<A AURELIUS VICTOR>
<W LIBER DE CAESARIBUS>
<C 1><S 1>
anno urbis septingentesimo fere vicesimo que, duobus
etiam, mos Romae incessit uni prorsus parendi. nam+
que Octavianus, patre Octavio, atque adoptione
magni avunculi Caesaris ac mox procerum consulto
ob victoriam partium placide exercitam Augusti
cognomento dictus, illectis per dona militibus atque
annonae curandae specie vulgo ceteros haud difficiliter subegit.
<S 2>
eo que modo annis quattuor circiter et qua+
raginta actis morbo Nolae consumptus, adiectis im+
perio civium Raetis Illyrico que, ac pacata exterarum
gentium ferocia nisi Germaniae,
<S 3>
quamquam tertius post Numam victo Antonio Ianum clauserit, quod iure
Romano quiescentibus bellis accidebat.
<S 4>
mores viro civiles lepidi que flagrante haud modice luxuria ludo+
rum que cupidine atque ad somnum intemperantie.
<S 5>
doctorum, qui abunde erant, necessariorum que percul+
tor, cum eloquentiae studio ac religionibus mire attineretur,
<S 6>
pater patriae ob clementiam ac tribunicia
potestate perpetuo habitus; hinc que uti deo Romae
provinciis que omnibus per urbes celeberrimas vivo
mortuo que templa, sacerdotes et collegia sacravere.
<S 7>
felix adeo (absque liberis tamen simul que coniugio),
ut Indi, Scythae, Garamantes ac Bactri legatos mitterent orando foederi.
<C 2><S 1>
dein Claudius Tiberius Nero, in Augusti libe+
ros e privigno redactus arrogatione, ubi, quae metue+
bantur, satis tuta animadvertit, imperium complexus
est, cuius nomen astu abnuebat: subdolus et occultior,
his que saepe simulando infensus, quae maxime cupe+
ret, et insidiose deditus, quae odio erant; ingenio ad
repentine longe acriore; bonis initiis deinde pernicio+
sus, quaesitissimis in omnem fere aetatem sexum que
libidinibus, atque atrocius puniens insontes noxios,
suos pariter externos que.
<S 2>
adhuc dum urbes et con+
ventus exsecratur, Capreas insulam quaesiverat flagitiis obtentui.
<S 3>
quare solutis militiae artibus direpta plera+
que iuris Romani; nihil que praeter Cappadocas id que
inter exordia in provinciam subactum remoto rege
Archelao; compressa que Gaetulorum latrocinia, quae
Tacfarinate duce passim proruperant.
<S 4>
simul Marobodus callide circumventus, Sueborum rex; neque mi+
nus contractas undique cohortes praetorias, quae dis+
persae proximis municipiis seu Romae quae que per
domos habebantur, in castra apud urbem redegit, qua
tenebantur praefecturam appellans, vel augens, prae+
torio; nam ceteros paritorum praesides que Augustus instituerat.
<C 3><S 1>
igitur Claudio febri an insidiis oppresso, cum im+
perium tres atque viginti, aevi octogesimum uno mi+
nus annos egisset, Gaius Caesar cognomento Cali+
gula aventibus cunctis deligitur, maiorum gratiae pa+
rentis que.
<S 2>
namque per filiam proavus Augustus, genere
materno Agrippa, Drusus, Germanici pater, e quo is
oriebatur, avi erant.
<S 3>
quorum modestia atque imma+
turo, absque Octaviani, interitu vulgus, simul matris
fratrum que, quos vario Tiberius exitio interceperat, permovebatur.
<S 4>
qua causa nitebantur omnes casum tan+
tae familiae lenire adolescentuli spe, tum quia natus
in exercitu (unde cognomentum calceamento militari
quaesiverat) legionibus carus acceptus que habebatur.
<S 5>
praeterea prudentissimus quisque similem fore suis
credebat; quod longe secus quasi naturae lege, quae
crebro tamquam ex industria malos e bonis, agrestes
ex doctioribus et ceteros huiuscemodi seu contra gignit.
<S 6>
quo demum exemplo sapientium plures caruisse
liberis utilius duxere.
<S 7>
ceterum in Caligula haudqua+
quam vero plurimum aberant, quippe qui diu immania
animi ita pudore ac parendi specie obtexerat, uti me+
rito vulgaretur neque meliores famulos neque atrociorem dominum illo fuisse.
<S 8>
denique nactus potestatem,
uti talia ingenia recens solent, anni mensibus egregia
ad populum, inter patres, cum militibus gessit; dela+
ta que coniuratione quasi minus credens praedicavit vix
convenire in eum, cuius vita nullius oneri aut incom+
modo esset.
<S 9>
sed repente caesis primum vario facinore
innocentium paucioribus tamquam beluae hausto san+
guine ingenium exercuit; itaque deinceps triennium
consumptum, cum senatus atque optimi cuiusque mul+
tiplici clade terrarum orbis foedaretur.
<S 10>
quin etiam sororum stupro ac matrimoniis illudens nobilibus deo+
rum habitu incedebat, cum Iovem se ob incestum, ex
choro autem Bacchanali Liberum assereret.
<S 11>
neque secus contractis ad unum legionibus spe in Germa+
niam transgrediendi conchas umbilicos que in ora maris Oceani legi iussit,
<S 12>
cum ipse nunc fluxo cultu Ve+
nerio que interesset, nunc armatus spolia a se non ex
hominibus, sed caelestium capi dictitaret, scilicet quod
huiuscemodi pisces Graecorum dicto, qui augendi
omnia studium est, Nympharum lumina accepisset.
<S 13>
his elatus dominum dici atque insigne regni nectere capiti tentaverat.
<S 14>
qua causa auctore Chaerea moti,
quibus Romana virtus inerat, tanta pernicie rempublicam
confosso eo levare; relatum que excellens Bruti
facinus eiecto Tarquinio foret, si per Quirites modo militia exerceretur.
<S 15>
verum ubi cives desidia externos
barbaros que in exercitum cogere libido incessit, cor+
ruptis moribus libertas oppressa atque habendi auctum studium.
<S 16>
interim dum senatus decreto gentem Caesa+
rum, etiam muliebri sexu, omnem que affinitatem ar+
mati persequuntur, forte Vimius, ortus Epiri, centurio
e cohortibus, quae palatium per oppurtunos locos ob+
sidebant, Titum Claudium occultantem se repperit de+
formi latebra protractato que eo exclamat apud socios,
si sapiant, adesse principem.
<S 17>
et sane quia vecors erat,
mitissimus videbatur imprudentibus; quae res adver+
sum nefarium patrui Neronis mentem auxilio neque
apud fratris filium Caligulam invidiae fuit; quin etiam
militares plebis que animos conciliaverat, dum flagrante
suorum dominatione ipse contemptui miserabilior haberetur.
<S 18>
talia plerisque memorantibus repente eum nullo
retractante quae aderant turbae circumsistunt, simul
que affluebant reliqui militum et vulgi magna vis.
quod ubi patres accepere, mittunt ocius si valerent
ausum comprimere.
<S 19>
sed postquam variis tetris que
seditionibus civitas cuncti que ordines lacerabantur, tam+
quam ex imperio omnes dedere se.
<S 20>
ita Romae regia
potestas firmata proditum que apertius mortalium co+
natus vacuos a fortuna cassos que esse.
<C 4><S 1>
igitur Claudius, quamquam ventri foede oboediens,
vecors iuxta atque immemor pavidus que animi et igna+
vior esset, pleraque per formidinem tamen egregie
consultabat, nobilitatis praecipue consiliis, quae metu
colebatur: quippe stolidorum ingenia proinde agunt, uti monitores sunt.
<S 2>
denique bonis auctoribus com+
pressa per eum vitia ac per Galliam Drysadarum fa+
mosae superstitiones; lata iura quam commodissima;
curatum militiae officium; retenti fines seu dati im+
perio Romano; Mesopotamia per orientem, Rhenus
Danubius que ad septemtrionem et a meridie Mauri ac+
cessere provinciis, demptis regibus post Iubam; caesa
que Musulamiorum manus; simul ultima occasus, Bri+
tanniae partes contusae, quam solam adiit, Ostia pro+
fectus mari; nam cetera duces curavere.
<S 3>
adhuc annonae egestas composita, quam Caligula invexerat, dum ad+
actis toto orbe navigiis pervium mare theatris curri+
bus que damno publico efficere contendit.
<S 4>
neque secus censu novato, cum senatu motis pluribus lascivum
adolescentem, quem sibi probatum parens asseruerat,
retinuisset, censorem et liberis patrem debere esse recte adiecerat.
<S 5>
ast ubi Messalinae coniugis simul que
libertorum delinimentis, quibus semet dediderat, in
pravum abstractus, non illa modo tyrannorum admissa,
verum quae postremum genus mulierum atque servile
quibat facere viro amenti domino que.
<S 6>
namque uxor primo passim quasi iure adulteris utebatur; eo que ex+
stincti cum suis plerique ingenio seu metu abstinen+
tes, dum pervagatis mulierum artibus peti a se petitos criminatur.
<S 7>
dehinc atrocius accensa nobiliores quasque
nuptas et virgines scortorum modo secum prostituerat;
coacti que mares, uti adessent.
<S 8>
quod si qui talia hor+
ruerat, afficto crimine in ipsum omnem que familiam saeviebatur.
<S 9>
namque Claudium, uti supra docuimus,
natura performidolosum iniecto metu sui agitabant,
maxime coniurationis; quo commento liberti etiam,
quos vellent, perditum ibant.
<S 10>
qui primo sceleribus
coniventes, ubi pares patronae facti sunt, eam quoque
ignaro, quasi iubente tamen, domino per satellites interfecere.
<S 11>
et sane in id progressa mulier erat, uti
animi ac pellicum gratia marito Ostiam profecto
Romae nuptias cum altero frequentaret; et hinc no+
tior, dum mirum videtur apud imperatorem viro quam
imperatori nuptam esse.
<S 12>
ita liberti potestatem nacti
summam stupris exilio caede proscriptionibus omnia
foedabant, eo que herilem stultitiam perpulere, uti senex
fratris filiam in nuptias concupisceret.
<S 13>
quae quamvis
superiore absurdior haberetur iccirco que paria extime+
sceret, veneno coniugem interemit.
<S 14>
huius anno sexto,
cum quattuordecim regnarit, octingentesimus urbis mire
celebratus, visus que apud Aegyptum Phoenix, quam
volucrem ferunt anno quingentesimo ex Arabis memo+
ratos locos advolare; atque in Aegaeo mari repente
insula ingens emersit nocte, qua defectus lunae acci+
derat.
<S 15>
ceterum funus, uti quondam in Prisco Tar+
quinio, diu occultatum, dum arte mulieris corrupti
custodes aegrum simulant atque ab eo mandatam in+
terim privigno, quem paulo ante in liberos asciverat, curam reipublicae.
<C 5><S 1>
eo modo L% Domitius (nam id certe nomen Ne+
roni, patre Domitio, erat) imperator factus est.
<S 2>
qui cum longe adolescens dominatum parem annis vitrico
gessisset, quinquennium tamen tantus fuit, augenda
urbe maxime, uti merito Traianus saepius testaretur
procul differre cunctos principes Neronis quinquennio;
quo etiam Pontum in ius provinciae Polemonis per+
missu redegit, cuius gratia Polemoniacus Pontus ap+
pellatur, item que Cottias Alpes Cottio rege mortuo.
<S 3>
quare satis compertum est neque aevus impedimento
virtuti esse; eam facile mutari corrupto per licentiam
ingenio, omissam que adolescentiae quasi legem perniciosus repeti.
<S 4>
namque eo dedecore reliquum vitae
egit, uti pigeat pudeat que memorare huiuscemodi quem+
piam, nedum rectorem gentium, fuisse.
<S 5>
qui dum psallere per coetus Graecorum invento in certamen coronae
coepisset, eo progressus est, uti neque suae neque ali+
orum pudicitiae parcens, ad extremum amictus nuben+
tium virginum specie, palam senatu, dote data, cunctis
festa more celebrantibus in manum conveniret lecto
ex omnibus prodigiosis.
