavit. pri+ mo proelio victus est et fugatus, evasit tamen, quia nocte interveniente Pompeius sequi noluit, dixit que Caesar nec Pompeium scire vincere et illo tantum die se potuisse superari. deinde in Thessalia apud Palaeopharsalum productis utrimque ingentibus copiis dimicaverunt. Pompei acies habuit xl= milia peditum, equites in sinistro cornu sexcentos, in dextro quin+ gentos, innumeros senatores, praetorios, consulares et qui magnorum iam bellorum victores fuissent. Cae+ sar in acie sua habuit peditum non integra xxx= milia, equites mille. numquam adhuc Romanae copiae in unum neque maiores neque melioribus ducibus convenerant, totum terrarum orbem facile subacturae, si contra barbaros ducerentur. pugnatum tum est ingenti contentione, victus que ad postremum Pompeius et castra eius direpta sunt. ipse fugatus ad Alexandriam petiit, ut a rege Aegypti, cui tutor a senatu datus fuerat propter iuvenilem eius aetatem, acciperet auxilia. qui fortu+ nam magis quam amicitiam secutus occidit Pompeium, caput eius et anulum Caesari misit. quo conspecto Caesar etiam lacrimas fudisse dicitur, tanti viri intuens caput et generi quondam sui. mox Caesar Alexandriam venit. ipsi quoque Pto+ lomaeus parare voluit insidias, qua causa bellum regi inlatum est. victus in Nilo periit inventum que est eius corpus cum lorica aurea. Caesar Alexandria potitus regnum Cleopatrae dedit, Ptolomaei sorori, cum qua consuetudinem stupri habuerat. rediens inde Caesar Pharnacen, Mithridatis Magni filium, qui Pom+ peio in auxilium apud Thessaliam fuerat, rebellantem in Ponto et multas populi Romani provincias occu+ pantem vicit acie, postea ad mortem coegit. inde Romam regressus tertio se consulem fecit cum M% Aemilio Lepido, qui ei magister equitum dic+ tatori ante fuerat. inde in Africam profectus est, ubi infinita nobilitas cum Iuba, Mauritaniae rege, bellum reparaverat. duces autem Romani erant P% Cornelius Scipio ex genere antiquissimo Scipionis Africani (hic etiam socer Pompei Magni fuerat), M% Petreius, Q% Varus, M% Porcius Cato, L% Cornelius Faustus, Sullae dictatoris filius. contra hos commisso proelio post multas dimicationes victor fuit Caesar. Cato, Scipio, Petreius, Iuba ipsi se occiderunt. Fau+ stus, Sullae quondam dictatoris filius, Pompei gener, a Caesare interfectus est. post annum Caesar Romam regressus quarto se consulem fecit et statim ad Hispanias est profectus, ubi Pompei filii, Cn% Pompeius et Sex% Pompeius, in+ gens bellum praeparaverant. multa proelia fuerunt, ultimum apud Mundam civitatem, in quo adeo Caesar paene victus est, ut fugientibus suis se voluerit occi+ dere, ne post tantam rei militaris gloriam in potesta+ tem adulescentium natus sex et quinquaginta veniret. denique revocatis suis vicit. ex Pompei filiis maior occisus est, minor fugit. inde Caesar bellis civilibus toto orbe conpositis Romam rediit. agere insolentius coepit et contra consuetudinem Romanae libertatis. cum ergo et hono+ res ex sua voluntate praestaret, qui a populo antea deferebantur, nec senatui ad se venienti adsurgeret alia que regia ac paene tyrannica faceret, coniuratum est in eum a sexaginta vel amplius senatoribus equi+ tibus que Romanis. praecipui fuerunt inter coniuratos duo Bruti ex eo genere Bruti, qui primus Romae con+ sul fuerat et reges expulerat, et C% Cassius et Servi+ lius Casca. ergo Caesar, cum senatus die inter cete+ ros venisset ad curiam, tribus et viginti vulneribus confossus est. anno urbis septingentesimo fere ac nono inter+ fecto Caesare civilia bella reparata sunt. Percussori+ bus enim Caesaris senatus favebat. Antonius consul partium Caesaris civilibus bellis opprimere eos cona+ batur. ergo turbata re publica multa Antonius sce+ lera committens a senatu hostis iudicatus est. missi ad eum persequendum duo consules, Pansa et Hirtius, et Octavianus adulescens annos x= et vii= natus, Cae+ saris nepos, quem illi testamento heredem reliquerat et nomen suum ferre iusserat. hic est, qui postea Augustus est dictus et rerum potitus. qui profecti contra Antonium tres duces vicerunt. evenit tamen, ut victores consules ambo morerentur. quare tres exercitus uni Caesari Augusto paruerunt. fugatus Antonius amisso exercitu confugit ad Lepidum, qui Caesari magister equitum fuerat et tum militum copias grandes habebat, a quo susceptus est. mox Lepido operam dante Caesar pacem cum An+ tonio fecit et quasi vindicaturus patris sui mortem, a quo per testamentum fuerat adoptatus, Romam cum exercitu profectus extorsit, ut sibi vicesimo anno consulatus daretur. senatum proscripsit, cum Antonio ac Lepido rem publicam armis tenere coepit. per hos etiam Cicero orator occisus est multi que alii nobiles. interea Brutus et Cassius, interfectores Caesaris, ingens bellum moverunt. erant enim per Macedo+ niam et Orientem multi exercitus, quos occupaverant. profecti sunt igitur contra eos Caesar Octavianus Augustus et M% Antonius; remanserat enim ad defen+ dendam Italiam Lepidus. apud Philippos, Macedo+ niae urbem, contra eos pugnaverunt. primo proelio victi sunt Antonius et Caesar, periit tamen dux nobili+ tatis Cassius, secundo Brutum et infinitam nobilita+ tem, quae cum illis bellum gesserat, victam interfecerunt. ac sic inter eos divisa est res publica, ut Augustus Hispanias, Gallias et Italiam teneret, Anto+ nius Asiam, Pontum, Orientem. sed in Italia L% An+ tonius consul bellum civile commovit, frater eius, qui cum Caesare contra Brutum et Cassium dimicaverat. is apud Perusiam, Tusciae civitatem, victus et captus est, neque occisus. interim a Sex% Pompeio, Cn% Pompei Magni filio, ingens bellum in Sicilia commotum est his, qui super+ fuerant ex partibus Bruti Cassii que, ad eum conflue+ ntibus. bellatum per Caesarem Augustum Octavianum et M% Antonium adversus Sex% Pompeium est. pax postremo convenit. eo tempore M% Agrippa in Aquitania rem pro+ spere gessit et L% Ventidius Bassus inrumpentes in Syriam Persas tribus proeliis vicit. Pacorum, regis Orodis filium, interfecit eo ipso die, quo olim Orodes, Persarum rex, per ducem Surenam Crassum occiderat. hic primus de Parthis iustissimum triumphum Romae egit. interim Pompeius pacem rupit et navali proelio victus fugiens ad Asiam interfectus est. Antonius, qui Asiam et Orientem tenebat, repudiata sorore Caesaris Augusti Octaviani Cleopatram, reginam Aegypti, duxit uxorem. contra Persas etiam ipse pugnavit. primis eos proeliis vicit, regrediens tamen fame et pestilentia laboravit et, cum instarent Parthi fugienti, ipse pro victo recessit. hic quoque ingens bellum civile commovit cogente uxore Cleopatra, dum cupiditate mu+ liebri optata etiam in urbe regnare. victus est ab Augusto navali pugna clara et inlustri apud Actium, qui locus in Epiro est, ex qua fugit in Aegyptum et desperatis rebus, cum omnes ad Augustum transirent, ipse se interemit. Cleopatra sibi aspidem admisit et veneno eius extincta est. Aegyptus per Octavianum Augustum imperio Romano adiecta est praepositus que ei C% Cornelius Gallus. hunc primum Aegyptus Romanum iudicem habuit. ita bellis toto orbe confectis Octavianus Augustus Romam rediit, duodecimo anno, quam consul fuerat. ex eo rem publicam per quadraginta et quattuor an+ nos solum obtinuit. ante enim duodecim annis cum Antonio et Lepido tenuerat. ita ab initio principa+ tus eius usque ad finem quinquaginta et sex anni fuerunt. obiit autem septuagesimo sexto anno morte communi in oppido Campaniae Atella. Romae in campo Martio sepultus est, vir, qui non inmerito ex maxima parte deo similis est putatus. neque enim facile ullus eo aut in bellis felicior fuit aut in pace moderatior. quadraginta et quattuor annis, quibus solus gessit imperium, civilissime vixit, in cunctos liberalissimus, in amicos fidissimus, quos tantis evexit honoribus, ut paene aequaret fastigio suo. nullo tempore ante eum magis res Romana flo+ ruit. nam exceptis civilibus