<S 6>
quod sane in eo levius aestimandum.
<S 7>
quippe noxiorum vinctis modo pelle tectus
ferae utrique sexui genitalia vulti contrectabat; exsector marium maiore
flagitio.
<S 8>
atque inter haec ma+
trem etiam contaminavisse plures habent, dum ea quo+
que ardore dominandi scelere quolibet subici filium cupit.
<S 9>
id ego quamquam scriptoribus diversa firmantibus verum puto.
<S 10>
namque ubi mentem invaserint
vitia, nequaquam verecundiae externis societate huma+
nius datur; peccandi consuetudo, nova et eo dulciora
affectans, ad extremum in suos agit.
<S 11>
quod his proditum magis, dum quasi quodam progressu illa per
alteros ad patrui nuptias atque alienorum cruciatibus
mariti exitium, hic paulatim ad sacerdotem Vestae,
deinde se, postremo uterque in sui scelus processerint.
<S 12>
neque blandimentis talibus tamen coalescere potuere,
sed eo praeceps dati, dum insidiantur invicem, mater praeversa interiit.
<S 13>
igitur cum omne ius fas que parri+
cidio trivisset ac magis magis que in optimos saevire+
tur, coniuravere plures varia sane tempestate ad liberandam rempublicam.
<S 14>
quis proditis caesis que imma+
nior urbem incendio, plebem feris vulgo missis, sena+
tum pari morte tollere decreverat, nova sede regno
quaesita, maxime que incitante legato Parthorum, qui
forte inter epulas aulicis, uti mos est, canentibus, cum
sibi citharistam poposcisset, responso dato liberum
esse, adiecerat sumeret ipse quem vellet e suis, osten+
tans, qui convivio aderant, quod liber sub imperio nullus haberetur.
<S 15>
ac ni Galba, qui Hispaniae prae+
sidebat, cognito mandatum sui exitium quamquam
senecta aetate imperio correpto subvenisset, tantum
facinus haud dubie patraretur.
<S 16>
verum eius adventu desertus undique nisi ab spadone, quem quondam ex+
sectum formare in mulierem tentaverat, semet ictu
transegit, cum implorans percussorem diu ne ad mor+
tem quidem meruisset cuiusquam officium.
<S 17>
hic finis Caesarum genti fuit: quem fore prodigio+
rum multa denuntiavere praecipue que eorum praediis
arescens lauri nemus dicatum triumphantibus atque
interitus gallinarum, quae adeo multae albae que erant,
aptiores que religionibus, ut iis Romae habeatur hodie locus.
<C 6><S 1>
at Galba, haud secus nobilis e gente clarissima
Sulpiciorum, ubi Romam ingressus est, quasi luxuriae
aut etiam crudelitati auxilio ventitavisset, rapere tra+
here vexare ac foedum in modum vastare cuncta et polluere.
<S 2>
quis rebus intestabilior (dum gravius offen+
dunt, quos mollius consultaturos spes erat), simul quia
opes militum nimis pecuniae cupidus attenuaverat,
Othone auctore interficitur; qui praelatum adoptione
eius Pisonem impatientius dolens accensas cohortes
armatas que in forum deduxerat.
<S 3>
quo cum lorica tectus Galba tumultum leniturus contenderet, ad la+
cum Curtium caesus est mense imperii ac die septimo.
<C 7><S 1>
igitur Salvius Otho, Neroni quondam criminose
familiaris, haud multo fine adolescentiae grandior po+
tentiam invadit.
<S 2>
qua dies fere quinque et octoginta
praecognitis moribus potitus, postquam a Vitellio proelio pulsus est, mortem
sibimet conscivit.
<C 8><S 1>
ita ad Aulum Vitellium potestas delata, quae
progressu funestior talibus initiis foret, si Vespasianus
aliquamdiu Iudaeorum bello, quod Neronis iussu sus+
ceperat, impensius attineretur.
<S 2>
is ubi gesta per Gal+
bam ipsum que oppressum accepit, simul quoniam le+
gati Moesiae Pannonici que exercitus hortantium vene+
rant, imperium capit.
<S 3>
namque milites praedicti,
postquam Othonem praetoriis, Vitellium Germanicianis
legionibus factum comperere, aemuli, ut inter se so+
lent, ne dissimiles viderentur, Vespasianum perpulere,
in quem iam Syriae cohortes ob egregia vitae consenserant.
<S 4>
quippe Vespasianus nova senator familia
Reatinis maioribus industria rebus que pacis ac militiae
longe nobilis habebatur.
<S 5>
huius legatorum in Italiam
transgressu fusis que apud Cremonam suis Vitellius ab
Sabino urbi praefecto, Vespasiani fratre, sestertium
milies pepigerat arbitris militibus imperio decedere;
sed postquam mox circumventum se nuntio ratus est,
quasi renovato furore ipsum ceteros que adversae par+
tis cum Capitolio, quod saluti remedium ceperant, cremavit.
<S 6>
ast ubi vera esse ac propinquare hostes pate+
factum est, productus e turgurio, quo se abdiderat,
ianitoris iniecto laqueo parricidarum more ad scalas
Gemonias per que eas pertractus; simul ictibus, quan+
tum quisque valuerat, confosso corpore in Tiberim
deicitur, tyrannidis octavo mense, annos natus septuaginta et quinque amplius.
<S 7>
hi omnes, quos paucis attigi, praecipue que Caesa+
rum gens adeo litteris culti atque eloquentia fuere,
ut, ni cunctis vitiis absque Augusto nimii forent, tan+
tae artes profecto texissent modica flagitia.
<S 8>
quis rebus quamquam satis constet praestare mores, tamen bono
cuique, praesertim summo rectori, utroque, si queat,
iuxta opus: sin aliter, vitae proposito immensum re+
grediente elegantiae saltem atque eruditionis sumat auctoritatem.
<C 9><S 1>
hoc item ex genere Vespasianus, sanctus omnia,
facundiae haud egens promendis, quae senserat, ex+
sanguem diu fessum que terrarum orbem brevi refecit.
<S 2>
namque primum satellites tyrannidis, nisi qui
forte atrocius longe processerant, flectere potius maluit
quam excruciatos delere, prudentissime ratus nefaria
ministeria a pluribus metu curari.
<S 3>
dein coniurationum multas scelere inulto abscedere patiebatur, comi+
ter, uti erat, stultitiae coarguens, qui ignorarent, quanta moles
molestia que imperio inesset.
<S 4>
simul divinis deditus (quorum vera plerisque negotiis compererat),
successores fidebat liberos Titum ac Domitianum fore.
<S 5>
praeterea legibus aequissimis monendo que, quod que
vehementius est, vitae specie vitiorum plura aboleverat.
<S 6>
infirmus tamen, uti quidam prave putant, adver+
sum pecuniam, cum satis constet aerarii inopia ac
labe urbium novas eum neque aliquamdiu postea ha+
bitas vectigalium pensiones exquisivisse.
<S 7>
namque Romae Capitolium, quod conflagravisse supra memoravi+
mus, aedes Pacis, Claudii monumenta, amphitheatri
tanta vis, multa que alia ac forum coepta seu patrata.
<S 8>
adhuc per omnes terras, qua ius Romanum est, reno+
vatae urbes cultu egregio viae que operibus maximis
munitae et cavati montes per Flaminiam prono transgressui.
<S 9>
quae tot tanta que brevi confecta intactis cul+
toribus prudentiam magis quam avaritiam probavere;
simul censu more veterum exercito senatu motus pro+
brosior quisque, ac lectis undique optimis viris mille
gentes compositae, cum ducentas aegerrime repperisset
exstinctis saevitia tyrannorum plerisque.
<S 10>
ac bello rex Parthorum Vologesus in pacem coactus atque in pro+
vinciam Syria, cui Palaestinae nomen, Iudaei que anni+
tente filio Tito, quem transgrediens in Italiam reli+
querat externae militiae mox que victorem praefectura praetorio extulerat.
<S 11>
unde etiam is honos, ingens a
principio, tumidior atque alter ab Augusto imperio fuit.
<S 12>
verum hac tempestate dum honorum honestas
despectatur mixti que bonis indocti ac prudentibus in+
ertes sunt, fecere nomen plerique potentia vacuum
insolens que miseris, subiectum pessimo cuique et annonae specie rapax.
<C 10><S 1>
ceterum Titus postquam imperium adeptus est,
incredibile quantum, quem imitabatur, anteierit, prae+
sertim litteris clementia que ac muneribus.
<S 2>
denique cum concessa per priores principes firmari ab inse+
quentibus mos esset, simul imperium cepit, talia pos+
sidentibus edicto sponte cavit prospexit que.
<S 3>
neque minus sancte facilis in tuendis, qui forte in se con+
iuravissent, adeo ut, cum amplissimi ordinis duo ab+
nuere cogitatum scelus nequirent patres que censuis+
sent de confessis supplicium sumendum, deductos in
spectaculum se utrimque assidere iusserit petito que ex
industria gladiatoris, quorum pugnae visebantur, gla+
dio, quasi ad explorandam aciem uni atque alteri committeret.
<S 4>
quis perculsis et constantiam mirantibus:
!videtis ne!, inquit, !potestates fato dari frustra que ten+
tari facinus potiundi spe vel amittendi metu?!
<S 5>
ita biennio post ac menses fere novem amphitheatri per+
fecto opere lautus que veneno interiit, anno aevi qua+
dragesimo, cum eius pater septuagesimo obisset, im+
perator decennii.
<S 6>
huius sane mors adeo provinciis
luctui fuit, uti generis humani delicias appellantes orbatum orbem deflerent.
<C 11><S 1>
igitur Domitianus fratris atque imperatoris optimi
nece, privato scelere publico que amentior, simul ma+
culosae adolescentiae praedas caedem supplicia agere
occepit.
<S 2>
maior libidinum flagitio ac plus quam su+
perbe utens patribus, quippe qui se dominum deum que
dici coegerit; quod confestim ab insequentibus
remotum validius multo posthac deinceps rettulere.
<S 3>
sed Domitianus primo clementiam simulans neque adeo iners domi bello que
tolerantior videbatur.
<S 4>
idcirco que Dacis et Cattorum manu devictis Septembrem
Octobrem que menses Germanici superiorem, e suo no+
mine alterum appellaverat; multa que operum inchoata
per patrem vel fratris studio atque inprimis Capitolium absolvit.
<S 5>
dehinc atrox caedibus bonorum segnis
que ridicule remotis procul omnibus muscarum agmina
persequebatur, postquam ad libidinem minus virium
erat, cuius foedum exercitium Graecorum lingua klinopalen vocabat.
<S 6>
hinc que iocorum pleraque: nam per+
contanti cuidam, quispiamne in palatio esset, respon+
sum: ne musca quidem, nisi forte apud palaestram.
<S 7>
is ergo magis magis que saevitia nimius eo que suspec+
tior etiam suis libertorum consilio uxore non ignara,
quae amorem histrionis viro praetulerat, poenas luit,
quinto et quadragesimo vitae anno, dominationis circiter quintodecimo.
<S 8>
at senatus gladiatoris more funus ferri radendum que nomen decrevit.
<S 9>
quo moti milites, quibus privatae commoditates dispendio publico lar+
gius procedunt, auctores necis ad supplicium petere more suo seditiosius
coeperunt.
<S 10>
qui vix aegre que per
prudentes cohibiti tandem in gratiam optimatum convenere.
<S 11>
neque minus per se moliebantur bellum, quod
his conversum imperium maestitiae erat ob amissionem
praedarum per dona munifica.
<S 12>
hactenus Romae seu per Italiam orti imperium
rexere, hinc advenae quoque; nescio an ut in Prisco
Tarquinio longe meliores.
<S 13>
ac mihi quidem audienti
multa legenti que plane compertum urbem Romam ex+
ternorum virtute atque insitivis artibus praecipue crevisse.
<C 12><S 1>
quid enim Nerva Cretensi prudentius Maxime que moderatum?