bellis, in quibus invictus fuit, Romano adiecit imperio Aegyptum, Cantabriam, Dalmatiam saepe ante victam, sed penitus tunc sub+ actam, Pannoniam, Aquitaniam, Illyricum, Raetiam, Vindelicos et Salassos in Alpibus, omnes Ponti mari+ timas civitates, in his nobilissimas Bosphorum et Panticapaeum. vicit autem multis proeliis Dacos. Germanorum ingentes copias cecidit, ipsos quoque trans Albim fluvium summovit, qui in Barbarico longe ultra Rhenum est. hoc tamen bellum per Drusum, privignum suum, administravit, sicut per Tiberium, privignum alterum, Pannonicum, quo bello xl= captivorum milia ex Germania transtulit et supra ri+ pam Rheni in Gallia conlocavit. Armeniam a Parthis recepit. obsides, quod nulli antea, Persae ei dederunt. reddiderunt etiam signa Romana, quae Crasso victo ademerant. Scythae et Indi, quibus antea Romanorum nomen incognitum fuerat, munera et legatos ad eum miserunt. Galatia quoque sub hoc provincia facta est, cum antea regnum fuisset, primus que eam M% Lollius pro praetore administravit. tanto autem amore etiam apud barbaros fuit, ut reges populi Romani amici in honorem eius conderent civitates, quas Caesareas no+ minarent. multi autem reges ex regnis suis venerunt, ut ei obsequeren+ tur, et habitu Romano, togati scilicet, ad vehiculum vel equum ipsius cucurrerunt. moriens Divus appellatus. rem publicam beatissimam Tiberio successori reliquit, qui privignus ei, mox gener, postremo adoptione filius fuerat. sed Tiberius ingenti socordia imperium gessit, gravi crudelitate, scelesta avaritia, turpi libidine. nam nusquam ipse pugnavit, bella per legatos gessit suos. quosdam reges ad se per blanditias evocatos num+ quam remisit, in quibus Archelaum Cappadocem, cuius etiam regnum in provinciae formam redegit et maxi+ mam civitatem appellari nomine suo iussit, quae nunc Caesarea dicitur, cum Mazaca antea vocaretur. hic tertio et vicesimo imperio anno, aetatis septuagesimo octavo, ingenti omnium gaudio mortuus est in Campania. succesit ei C% Caesar, cognomento Caligula, Drusi, privigni Augusti, et ipsius Tiberi nepos, sceleratissi+ mus ac funestissimus et qui etiam Tiberi dedecora purgaverit. bellum contra Germanos suscepit et in+ gressus Sueviam nihil strenue fecit. stupra sororibus intulit, ex una etiam filiam agnovit. cum adversum cunctos ingenti avaritia, libidine, crudelitate saeviret, interfectus in Palatio est anno aetatis vicesimo nono, imperii tertio, mense decimo die que octavo. post hunc Claudius fuit, patruus Caligulae, Drusi, qui apud Mogontiacum monumentum habet, filius. hic medie imperavit, multa gerens tranquille atque moderate, quaedam crude+ liter et insulse. Brittanis intulit bellum, quam nullus Romanorum post C% Caesarem attigerat, ea que devicta per Cn% Sentium et A% Plautium, inlustres ac nobiles viros, triumphum celebrem egit. quasdam insulas etiam ultra Brittanias in Oceano positas im+ perio Romano addidit, quae appellantur Orchades, filio autem suo Brittanici nomen inposuit. tam civilis autem circa quosdam amicos extitit, ut etiam Plautium, no+ bilem virum, qui expeditione Brittanica multa egregie fecerat, triumphantem ipse prosequeretur et conscen+ denti Capitolium laevus incederet. is vixit annos iv= et lx=, imperavit xiv=. post mortem consecratus est Divus que appellatus. successit huic Nero, Caligulae, avunculo suo, simil+ limus, qui Romanum imperium et deformavit et mi+ nuit, inusitatae luxuriae sumptuum que, ut qui exemplo C% Caligulae calidis et frigidis lavaret unguentis, retibus aureis piscaretur, quae blattinis funibus extrahebat. infinitam senatus partem interfecit, bonis omni+ bus hostis fuit. ad postremum se tanto dedecore prostituit, ut et saltaret et cantaret in scaena citha+ roedico habitu vel tragico. parricidia multa commisit fratre, uxore, sorore, matre interfectis, urbem Romam incendit, ut spectaculi eius imaginem cerneret, quali olim Troia capta arserat. in re militari nihil omnino ausus Brittaniam paene amisit. nam duo sub eo nobilissima oppida capta illic atque eversa sunt. Ar+ meniam Parthi sustulerunt legiones que Romanas sub iugum miserunt. duae tamen sub eo provinciae fac+ tae sunt, Pontus Polemoniacus concedente rege Pole+ mone et Alpes Cottiae Cottio rege defuncto. per haec Romano orbi execrabilis ab omnibus si+ mul destitutus est et a senatu hostis iudicatus; cum quaereretur ad poenam, quae poena erat talis, ut nu+ dus per publicum ductus furca capiti eius inserta vir+ gis usque ad mortem caederetur atque ita praecipita+ retur a saxo, e Palatio fugit et in suburbano se liberti sui, quod inter Salariam et Nomentanam viam ad quartum urbis miliarium est, interfecit. is aedificavit Romae thermas, quae ante Neronianae dictae nunc Alexandrianae appellantur. obiit tricesimo et altero aetatis anno, imperii quarto decimo, atque in eo omnis Augusti familia consumpta est. huic Ser% Galba successit, antiquissimae nobili+ tatis senator, cum septuagesimum et tertium annum ageret aetatis, ab Hispanis et Gallis imperator electus, mox ab universo exercitu libenter acceptus. nam privata eius vita insignis fuerat militaribus et civilibus rebus. saepe consul, saepe pro consule, frequenter dux in gravissimis bellis. huius breve imperium fuit et quod bona haberet exordia, nisi ad severitatem propensior videretur. insidiis tamen Othonis occisus est imperii mense septimo. iugulatus in foro Romae se+ pultus que in hortis suis, qui sunt Aurelia via non longe ab urbe Roma. Otho occiso Galba invasit imperium, materno genere nobilior quam paterno, neutro tamen obscuro. in privata vita mollis et Neroni familiaris, in imperio documentum sui non potuit ostendere. nam cum isdem temporibus, quibus Otho Galbam occiderat, etiam Vitellius factus esset Germanicianis exercitibus imperator, bello contra eum suscepto cum apud Betriacum in Italia levi proelio victus esset, ingentes tamen copias ad bellum haberet, sponte se+ met occidit. petentibus militibus, ne tam cito de belli desperaret eventu, cum tanti se non esse dixisset, ut propter eum bellum civile moveretur, voluntaria morte obiit tricesimo et octavo aetatis anno, nonagesimo et quinto imperii die. dein Vitellius imperio potitus est, familia hono+ rata magis quam nobili. nam pater eius non admo+ dum clare natus tres tamen ordinarios gesserat consulatus. hic cum multo dedecore imperavit et gravi saevitia notabilis, praecipue ingluvie et voracitate, quippe cum de die saepe quarto vel quinto feratur epulatus. notissima certe cena memoriae mandata est, quam ei Vitellius frater exhibuit, in qua super ceteros sumptus duo milia piscium, septem avium adposita traduntur. hic cum Neroni similis esse vellet atque id adeo prae se ferret, ut etiam exequias Nero+ nis, quae humiliter sepultae fuerant, honoraret, a Vespasiani ducibus occisus est interfecto prius Sabino, Vespasiani imperatoris fratre, quem cum Capitolio incendit. interfectus autem est magno dedecore: tractus per urbem Romam publice, nudus, erecto coma capite et subiecto ad mentum gladio, ster+ core in vultum et pectus ab omnibus obviis adpetitus, postremo iugulatus et in Tiberim deiectus etiam communi caruit sepultura. periit autem aetatis anno septimo et quinquagesimo, imperii mense octavo et die uno. Vespasianus huic successit, factus apud Palaesti+ nam imperator, princeps obscure quidem natus, sed optimis conparandus, privata vita inlustris, ut qui a Claudio in Germaniam et deinde in Brittaniam missus tricies et bis cum hoste conflixerit, duas validissimas gentes, viginti oppida, insulam Vectam, Brittaniae proximam, imperio Romano adiecerit. Romae se in imperio moderatissime gessit. pecuniae tantum avi+ dior fuit, ita tamen, ut eam nulli iniuste auferret. quam cum omni diligentiae provisione colligeret, tamen studiosissime largiebatur, praecipue indigenti+ bus. nec facile ante eum cuiusquam principis vel maior est liberalitas comperta, vel iustior. placidis+ simae lenitatis, ut qui maiestatis quoque contra se reos non facile puniret ultra exilii poenam. sub hoc Iudaea Romano accessit imperio et Hierosolyma, quae fuit urbs nobilissima Palaestinae. Achaiam, Lyciam, Rhodum, Byzantium, Samum, quae liberae ante id tempus fuerant, item Thraciam, Ciliciam, Commagenen, quae sub regibus amicis egerant, in provinciarum formam redegit. offensarum et inimicitiarum inmemor fuit, convicia a causidicis et philosophis in se dicta leniter tulit, diligens tamen coercitor disciplinae militaris. hic cum filio Tito de Hierosolymis triumphavit. per haec cum senatui, populo, postremo cunctis amabilis ac iucun+ dus esset, profluvio ventris extinctus est in villa pro+ pria circa Sabinos, annum agens aetatis sexagesimum nonum, imperii nonum et diem septimum, atque inter Divos relatus est. genituram filiorum ita cognitam habuit, ut, cum multae contra eum coniurationes fie+ rent, quas patefactas ingenti dissimulatione contempsit, in senatu dixerit aut filios sibi successuros, aut neminem. huic Titus filius successit, qui et ipse Vespasianus est dictus, vir omnium virtutum genere mirabilis adeo, ut amor et deliciae humani generis diceretur, facun+ dissimus, bellicosissimus, moderatissimus. causas Latine egit, poemata et tragoedias Graece conposuit. in oppugnatione Hierosolymorum sub patre militans duodecim propugnatores duodecim sagittarum confixit ictibus. Romae tantae civilitatis in imperio fuit, ut nullum omnino punierit, convictos adversum se con+ iurationis dimiserit vel in eadem familiaritate, qua antea, habuit. facilitatis et liberalitatis tantae fuit, ut, cum nulli quicquam negaret et ab amicis repre+ henderetur, responderit nullum tristem debere ab im+ peratore discedere, praeterea cum quadam die in cena recordatus fuisset nihil se illo die cuiquam praesti+ tisse, dixerit: !amici, hodie diem perdidi.! hic Romae amphitheatrum aedificavit et quinque milia ferarum in dedicatione eius occidit. per haec inusitato favore di+ lectus morbo periit in ea, qua pater, villa post bien+ nium et menses octo, dies viginti, quam imperator erat factus, aetatis anno altero et quadragesimo. tantus luctus eo mortuo publicus fuit, ut omnes tamquam in propria doluerint orbitate. senatus obitu ipsius circa vesperam nuntiato nocte inrupit in curiam et tantas ei mortuo laudes gratias que congessit, quantas nec vivo umquam egerat nec praesenti. inter Divos relatus est. Domitianus mox accepit imperium, frater ipsius iunior, Neroni aut Caligulae aut Tiberio similior quam patri vel fratri suo. primis tamen annis moderatus in imperio fuit, mox ad ingentia vitia progressus libi+ dinis, iracundiae, crudelitatis, avaritiae tantum in se odii concitavit, ut merita et patris et fratris aboleret. interfecit nobilissimos e senatu. dominum se et deum primus appellari iussit. nullam sibi nisi au+ ream et argenteam statuam in Capitolio passus est poni. consobrinos suos interfecit. superbia quoque in eo execrabilis fuit. expeditiones quattuor habuit, unam adversum Sarmatas, alteram adversum Cattos, duas adversum Dacos. de Dacis Cattis que duplicem triumphum egit, de Sarmatis solam lauream usurpa+ vit. multas tamen calamitates isdem bellis passus est; nam in Sarmatia legio eius cum duce interfecta est et a Dacis Oppius Sabinus consularis et Cornelius Fuscus, praefectus praetorio, cum magnis exercitibus occisi sunt. Romae quoque multa opera fecit, in his Capitolium et Forum Transitorium, Divorum Porticus, Isium ac Serapium et Stadium. verum cum ob scelera universis exosus esse coepisset, interfectus est suorum coniuratione in Palatio anno aetatis qua+ dragesimo quinto, imperii quinto decimo. funus eius cum ingenti dedecore per vespillones exportatum et ignobiliter est sepultum. anno octingentesimo et quinquagesimo ab urbe condita, Vetere et Valente consulibus res publica ad prosperrimum statum rediit bonis principibus ingenti felicitate commissa. Domitiano enim, exitiabili ty+ ranno, Nerva successit, vir in privata vita modera+ tus et strenuus, nobilitatis mediae. qui senex ad+ modum operam dante Petronio Secundo, praefecto prae+ torio, item Parthenio, interfectore Domitiani, imperator est factus; aequissimum se et civilissimum praebuit. rei publicae divina provisione consuluit Traianum adoptando. mortuus est Romae post annum et quat+ tuor menses imperii sui ac dies octo, aetatis septua+ gesimo et altero anno, atque inter Divos relatus est. successit ei Ulpius Crinitus Traianus, natus Itali+ cae in Hispania, familia antiqua magis quam clara. nam pater eius primum consul fuit. imperator autem apud Agrippinam in Galliis factus est. rem publi+ cam ita administravit, ut omnibus principibus merito praeferatur, inusitatae civilitatis et fortudinis. Romani imperii, quod post Augustum defensum magis fuerat quam nobiliter ampliatum, fines longe late que diffudit. urbes trans Rhenum in Germania reparavit. Daciam Decibalo victo subegit provincia trans Danu+ bium facta in his agris, quos nunc Taifali, Victoali et Tervingi habent. ea provincia decies centena milia passuum in circuitu tenuit. Armeniam, quam occupaverant Parthi, recepit Parthomasiri occiso, qui eam tenebat. Albanis regem dedit. Hiberorum regem et Sauromatarum et Bos+ phoranorum et Arabum et Osdroenorum et Colcho+ rum in fidem accepit. Carduenos, Marcomedos oc+ cupavit et Anthemusiam, magnam Persidis regionem, Seleuciam, Ctesiphontem, Babylonem; Messenios vicit ac tenuit. usque ad Indiae fines et mare Rubrum accessit atque ibi tres provincias fecit, Armeniam, Assyriam, Mesopotamiam, cum his gentibus, quae Madenam attingunt. Arabiam postea in provinciae formam redegit. in mari Rubro classem instituit, ut per eam Indiae fines vastaret. gloriam tamen militarem civilitate et moderatione superavit, Romae et per provincias aequalem se om+ nibus exhibens, amicos salutandi causa frequentans vel aegrotantes vel cum festos dies habuissent, con+ vivia cum isdem indiscreta vicissim habens, saepe in vehiculis eorum sedens, nullum senatorum laedens, nihil iniustum ad augendum fiscum agens, liberalis in cunctos, publice privatim que ditans omnes et honori+ bus augens, quos vel mediocri familiaritate cognovis+ set, per orbem terrarum aedificans multa, inmunitates civitatibus tribuens, nihil non tranquillum et placidum agens, adeo ut omni eius aetate unus senator damna+ tus sit atque is tamen per senatum ignorante Traiano. ob haec per orbem terrarum deo proximus nihil non venerationis meruit et vivus et mortuus. inter alia dicta hoc ipsius fertur egregium. am+ icis enim culpantibus, quod nimium circa omnes com+ munis esset, respondit talem se imperatorem esse privatis, quales esse sibi imperatores privatus optasset. post ingentem igitur gloriam belli domi que quaesitam e Perside rediens apud Seleuciam Isauriae profluvio ventris extinctus est. obiit autem aetatis anno sexagesimo tertio, mense nono, die quarto, im+ perii nono decimo, mense sexto, die quinto decimo. inter Divos relatus est solus que omnium intra urbem sepultus est. ossa conlata in urnam auream in foro, quod aedificavit, sub columna posita sunt, cuius alti+ tudo cxliv= pedes habet. huius tantum memoriae delatum est, ut usque ad nostram aetatem non aliter in senatu principibus adclametur, nisi !felicior Augusto, melior Traiano!. adeo in eo gloria bonitatis obtinuit, ut vel adsentantibus vel vere laudantibus occasionem magnificentissimi praestet exempli. defuncto Traiano Aelius Hadrianus creatus est princeps, sine aliqua quidem voluntate Traiani, sed operam dante Plotina, Traiani uxore; nam eum Tra+ ianus, quamquam consobrinae suae filium, vivus nolu+ erat adoptare. natus et ipse Italicae in Hispania. qui Traiani gloriae invidens statim provincias tres reliquit, quas Traianus addiderat, et de Assyria, Meso+ potamia, Armenia revocavit exercitus ac finem imperii esse