<S 2>
qui cum extrema aetate apud Sequanos,
quo tyranni decessit metu, imperium arbitrio legio+
num cepisset, ubi perspexit nisi a superioribus robu+
stioribus que corpore animo que geri non posse, mense
sexto ac decimo semet eo abdicavit, dedicato prius
foro, quod appellatur Pervium, quo aedes Minervae
eminentior consurgit et magnificentior.
<S 3>
id cum semper egregium sit metiri, quantum queas, neque ambi+
tione praeceps agi, tum in imperio, cuius adeo cupidi
mortales sunt, ut id vel ultima senectute avide petat.
<S 4>
huc accedit, quod suffecti virtute quantus consilio
esset, magis magis que patefecit.
<C 13><S 1>
namque Ulpium Traianum Italica, urbe Hispa+
niae, ortum, amplissimi ordinis tamen atque etiam
consulari loco, arrogatum accepit dedit.
<S 2>
hoc aegre clarior domi seu militiae reperietur.
<S 3>
quippe primus aut solus etiam vires Romanas trans Istrum propaga+
vit domitis in provinciam Dacorum pileatis satis que
nationibus, Decibalo rege ac Sardonios; simul ad or+
tum solis cunctae gentes, quae inter Indum et Euphra+
tem amnes inclitos sunt, concussae bello, atque impe+
rati obsides Persarum regi, nomine Cosdroe, et inter
ea iter conditum per feras gentes, quo facile ab usque
Pontico mari in Galliam permeatur.
<S 4>
castra suspectioribus atque oppurtunis locis exstructa, pons que Danu+
bio impositus, ac deductae coloniarum pleraeque.
<S 5>
adhuc Romae a Domitiano coepta forum atque alia
multa plusquam magnifice coluit ornavit que, et anno+
nae perpetuae mire consultum reperto firmato que pi+
storum collegio; simul noscendis ocius, quae ubique
e republica gerebantur, admota media publici cursus.
<S 6>
quod equidem munus satis utile in pestem orbis Ro+
mani vertit posteriorum avaritia insolentia que, nisi
quod his annis suffectae vires Illyrico sunt praefecto medente Anatolio.
<S 7>
adeo boni mali ve in republica
nihil est, quod in diversum traduci nequeat moribus praesidentium.
<S 8>
aeque clemens patientissimus atque
in amicos perfidelis, quippe qui Surae familiari opus
sacraverit, quae Suranae sunt:
<S 9>
usque eo innocentiae
fidens, uti praefectum praetorio Suburanum nomine,
cum insigne potestatis, uti mos erat, pugionem daret,
crebro monuerit: !tibi istum ad munimentum mei com+
mitto, si recte agam; sin aliter, in me magis!: quod
moderatorem omnium vel errare minus fas sit.
<S 10>
quin etiam vinolentiam, quo vitio uti Nerva angebatur,
prudentia molliverat, curari vetans iussa post longiores epulas.
<S 11>
his virtutibus acto imperio annos prope
viginti, cum terrae motu gravi apud Antiochiam cete+
ra que Syriae extremis afficeretur, rogatu patrum Ita+
liam repetens morbo periit grandaeva aetate ascito
prius ad imperium Hadriano civi propinquo que.
<S 12>
abhinc divisa nomina Caesarum atque Augusti inductum
que in rempublicam, uti duo seu plures summae po+
tentiae dissimiles cognomento ac potestate dispari sint.
<S 13>
quamquam alii Plotinae, Traiani coniugis, favore
imperium assecutum putent, quae viri testamento here+
dem regni institutum simulaverat.
<C 14><S 1>
igitur Aelius Hadrianus eloquio togae que studiis
accommodatior pace ad orientem composita Romam regreditur.
<S 2>
ibi Graecorum more seu Pompilii Numae
caerimonias leges gymnasia doctores que curare occe+
pit,
<S 3>
adeo quidem, ut etiam ludum ingenuarum artium, quod Athenaeum vocant,
<S 4>
constitueret atque initia
Cereris Liberae que, quae Eleusina dicitur, Athenieu+
sium modo Roma percoleret.
<S 5>
deinde, ut solet tran+
quillis rebus, remissior rus proprium Tibur secessit
permissa urbe Lucio Aelio Caesari.
<S 6>
ipse, uti beatis locupletibus mos, palatia exstruere, curare epulas signa
tabulas pictas; postremo omnia satis anxie prospicere,
quae luxus lasciviae que essent.
<S 7>
hinc orti rumores mali iniecisse stupra puberibus atque Antinoi flagra+
visse famoso ministerio neque alia de causa urbem
conditam eius nomine aut locasse ephebo statuas.
<S 8>
quae quidem alii pia volunt religiosa que:
quippe Hadriano cupiente fatum producere, cum voluntarium ad
vicem mago poposcissent, cunctis retractantibus Anti+
noum obiecisse se referunt, hinc que in eum officia supra dicta.
<S 9>
nos rem in medio relinquemus quam+
quam in remisso ingenio suspectam aestimantes societatem aevi longe imparilis.
<S 10>
interim Aelio Caesare
mortuo, cum ipse animo parum valeret idcirco que de+
spectui haberetur, ad creandum Caesarem patres convocat.
<S 11>
quibus propere accurrentibus forte Antoninum
conspexit senis soceri aut genitoris anxios gressus
levantem manu. quo mire oblectatus adoptatum legi+
bus Caesarem iubet, statim que ab eo senatus, cui lu+
dibrio fuerat, magnam partem necari.
<S 12>
neque multo post apud Baias tabe interiit, anno imperii absque
mense vicesimo secundo, senecta viridiore.
<S 13>
at patres ne principis oratu quidem ad Divi honorem eidem
deferendum flectebantur; tantum amissos sui ordinis tot viros maerebant.
<S 14>
sed postquam subito prodiere,
quorum exitium dolori erat, qui que suos complexi,
censent quod abnuerant.
<C 15><S 1>
atque Aurelio Antonino cognomentum Pii. hunc fere nulla vitiorum labes
commaculavit.
<S 2>
vir veterrimae familiae, e Lanuvio municipio, senator urbis;
<S 3>
adeo aequalis probis que moribus, uti plane docuerit
neque iugi pace ac longo otio absoluta ingenia cor+
rumpi, eo que demum fortunatas urbes fore, si regna sapientiae sint.
<S 4>
denique annis, quibus publica egit,
viginti idem mansit, celebrato magnifice urbis nongentesimo.
<S 5>
nisi forte triumphorum expertem socordiae
videtur; quod longe secus est, cum maius haud dubie
sit neque quemquam turbare ausum composita neque
ipsum ostentandi sui bellum fecisse quietis gentibus.
<S 6>
quin etiam maribus frustratus filiae viro reipublicae consultavit.
<C 16><S 1>
namque M% Boionium, qui Aurelius Antoninus
habetur, eodem oppido, pari nobilitate, philosophandi
vero eloquentiae que studiis longe praestantem, in familiam atque imperium
ascivit.
<S 2>
cuius divina omnia domi
militiae que facta consulta que; quae imprudentia regen+
dae coniugis attaminavit, quae in tantum petulantiae
proruperat, ut in Campania sedens amoena litorum
obsideret ad legendos ex nauticis, quia plerumque
nudi agunt, flagitiis aptiores.
<S 3>
igitur Aurelius socero
apud Lorios anno vitae post quintum et septuagesimum
mortuo confestim fratrem Lucium Verum in societatem potentiae accepit.
<S 4>
eius ductu Persae, cum
primum superavissent, ad extremum triumpho cessere, rege Vologeso.
<S 5>
Lucius paucis diebus moritur, hinc
que materies fingendi dolo consanguinei circumventum;
<S 6>
quem ferunt, cum invidia gestarum rerum angeretur,
fraudem inter coenam exercuisse.
<S 7>
namque lita veneno cultri parte vulvae frustum, quod de industria solum
erat, eo praecidit consumpto que uno, uti mos est inter
familiares, alterum, qua virus contigerat, germano porrexit.
<S 8>
haec in tanto viro credere nisi animi ad scelus proni non queunt,
<S 9>
quippe cum Lucium satis con+
stet Altini, Venetiae urbe, morbo consumptum, tan+
tum que Marco sapientiae lenitudinis innocentiae ac
litterarum fuisse, ut is Marcomannos cum filio Com+
modo, quem Caesarem suffecerat, petiturus philosoph+
orum turba obtestantium circumfunderetur, ne expedi+
tioni aut pugnae se prius committeret, quam sectarum
ardua ac perocculta explanavisset.
<S 10>
ita incerta belli in eius salute doctrinae studiis metuebantur; tantum
que illo imperante floruere artes bonae, ut illam gloriam etiam temporum putem.
<S 11>
legum ambigua mire distincta, vadimoniorum que sollemni remoto denun+
tiandae litis operiendae que ad diem commode ius introductum.
<S 12>
data cunctis promiscue civitas Romana,
multae que urbes conditae deductae repositae ornatae
que, atque inprimis Poenorum Carthago, quam ignis
foede consumpserat, Asiae que Ephesus ac Bithyniae
Nicomedia constratae terrae motu, aeque ac nostra
aetate Nicomedia Cereali consule.
<S 13>
triumphi acti ex nationibus, quae regi Marcomaro ab usque urbe Pan+
noniae, cui Carnuto nomen est, ad media Gallorum protendebantur.
<S 14>
ita anno imperii octavo decimo que
aevi validior Vendobonae interiit, maximo gemitu mor+
talium omnium.
<S 15>
denique, qui seiuncti in aliis, patres
ac vulgus soli omnia decrevere, templa columnas sacerdotes.
<C 17><S 1>
at filius saeva a principio dominatione detestabilior
habebatur, praecipue per maiorum controversam
memoriam; quae posteris usque eo gravis est, ut abs+
que communi in impios odio quasi corruptores generis exsecrabiliores sint.
<S 2>
bello plane impiger; quo in Qua+
dos prospere gesto Septembrem mensem Commodum appellaverat.
<S 3>
moenia Romae potentia vix digna lavandi usui instituit.
<S 4>
immiti prorsus fero que ingenio,
adeo quidem, uti gladiatores specie depugnandi crebro
trucidaret, cum ipse ferro, obiecti mucronibus plumbeis uterentur.
<S 5>
cum que eo modo plures confecisset,
forte eum Scaeva nomine, audacia ac robore corporis
pugnandi que arte pervigens, ab studio tali deterruit;
qui spreto gladio, quem inutilem cernebat, sufficere
utrique ait, quo armabatur ipse.
<S 6>
eo metu, ne inter congressum, uti solet, extorto pugione conficeretur,
Scaevam removit, atque ad alios formidolosior in feras
beluas que ferociam convertit.
<S 7>
quis rebus cum insatia+
bilem sanguinis cuncti horrescerent, coniuravere in
eum maxime proximus; quippe dominationi adeo fidus
nemo, ipsi que satellites, cum incestam mentem pro+
nam que in saevitiam cavent, a quibus eorum potentia
sustentatur, quoquomodo subruere tutius putant, et
Commodum quidem primo occultatius veneno petivere,
anno regni tertio fere atque decimo.
<S 8>
cuius vis frustrata per cibum, quo se casu repleverat; cum tamen
alvi dolorem causaretur, auctore medico, principe factionis, in
palaestram perrexit.
<S 9>
ibi per ministrum un+
gendi (nam forte is quoque e consilio erat) faucibus
quasi arte exercitii bracchiorum nodo validius pressis exspiravit.
<S 10>
quo cognito senatus, qui ob festa Ianua+
riorum frequens primo luci convenerat, simul plebes
hostem deorum atque hominum radendum que nomen
sanxere; confestim que praefectu urbi Aulo Helvio
Pertinaci imperium defertur.
<C 18><S 1>
hic doctrinae omnis ac moribus antiquissimis, im+
modice parcus, Curios aequaverat Fabricios que.
<S 2>
eum milites, quis exhausto iam perdito que orbe satis vide+
tur nihil, impulsore Didio foede iugulavere octogesimo imperii die.