voluit Euphraten, idem de Dacia facere cona+ tum amici deterruerunt, ne multi cives Romani bar+ baris traderentur, propterea quia Traianus victa Dacia ex toto orbe Romano infinitas eo copias hominum transtulerat ad agros et urbes colendas. Dacia enim diuturno bello Decibali viris fuerat exhausta. pacem tamen omni imperii sui tempore habuit, semel tantum per praesidem dimicavit. orbem Roma+ num circumiit; multa aedificavit. facundissimus La+ tino sermone, Graeco eruditissimus fuit. non magnam clementiae gloriam habuit, diligentissimus tamen circa aerarium et militum disciplinam. obiit in Campania maior sexagenario, imperii anno vicesimo primo, mense decimo, die vicesimo nono. senatus ei tribuere noluit divinos honores, tamen cum successor ipsius T% Au+ relius Antoninus Fulvius hoc vehementer exigeret, etsi universi senatores palam resisterent, tandem obtinuit. ergo Hadriano successit T% Antoninus Fulvius Boionius, idem etiam Pius nominatus, genere claro, sed non admodum vetere, vir insignis et qui merito Numae Pompilio conferatur, ita ut Romulo Traianus aequetur. vixit ingenti honestate privatus, maiore in imperio, nulli acerbus, cunctis benignus, in re militari moderata gloria, defendere magis provincias quam amplificare studens, viros aequissimos ad administran+ dam rem publicam quaerens, bonis honorem habens, inprobos sine aliqua acerbitate detestans, regibus ami+ cis venerabilis non minus quam terribilis, adeo ut barbarorum plurimae nationes depositis armis ad eum controversias suas lites que deferrent sententiae que parerent. hic ante imperium ditissimus opes quidem omnes suas stipendiis militum et circa amicos libera+ litatibus minuit, verum aerarium opulentum reliquit. Pius propter clementiam dictus est. obiit apud Lorium, villam suam, miliario ab urbe duode+ cimo, vitae anno septuagesimo tertio, imperii vice+ simo tertio, atque inter Divos relatus est et merito consecratus. post hunc imperavit M% Antoninus Verus, haud dubie nobilissimus, quippe cum eius origo paterna a Numa Pompilio, materna a Solentino rege penderet, et cum eo L% Annius Antoninus Verus. tum que primum Romana res publica duobus aequo iure imperium admi+ nistrantibus paruit, cum usque ad eos singulos semper habuisset Augustos. hi et genere inter se coniuncti fuerunt et adfinitate. nam Verus Annius Antoninus M% Antonini filiam in matrimonium habuit, M% autem Antoninus gener Antonini Pii fuit per uxorem Gale+ riam Faustinam iuniorem, consobrinam suam. hi bellum contra Parthos gesserunt, qui post victoriam Traiani tum primum rebellaverant. Verus Antoninus ad id profectus est. qui Antiochiae et circa Arme+ niam agens multa per duces suos et ingentia patravit. Seleuciam, Assyriae urbem nobilissimam, cum quadrin+ gentis milibus hominum cepit; Parthicum triumphum revexit. cum fratre eodem que socero triumphavit. obiit tamen in Venetia, cum a Concordia civitate Altinum proficisceretur et cum fratre in vehiculo se+ deret, subito sanguine ictus, casu morbi, quem Graeci apoplexin vocant. vir ingenii parum civilis, reverentia tamen fratris nihil umquam atrox ausus. cum ob+ isset undecimo imperii anno, inter deos relatus est. post eum M% Antoninus solus rem publicam tenuit, vir, quem mirari facilius quis quam laudare possit. a principio vitae tranquillissimus, adeo ut ex infantia quoque vultum nec ex gaudio nec ex maerore muta+ verit. philosophiae deditus Stoicae, ipse etiam non solum vitae moribus, sed etiam eruditione philosophus. tantae admirationis adhuc iuvenis, ut eum successo+ rem paraverit Hadrianus relinquere, adoptato tamen Antonino Pio generum ei idcirco esse voluerit, ut hoc ordine ad imperium perveniret. institutus est ad philosophiam per Apollonium Chalcedonium, ad scientiam litterarum Graecarum per Sextum Chaeronensem, Plutarchi nepotem, Latinas au+ tem eum litteras Fronto, orator nobilissimus, docuit. hic cum omnibus Romae aequo iure egit, ad nullam insolentiam elatus est imperii fastigio; liberalitatis promptissimae. provincias ingenti benignitate et mo+ deratione tractavit. contra Germanos eo principe res feliciter gestae sunt. bellum ipse unum gessit Mar+ comannicum, sed quantum nulla memoria fuit, adeo ut Punicis conferatur. nam eo gravius est factum, quod universi exercitus Romani perierant. sub hoc enim tantus casus pestilentiae fuit, ut post victoriam Persicam Romae ac per Italiam provincias que maxima hominum pars, militum omnes fere copiae languore defecerint. ingenti ergo labore et moderatione, cum apud Car+ nuntum iugi triennio perseverasset, bellum Marcoman+ nicum confecit, quod cum his Quadi, Vandali, Sar+ matae, Suevi atque omnis barbaria commoverat, multa hominum milia interfecit, ac Pannoniis servitio libera+ tis Romae rursus cum Commodo Antonino, filio suo, quem iam Caesarem fecerat, triumphaverat. ad huius belli sumptum cum aerario exhausto largitiones nul+ las haberet neque indicere provincialibus aut senatui aliquid vellet, instrumentum regii cultus facta in foro Divi Traiani sectione distraxit, vasa aurea, pocula crystallina et murrina, uxoriam ac suam sericam et auream vestem, multa ornamenta gemmarum. ac per duos continuos menses ea venditio habita est multum que auri redactum. post victoriam tamen emptoribus pretia restituit, qui reddere conparata voluerunt; mole+ stus nulli fuit, qui maluit semel empta retinere. hic permisit viris clarioribus, ut convivia eodem cultu quo ipse et ministris similibus exhiberent. in editione munerum post victoriam adeo magnificum fuit, ut centum simul leones exhibuisse tradatur. cum igitur fortunatam rem publicam et virtute et man+ suetudine reddidisset, obiit xviii= imperii anno, vitae lxi=, et omnibus certatim adnitentibus inter Divos relatus est. huius successor L% Antoninus Commodus nihil paternum habuit, nisi quod contra Germanos feliciter et ipse pugnavit. Septembrem mensem ad nomen suum transferre conatus est, ut Commodus diceretur. sed luxuria et obscenitate depravatus gladiatoriis ar+ mis saepissime in ludo, deinceps etiam in amphitheatro cum huiusmodi hominibus dimicavit. obiit morte subita atque adeo, ut strangulatus vel veneno inter+ fectus putaretur, cum annis xii= post patrem et viii= mensibus imperasset, tanta execratione omnium, ut hostis humani generis etiam mortuus iudicaretur. huic successit Pertinax, grandaevus iam et qui septuagenariam attigisset aetatem, praefecturam urbi tum agens, ex senatus consulto imperare iussus. octo+ gesimo die imperii praetorianorum militum seditione et Iuliani scelere occisus est. post eum Salvius Iulianus rem publicam invasit, vir nobilis et iure peritissimus, nepos Salvi Iuliani, qui sub Divo Hadriano perpetuum conposuit edictum. victus est a Severo apud Mulvium pontem, interfectus in Palatio. vixit mensibus septem, postquam coeperat imperare. hinc imperii Romani administrationem Septimius Severus accepit, oriundus ex Africa, provincia Tripo+ litana, oppidi Lepti. solus omni memoria et ante et postea ex Africa imperator fuit. hic primum fisci advocatus, mox militaris tribunus, per multa deinde et varia officia atque honores usque ad administrationem totius rei publicae venit. Pertinacem se Appel+ lari voluit in honorem eius Pertinacis, qui a Iuliano fuerat occisus. parcus admodum fuit, natura saevus. bella multa et feliciter gessit. Pescennium Nigrum, qui in Aegypto et Syria rebellaverat, apud Cyzicum interfecit. Parthos vicit et Arabas interiores et Adia+ benos. Arabas eo usque superavit, ut etiam provin+ ciam ibi faceret, idcirco Parthicus, Arabicus, Adia+ benicus dictus est. multa toto orbe Romano reparavit. sub eo etiam Clodius Albinus, qui in occidendo Pertinace socius fuerat Iuliano, Caesarem se in Gallia fecit, victus que apud Lugdunum est interfectus. Severus tamen praeter bellicam gloriam etiam civi+ libus studiis clarus fuit et litteris doctus, philosophiae scientiam ad plenum adeptus. novissimum bellum in Brittania habuit, ut que receptas provincias omni se+ curitate muniret, vallum per cxxxii= passuum milia a mari ad mare deduxit. decessit Eboraci admodum senex, imperii anno sexto decimo, mense tertio. Divus appellatus est. nam filios duos successores reliquit, Bassianum et Getam, sed Bassiano Antonini nomen a senatu voluit inponi. itaque dictus est M% Aurelius Antoninus Bassianus patri que successit. nam Geta hostis publicus iudicatus confestim periit. M% igitur Aurelius Antoninus Bassianus, idem que Caracalla, morum fere paternorum fuit, paulo asperior et minax. opus Romae egregium fecit lavacri, quae thermae Antoninianae appellantur, nihil praeterea me+ morabile. inpatientis libidinis, qui novercam suam Iuliam uxorem duxit. defunctus est in Osdroena apud Edessam moliens adversum Parthos expeditio+ nem anno imperii sexto, mense secundo, vix egressus quadragesimum tertium annum. funere publico elatus est. deinde Opilius Macrinus, qui praefectus praetorio erat, cum filio Diadumeno facti imperatores nihil mem+ orabile ex temporis brevitate gesserunt. nam im+ perium eorum duum mensuum et unius anni fuit. seditione militari ambo pariter occisi sunt. creatus est post hos M% Aurelius Antoninus. hic Antonini Caracallae filius putabatur, sacerdos autem Heliogabali templi erat. is cum Romam ingenti et militum et senatus expectatione venisset, probris se omnibus contaminavit. inpudicissime et obscenissime vixit, biennio que post et octo mensibus tumultu inter+ fectus est militari et cum eo mater Symiasera. successit huic Aurelius Alexander, ab exercitu Caesar, a senatu Augustus nominatus, iuvenis admo+ dum, suscepto que adversus Persas bello Xerxen, eorum regem, gloriosissime vicit. militarem disciplinam se+ verissime rexit. quasdam tumultuantes legiones in+ tegras exauctoravit. adsessorem habuit vel scrinii magistrum Ulpianum, iuris conditorem. Romae quo+ que favorabilis fuit. periit in Gallia militari tumultu tertio decimo imperii anno et die nono. in Mamae+ am, matrem suam, unice pius. post hunc Maximinus ex corpore militari primus ad imperium accessit sola militum voluntate, cum nulla senatus intercessisset auctoritas neque ipse senator esset. is bello adversus Germanos feliciter gesto cum a militibus imperator esset appellatus, a Pupieno Aqui+ leiae occisus est deserentibus eum militibus suis cum filio adhuc puero, cum quo imperaverat triennio et paucis diebus. postea tres simul Augusti fuerunt, Pupienus, Bal+ binus, Gordianus, duo superiores obscurissimo genere, Gordianus nobilis, quippe cuius pater, senior Gordia+ nus, consensu militum, cum proconsulatum Africae ge+ reret, Maximino imperante princeps fuisset electus. itaque cum Romam venisset, Balbinus et Pupienus in Palatio interfecti sunt, soli Gordiano imperium re+ servatum. Gordianus admodum puer cum Tranquil+ linam Romae duxisset uxorem, Ianum Geminum ape+ ruit et ad Orientem profectus Parthis bellum intulit, qui iam moliebantur erumpere. quod quidem feliciter gessit proeliis que ingentibus Persas adflixit. rediens haud longe a Romanis finibus interfectus est fraude Philippi, qui post eum imperavit. miles ei tumulum vicesimo miliario a Circesio, quod castrum nunc Ro+ manorum est Euphratae inminens, aedificavit, exequias Romam revexit, ipsum Divum appellavit. Philippi duo, filius ac pater, Gordiano occiso im+ perium invaserunt atque exercitu incolumi reducto ad Italiam ex Syria profecti sunt. his imperantibus mil+ lesimus annus Romae urbis ingenti ludorum apparatu spectaculorum que celebratus est. ambo deinde ab exercitu interfecti sunt, senior Philippus Veronae, Ro+ mae iunior. annis quinque imperaverunt; inter Divos tamen relati sunt. post hos Decius e Pannonia inferiore Budaliae natus imperium sumpsit. bellum civile, quod in Gal+ lia motum fuerat, oppressit. filius suum Caesarem fecit. Romae lavacrum aedificavit. cum imperassent biennio ipse et filius, uterque in Barbarico interfecti sunt. senior meruit inter Divos referri. mox imperatores creati sunt Gallus Hostilianus et Galli filius Volusianus. sub his Aemilianus in Moe+ sia res novas molitus est; ad quem opprimendum cum ambo profecti essent, Interamnae interfecti sunt non conpleto biennio. nihil omnino clarum gesserunt. sola pestilentia et morbis atque aegritudinibus notus eorum principatus fuit. Aemilianus obscurissime natus obscurius imperavit ac tertio mense extinctus est. hinc Licinius Valerianus in Raetia et Norico agens ab exercitu imperator et mox Augustus est factus. Gallienus quoque Romae a senatu Caesar est appellatus. horum imperium Romano nomini perni+ ciosum et paene exitiabile fuit vel infelicitate prin+ cipum vel ignavia. Germani Ravennam usque vene+ runt. Valerianus in Mesopotamia bellum gerens a Sapore, Persarum rege, superatus est, mox etiam captus apud Parthos ignobili servitute consenuit. Gallienus cum adulescens factus esset Augustus, imperium primum feliciter, mox commode, ad ulti+ mum perniciose gessit. nam iuvenis in Gallia et Illyrico multa strenue fecit occiso apud Mursam In+ genuo, qui purpuram sumpserat, et Trebelliano. diu placidus et quietus, mox in omnem lasciviam dis+ solutus, tenendae rei publicae habenas probrosa ignavia et desperatione laxavit. Alamanni vastatis Galliis in Italiam penetraverunt. Dacia, quae a Traiano ultra Danubium fuerat adiecta, tum amissa, Graecia, Mace+ donia, Pontus, Asia vastata est per Gothos, Pannonia a Sarmatis Quadis que populata est, Germani usque ad Hispanias penetraverunt et civitatem nobilem Tar+ raconem expugnaverunt, Parthi Mesopotamia occupata Syriam sibi coeperant vindicare. iam desperatis rebus et deleto paene imperio Ro+ mano Postumus in Gallia, obscurissime natus, pur+ puram sumpsit et per annos decem ita imperavit, ut consumptas paene provincias ingenti virtute et mode+ ratione reparaverit. qui seditione militum interfectus est, quod Mogontiacum civitatem, quae adversus eum rebellaverat Laeliano res novas moliente, diripiendam militibus tradere noluisset. post eum Marius, vilissi+ mus opifex, purpuram accepit et secundo die interfectus est. Victorinus postea Galliarum accepit im+ perium, vir strenuissimus, sed cum nimiae libidinis esset et matrimonia aliena corrumperet, Agrippinae occisus est actuario quodam dolum machinante, imperii sui anno secundo. huic successit Tetricus senator, qui Aquitaniam honore praesidis administrans absens a militibus im+ perator electus est et apud Burdigalam purpuram sumpsit. seditiones multas militum pertulit. sed dum haec in Gallia geruntur, in Oriente per Odena+ thum Persae victi sunt. defensa Syria, recepta Meso+ potamia usque ad Ctesiphontem Odenathus penetravit. ita Gallieno rem publicam deserente Romanum imperium in Occidente per Postumum, per Odenathum in Oriente servatum est. Gallienus interea Mediolani cum Valeriano fratre occisus est imperii anno nono, Claudius que ei successit a militibus electus, a senatu appellatus Augustus. hic Gothos Illyricum Macedo+ niam que vastantes ingenti proelio vicit. parcus vir ac modestus et iusti tenax ac rei publicae gerendae idoneus, qui tamen intra imperii biennium morbo in+ teriit. Divus appellatus est. senatus eum ingenti honore decoravit, scilicet ut in curia clipeus ipsi au+ reus, item in Capitolio statua aurea poneretur. Quintillus post eum, Claudi frater, consensu militum imperator electus est, unicae moderationis vir et civilitatis, aequandus fratri vel praeponendus. con+ sensu senatus appellatus Augustus septimo decimo die imperii occisus est. post Aurelianus suscepit imperium, Dacia Ripensi oriundus, vir in bello potens, animi tamen in+ modici et ad crudelitatem propensioris. is quoque Gothos strenuissime vicit. Romanam dicionem ad fines pristinos varia bellorum felicitate revocavit. superavit in Gallia Tetricum apud Catalaunos ipso Tetrico prodente exercitum suum, cuius adsiduas se+ ditiones ferre non poterat. quin etiam per litteras occultas Aurelianum ita fuerat deprecatus, ut inter alia versu Vergiliano uteretur: ^eripe me his, invicte, malis.