<C 19><S 1>
at Didius (an Salvius?) Iulianus fretus praeto+
rianis, quos in societatem promissis magnificentioribus
perpulerat, ex praefectura vigilum ad insignia dominatus processit.
<S 2>
genus ei pernobile iuris que urbani
praestans scientia; quippe qui primus edictum, quod
varie incondite que a praetoribus promebatur, in ordinem composuerit.
<S 3>
hinc que satis compertum cohi+
bendae cupidini ingenium ni iuvet, eruditionem imbe+
cillem esse,
<S 4>
cum praeceptor et asper quidem rectius
vivendi in facinus processerit, quod novo supplicio
plectendum ediderat. neque cupito tamen potitus diu.
namque eum acceptis illico, quae acciderant, Septi+
mius Severus, qui forte Syriae legatus in extremis
terris bellum gerebat, imperator creatus pontem pro+
xime Milvium acie devicit; missi que, qui fugientem in+
sequerentur, apud palatium Romae obtruncavere.
<C 20><S 1>
igitur Septimius, Pertinacis nece, simul flagitiorum odio, dolore atque
ira commotior cohortes praetorias statim militia exemit cunctis que partium
caesis Helvium senatus consulto inter Divos refert; Salvii nomen atque eius
scripta facta ve aboleri iubet; quod unum effici nequivit.
<S 2>
tantum gratia doctarum artium valet, ut scriptoribus ne saevi mores quidem ad
memoriam officiant.
<S 3>
quin etiam mors huiuscemodi ipsis gloriae, exsecrationi actoribus est,
<S 4>
cum omnes, praecipue que posteri, sic habent illa ingenia nisi publico
latrocinio ac per dementiam opprimi non potuisse.
<S 5>
quo bonis omnibus ac mihi fidendum magis, qui rure
ortus tenui atque indocto patre in haec tempora vitam
praestiti studiis tantis honestiorem.
<S 6>
quod equidem gentis nostrae reor, quae fato quodam bonorum parce
fecunda, quos eduxerit tamen, quemque ad sua celsos
habet. velut Severum ipsum, quo praeclarior in re+
publica fuit nemo; quem quamquam exacta aetate
mortuum iustitio elogio que lugendum sanxere, struen+
tes illum iustum nasci aut emori minime convenisse.
<S 7>
scilicet quod corrigendis moribus nimium, postquam
ad veterum innocentiam quasi mentium sanitatem per+
venerant, clementem habuere.
<S 8>
ita honestas, quae prin+
cipio anxia habetur, ubi contigerit, voluptati luxuriae que est. Pescennium
Nigrum apud Cyzicenos, Clodium Albinum Lugduni victos coegit mori;
<S 9>
quorum dominationis, alter Pertinacis auctor occidendi, cum eo metu in
Britannos, quam provinciam a Commodo meruerat, transmittere niteretur,
in Gallia invaserat imperium.
<S 10>
horum infinita caede crudelior habitus et cognomento Pertinax, quamquam
ob vitae parsimoniam similem ipsum magis ascivisse plures putent:
nobis mens ad credendum prona acerbitati impositum.
<S 11>
nam cum quidam hostium, quem tamen, uti bellis civilibus solet, condicio loci ad
 Albinum detulerat, causa exposita, novissime conclusisset: !quid, quaeso, fac+
eres, si tu esses?! ille respondit !ea perferrem, quae tu.!
<S 12>
quo dicto facto que durius nihil bonis: cum sancti que huius+
cemodi dissensiones, quamvis studiosus coeptas, for+
tunae increperent magis que in protegendis quam ad
perdendos cives verum corrumpi patiantur.
<S 13>
at iste delendarum cupidus factionum, quo deinceps mitius
ageret, necessitudinem facti ulcisci maluit, ne paula+
tim spe veniae in labem publicam per coniurationes
procederetur, ad quas vitio temporum animos pronos
intelligebat; neque ego abnuo ea delictorum,
quae grassari immodice coeperint, plus paene quam severe excidenda esse.
<S 14>
felix ac prudens, armis praecipue; adeo, ut nullo congressu nisi victor dis+
cesserit auxerit que imperium subacto Persarum rege nomine Aggaro.
<S 15>
neque minus Arabas, simul adortus ut est, in dicionem redegit provinciae modo.
<S 16>
Adiabena quoque, ni terrarum macies despectaretur, in tributarios concessisset.
<S 17>
ob haec tanta Arabicum, Adiabenicum et Parthici cognomento patres dixere.
<S 18>
his maiora aggressus Britanniam, quoad ea utilis erat, pulsis ho+
stibus muro munivit per transversam insulam ducto utrimque ad finem Oceani.
<S 19>
quin etiam Tripoli, cuius Lepti oppido oriebatur, bellicosae gentes submotae +
procul.
<S 20>
quae factu ardua facilius eo patrabantur, quo implacabilis
delictis strenuum quemque praemiis extollebat.
<S 21>
denique ne parva latrocinia quidem impunita patiebatur, in suos animadvertens
magis, quod vitio ducum aut etiam per factionem fieri vir experiens
intelligeret.
<S 22>
philosophiae, declamandi, cunctis
postremo liberalium deditus studiis; idem que abs se
texta ornatu et fide paribus composuit.
<S 23>
legum conditor longe aequabilium. huic tanto domi foris que uxoris probra summ+
am gloriae dempsere, quam adeo famose complexus est, uti cognita libidine ac
ream coniurationis retentaverit.
<S 24>
quod cum infimo turpe tum potentibus, et illi magis, cui non privati neque
singuli aut flagitiosi, verum imperia et exercitus atque ipsa vitia concessere.
<S 25>
nam cum pedibus aeger bellum moraretur id que milites anxie ferrent eius que
filium Bassianum, qui Caesar una aderat, Augustum
fecissent, in tribunal se ferri, adesse omnes, imperato+
rem que ac tribunos, centuriones et cohortes, quibus
auctoribus acciderat, sisti reorum modo iussit.
<S 26>
quo metu cum stratus humi victor tantorum exercitus ve+
niam precaretur: !sentitis ne,! inquit, pulsans manu,
!caput potius quam pedes imperare?!
<S 27>
neque multo post in Britanniae municipio, cui Eboraci nomen, annis regni duo+
deviginti morbo exstinctus est.
<S 28>
ortus medie humili, primo litteris, dehinc imbutus foro; quo
parum commodante, uti rebus artis solet, dum tentat
aut exquirit varia meliora que, conscendit imperium.
<S 29>
ibi graviora expertus, laborem curas metum et incerta
prorsus omnia, quasi testis vitae mortalium: !cuncta,!
inquit, !fui; conducit nihil.!
<S 30>
funus, quod liberi Geta Bassianus que Romam detulerunt, mire celebratum il+
latum que Marci sepulcro, quem adeo percoluerat, ut
eius gratia Commodum inter Divos referri suaserit
fratrem appellans, Bassiano que Antonini vocabulum
addiderit, quod ex illo post multos dubios que even+
tus auspicia honorum cepisset patrocinio fisci;
<S 31>
deinde laborantibus secundarum initia earum que auctores memoriae sunt.
<S 32>
at posteri, quasi bellum inter se mandatis accepissent, confestim secessere.
ita Geta, cui nomen paterno ab avo erat, cum eius modestiore ingenio frater
angeretur, obsessus interiit.
<S 33>
quae victoria Papiniani exitio foedior facta, ut sane putant memoriae curiosi,
quippe quem ferunt illo temporis Bassiani scrinia curavisse monitum que,
uti mos est, destinanda Romam quam celerrime componeret, dolore Getae dixisse
haudquaquam pari facilitate velari parricidium, qua fieret, iccirco que
morte affectum.
<S 34>
sed haec improbe absurda
sunt, cum constet satis praefecturam praetorio ges+
sisse neque incondite illum virum tantam contumeliam
imponere potuisse, cui amori ac magisterio erat.
<C 21><S 1>
ceterum Antoninus incognita munerum specie ple+
bem Romanam adficiens, quod indumenta in talos
demissa largiretur, Caracalla dictus, cum pari modo vesti
Antoninianas nomen e suo daret.
<S 2>
Alamannos, gentem populosam ex equo mirifice pugnantem, prope
Moenum amnem devicit. patiens communis tranquil+
lus que; pari fortuna et eodem matrimonio, quo pater.
<S 3>
namque Iuliam novercam, cuius facinora supra memo+
ravi, forma captus coniugem affectavit, cum illa factio+
sior aspectui adolescentis, praesentiae quasi ignara,
semet dedisset intecto corpore, asserenti que: !vellem,
si liceret, uti!, petulantius multo (quippe quae pudo+
rem velamanto exuerat) respondisset: !libet? plane licet.!
<S 4>
Aegypti sacra per eum deportata Romam at+
que aucta urbs magno accessu viae novae et ad la+
vandum absoluta opera pulchri cultus.
<S 5>
quibus confectis, cum Syriam circumgrederetur, apud Edessam
anno potentiae sexto moritur.
<S 6>
corporis reliqua luctu publico relata Romam atque inter Antoninos funerata
sunt.
<C 22><S 1>
dehinc Opilius Macrinus, qui praefecturam praetorio gerebat, imperator
eiusdem que filius Diadumenus nomine Caesar a legionibus appellantur.
<S 2>
quibus eo quod ingens amissi principis desiderium erat, adolescentem Antoninum
vocavere.
<S 3>
horum nihil praeter saevos atque inciviles animos interim reperimus.
<S 4>
qua gratia mensibus ferme quattuor ac decem vix retento
imperio, per quos creati fuerant, interfecti sunt.
<C 23><S 1>
accitus que Marcus Antoninus Bassiano genitus,
qui patre mortuo in solis sacerdotium, quem Heliogabalum Syri vocant, tamquam
asylum insidiarum metu confugerat, hinc que Heliogabalus dictus; translato que
Romam dei simulacro in palatii penetralibus altaria constituit.
<S 2>
hoc impurius ne improbae quidem
aut petulantes mulieres fuere: quippe orbe toto ob+
scoenissimos perquirebat visendis tractandis ve artibus libidinum ferendarum.
<S 3>
haec cum augerentur in dies ac magis magis que Alexandri, quem comperta Opil+
ii nece Caesarem nobilitas nuncupaverat, amor cumularetur, in castris praeto+
riis tricesimo regni mense oppressus est.
<C 24><S 1>
statim que Aurelio Alexandro Syriae orto, cui
duplex Caesarea et Arce nomen est, militibus quoque
annitentibus Augusti potentia delata.
<S 2>
qui quamquam adolescens, ingenio supra aevum tamen confestim ap+
paratu magno bellum adversum Xerxem, Persarum
regem, movet; quo fuso fugato que in Galliam matur+
rime contendit, quae Germanorum direptionibus tentabatur.
<S 3>
ibi tumultuantes legionum plerasque con+
stantissime abiecit; quod in praesens gloriae, mox exitio datum est.
<S 4>
nam cum tantae severitatis vim
milites inhorrescunt (unde etiam Severi cognomentum
accesserat), agentem casu cum paucis vico Britanniae, cui vocabulum
Sicilia, trucidavere.
<S 5>
opus urbi florentissimum celebrio fabricatus est, matris que cultu, quae
nomine Mammaea erat, plus quam pius.
<S 6>
adhuc Domitium Ulpianum, quem Heliogabalus praetorianis
praefecerat, eodem honore retinens Paullo que inter
exordia patriae reddito, iuris auctoribus, quantus erga
optimos atque aequi studio esset, edocuit.
<S 7>
neque ultra annos tredecim imperio functus rempublicam reliquit firmatam undiq+
ue.
<S 8>
quae iam tum a Romulo ad Septimium certatim evolans Bassiani consiliis tam+
quam in summo constitit.
<S 9>
quo ne confestim laberetur, Alexandri fuit. abhinc dum dominandi suis quam
subigendi externos cupientiores sunt atque inter se
armantur magis, Romanum statum quasi abrupto prae+
cipitavere, immissi que in imperium promiscue boni
mali que, nobiles atque ignobiles, ac barbariae multi.