^ Zenobiam quoque, quae occiso Odenatho marito Orientem tenebat, haud longe ab Antiochia sine gravi proelio cepit, ingressus que Romam nobilem triumphum quasi receptor Orientis Occidentis que egit praecedentibus currum Tetrico et Zenobia. qui qui+ dem Tetricus corrector Lucaniae postea fuit ac pri+ vatus diutissime vixit; Zenobia autem posteros, qui adhuc manent, Romae reliquit. hoc imperante etiam in urbe monetarii rebella+ verunt vitiatis pecuniis et Felicissimo rationali inter+ fecto. plurimos nobiles capite damnavit. saevus et sanguinarius ac necessarius magis in quibusdam quam in ullo amabilis imperator. trux omni tem+ pore, etiam filii sororis interfector, disciplinae tamen militaris et morum dissolutorum magna ex parte corrector. urbem Romam muris firmioribus cinxit. templum Soli aedificavit, in quo infinitum auri gemmarum que constituit. provinciam Daciam, quam Traianus ultra Danubium fecerat, intermisit, vastato omni Illyrico et Moesia desperans eam posse retineri, abductos que Ro+ manos ex urbibus et agris Daciae in media Moesia collocavit appellavit que eam Daciam, quae nunc duas Moesias dividit et est in dextra Danubio in mare fluenti, cum antea fuerit in laeva. occiditur servi sui fraude, qui ad quosdam militares viros, amicos ipsius, nomina pertulit adnotata falso manum eius imitatus, tamquam Aurelianus ipsos pararet occidere; itaque ut praeveniretur, ab isdem interfectus est in itineris medio, quod inter Constantinopolim et Hera+ cleam est stratae veteris; locus Caenophrurium appel+ latur. mors tamen eius inulta non fuit. meruit quoque inter Divos referri. Tacitus post hunc suscepit imperium, vir egregie moratus et rei publicae gerendae idoneus. nihil ta+ men clarum potuit ostendere intra sextum mensem imperii morte praeventus. Florianus, qui Tacito suc+ cesserat, duobus mensibus et diebus xx= in imperio fuit neque quicquam dignum memoria egit. post hunc Probus, vir inlustris gloria militari, ad administrationem rei publicae accessit. Gallias a bar+ baris occupatas ingenti proeliorum felicitate restituit. quosdam imperium usurpare conatos, scilicet Satur+ ninum in Oriente, Proculum et Bonosum Agrippinae, certaminibus oppressit. Vineas Gallos et Pannonios habere permisit, opere militari Almam montem apud Sirmium et Aureum apud Moesiam superiorem vineis conseruit et provincialibus colendos dedit. hic cum bella innumera gessisset, pace parata dixit brevi mili+ tes necessarios non futuros. vir acer, strenuus, iustus et qui Aurelianum aequaret gloria militari, morum autem civilitate superaret. interfectus tamen est Sirmi tumultu militari in turri ferrata. post hunc Carus est factus Augustus, Narbone natus in Gallia. is confestim Carinum et Numeria+ num filios Caesares fecit. sed dum bellum adversus Sarmatas gerit, nuntiato Persarum tumultu ad Orien+ tem profectus res contra Persas nobiles gessit. ipsos proelio fudit, Cochen et Ctesiphontem, urbes nobili+ ssimas, cepit. et cum castra supra Tigridem haberet, vi divini fulminis periit. Numerianus quoque, filius eius, quem secum Caesarem ad Persas duxerat, adu+ lescens egregiae indolis, cum oculorum dolore correp+ tus in lecticula veheretur, inpulsore Apro, qui socer eius erat, per insidias occisus est. et cum dolo oc+ cultaretur ipsius mors, quousque Aper invadere posset imperium, foetore cadaveris prodita est. milites enim, qui eum sequebantur, putore commoti deductis lecti+ culae palliis post aliquot dies mortem eius notam habere potuerunt. interea Carinus, quem Caesarem ad Parthos pro+ ficiscens Carus in Illyrico, Gallia, Italia reliquerat, omnibus se sceleribus inquinavit. plurimos innoxios fictis criminibus occidit, matrimonia nobilia corrupit, condiscipulis quoque, qui eum in auditorio vel levi fatigatione taxaverant, perniciosus fuit, ob quae omnibus hominibus invisus non multo post poenas dedit. nam de Perside victor exercitus rediens, cum Carum Augustum fulmine, Numerianum Caesarem in+ sidiis perdidisset, Diocletianum imperatorem creavit, Dalmatia oriundus, virum obscurissime natum, adeo ut a plerisque scribae filius, a nonnullis Anullini se+ natoris libertinus fuisse credatur. is prima militum contione iuravit Numerianum nullo suo dolo interfectum, et cum iuxta eum Aper, qui Numeriano insidias fecerat, constitisset, in con+ spectu exercitus manu Diocletiani percussus est. postea Carinum omnium odio et detestatione viventem apud Margum ingenti proelio vicit, proditum ab exer+ citu suo, quem fortiorem habebat, aut certe desertum, inter Viminacium atque Aureum montem. ita rerum Romanarum potitus cum tumultum rusticani in Gallia concitassent et factioni suae Bacaudarum nomen in+ ponerent, duces autem haberent Amandum et Aelia+ num, ad subigendos eos Maximianum Herculium Cae+ sarem misit, qui levibis proeliis agrestes domuit et pacem Galliae reformavit. per haec tempora etiam Carausius vilissime natus strenuae militiae ordine famam egregiam fuerat consecutus, cum apud Bononiam per tractum Belgi+ cae et Armorici pacandum mare accepisset, quod Franci et Saxones infestabant. multis barbaris saepe captis nec praeda integra aut provincialibus reddita aut im+ peratoribus missa cum suspicio esse coepisset con+ sulto ab eo admitti barbaros, ut transeuntes cum praeda exciperet atque hac se occasione ditaret, a Maximiano iussus occidi purpuram sumpsit et Brittanias occupavit. ita cum per omnem orbem terrarum res turbatae essent, Carausius in Brittaniis rebellaret, Achilleus in Aegypto, Africam Quinquegentiani infestarent, Nar+ seus Orienti bellum inferret, Diocletianus Maximianum Herculium ex Caesare fecit Augustum, Constantium et Maximianum Caesares, quorum Constantius per filia, nepos Claudi traditur, Maximianus Galerius in Dacia haud longe a Serdica natus. atque ut eos etiam adfinitate coniungeret, Constantius privignam Herculi Theodoram accepit, ex qua postea sex liberos, Con+ stantini fratres, habuit, Galerius filiam Diocletiani Valeriam, ambo uxores, quas habuerant, repudiare conpulsi. cum Carausio tamen, cum bella frustra temptata essent contra virum rei militaris peritissi+ mum, ad postremum pax convenit. eum post septen+ nium Allectus, socius eius, occidit, atque ipse post eum Brittanias triennio tenuit. qui ductu Asclepio+ doti, praefecti praetorio, oppressus est. ita Brittaniae decimo anno receptae. per idem tempus a Constantio Caesare in Gallia bene pugnatum est. circa Lingonas die una adversam et secundam fortunam expertus est. nam cum repente barbaris ingruentibus intra civitatem esset coactus tam praecipiti necessitate, ut clausis portis in murum funibus tolleretur, vix quinque horis mediis adventante exercitu sexaginta fere milia Alamannorum cecidit. Maximianus quoque Augustus bellum in Africa pro+ fligavit domitis Quinquegentianis et ad pacem redac+ tis. Diocletianus obsessum Alexandriae Achilleum octavo fere mense superavit eum que interfecit. vic+ toria acerbe usus est; totam Aegyptum gravibus pro+ scriptionibus caedibus que foedavit. ea tamen occa+ sione ordinavit provide multa et disposuit, quae ad nostram aetatem manent. Galerius Maximianus primum adversus Narseum proelium insecundum habuit inter Callinicum Carras + que congressus, cum inconsulte magis quam ignave dimicasset; admodum enim parva manu cum copiosis+ simo hoste commisit. pulsus igitur et ad Diocletia+ num profectus cum ei in itinere occurrisset, tanta in+ solentia a Diocletiano fertur exceptus, ut per aliquot passuum milia purpuratus tradatur ad vehiculum cucurrisse; mox tamen per Illyricum Moesiam que con+ tractis copiis rursus cum Narseo, Hormisdae et Sapo+ ris avo, in Armenia maiore pugnavit successu ingenti nec minore consilio, simul fortitudine, quippe