<S 10>
quippe ubi passim confusa que omnia neque suo fe+
runtur modo, quique fas putant, uti per turbam, rapere
aliena officia, quae regere nequeunt, et scientiam bo+
narum artium foede corrumpunt.
<S 11>
ita fortunae vis licentiam nacta
perniciosa libidine mortales agit; quae
diu quidem virtute uti muro prohibita, postquam
paene omnes flagitiis subacti sunt, etiam infimis ge+
nere instituto que publica permisit.
<C 25><S 1>
namque Gaius Iulius Maximinus, praesidens
Trebellicae, primus e militaribus, litterarum fere rudis
potentiam cepit suffragiis legionum.
<S 2>
quod tamen etiam patres, dum periculosum existimant inermes armato
resistere, approbaverunt; filius que eius pari nomine
Gaius Iulius Maximinus Caesar factus est.
<C 26><S 1>
quis biennium summae potitis, haud incommode
proelio gesto contra Germanos, repente Antoninus
Gordianus Africae proconsul ab exercitu princeps apud
Thydri oppidum absens fit.
<S 2>
quo ut accitus pervenit, tamquam ea re creatus foret, seditione excipi+
tur; qua lenita facile Carthaginem petit.
<S 3>
ibi cum avertendis prodigiis, quorum metu haud inaniter an+
gebatur, rem divinam solitis ageret, repente hostia partum edidit.
<S 4>
id haruspices atque ipse maxime (nam
huius scientiae usu immodice prudens erat) ita accepere
illum quidem destinatum neci, verum liberis pa+
riturum imperium; progressi que coniectu longius liberi
quoque exitio denuntiavere, mitem atque innoxium
praefantes fore ut illud pecus, nec diuturnum tamen subiectum que insidiis.
<S 5>
interim Romae comperto Gor+
diani interitu hortante Domitio urbi praefectus reli+
qui que iudices vulgo caeduntur per praetorias cohortes.
<S 6>
quippe Gordianus, postquam delatum sibi impe+
rium cognovit, praemia amplum in modum ostentans
Romam legatos ac litteras destinaverat; quibus necato
eo frustratos se milites angebantur, genus hominum
pecuniae cupidius fidum que ac bonum solo quaestu.
<S 7>
at senatus metuens, ne nullis rectoribus specie captae
urbis atrociora acciderent, primo potestatem vices,
mox conscriptis iunioribus Clodium Pupienum Cae+
cilium Balbinum Caesares constituit.
<C 27><S 1>
iisdem que per Africam diebus milites Gordianum,
Gordiani filium, qui forte contubernio patris Praetex+
tatus ac deinceps praefectus praetorio intererat, Augu+
stum creavere; neque sane factum nobilitas aspernata.
<S 2>
denique accito eo inter implana urbis atque
ipso sinu praetoriae manus acie deletae per gladiato+
rum familias tironum que exercitum.
<S 3>
dum haec Romae geruntur, Iulii Maximini, quos forte ea tempestate
Thracia retinebat, acceptis quae evenerant, Italiam propere petunt.
<S 4>
eos Pupeinus Aquileiae obsidione confecit, postquam proelio victos reliqui
paulatim deseruerant.
<S 5>
horum imperio ad biennium per huiuscemodi moras annus quaesitus.
<S 6>
neque multo post tumultu militarium Clodio Caecilio que Romae intra
Palatium caesis Gordianus solus regnum obtinuit.
<S 7>
eo que anno lustri certamine, quod Nero Romam in+
duxerat, aucto firmato que in Persas profectus est, cum
prius Iani aedes, quas Marcus clauserat, patentes more veterum fecisset.
<S 8>
ibi gesto insigniter bello Marci
Philippi praefecti praetorio insidiis periit sexennio imperii
<C 28><S 1>
igitur Marcus Iulius Philippus Arabs Thraconites,
sumpto in consortium Philippo filio, rebus ad
Orientem compositis condito que apud Arabiam Philippopoli oppido Romam
venere; exstructo que trans Tiberim lacu, quod eam partem aquae penuria fatiga+
bat, annum urbis millesimum ludis omnium generum celebrant.
<S 2>
et quoniam nomen admonuit, mea quoque aetate post mille centesimus consule
Philippo excessit nullis, ut solet, sollemnibus frequentatus: adeo in dies
cura minima Romanae urbis.
<S 3>
quod equidem denuntiatum ferunt illo tempore prodigiis portentis que; ex
quis unum memorare brevi libet.
<S 4>
nam cum pontificum lege hostiae mactarentur, suis utero maris femin+
arum genitalia apparuere.
<S 5>
id haruspices solutionem posterorum portendere vitia que fore potiora
interpretati.
<S 6>
quod frustratum iri aestimans imperator Philippus, tum quia forte praeteriens
filii similem pro meritorio ephebum conspexerat, usum virilis scorti remov+
endum honestissime consultavit.
<S 7>
verumtamen manet: quippe condicione loci mutata peioribus flagitiis agitatur,
dum avidius periculosa quibusque prohibentur mortales petunt.
<S 8>
huc accedit, quod longe aliud Etru+
scorum artes cecinerant, quae bonis parte plurima
iacentibus mollissimum quemque beatum fore asserebant.
<S 9>
eos ego ignorasse verum plane puto. etenim quamvis rerum omnium prospero succes+
su, pudore amisso tamen fortunatus esse quis potest? cum eodem retento cetera
tolerabilia sint.
<S 10>
his actis filio urbi relicto ipse quamquam debili per aetatem corpore ad+
versum Decium profectus Veronae cadit pulso amisso que exercitu.
<S 11>
quis Romae compertis apud castra praetoria filius interficitur.
annos potentiae quinque egere.
<C 29><S 1>
at Decius, Sirmiensium vico ortus, militiae gradu
ad imperium conspiraverat, laetior que hostium nece filium Etruscum nomine
Caesarem facit; statim que eo
in Illyrios praemisso Romae aliquantum moratur moenium gratia,
quae instituit, dedicandorum.
<S 2>
et interea ad eum Iotapiani, qui Alexandri tumens stirpe per
Syriam tentans nova militum arbitrio occubuerat, ora,
uti mos est, inopinato deferuntur, simul que per eos dies Lucio Prisco, qui
Macedonas praesidatu regebat, delata dominatione, Gothorum concursu, postquam
direptis Thraciae plerisque illo pervenerant.
<S 3>
qua causa Decio quam potuit maturrime Roma digresso Iulius
Valens cupientissimo vulgo imperium capit. verum utrique mox caesi, cum Prisc+
um nobilitas hostem patriae censuisset.
<S 4>
Decii barbaros trans Danubium persectantes Bruti fraude cecidere exacto
regni biennio.
<S 5>
sed Deciorum mortem plerique illustrem ferunt;
namque filium audacius congredientem cecidisse in acie; patrem autem, cum percu+
lsi milites ad solandum imperatorem multa praefarentur, strenue dixisse detri+
mentum unius militis parum videri sibi. ita refecto bello, cum impigre
decertaret, interisse pari modo.
<C 30><S 1>
haec ubi patres comperere, Gallo Hostiliano que Augusta imperia,
Volusianum Gallo editum Caesarem decernunt.
<S 2>
dein pestilentia oritur; qua atrocius saeviente Hostilianus interiit, Gallo
Volusiano que favor quaesitus, quod anxie studiose que tenuissimi cuiusque exs+
equias curarent.
<C 31><S 1>
igitur his Romae morantibus Aemilius Aemilianus summam potestatem corruptis
militibus arripuit.
<S 2>
ad quem expugnandum profecti Interamnae ab suis
caeduntur spe praemii maioris ab Aemilio, cui nullo
labore seu detrimento victoria obveniebat, simul quia immodici per luxum
lasciviam que officia benevolentiae corruperant.
<S 3>
his sane omnibus biennium processit. nam Aemilianus quoque tres
menses usus modesto imperio morbo absumptus est, cum proceres primo hostem,
dein exstinctis superioribus pro fortuna, uti solet, Augustum appellavissent.
<C 32><S 1>
at milites, qui contracti undique apud Raetias ob instans bellum morabantur,
Licinio Valeriano imperium deferunt.
<S 2>
qui quamquam genere satis claro, tamen, uti mos etiam tum erat, militiam
sequebatur.
<S 3>
eius filium Gallienum senatus Caesarem creat, statim que Tiberis adulta
aestate diluvii facie inundavit.
<S 4>
prudentes perniciosum reipublicae cecinere adolescentis fluxo ingenio, quia
Etruria accitus venerat, unde amnis praedictus.
quod equidem confestim evenit.
<S 5>
nam cum eius pater bellum per Mesopotamiam anceps diuturnum que instruit,
Persarum regis, cui nomen Sapor erat, dolo circumventus foede laniatus
interiit imperii sexto anno, senecta robustiore.
<C 33><S 1>
sub idem tempus Licinius Gallienus cum a Gallia Germanos
strenue arceret, in Illyricum properans descendit.
<S 2>
ibi Ingebum, quem curantem Pannonios comperta Valeriani clade imperandi
cupido incesserat, Mursiae devicit mox que Regalianum, qui receptis militibus,
 quos Mursina labes reliquos fecerat, bellum duplicaverat.
<S 3>
his prospere ac supra vota cedentibus more hominum secundis solutior rem Roma+
nam quasi naufragio dedit cum Salonino filio, cui honorem Caesaris contulera+
t, adeo uti Thraciam Gothi libere pergressi Macedonas Achaeos que et Asiae
finitima occuparent, Mesopotamiam Parthi, Orienti Latrones seu mulier
dominaretur, Alamannorum vis tunc aeque Italiam, Francorum gentes direpta
Gallia Hispaniam possiderent vastato ac paene direpto Tarraconensium
oppido, nactis que in tempore navigiis pars in usque Africam permearet;
et amissa trans Istrum, quae Traianus quasiverat.
<S 4>
ita quasi ventis undique saevientibus parvis maxima ima summis
orbe toto miscebantur.
<S 5>
simul que Romam pestilentia grassabatur, quae saepe curis
gravioribus atque animi desperatione oritur.
<S 6>
inter haec ipse popinas ganeas que obiens lenonum ac vinariorum amicitiis
haerebat, expositus Saloninae coniugi atque amori flagitioso filiae Attali
Germanorum regis, Pipae nomine;
<S 7>
qua causa etiam civiles motus longe atrociores orti.
<S 8>
namque primus omnium Postumus, qui forte barbaris per Galliam praesidebat,
imperium ereptum ierat; explosa que Germanorum mul+
titudine Laeliani bello excipitur; quo non minus feliciter fuso suorum tumultu
periit, quod flagitantibus Mogontiacorum direptiones, quia Laelianum
iuverant, abnuisset.
<S 9>
igitur eo occiso Marius, ferri quondam opifex neque etiam tum militiae satis
clarus, regnum capit.
<S 10>
proinde cuncta ad extremum reciderant, uti talibus
imperia ac virtutum omnium decus ludibrio essent.
<S 11>
hinc denique ioculariter dictum nequaquam mirum videri, si rem Romanam Marius
reficere contenderet, quam Marius
eiusdem artis auctor stirpis que ac nominis solidavisset.
<S 12>
hoc iugulato post biduum Victorinus deligitur, belli scientia Postumo par,
verum libidine praecipiti; qua cohibita in exordio post biennii imperium
constupratis vi plerisque, ubi Attitiani coniugem concupivit facinus que ab
ea viro patefactum est accensis furtim militibus per seditionem
Agrippinae occiditur.
<S 13>
tantum actuariorum, quorum loco Attitianus habebatur, in exercitu factiones
vigent, ut arduum petentibus malitia patraretur: genus hominum, praesertim
hac tempestate, nequam venale callidum
seditiosum habendi cupidum atque ad patrandas fraudes velandas que
quasi ab natura factum, annonae dominans eo que utilia curantibus et fortunis a+
ratorum infestum, prudens in tempore his largiendi, quorum
vecordia damno que opes contraxerit.
<S 14>
interim Victoria amisso Victorino filio, legionibus grandi pecunia compro+
bantibus Tetricum imperatorem facit, qui familia nobili praesidatu Aquitanos
tuebatur, filio que eius Tetrico Caesarea insignia impartuintur.
<S 15>
at Romae Gallienus pacata omnia ignaris publici mali improbe suadebat, crebro
etiam, uti rebus ex voluntate gestis solet, ludos ac festa triumphorum, quo
promptius simulata comfirmarentur, exercens.
<S 16>
sed postquam periculum propinquabat, tandem urbe egreditur.
<S 17>
namque Aureolus, cum per Raetias legionibus praeesset, excitus, ut mos est,
socordia tam ignavi ducis sumpto imperio Romam contendebat.
<S 18>
eum Gallienus apud pontem, cui ex eo Aureoli nomen est, fusum acie mediolanum
coegit.
<S 19>
quam urbem dum machinationibus omnis generis oppugnat, ab suis interiit.
<S 20>
quippe Aureolus, ubi solvendi obsidii spem inanem videt, ducum Gallieni
tribunorum que nomina quasi destinata ab eo ad necem astu composuit litteras qu+
e e muro, quam occultissime potuit, abiecit; quae forte a memoratis repertae
metum suspicionem que iniecere mandati exitii, verum eas
effluxisse incuria ministrorum.
<S 21>
qua causa Aureliani consilio, cuius gratia in exercitu atque honos praest+
abant, simulata proruptione hostium nullis, uti re trepida ac repentina solet,
tectum stipatoribus tabernaculo educunt nocte intempesta; telo que traicitur,
cuiusnam per tenebras incertum.
<S 22>
ita auctoris necis errore an quia bono publico acciderat, inulta caedes fuit.
<S 23>
quamquam eo prolapsi mores sunt, uti suo quam reipublicae magis que potentiae
quam gloriae studio plures agant.
<S 24>
hinc quoque rerum vis ac nominum corrupta, dum plerumque potior flagitio, ubi
armis superaverit, tyrannidem amotam vocat damno publico oppressos.
<S 25>
quin etiam aliquanti pari libidine in caelestium numerum referuntur aegre
exsequiis digni.
<S 26>
quis ni fides gestarum rerum obstitisset, quae
neque honestos praemiis memoriae frustrari sinit neque improbis aeternam illus+
trem que famam procedere, nequiquam peteretur virtus, cum verum illud atque
unicum decus pessimo cuique gratia tribueretur demptum impie bonis.
<S 27>
denique Gallienum subacti a Claudio patres, quod eius arbitrio imperium cepis+
set, Divum dixere.
<S 28>
nam cum profluvio sanguinis vulnere tam gravi mortem sibi adesse intelligeret,
insignia imperii ad Claudium destinaverat honore tribunatus Ticini
retinentem praesidiariam manum.
<S 29>
quod sane extortum, cum neque Gallieni flagitia, dum urbes erunt,
occultari queant, et, quique pessimus erit, par simili que semper ipsi habebit+
ur.
<S 30>
adeo principes atque optimi mortalium vitae decore quam quaesitis nomi+
nibus atque compositis, quantum coniciatur, caelum adeunt seu fama
hominum dei celebrantur modo.
<S 31>
at senatus comperto tali exitio satellites propinquos que per scalas Gemonias
praeceps agendos decrevit, patrono que fisci in curiam perduci effossos oculos
pependisse satis constat, cum irruens vulgus pari clamore Terram matrem,
deos quoque inferos precaretur, sedes impias uti Gallieno darent.
<S 32>
ac ni Claudius confestim recepta Mediolani urbe tamquam postulato exercitus
parcendum, qui forte eorum supererant, praecepisset, nobilitas plebes que
atrocius grassarentur.
<S 33>
et patres quidem praeter commune Romani malum orbis stimulabat proprii
ordinis contumelia,
<S 34>
quia primus ipse metu socordiae suae, ne imperium ad optimis nobilium
transferretur, senatum militia vetuit et adire exercitum.
<S 35>
huic novem annorum potentia fuit.
<C 34><S 1>
sed Claudii imperium milites, quos fere contra ingenium perditae res
subigunt recta consulere, ubi
afflicta omnia perspexere, avide approbant extollunt que, viri laborum patient+
is aequi que ac prorsus dediti reipublicae,
<S 2>
quippe ut longo intervallo Deciorum morem renovaverit.
<S 3>
nam cum pellere Gothos cuperet, quos diuturnitas nimis validos ac prope
incolas effecerat, proditum ex libris Sibyllinis est primum ordinis
amplissimi victoriae vovendum.
<S 4>
cum que is, qui esse videbatur, semet obtulisset, sibi potius id muneris
competere ostendit, qui revera senatus atque omnium princeps erat.
<S 5>
ita nullo exercitus detrimento fusi
barbari summoti que, postquam imperator vita reipublicae dono dedit.
<S 6>
adeo bonis salus civium ac longa sui memoria cariora sunt; quae non gloriae
modo, verum etiam ratione quadam posterorum felicitati proficiunt.
<S 7>
hoc siquidem Constantius et Constantinus atque imperatores nostri.
corporis que acceptior militibus praemiorum spe seu lasciviae.
<S 8>
quo aegra asperior que victoria fuit, dum, uti mos subditis est, studio impune
peccandi remissa imperia promptius quam utilia defendunt.
<C 35><S 1>
ceterum Aurelianus successu tanto vehementior
confestim, quasi belli reliquiae superessent, in Persas progressus est.
<S 2>
quis deletis Italiam repetivit, cuius urbes Alamannorum
vexationibus affligebantur.
<S 3>
simul Germanis Gallia dimotis Tetrici, de quo supra memoravimus, caesae
legiones proditore ipso duce.
<S 4>
namque Tetricus, cum Faustini praesidis dolo corruptis militibus plerumque
peteretur, Aureliani per litteras praesidium imploraverat ei que adventanti
producta ad speciem acie inter pugnam se dedit.
<S 5>
ita, uti rectore nullo solet, turbati ordines oppressi sunt; ipse post
celsum biennii imperium in triumphum ductus Lucaniae correcturam filio que
veniam atque honorem senatorum cooptavit.
<S 6>
neque secus intra urbem monetae opifices deleti, qui, cum auctore Felicissimo
rationali nummariam notam corrosissent, poenae metu bellum fecerant usque eo
grave, uti per Coelium montem congressi septem fere
bellatorum milia confecerint.
<S 7>
his tot tantis que prospere gestis fanum Romae Soli magnificum constituit
donariis ornans opulentis, ac ne unquam, quae per Gallienum evenerant, accid+
erent, muris urbem quam validissimis laxiore ambitu circumsaepsit; simul que
usus porcinae carnis quo plebi Romanae
affatim cederet, prudenter munifice que prospectavit, deletae que fiscales
et quadruplatorum, quae urbem miserabiliter affecerant, calumniae consumptis
igni tabulis monumentis que huiuscemodi negotiorum atque ad Graeciae morem
decreta abolitione, inter quae avaritiam peculatum provinciarum que praedatores
contra morem militarium, quorum e numero erat, immane quantum sectabatur.
<S 8>
qua causa ministri scelere, cui secretorum officium crediderat, circumventus
apud Coenofrurium interiit, cum ille praedae conscientia delicti que scripta
callide composita tribunis quasi per gratiam prodidisset, quibus interfici iu+
bebantur; illi que eo metu accensi facinus patravere.
<S 9>
interea milites amisso principe legatos statim Romam destinant, uti
suopte arbitratu patres imperatores deligerent.
<S 10>
quibus hoc ipsorum potissimum convenire munus respon+
dentibus rursum legiones ad eos reiciunt.
<S 11>
ita utrimque pudore ac modestia certabatur, rara in hominibus virtute, rebus
praesertim huiuscemodi, ac prope ignota militibus.
<S 12>
tantum ille vir severitate atque incorruptis artibus potuit, ut eius necis
nuntius auctoribus exitio, pravis metui, simulata dubiis, optimo cuique de+
siderio, nemini insolentiae aut ostentationi esset; atque etiam soli quasi
Romulo interregni species obvenit, longe vero gloriosior.
<S 13>
quod factum praecipue edocuit cuncta in se orbis modo verti nihil que accidere,
quod rursum naturae vis ferre nequeat aevi spatio;
<S 14>
adhuc virtutibus principum res attolli facile vel afflictas, eas que firmiores
praeceps vitiis dari.
<C 36><S 1>
igitur tandem senatus mense circiter post Aureliani interitum sexto Tacitum
e consularibus, mitem sane virum, imperatorem creat, cunctis fere laetioribus,
quod militaro ferocia legendi ius principis proceres recepissent.
<S 2>
quae tamen laetitia brevis neque exitu tolerabili fuit. namque Tacito confes+
tim a ducentesimo regni luce Tyanae mortuo, cum tamen prius auctores Aurelia+
ni necis maxime que Mucaporem ducem, quod ipsius ictu occiderat, excruciaviss+
et, Florianus, eiusdem frater, nullo senatus seu militum consulto imperium
invaserat.
<C 37><S 1>
qui uno mense aut altero vix retenta dominatione apud Tarsum ab suis
interficitur,
<S 2>
postquam Probum in Illyrico factum accepere, ingenti belli scientia exer+
citandis que varie militibus ac duranda iuventute prope Hannibalem alterum.
<S 3>
namque ut ille oleis Africae pleraque per legiones, quarum otium reipublicae
atque ductoribus suspectum rebatur, eodem modo hic Galliam Pannonias que et
Moesorum colles vinetis replevit, postea sane quam barbarorum attritae gentes
sunt, quae nostris principibus suorum scelere interfectis irruperant, simul
caesis Saturnino per Orientem, Agrippinae Bonoso exercitu; nam utrique
dominatum tentaverant sumpta, cui duces praeerant, manu. qua causa receptis om+
nibus pacatis que dixisse proditur brevi milites frustra fore.
<S 4>
hinc denique magis irritati paulo cis sextum annum apud Sirmium trucidavere,
cum ad siccandam lacunis ac fossa urbem ipsi patriam adigerentur,
quae palustri solo hiemalibus aquis corrumpitur.
<S 5>
abhinc militaris potentia convaluit ac senatui imperium creandi ius principis
ereptum ad nostram memoriam, incertum, an ipso cupiente per
desidiam an metu seu dissesionum odio.
<S 6>
quippe amissa Gallieni edicto refici militia potuit concedentibus modeste
legionibus Tacito regnante, neque Florianus temere invasisset, aut iudicio
manipularium cuiquam, bono licet, imperium daretur amplissimo ac tanto
ordine in castris degente.
<S 7>
verum dum oblectantur otio simul que divitiis pavent, quarum usum affluentiam
que aeternitate maius putant, munivere militaribus et paene barbaris viam in
se ac posteros dominandi.
<C 38><S 1>
igitur Carus praefectura pollens praetorii augusto habitu induitur, liberis
Caesaribus Carino Numeriano que.
<S 2>
et quoniam cognita Probi morte barbarorum quique opportune invaserant, misso ad
 munimentum Galliae maiore filio Numeriani comitatu in Mesopotamiam pergit
protinus, quod ea Persarum quasi sollemni bello subest.
<S 3>
ubi fusis hostibus, dum gloriae inconsulte avidior Thesiphonta urbem Parthiae
inclitam transgreditur, fulminis tactu conflagravit.
<S 4>
id quidam iure ei accidisse referunt; nam cum oracula docuissent adusque
oppidum memoratum perveniri victoria licere, longius delatus poenas luit.
<S 5>
proinde arduum fatalia devertere, eo que futuri notio superflua.
<S 6>
at Numerianus amisso patre simul confectum aestimans bellum, cum exercitum re+
ductaret, Apri praefecti praetorio soceri insidiis exstinguitur.
<S 7>
quis casum detulit adolescentis oculorum dolor.
<S 8>
denique diu facinus occultatum, dum clausum lectica cadaver specie aegri,
ne vento obtunderetur acies, gestabatur.