qui etiam speculatoris munus cum altero aut tertio equite susceperit. pulso Narseo castra eius diripuit; uxores, sorores, liberos cepit, infinitam extrinsecus Persarum nobilitatem, gazam Persicam copiosissimam. ipsum in ultimas regni solitudines egit. quare a Diocletiano in Mesopotamia cum praesidiis tum morante ovans regressus ingenti honore susceptus est. varia deinceps et simul et viritim bella gesserunt Carpis et Basternis subactis, Sarmatis victis, quarum nationum ingentes captivorum copias in Romanis finibus locaverunt. Diocletianus moratus callide fuit, sagax praeterea et admodum subtilis ingenii, et qui severitatem suam aliena invidia vellet explere. diligentissimus tamen et sollertissimus princeps et qui imperio Romano primus regiae consuetudinis formam magis quam Ro+ manae libertatis invexerit adorari que se iusserit, cum ante eum cuncti salutarentur. ornamenta gemmarum vestibus calciamentis que indidit. nam prius imperii insigne in chlamyde purpurea tantum erat, reliqua communia. Herculius autem propalam ferus et incivi+ lis ingenii, asperitatem suam etiam vultus horrore si+ gnificans. hic naturae suae indulgens Diocletiano in omnibus est severioribus consiliis obsecutus. cum ta+ men ingravescente aevo parum se idoneum Diocletia+ nus moderando imperio esse sentiret, auctor Herculio fuit, ut in vitam privatam concederent et stationem tuendae rei publicae viridioribus iunioribus que man+ darent. cui aegre collega obtemperavit. tamen uter+ que uno die privato habitu imperii insigne mutavit, Nicomediae Diocletianus, Herculius Mediolani, post triumphum inclitum, quem Romae ex numerosis gen+ tibus egerant, pompa ferculorum inlustri, qua Narsei coniuges sorores que et liberi ante currum ducti sunt. concesserunt tamen Salonas unus, alter in Lucaniam. Diocletianus privatus in villa, quae haud procul a Salonis est, praeclaro otio consenuit, inusitata virtute usus, ut solus omnium post conditum Romanum impe+ rium ex tanto fastigio sponte ad privatae vitae statum civilitatem que remearet. contigit igitur ei, quod nulli post natos homines, ut cum privatus obisset, inter Divos tamen referretur. his igitur abeuntibus administratione rei publicae Constantius et Galerius Augusti creati sunt divisus + que inter eos ita Romanus orbis, ut Galliam, Italiam, Africam Constantius, Illyricum, Asiam, Orientem Galerius obtineret, sumptis duobus Caesaribus. Constantius tamen contentus dignitate Augusti Italiae atque Africae administrandae sollicitudinem recusavit, vir egregius et praestantissime civilitatis, divitiis provin+ cialium ac privatorum studens, fisci commoda non ad+ modum adfectans, dicens que melius publicas opes a privatis haberi quam intra unum claustrum reservari, adeo autem cultus modici, ut festis diebus, si amicis numerosioribus esset epulandum, privatorum ei argento ostiatim petito triclinia sternerentur. hic non modo amabilis, sed etiam venerabilis Gallis fuit, praecipue quod Diocletiani suspectam prudentiam et Maximiani sanguinariam temeritatem imperio eius evaserant. obiit in Brittania Eboraci principatus anno tertio decimo atque inter Divos relatus est. Galerius, vir et probe moratus et egregius re mi+ litari, cum Italiam quoque sinente Constantio admini+ strationi suae accessisse sentiret, Caesares duos crea+ vit, Maximinum, quem Orienti praefecit, et Severum, cui Italiam dedit. ipse in Illyrico moratus est. ve+ rum Constantio mortuo Constantinus, ex obscuriore matrimonio eius filius, in Brittania creatus est impe+ rator et in locum patris exoptatissimus moderator accessit. Romae interea praetoriani excito tumultu Maxentium, Herculi filium, qui haud procul ab urbe in villa publica morabatur, Augustum nuncupaverunt. quo nuntio Maximianus Herculius ad spem arrectus resumendi fastigii, quod invitus amiserat, Romam ad+ volavit e Lucania, quam sedem privatus elegerat in agris amoenissimis consenescens, Diocletianum que etiam per litteras adhortatus est, ut depositam resumeret potestatem, quas ille irrisas habuit. sed adversum motum praetorianorum atque Maxenti Severus Caesar Romam missus a Galerio cum exercitu venit obsidens + que urbem militum suorum scelere desertus est. auctae Maxenti opes confirmatum que imperium. Se+ verus fugiens Ravennae interfectus est. Herculius tamen Maximianus post haec in contione exercitus filium Maxentium nudare conatus seditionem et convicia militum tulit. inde ad Gallias profectus est dolo conposito, tamquam a filio esset expulsus, ut Constantino genero iungeretur, moliens tamen Con+ stantinum reperta occasione interficere, qui in Galliis et militum et provincialium ingenti cum favore regna+ bat caesis Francis atque Alamannis captis que eorum regibus, quos etiam bestiis, cum magnificum specta+ culum muneris parasset, obiecit. detectis igitur in+ sidiis per Faustam filiam, quae dolum viro nuntiave+ rat, profugit Herculius Massiliae que oppressus (ex ea enim navigare ad filium praeparabat) poenas dedit iustissimo exitu, vir ad omnem acerbitatem saevitiam + que proclivis, infidus, incommodus, civilitatis penitus expers. per hoc tempus a Galerio Licinius imperator est factus, Dacia oriundus, notus ei antiqua consuetudine et in bello, quod adversus Narseum gesserat, strenuis laboribus et officiis acceptus. mors Galeri confestim secuta. ita res publica tum a novis quattuor imperatoribus tenebatur, Constantino et Maxentio, filiis Au+ gustorum, Licinio et Maximino, novis hominibus. quinto tamen Constantinus imperii sui anno bellum adversum Maxentium civile commovit, copias eius mul+ tis proeliis fudit, ipsum postremo Romae adversum nobiles omnibus exitiis saevientem apud pontem Mul+ vium vicit Italia que est potitus. non multo deinceps in Oriente quoque adversum Licinium Maximinus res novas molitus vicinum exitium fortuita apud Tarsum morte praevenit. Constantinus tamen, vir ingens et omnia efficere nitens, quae animo praeparasset, simul principatum totius orbis adfectans, Licinio bellum intulit, quam+ quam necessitudo et adfinitas cum eo esset; nam so+ ror Constantia nupta Licinio erat. ac primo eum in Pannonia secunda ingenti apparatu bellum apud Ciba+ las instruentem repentinus oppressit omni que Darda+ nia, Moesia, Macedonia potitus numerosas provincias occupavit. varia deinceps inter eos bella gesta, et pax reconciliata rupta que est. postremo Licinius navali et terrestri proelio victus apud Nicomediam se dedidit et contra religionem sacramenti Thessalonicae privatus occisus est. eo tempore res Romana sub uno Augusto et tribus Caesaribus, quod numquam alias, fuit, cum liberi Constantini Galliae, Orienti Italiae que praeessent. verum insolentia rerum secundarum aliquantum Constantinus ex illa favorabili animi docilitate mutavit. primum necessitudines persecu+ tus egregium virum filium et sororis filium, commodae indolis iuvenem, interfecit, mox uxorem, post numerosos amicos. vir primo imperii tempore optimis principibus, ultimo mediis conparandus. innumerae in eo animi corporis que virtutes claruerunt. militaris gloriae ad+ petentissimus, fortuna in bellis prospera fuit, verum ita, ut non superaret industriam. nam etiam Gothos post civile bellum varie profligavit pace his ad post+ remum data, ingentem que apud barbaras gentes me+ moriae gratiam conlocavit. civilibus artibus et stu+ diis liberalibus deditus, adfectator iusti amoris, quem ab omnibus sibi et liberalitate et docilitate quaesivit, sicut in nonnullos amicos dubius, ita in reliquos egre+ gius, nihil occasionum praetermittens, quo opulentio+ res eos clariores que praestaret. multas leges rogavit, quasdam ex bono et aequo, plerasque superfluas, nonnullas severas, primus que ur+ bem nominis sui ad tantum fastigium evehere molitus est, ut Romae aemulam faceret. bellum adversus Parthos moliens, qui iam Mesopotamiam fatigabant, uno et tricesimo anno imperii, aetatis sexto et sexa+ gesimo, Nicomediae in villa publica obiit. denuntiata mors eius est etiam per crinitam stellam, quae in+ usitatae magnitudinis aliquamdiu fulsit; eam Graeci cometen vocant. atque inter Divos meruit referri. is successores filios tres reliquit atque unum fratris filium. verum Dalmatius Caesar prosperimma indole neque patruo absimilis haud multo post oppressus est factione militari Constantio, patrueli suo, sinente potius quam iubente. Constantinum porro bellum fratri bellum inferentem et apud Aquileiam inconsultius proe+ lium adgressum Constantis duces interemerunt. ita res publica ad duos Augustos redacta. Constantis imperium strenuum aliquamdiu et iustum fuit. mox cum et valetudine inprospera et amicis pravioribus uteretur, ad gravia vitia conversus, cum intolerabilis provincialibus, militi iniucundus esset, factione Mag+ nenti occisus est. obiit haud longe ab Hispaniis in castro, cui Helenae nomen est, anno imperii septi+ mo decimo, aetatis tricesimo, rebus tamen plurimis strenue in militia gestis exercitui que per omne vi+ tae tempus sine gravi crudelitate terribilis. diversa Constanti fortuna fuit. a Persis enim multa et gravia perpessus saepe captis oppidis, ob+ sessis urbibus, caesis exercitibus, nullum que ei contra Saporem prosperum proelium fuit, nisi quod apud Singara haud dubiam victoriam ferocia militum ami+ sit, qui pugnam seditiose et stolide contra rationem belli die iam praecipiti poposcerunt. post Constantis necem Magnentio Italiam, Africam, Gallias obtinente etiam Illyricum res novas habuit, Vetranione ad im+ perium consensu militum electo. quem grandaevum iam et cunctis amabilem diuturnitate et felicitate mi+ litiae ad tuendum Illyricum principem creaverunt, vi+ rum probum et morum veterum ac iucundae civilitatis, sed omnium liberalium artium expertem adeo, ut ne elementa quidem prima litterarum nisi grandaevus et iam imperator acceperit. sed a Constantio, qui ad ultionem fraternae necis bellum civile commoverat, abrogatum est Vetranioni imperium; novo inusitato que more consensu militum deponere insigne conpulsus. Romae quoque tumultus fuit Nepotiano, Constantini sororis filio, per gladia+ toriam manum imperium vindicante, qui saevis exor+ diis dignum exitum nanctus est. vicesimo enim atque octavo die a Magnentianis ducibus oppressus poenas dedit. caput eius pilo per urbem circumlatum est, gra+ vissimae que proscriptiones et nobilum caedes fuerunt. non multo post Magnentius apud Mursam profli+ gatus acie est ac paene captus. ingentes Romani imperii vires ea dimicatione consumptae sunt, ad quae+ libet bella externa idoneae, quae multum triumphorum possent securitatis que conferre. Orienti mox a Con+ stantio Caesar est datus patrui filius Gallus, Magnen+ tius que diversis proeliis victus vim vitae suae apud Lugdunum attulit imperii anno tertio, mense septimo, frater quoque eius Decentius Senonibus, quem ad tuendas Gallias Caesarem miserat. per haec tempora etiam a Constantio multis in+ civilibus gestis Gallus Caesar occisus est, vir natura ferus et ad tyrannidem pronior, si suo iure imperare licuisset. Silvanus quoque in Gallia res novas molitus ante diem tricesimum extinctus est, solus que imperio Romano eo tempore Constantius princeps et Augustus fuit. mox Iulianum Caesarem ad Gallias misit, patrue+ lem suum, Galli fratrem, tradita ei in matrimonium sorore, cum multa oppida barbari expugnassent, alia obsiderent, ubique foeda vastitas esset Romanum que imperium non dubia iam calamitate nutaret. a quo modicis copiis apud Argentoratum, Galliae urbem, ingentes Alamannorum copiae extinctae sunt, rex nobi+ lissimus captus, Galliae restitutae. multa postea per eundem Iulianum egregie adversum barbaros gesta sunt summoti que ultra Rhenum Germani et finibus suis Romanum imperium restitutum. neque multo post, cum Germaniciani exercitus a Galliarum praesidio tollerentur, consensu militum Iu+ lianus factus Augustus est, interiecto que anno ad Illy+ ricum obtinendum profectus Constantio Parthicis proe+ liis occupato. qui rebus cognitis ad bellum civile con+ versus in itinere obiit inter Ciliciam Cappadociam que anno imperii octavo et tricesimo, aetatis quinto et quadragesimo, meruit que inter Divos referri, vir egre+ giae tranquillitatis, placidus, nimium amicis et fami+ liaribus credens, mox etiam uxoribus deditior, qui tamen primis imperii annis ingenti se modestia egerit, familiarium etiam locupletator neque inhonores sinens, quorum laboriosa expertus fuisset officia, ad severitatem tamen propensior, si suspicio imperii moveretur, mitis alias, et cuius in civilibus magis quam in ex+ ternis bellis sit laudanda fortuna. hinc Iulianus rerum potitus est ingenti que appa+ ratu Parthis intulit bellum, cui expeditioni ego quo+ que interfui. aliquot oppida et castella Persarum in deditionem accepit vel vi expugnavit Assyriam que po+ pulatus castra apud Ctesiphontem stativa aliquamdiu habuit. remeans que victor, dum se inconsultius proe+ liis inserit, hostili manu interfectus est vi= Kal% Iul%, imperii anno septimo, aetatis altero et tricesimo at+ que inter Divos relatus est, vir egregius et rem publicam insigniter moderaturus, si per fata licuisset. liberalibus disciplinis adprime eruditus, Graecis doc+ tior atque adeo, ut Latina eruditio nequaquam cum Graeca scientia conveniret, facundia ingenti et prompta, memoriae tenacissimae, in quibusdam philosopho pro+ pior. in amicos liberalis, sed minus diligens quam tantum principem decuit. fuerunt enim nonnulli, qui vulnera gloriae eius inferrent. in provinciales iusti+ ssimus et tributorum, quatenus fieri posset, repressor. civilis in cunctos, mediocrem habens aerarii curam, gloriae avidus ac per eam animi plerumque inmodici, religionis Christianae nimius insectator, perinde tamen, ut cruore abstineret, M% Antonino non absimilis, quem etiam aemulari studebat. post hunc Iovianus, qui tunc domesticus militabat, ad obtinendum imperium consensu exercitus lectus est, commendatione patris militibus quam sua notior. qui iam turbatis rebus exercitu quoque inopia labo+ rante uno a Persis atque altero proelio victus pacem cum Sapore, necessariam quidem, sed ignobilem, fecit multatus finibus ac nonnulla imperii Romani parte tradita. quod ante eum annis mille centum et duo+ bus de viginti fere, ex quo Romanum imperium con+ ditum erat, numquam accidit. quin etiam legiones nostrae ita et apud Caudiam per Pontium Telesinum et in Hispania apud Numantiam et in Numidia sub iugum missae sunt, ut nihil tamen finium traderetur. ea pacis condicio non penitus reprehendenda foret, si foederis necessitatem tum cum integrum fuit mutare voluisset, sicut a Romanis omnibus his bellis, quae commemoravi, factum est. nam et Samnitibus et Numantinis et Numidis confestim bella inlata sunt neque pax rata fuit. sed dum aemulum imperii vere+ tur, intra Orientem residens gloriae parum consuluit. itaque iter ingressus atque Illyricum petens in Gala+ tiae finibus repentina morte obiit, vir alias neque iners neque inprudens. multi exanimatum opinantur nimia crudelitate (inter cenandum enim epulis indulserat), alii odore cubiculi, quod ex recenti tectorio calcis grave quiescentibus erat, quidam nimietate prunarum, quas gravi frigore adoleri multas iusserat. decessit imperii mense sep+ timo, tertio decimo Kal% Mart%, aetatis, ut qui pluri+ mum vel minimum tradunt, tertio et tricesimo anno, ac benignitate principum, qui ei successerunt, inter Divos relatus est. nam et civilitati propior et natura admodum liberalis fuit. is status erat Romanae rei Ioviano eodem et Var+ roniano consulibus anno urbis conditae millesimo cen+ tesimo et octavo decimo. quia autem ad inclitos prin+ cipes venerandos que perventum est, interim operi modum dabimus. nam reliqua stilo maiore dicenda sunt. quae nunc non tam praetermittimus, quam ad maiorem scribendi diligentiam reservamus. &