<C 39><S 1>
sed postquam odore tabescentium membrorum scelus proditum est, ducum consilio
tribunorum que Valerius Diocletianus domesticos regens ob sapien+
tiam deligitur, magnus vir, his moribus tamen:
<S 2>
quippe qui primus ex auro veste quaesita serici ac purpurae
gemmarum que vim plantis concupiverit.
<S 3>
quae quamquam plus quam civilia tumidi que et affluentis animi,
levia tamen prae ceteris.
<S 4>
namque se primus omnium Caligulam post Domitianum que dominum palam dici
passus et adorari se appellari que uti deum.
<S 5>
quis rebus, quantum ingenium est, compertum habeo humillimos quosque, maxime
ubi alta accesserint, superbia atque ambitione immodicos esse.
<S 6>
hinc Marius patrum memoria, hinc iste nostra communem habitum super+
gressi, dum animus potentiae expers tamquam inedia refecti insatiabilis est.
<S 7>
quo mihi mirum videtur nobilitati plerosque superbiam dare, quae gentis patrici+
ae memor molestiarum, quis agitatur, remedio eminere paululum iuris habet.
<S 8>
verum haec in Valerio obducta ceteris bonis; eo que ipso, quod dominum dici
passus, parentem egit; satis que constat prudentem virum edocere voluisse atro+
citatem rerum magis quam nominum officere.
<S 9>
interim Carinus eorum, quae acciderant, certior spe facilius erumpentes motus
sedatum iri Illyricum propere Italiae circuitu petit.
<S 10>
ibi Iulianum pulsa eius acie obtruncat. namque is cum Venetos correctura ager+
et, Cari morte cognita imperium avens eripere adventanti hosti obviam
processerat.
<S 11>
at Carinus ubi Moesiam contigit, illico Marcum iuxta Diocletiano congressus,
 dum victos avide premeret, suorum ictu interiit, quod libidine impatiens milit+
arium multas affectabat, quarum infestiores viri iram tamen
dolorem que in eventum belli distulerant.
<S 12>
quo prosperius cedente metu, ne huiuscemodi ingenium magis magis que victoria
insolesceret, sese ulti sunt. is finis Caro liberis que; Narbone patria,
imperio bienni fuere.
<S 13>
igitur Valerius prima ad exercitum contione cum educto gladio solem intuens
obtestaretur ignarum cladis Numeriani neque imperii cupientem se fuisse,
Aprum proxime astantem ictu transegit; cuius dolo, uti supra docuimus, adol+
escens bonus facundus que et gener occiderat.
<S 14>
ceteris venia data retenti que hostium fere omnes ac maxime vir insignis nomine
Aristobulus praefectus praetorio per officia sua.
<S 15>
quae res post memoriam humani nova atque inopinabilis fuit civili
bello fortunis fama dignitate spoliatum neminem, cum pie admodum mansuete que
geri laetemur exilio proscriptioni atque etiam suppliciis et caedibus modum fi+
eri.
<S 16>
quid ea memorem ascivisse consortio multos externos que tuendi prolatandi ve
gratia iuris Romani?
<S 17>
namque ubi comperit Carini discessu Helianum Amandum que Per Galliam excita
 manu agrestium ac latronum, quos Bagaudas incolae vocant, populatis late
agris plerasque urbium tentare, Maximianum statim fidum amicitia quamquam
semiagrestem, militiae tamen atque ingenio bonum imperatorem iubet.
<S 18>
huic postea cultu numinis Herculio cognomentum accessit, uti Valerio Iovium;
unde etiam militaribus auxiliis longe in exercitum praestantibus
nomen impositum.
<S 19>
sed Herculius in Galliam profectus fusis hostibus aut acceptis
quieta omnia brevi patraverat.
<S 20>
quo bello Carausius, Menapiae civis, factis promptioribus enituit; eo que eum,
 simul quia gubernandi (quo officio adolescentiam mercede exercuerat) gnarus
habebatur, parandae classi ac propulsandis Germanis maria infestantibus
praefecere.
<S 21>
hic elatior, cum barbarum multos opprimeret neque praedae omnia in aerarium
referret, Herculii metu, a quo se caedi iussum compererat,
Britanniam hausto imperio capessivit.
<S 22>
eodem tempore Orientem Persae, Africam Iulianus ac nationes Quinquegentanae
 graviter quatiebant.
<S 23>
adhuc apud Aegypti Alexandriam Achilleus nomine dominationis insignia
induerat.
<S 24>
his de causis Iulium Constantium, Galerium Maximianum, cui
cognomen Armentario erat, creatos Caesares in affinitatem vocant.
<S 25>
prior Herculii privignam, alter Diocletiano editam sortiuntur diremptis
prioribus coniugiis, ut in Nerone Tiberio ac Iulia filia Augustus quondam
fecerat.
<S 26>
his sane omnibus Illyricum patria fuit: qui, quamquam humanitatis parum,
ruris tamen ac militiae miseriis imbuti satis optimi reipublicae fuere.
<S 27>
quare constat sanctos prudentes que sensu mali promptius fieri, contra que
expertes aerumnarum, dum opibus suis cunctos aestimant, minus consulere.
<S 28>
sed horum concordia maxime edocuit virtuti ingenium usum que bonae militiae,
quanta his Aureliani Probi que instituto fuit, paene sat esse.
<S 29>
denique Valerium ut parentem seu dei magni suspiciebant modo; quod quale quan+
tum que sit, ab urbis conditione ad nostram aetatem propinquorum
facinoribus patefactum est.
<S 30>
et quoniam bellorum moles, de qua supra memoravimus, acrius urgebat, quadripart+
ito imperio cuncta, quae trans Alpes Galliae sunt, Constantio commissa,
Africa Italia que Herculio, Illyrici ora adusque Ponti fretum Gale+
rio; cetera Valerius retentavit.
<S 31>
hinc denique parti Italiae invectum tributorum ingens malum. nam cum
omnis eadem functione moderate que ageret, quo exercitus atque imperator, qui
semper aut maxima parte aderant, ali possent, pensionibus inducta lex nova.
<S 32>
quae sane illorum temporum modestia tolerabilis in perniciem processit
his tempestatibus.
<S 33>
interim Iovio Alexandriam profecto provincia credita Maximiano Caesari,
uti relictis finibus in Mesopotamiam progrederetur ad arcendos Persarum
impetus.
<S 34>
a quis primo graviter vexatus contracto confestim exercitu e veteranis ac tiro+
nibus per Armeniam in hostes contendit;
quae ferme sola seu facilior vincendi via est.
<S 35>
denique ibidem Narseum regem in dicionem subegit, simul
liberos coniuges que et aulam regiam.
<S 36>
adeo victor, ut, ni Valerius, cuius nutu omnia gerebantur, incertum qua causa
abnuisset, Romani fasces in provinciam novam ferrentur.
<S 37>
verum pars terrarum tamen nobis utilior quaesita; quae cum acrius reposcuntur,
bellum recens susceptum est grave admodum perniciosum que.
<S 38>
at in Aegypto Achilleus facili negotio pulsus poenas luit.
<S 39>
per Africam gestae res pari modo, soli que Carausio remissum insulae imperium,
 postquam iussis ac munimento incolarum contra gentes bellicosas opportunior
habitus.
<S 40>
quem sane sexennio post Allectus nomine dolo circumvenit.
<S 41>
qui cum eius permissu summae rei praeesset, flagitiorum et ob ea mortis for+
midine per scelus imperium extorserat.
<S 42>
quo usum brevi Constantius Asclepiodoto, qui Praetorianis praefectus
praeerat, cum parte classis ac legionum praemisso delevit.
<S 43>
et interea caesi Marcomanni Carporum que natio translata in nostrum solum, cu+
ius fere pars iam tum ab Aureliano erat.
<S 44>
neque minore studio pacis officia vincta legibus aequissimis ac remoto pestilen+
ti frumentariorum genere, quorum nunc agentes rerum simillimi sunt.
<S 45>
qui cum ad explorandum annuntiandum que, ecqui forte in provinciis motus
exsisterent, instituti viderentur, compositis nefarie criminationibus, iniecto
passim metu, praecipue remotissimo cuique, cuncta foede diripiebant. simul
annona urbis ac stipendiariorum salus anxie sollicite que habita,
honestiorum que provectu et e contra suppliciis flagitiosi cuiusque virtutum
studia augebantur. veterrimae religiones castissime curatae, ac mirum in modum
novis adhuc cultis que pulchre moenibus Romana culmina et ceterae urbes ornat+
ae, maxime Carthago, Mediolanum, Nicomedio.
<S 46>
neque tamen, cum haec agerent, extra vitia fuere. quippe Herculius libidine
tanta agebatur, ut ne ab obsidum corporibus quidem animi labem comprimeret;
Valerio parum honesta in amicos fides erat discordiarum sane metu, dum
enuntiationibus posse agitari quietem consortii putat.
<S 47>
hinc etiam quasi truncatae vires urbis imminuto praetoriarum cohortium atque
in armis vilgi numero; quo quidem plures volunt imperium posuisse.
<S 48>
namque imminentium scrutator, ubi fato intestinas clades et quasi fragorem
quendam impendere comperit status Romani, celebrato regni vicesimo anno
valentior curam reipublicae abiecit, cum in sententiam Herculium aegerrime
traduxisset, cui anno minus potentia fuerat. et quamquam aliis alia aestiman+
tibus veri gratia corrupta sit, nobis tamen excellenti natura videtur, ad
communem vitam spreto ambitu descendisse.
<C 40><S 1>
igitur Constantio atque Armentario his succedentibus Severus Maximinus que
Illyricorum indigenae Caesares, prior Italiam posterior que, in quae
Iovius obtinuerat, destinantur.
<S 2>
quod tolerare nequiens Constantinus, cuius iam tum a puero ingens potens que
animus ardore imperitandi agitabatur, fugae commento, cum ad frustrandos
insequentes publica iumenta, quaqua iter egerat, interficeret, in Britanniam
pervenit; nam is a Galerio religionis specie ad vicem obsidis tenebatur.
<S 3>
et forte iisdem diebus ibidem Constantium patrem vel parentem
vitae ultima urgebant.
<S 4>
quo mortuo cunctis, qui aderant, annitentibus imperium capit.
<S 5>
interim Romae vulgus turmae que praetoriae Maxentium retractante diu patre
Herculio imperatorem confirmant.
<S 6>
quod ubi Armentarius accepit, Severum Caesarem, qui casu ad urbem erat,
arma in hostem ferre propere iubet.
<S 7>
is circum muros cum ageret, desertus a suis, quos praemiorum illecebris
Maxentius traduxerat, fugiens obsessus que Ravennae obiit.
<S 8>
hoc acrior Galerius ascito in consilium Iovio Licinium vetere cog+
nitum amicitia Augustum creat; eo que ad munimentum
Illyrici ac Thraciae relicto Romam contendit.
<S 9>
ibi cum obsidione distineretur, militibus eadem, qua superiores, via
attentatis, metu ne desereretur, Italia decessit; paulo que post vulnere
pestilenti consumptus est, cum agrum satis reipublicae commodantem caesis im+
manibus silvis atque emisso in Danubium lacu Pelsone apud Pannonios fecisset.
<S 10>
cuius gratia provinciam uxoris nomine Valeriam appellavit.
<S 11>
huic quinquennii imperium, Constantio annuum fuit, cum sane uterque potentiam
Caesarum annos tredecim gessissent.
<S 12>
adeo miri naturae beneficiis, ut ea si a doctis pectoribus proficiscerentur
neque insulsitate offenderent, haud dubie praecipua haberentur.
<S 13>
quare compertum est eruditionem elegantiam comitatem praesertim principibus
necessarias esse, cum sine his naturae bona quasi incompta aut etiam horrida
despectui sint, contra que ea Persarum regi Cyro aeternam gloriam paraverint.
<S 14>
at memoria mea Constantinum, quamquam ceteris promptum virtutibus, adusque
astra votis omnium subvexere.
<S 15>
qui profecto si munificentiae atque ambitioni modum his que artibus statuisset,
quis praecipue adulta ingenia gloriae studio progressa longius in
contrarium labuntur, haud multum abesset deo.
<S 16>
is ubi vastari urbem atque Italiam comperit pulsos que seu
redemptos exercitus et imperatores duos, composita pace per Gallias Maxentium
petit.
<S 17>
ea tempestate apud Poenos Alexander pro praefecto gerens dominatui
stolide incubuerat, cum ipse debili aetate, agrestibus ac Pannonicis parentibus
 vecordior, militibus tumultuarie quaesiti, armorum vix medium haberetur.
<S 18>
denique eum a tyranno missi paucissimis cohortibus Rufius
Volusianus praefectus praetorio ac militares duces levi certamine confecere.
<S 19>
quo victo Maxentius Carthaginem, terrae decus, simul Africae pulchriora
vastari diripi incendi que iusserat, ferus inhumanus que ac libidine multa
tetrior.
<S 20>
adhuc pavidus et imbellis atque in desidiam foede pronus, usque eo, ut flagran+
te per Italiam bello fusis que apud Veronam suis nihilo segnius
solita curaret neque patris exitio moveretur.
<S 21>
namque Herculius natura impotentior, simul filii seg+
nitiem metuens inconsulte imperium repetiverat.
<S 22>
cum que specie officii dolis compositis Constantinum generum tentaret acerbe,
iure tandem interierat.
<S 23>
sed Maxentius atrocior in dies tandem urbe in Saxa rubra milia ferme novem
aegerrime progressus, cum caesa acie fugiens semet Romam reciperet,
insidiis, quas hosti apud ponte, Milvium locaverat, in transgressu
Tiberis interceptus est tyrannidis anno sexto.
<S 24>
huius nece incredibile quantum laetitia gaudio que senatus ac plebes
exsultaverint; quos in tantum afflictaverat, uti praetorianis caedem vulgi
quondam annuerit primus que instituto pessimo munerum specie patres
aratores que pecuniam conferre prodigenti sibi cogeret.
<S 25>
quorum odio praetoriae legiones ac subsidia factionibus aptiora
quam urbi Romae sublata penitus, simul arma atque usus indumenti militaris.
<S 26>
adhuc cuncta opera, quae magnifice construxerat, urbis fanum atque basilicam
Flavii meritis patres sacravere.
<S 27>
a quo etiam post Circus maximus excultus mirifice atque ad lavandum
institutum opus ceteris haud multo dispar.
<S 28>
statuae locis quam celeberrimis, quarum plures ex auro aut argenteae sunt;
tum per Africam sacerdotium decretum Flaviae genti, Cirtae que oppido,
quod obsidione Alexandri conciderat, reposito exornato que nomen Constantina
inditum.
<S 29>
adeo acceptius praestantius que tyrannorum depulsoribus nihil est, quorum
gratia eo demum auctior erit, si modesti atque abstinentes sint.
<S 30>
quippe humanae mentes frustratae boni spe asperius offenduntur, cum mutato
rectore flagitioso aerumnarum vis manet.
<C 41><S 1>
dum haec in Italia geruntur, Maximinus ad Orientem post biennii augustum
imperium fusus fugatus que a Licinio apud Tarsum perit.
<S 2>
ita potestas orbis Romani duobus quaesita, qui quamvis per Flavii sororem
nuptam Licinio conexi inter se erant, ob diversos mores tamen anxie triennium
congruere quivere.
<S 3>
namque illi praeter admodum magna cetera, huic parsimonia et ea quidem
agrestis tantummodo inerat.
<S 4>
denique Constantinus cunctos hostes honore ac fortunis manentibus texit
recepit que, eo pius, ut etiam vetus teterrimum que supplicium patibulorum et
cruribus suffringendis primus removerit.
<S 5>
hinc pro conditore seu deo habitus. Licinio ne insontium quidem ac nobilium
philosophorum servili more cruciatus adhibiti modum fecere.
<S 6>
quo sane variis proeliis pulso, cum eum prorsus opprimere arduum videretur,
simul affinitatis gratia refectum consortium asciti que imperio Caesarum
communes liberi Crispus Constantinus que Flavio genti,
Licinianus Licinio.
<S 7>
quod equidem vix diuturnum neque his, qui assumebantur, felix fore
defectu solis foedato iisdem mensibus die patefactum.
<S 8>
itaque sexennio post rupta pace apud Thracas Licinius pulsus Chalcedona
concessit.
<S 9>
ibi ad auxilium sui Martiniano in imperium cooptato una oppressus est.
<S 10>
eo modo respublica unius arbitrio geri coepit, liberis Caesarum nomina
diversa retentantibus: namque ea tempestate imperatori nostro Constantio
insigne Caesaris datum.
<S 11>
quorum cum natu grandior, incertum qua causa, patris iudicio occidisset, repen+
te Calocerus magister pecoris camelorum Cyprum insulam specie regni
demens capessiverat.
<S 12>
quo excruciato, ut fas erat, servili aut latronum more, condenda urbe formandis
que religionibus ingentem animum avocavit, simul novando militiae ordine.
<S 13>
et interea Gothorum Sarmatarum que stratae gentes, filius que cunctorum
minor, Constans nomine Caesar fit.
<S 14>
cuius gratia reipublicae permixtionem fore ostentorum mira prodidere; quippe
ea nocte, quae commissi imperii diem sequebatur, igni continuo
caeli facies conflagravit.
<S 15>
abhinc consumpto fere biennio fratris filium, cui ex patre
Dalmatio nomen fuit, Caesarem iussit obsistentibus valide militaribus.
<S 16>
ita anno imperii tricesimo secundo que, cum totum orbem tredecim tenuisset,
sexaginta natus atque amplius duo, in Persas tendens, a quis bellum erumpere
occeperat, rure proximo Nicomediae -Achyronam vocant- excessit, cum id
tetrum sidus regnis, quod crinitum vocant, portendisset.
<S 17>
funus relatum in urbem sui nominis. quod sane populus Romanus aegerrime tulit,
quippe cuius armis legibus clementi imperio quasi novatam urbem
Romam arbitraretur.
<S 18>
pons per Danubium ductus; castra castella que pluribus locis commode posita.
<S 19>
remotae olei frumenti que adventiciae praebitiones, quibus Tripolis ac
Nicaea acerbius angebantur.
<S 20>
quorum superiores Severi imperio gratantes civi obtulerant, verterat que
gratiam muneribus in perniciem posterorum dissimulatio. alteros Marcus
Boionius afflixerat mulcta, quod Hipparchum praestanti ingenio indigenam
fuisse ignoravissent. fiscales molestiae severius pressae, cuncta que
divino ritui paria viderentur, ni parum dignis ad publica aditum concessisset.
<S 21>
quae quamquam saepius accidere, tamen in summo ingenio atque optimis rei+
publicae moribus, quamvis parva vitia, elucent magis eo que notantur facile;
quin etiam acrius saepe officiunt, cum ob auctoris decus in virtutes potissimum
accipiuntur atque ad imitandum invitamento sunt.
<S 22>
igitur confestim Dalmatius, incertum quo suasore, interficitur; statim que
triennio posi minimum maximum que fatali bello Constantinus cadit.
<S 23>
qua Constans victoria tumidior, simul per aetatem cautus parum atque
animi vehemens, adhuc ministrorum pravitate exsecrabilis atque praeceps in
avaritiam despectum que militarium anno post triumphum decimo Magnentii
scelere circumventus est externarum sane gentium compressis motibus.
<S 24>
quarum obsides pretio quaesitos pueros venustiores quod cultius habuerat,
libidine huiuscemodi arsisse pro certo habetur. quae tamen vitia
utinam mansissent]
<S 25>
namque Magnentii, utpote gentis barbarae, diro atroci que ingenio, simul his,
quae post accidere, adeo exstincta omnia sunt, ut illud imperium haud
iniuria desideraretur;
<S 26>
tum quia Vetranio litterarum prorsus expers et ingenio stolidior idcirco que
agresti vecordia pessimus, cum per Illyrios peditum magisterio milites curaret,
 dominationem ortus Moesiae superioris locis squalidioribus improbe
occupaverat.
<C 42><S 1>
eum Constantius cis mensem decimum facundiae vi deiectum imperio in privatum
otium removit.
<S 2>
quae gloria post natum imperium soli processit eloquio clementia que.
<S 3>
nam cum magna parte utrimque exercitus convenissent, habita ad speciem
iudicii contione, quod fere vix aut multo sanguine obtinendum erat,
eloquentia patravit.
<S 4>
quae res satis edocuit non modo
domi, verum militiae quoque dicendi copiam praestare; qua demum vel ardua
proclivius eo conficiuntur, si modestia atque integritate superet.
<S 5>
quod maxime cognitum e nostro principe; quem tamen, quo minus statim in hostes
alios ad Italiam contenderet, hiems aspera clausae que Alpes tardavere.
<S 6>
interim Romae corrupto vulgo, simul Magnentii odio Nepotianus, materna stir+
pe Flavio propinquus, caeso urbi praefecto
<S 7>
armata que gladiatorum manu imperator fit.
cuius stolidum ingenium adeo plebi Romanae patri+
bus que exitio fuit, uti passim domus fora viae templa que cruore atque cadaver+
ibus opplerentur bustorum modo.
<S 8>
neque per eum tantum, verum etiam advolantibus Magnentianis, qui tricesimo
die triduo minus hostem perculerant.
<S 9>
sed iam antea cum externi motus suspectarentur, Magnentius fratri Decentio
Gallias, Constantius Gallo, cuius nomen suo mutaverat, Orientem Caesaribus
commiserant.
<S 10>
ipsi inter se acrioribus proeliis per triennium congressi; ad extremum Con+
stantius fugientem in Galliam persecutus vario ambos supplicio semet adegit
interficere.
<S 11>
et interea Iudaeorum seditio, qui Patricium nefarie in regni speciem
sustulerant, oppressa.
<S 12>
neque multo post ob saevitiam atque animum trucem Gallus Augusti iussu
interiit.
<S 13>
ita longo intervallo annum fere post septuagesimum relata ad unum cura rei+
publicae.
<S 14>
quae recens quieta a civili trepidatione Silvano in imperium coacto tentari
rursus occeperat.
<S 15>
is namque Silvanus in Gallia ortus barbaris parentibus ordine militiae, simul
a Magnentio ad Constantium transgressu pedestre ad magisterium adolescentior
meruerat.
<S 16>
e quo cum altius per metum seu dementiam conscendisset, legionum, a quis prae+
sidium speraverat, tumultu octavum circa ac vicesimum diem trucidatus est.
<S 17>
qua causa ne quid apud Gallos natura praecipites novaretur, praesertim
Germanis pleraque earum partium populantibus Iulianum Caesarem cognatione
acceptum sibi Transalpinis praefecit, is que nationes feras brevi subegit
captis famosis regibus.
<S 18>
quae quamquam vi eius, fortuna principis tamen et consilio accidere.
<S 19>
quod adeo praestat, ut Tiberius Galerius que subiecti aliis egregia pleraque,
suo autem ductu atque auspicio minus paria experti sint.
<S 20>
at Iulius Constantius, annos tres atque viginti augustum imperium regens, cum
externis motibus, modo civilibus exercetur, aegre ab armis abest.
<S 21>
quis tyrannide tantorum depulsa sustentato que interim Persarum impetu genti
Sarmatarum magno decore considens apud eos regem dedit.
<S 22>
quod Gnaeum Pompeium in Tigrane restituendo vix que paucos maiorum fecisse
comperimus.
<S 23>
placidus clemens que pro negotio, litterarum ad elegantiam prudens atque orandi
genere leni iocundo que; laboris patiens ac destinandi sagittas mire promptus;
cibi omnis libidinis atque omnium cupidinum victor; cultu genitoris satis pius
sui que nimis custos; gnarus vita bonorum principum reipublicae quietem regi.
<S 24>
haec tanta tam que inclita tenue studium probandis provinciarum ac militiae
rectoribus, simul ministrorum parte maxima absurdi mores, adhuc
neglectus boni cuiusque foedavere.
<S 25>
atque uti verum absolvam brevi: ut imperatore ipso praeclarius, ita
apparitorum plerisque magis atrox nihil.
&